Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтағы орны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ
САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ 6
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі және маңызы 6
1.2 Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтағы орны 11
1.3 Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы маңызы 17
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ БОЙЫНША САРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
СУБЪЕКТИВТІК ЖАҚ БЕЛГІЛЕРІН ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ БАҒАЛАУ 26
2.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы маңызы
26
2.2 Кінәнің нысандары бойынша қылмыстарды саралау 33
2.3 Қылмыстық құрамның субъективтік жағының қосымша белгілері бойынша
саралау 60
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 68
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғалы, мемлекетіміз өз алдына даму бағытын
ұстанып, жаңа құқықтық реформаны қалыптастыра бастады. Осы тұрғыда
демократиялық және құқықтық бағытты таңдаған еліміз үшін заңды дұрыс, әрі
дәл қолдану конституциялық қағида болып табылады. Заңдылық қағидасы
қылмыстық құқық саласында заңды дұрыс түсініп, дұрыс қолдана білуді міндет
етеді. Мұнан басқа, бұл қағида заңда көрсетілмеген іс-әрекеттер қылмыс
ретінде бағаланбайтынын, яғни барлық қылмыс деп танылған іс -әрекеттер тек
қылмыстық заң арқылы анықталатынын білдіреді.
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі – бұл қылмыстың
субъективтік жағы. Қылмыс құрамында субъективтік жақтың алатын орнын, ол
қылмыстың iшкi жағына қатысты сипаттаманы, яғни жасалған қылмысты iс-
әрекетке және тағы басқа белгiлеріне байланысты адамның ми жұмысында болған
сезімдердi ашу және осы негiзде iс-әрекетке құқықтық баға беру ретiнде
түсiну керек. Бұл тақырыптың тәжірибелік тұрғыдан күрделiлiгi, ол кiнәлінің
әрекеттерiне және оның зардабына деген психикалық қатынасын, яғни әр түрлi
психикалық қатынастарын көру, ашу барлық кездерде мүмкiн бола бермеуiне
байланысты. Бұл мәселенi анықтау үшiн құқық қорғау органдары қызметкерлері
адамның жасаған әрекетiнің сипатына, түрiне және өзге де объективтiк
жағдайларына көңіл аударып, ол адамның қылмыс жасау кезiндегi ойын ашуға
тырысады. Тәжірибелік тұрғыдан бұл мәселенің келесі күрделілігі және
өзектігі, адамның кінә түрін дәл анықтаудың қылмысты саралауда және
жауаптылық белгілеуде маңызды, шешуші роль атқаруына байланысты болып
табылады. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекетті субъективтік
жағы бойынша қате саралауы жиі кездеседі. Оны дұрыс анықтап ажырата білу де
өз кезегінде маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Өйткені, сот –
тергеу тәжірибесінде қылмыстың субъективтік жағын нақты, дәл анықтамаудың
салдарынан көптеген дау туып, бұл шешімін таппай келе жатқан елеулі
мәселелердің бірі болып саналады. Қылмыстың субъективтік жағын ғылыми
тұрғыдан зерттеу және ғылыми негізде баға беру, оны тәжірибе жүзінде іске
асыру, қоғамымызда орын алып отыратын, сот - тергеу органдарының қылмыстың
субъектісін дұрыс ажыратуға мүмкіндік бере отырып, елімізде болып жатқан
келеңсіз жайттарды жоюға өз әсерін тигізері сөзсіз. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда, қылмыстың субъективтік жағына ғылыми тұрғыдан түсінік беріп,
ғылыми негізде қорытынды берген ғалымдарымыз жоқ емес. Дегенмен, бұл
ғалымдардың еңбектерінен қылмыстың субъективтік жағы деген ұғым толық
зерттеліп, толық аяқталды деуге болмайды. Себебі, бұл еңбектер болашақ
ұрпақ үшін құнды болып саналады және болашақта бұл жөнінде қосымша жаңа
зерттеулердің туындауына бастама, бағыт берері сөзсіз.
Жоғарыда атап өтілгендер құқық қорғау органдары мен соттардың
қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау кезінде қажетті
кеңестер мен ережелерді алу қажеттілігін көрсетеді, бұл зерттеу тақырыбын
таңдау мен оның өзектілігін көрсетеді.
Қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелерін
зерттеуге келесі ғалымдар елеулі үлес қосты: С.М. Әпенов, Е.И.Қайыржанов,
Т.Р.Нұртаев, М.Сыздықов, А.Ағыбаев, Р.Орынбаев, В.Н.Кудрявцев, А.Н.Тройнин,
А.А.Пиотковский, В.С.Орлов, В.И.Михеев, Н.С.Лейкина, С.Рашковская, ,
П.С.Дагель, В.А.Владимиров, Г.А.Левицкий, Б.В.Волженкин, Г.Баймурзин,
В.Д.Филимоновтар елеулі еңбек сіңірді.
Қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелеріне
арналған зерттеу жұмыстарының жеткілікті деңгейде болуына қарамастан,
бүгінгі күнге дейін мамандардың арасында субъективтік жақ белгілері бойынша
саралау мәселелеріне қатысты даулы сұрақтар туындайды. Құқық қорғау
органдарының қызметкерлері мен соттар өз назарларын тұлғаның өзі жасаған іс-
әрекеттері мен одан туған салдарларға деген қарым – қатынасына толық
аудармағандықтан қиындықтарға тап болады. Осы айтылғандардың бәрі қылмыстық
құқық ғылымының, құқық қорғау органдары қызметкерлері мен соттардың
қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелеріне
арналған арнайы зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Зерттеудің объектісі және пәні болып қылмыстың субъективтік жағы
бойынша қылмыстарды саралау мәселелері және субъективтік жақ белгілерін
қылмыстық – құқықтық бағалау табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері болып қылмыстарды саралаудың
теориялық және құқықтық сипаттамасын, қылмыстың субъективтік жағы бойынша
қылмыстарды саралау мәселелерін талдау, субъективтік жақ белгілеріне
құылмыстық – құқықтық баға беру, қате және оның қылмыстарды саралауға
ықпалын ашып көрсету болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізін зерттеудің объектісі мен пәнін тануда
диалектикалық және жүйелілік тұрғыдан шешу құрады. Зерттеудің әдісі болып
формальдық – заңдық, статистикалық және қисынды – заңдық әдістер табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ
САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі және маңызы
Қылмыстық құқықтың негізгі міндеттерінің бірі қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді анықтау, оларға жазаның түрі мен көлемін
белгілеу болып табылады. Бірақ қылмыстық құқық осы міндеттерді іске асырып
ғана қоймай, қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін, кінәні ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайларды, жаза тағайындау және жазадан босату
кезінде ескерілуге тиіс қажеттіліктерді т.б. анықтаумен айналысады.
Қылмыстарды саралау дегеніміз, жасалған қылмысты іс-әрекеттердің
белгілері мен қылмыстық құқық нормаларымен қарастырылған қылмыс құрамдары
белгілерінің бір-біріне сәйкестігін анықтау болып табылады.
Б.А. Куриновтың есептеуінше қылмысты саралау құқық қолданушылық
қызметінде ерекше орын алады, яғни құқықтық нормаларда қолданудың көптеген
басқа түрлерін жүзеге асыру үшін алғы шарт болып табылады. Мысалы, тек
сотпен қылмысты саралау жүзеге асырылғаннан кейін ғана күдікті адамға
бұлтаратпау шарасын алу, кінәлі адамға әлде қандай жазаның түрін,
сотталған адамға түзету немесе тәрбиелеу колониясының белгілі бір режимін
белгілеу, жазаның орындалысын кейінге қалдыру т.б. мәселелерді қойып және
шешуге болады [1, 12б].
В.Н. Кудрявцев қылмысты саралауды терең меңгерілуі барысында
әділсоттылықты заңға қатаң сәйкестікте жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
қылмыстық құқықтың жалпы мәселелердің қатарына жатқызады. Оның пікірінше
кез келген қылмыс түрі үшін маңызды болып табылатын, нақты іс бойынша
қолданылуға жататын қылмыстық заңның бабын таңдаудың негізі мен тәртібін
айқындайтын саралаудың жалпы ережелері мен қағидалары зерттелуі қажет [2,
5б].
Қылмысты саралаудың әдістемелік негізіне жалпы ұғым (заң нормасы)
мен жеке құбылыстың (нақты әрекет) арасындағы ара қатынастың материалистік
түсінілуі жатады. Заң нормасы әрқашанда жалпылама, абстрактивті сипатқа ие
екендігі белгілі. Іс-әрекет керісінше кез-келген ситуацияда нақты болып
табылады.
Құқықтық әдебиеттерде қылмысты саралауға анықтамалар берілген.
Өзінің мәнісі бойынша олардың барлығы бір ұғымды білдіреді. Алайда олардың
арасында барынша қысқа және қылмысты саралаудың ұғымының өзін, оның
мазмұнын нақтылап, маңызын ашып көрсететін көлемділері де кездеседі.
Құқықтық білімдердің энциклопедиялық сөздігінде берілген анықтамада
қылмысты саралау анықтамасы және оның түсіндірмесі барынша дәл және
ақиқат болып табылады. Ол бойынша Қылмысты саралау дегеніміз жасалған іс-
әрекет белгілерінің қылмыстық заңда қарастырылған белгілі-бір қылмыс
құрамына дәл сәйкестігін тиісті процессуалдық актіде анықтау және бекіту
деп көрсетілген. Аталғандарды нақтыласақ а) қылмысты саралау кінәлі
тұлғаға жаза мөлшерін тағайындау және жасалған қылмыстың өзге де құқықтық
салдары үшін негіздеме; б) қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде
заңдылықтың сақталуы үшін үлкен маңызға ие болады; в) қылмысты саралау
жасалған қылмыстың осы іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті
қарастыратын заңмен қатаң сәйкестікте саралануы тиістігін білдіреді. В.Н.
Кудрявцевтің санауынша қылмысты саралау оған заңды баға беру осы қылмыстың
белгілерін бекітетін қылмыстық - құқықтық норманы көрсету болып табылады.
Б.А. Куриновтың пікірінше қылмысты саралау – бұл өмірдегі нақты жағдайдың
– қылмыстың – қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс
туралы ұғымымен ұқсастығы туралы қорытынды жасау. Қылмысты саралау
өмірдегі нақты жағдайға қылмыстық заңның нормасын таңдап алу және мағынасы
бойынша заңды саралаулардың тек бір түрі ғана болып табылады.
Саралау - термині латын тілінен аударғанда әлде бір нәрсенің
сапасын, бағасын, жарамдылық дәрежесін анықтау дегенді білдіреді.
Сараланған қылмыс анықтамасы берілген қылмыстық іс-әрекет жауаптылықты
ауырлататын мән-жайларда жасалғандығын және ауырырақ жазаға
тартылатындығын білдіреді. Яғни заңшығарушы оны өзіне ұқсастардың
қатарынан барынша қоғамдық - қауіпті және зиянды ретінде бөліп көрсетеді.
Қылмысты саралау ұғымына келетін болсақ мәселе сәл өзгешелеу болады.
Ол (ұғым) екі мағынада қолданылады: 1) тұлғаның әрекетінде
(әрекетсіздігінде) қылмыс құрамының бар екендігін құқық қорғау
органдарының анықтауының логикалық процесі; 2) осындай қызметтің нәтижесі
– қылмыстың жазалануға тиісті іс-әрекетті оны әлеуметтік қауіптілік және
жазалану қаталдығы бойынша бөліп көрсетпей құқықтық бағалау. Қысқаша
айтқанда Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің диспозициясы мен
санкциясында қарастырылғаны ғана бағаланады.
Теорияда және практикада қылмысты саралаудың екі мағынасы өзара
байланысты және өзара шартты ретінде қарастырылады. В.Н. Кудрявцев және
Б.А. Куринов бұл жағдайды атап ғана қоймай, қылмысты саралау ұғымын
анықтау барысында ескеруді ұсынады [3, 6б].
Аталған жағдайды сақтамау немесе ескермеу яғни істің нақты мән-
жайларына сәйкес емес қылмыстық заңды қолдану жасалған қылмыстың сипаты
туралы түсінікті бұрмалайды, оған дұрыс баға бермейді және әділетсіз
үкімнің шығуына әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайда қылмысты саралау дұрыс
емес. Ол қылмысты дұрыс саралау сияқты ресми сипатқа ие болады себебі сот-
тергеу органдарымен беріледі.
Саралау сонымен қатар ресми емес (доктриналды) болуы да мүмкін, ол
құқыққа қарсы әрекетке (әрекетсіздікке) құқықтық баға беруді жекелеген
ғалымдар және практикалық қызметкерлер түсіндірулерде, оқулықтарда, ғылыми
жұмыстарда ұсынған кезде жүзеге асырылады. Алайда олардың заңды күші
болмайды.
Саралау дегеніміз – бұл жасалған іс-әрекеттің оқиғалық белгілерінің
және ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормасында қарастырылған қылмыс құрамы
белгілерінің толықтай сәйкестігін анықтау және заңи түрде бекіту болып
табылады.
Қылмысты дұрыс сараламау үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін негіз
болып табылады. Саралау барысында жіберілген қателік жазаның түрі мен
мерзімінің дұрыс тағайындалмауын туындатып ғана қоймайды, сонымен қатар
бірқатар басқа да құқықтық салдардың негізсіз туындауына алып келеді
(сотталғандық, түзету мекемесінің түрін және түзету колониясының режимін
анықтау, рақымшылық жасауды қолдану немесе қолданбау, мүлікті тәркілеу,
кейбір азаматтық-құқықтық салдар).
Кінәлі адамға жазаның мөлшерін дұрыс анықтау іс-әрекетті дұрыс
саралауға айта қаларлықтай тәуелді. Мысалы абайсыздықтан кісі өлтірген
адамға әділетті, жасаған іс-әрекетіне сәйкес жаза тағайындау мүмкін емес,
егер оның әрекеті қателіктің салдарынан қасақаналықпен адам өлтіру ретінде
сараланатын болса. Себебі ҚР ҚК-тің 104-бабы бойынша яғни абайсызда кісі
өлтіру үшін үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы белгіленген, ал ҚР ҚК-тің 99-
бабының 1 бөлімі бойынша алты жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы, ал 99-бабының 2 бөлімі бойынша он жылдан
жиырма жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы
немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Осы
мысалдың өзінен-ақ қылмысты дұрыс саралаудың қандай маңызға ие
болатындығын байқауға болады.
Қылмысты саралау процесі яғни оның жүзеге асырылуы, қылмыстық істі
қозғаудан бастап қылмыстық процестің барлық сатыларында орын алады. Қылмыс
белгілері анықталған әрбір жағдайда прократура тергеу және анықтама
органдары өздерінің өкілеттіктерінің шегінде қылмыстық іс қозғауға, қылмыс
оқиғасын, оны жасауға кінәлі тұлғаларды және оларды жазалауға заңда
қарастырылған барлық шараларды жүзеге асыруға міндетті. Қылмыстық істі
қозғау туралы қаулыда оны қозғауға негіз болған мәліметтер, белгілері
бойынша қылмыстық іс қозғалған қылмыстық заңның бабы және қылмыстық іс
тергеу өндірісі немесе сот тергеуін жүргізу үшін жіберілген орган
көрсетілуі тиіс.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық істі қозғау туралы қаулы
шығарумен шектелмейді. Оның мазмұны болып а) қылмыстық істі қозғауға заңды
себептер мен негіздердің болуын алдын ала тексеруі, б) қылмыстық істі
қозғау туралы мәселенің тікелей шешуі табылады. Сондықтан аталған қаулыны
шығарғанға дейін сот өндірісінің тиісті органдары іс бойынша өндірісті
бастау мүмкіндігінің шарттарын анықтайды, көп реттерде бұл үшін белгілі
бір процессуалдық әрекеттерді орындайды және қылмыстық істі қозғау немесе
қозғаудан бас тарту туралы шешім қабылдайды. Тіпті осы сәттен-ақ қылмысты
алдын ала шартты түрде айтқанда, бағыттаушылық саралау жүзеге асырылуы
мүмкін.
В.Н. Кудрявцев дұрыс айтады: қылмыстық процестің әрбір сатысында
(анықтама, алдын ала тергеу өндіріснің барысында, істі бірінші сатыдағы
сотта қараған кезде, сонымен қатар жоғары сатыдағы соттарда қарау кезінде)
құқықтық норманы қолданумен байланысты мәселелер соның ішінде қылмысты
саралау мәселелері де дербес, көп жағдайда қайтадан шешіледі [3, 6б].
Қылмыстық процесстің келесі сатыларында қылмысты саралау талданып
нақтыланады. Бұл тұлғаны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
негізделген қаулыны жасақтауда орын алады онда іс-әрекет сараланатын
қылмыстық заңның бабы; айыптау қорытындысында сотқа өткізу сатысында алдын
ала таңдау барысында айыпталушыға тағылатын іс-әрекеттерге қылмыстық
заңның қолданылуының дұрыстығы анықталады, жасалған іс-әрекеттің
мемлекеттік бағалануы болып табылатын сот үкімі әрине, одан тыс қалмайды.
Соттық тергеу актілерінің жүйесінде – үкім маңыздылығы бойынша ерекше
орын алады: онымен қылмыстық іс негізінен шешіледі және сотталушының өзі
сотқа берілген қылмыс бойынша кінәлілігі туралы және оның кінәлілігінң
дәрежесі жөніндегі мәселеге түпкілікті жауап беріледі-деп жазған М.С.
Строгович [3, 7б].
Аппеляциялық және бақылау өндірістеріне қатысты айтсақ қылмысты
саралау мәселелері бұл жерде де үлкен маңызға ие болады. Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 414, 432, 434 және 459-баптарына сәйкес қылмыстық
заңның дұрыс қолданылуы – аппеляциялық сатыда да бақылау тәртібінде де
үкімнің күшін жоюдың немесе өзгертудің негіздерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық норманы оның дәл мағынасына қайшы келетін түсіндірудің
және қылмыстық заңды дұрыс қолданбаудың басқа жағдайларында: айыптау
үкімін бақылау тәртібімен қайта қараған кезде, ауырырақ қылмыс туралы
заңды қолдану қажеттілігімен байланысты сот шешімдері мен қаулыларын
жазаның жеңілдігі немесе басқалай негіздер сонымен қатар ақтау үкімі
немесе істі қысқарту туралы шешім немесе қаулылардың барысында орын алуы
мүмкін.
Осыдан туындайтын қорытынды қылмыстық - процессуалдық заң, тиісті
негіздер болған кезде қылмысты қайта саралаудың тиісті тәртіптерін
бекітеді. Мемлекеттік органдар қызметінің осы жақтарының заңмен айқын
реттелуі қылмыстық істің тергелуінің жан-жақтылығы, қылмысты жасаған деп
айыпталған адамға қорғау құқығының уақытында берілуінен әрбір қылмыстық
істің әділетті шешілуіне кепілдік беретін басқа да көптеген сәттерге ақыр
аяғында заңдылықтың қатаң сақталуы қажеттілігінен туындайды.
Б.А. Куриновтың пікірінше қылмысты саралаудың жүргізілуінің өзі үш
кезеңнен тұрады. Бастапқыда іс-әрекеттің барынша жалпылама белгілері
анықталады яғни, құқықтық қатынастың түрі анықталады. Екінші кезеңде
қылмыстық іс-әрекеттің топтық белгілерін анықтау жүзеге асырылады яғни
қарастырылған қылмыстың қылмыстық кодекстің қандай тарауымен
қамтылатындығы анықталды. Үшінші кезең қылмыстың түрлік белгілерін
айқындау және салыстырудан тұрады [1, 12б].
Қылмыстық құқық оқулығының авторлары да қылмысты саралауды үш
кезеңге бөледі, бірақ оларды басқаша түсіндіреді. Бірінші кезең жасалған
іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайларын толық және дұрыс анықтаудан тұрады.
Екіншісі тиісті қылмыс құрамын сипаттайтын нақ сол қылмыстық-құқықтық
норманы анықтау. Үшіншісі нақты жасалған іс-әрекеттің құрамын таңдап
алынған нормада сипатталып жазылған қылмыс құрамымен салыстыруды қамтиды.
Қарастырылған кезеңдердің тек қарапайым кезегімен емес, біріккен
түрде қылмысты саралаудың бірегей процессін құрайтын олардың логикалық
мәнісінде берілетіндігін ескерте кетуіміз керек. Осыған байланысты екінші
кезеңде жасалған әрекет үшін қылмыстық-құқықтық норманы тек формалды түрде
анықтау ғана жүзеге асырылмай оның айқындылығы кеңістіктегі және уақыттағы
әрекеті, түсіндіруінің дәлдігі тексеріледі. Үшінші кезеңде іс-әрекет пен
қылмыс құрамының белгілері салыстырылады. Олардың ұқсастығы анықталғанда
қылмысты саралау аяқталады және бұдан шығатын қортынды тұлғаның іс-
әрекетінде қылмыс бар немесе тұлға қылмыс құрамын орындады ендеше, оны
қылмыстық жауапкершілікке тартуға және тұлғаның бұл жауапкершілікті
тартуына барлық негіз бар.
Осыдан біз сілтеме жасаған оқулықтың авторларының түсінігінде нақты
түрінде қылмысты саралау қылмыстық істі қозғаған сәттен басталады және
үкім шығарумен түпкілікті аяқталады. Шын мәнінде бұл логикалық процесс
тергеу мен қылмысты сот-тергеу органдарында тексеру барысында үздіксіз
жүргізіледі.
Қылмысты саралау теориясында саралау және объективті шындық мәселесі
белгілі бір күрделілікті пайда қылады оның шешілуі әртүрлі пікірлердің
туындауына себепші. Мәселенің мәнісі мында: қылмысты дұрыс саралау
барысында обективті шындық анықталама? Тергеу және сот органдарымен
жасалған іс-әрекеттің фактілік құрамын анықтау яғни, тек оқиғаны емес
олардың құқықтық белгілерін анықтау қылмыстық заңды қолдануға негіз
болады.
Негізінде қылмысты дұрыс саралау қылмыстық істі тексеру барысында
тергеу мен сот арқылы анықталатын обективтік шындықтың мазмұнына кіреді.
Сот тергеу практикасында қылмысты дұрыс сараламаудың көптеген
мысалдарын байқауға болады яғни, қылмыс жасаған тұлғаға ҚР ҚК-тің ауырырақ
қылмыс түрі үшін жауапкершілік қарастырылған бабы таңылады. Мысалы ол
ұрлық жасады (ҚР ҚК-тің 175-бабы) бірақ ерекше құнды заттарды ұрлағаны
үшін (ҚР ҚК-тің 180-бабы) жауапкершілікке тартылады. Келтірілген мысалда
қылмысты дұрыс сараламаудың түрлерінің бірі көрсетілген. Қылмысты дұрыс
сараламаудың тағы бір түрі қылмыс жасаған тұлғаға қылмыстың жеңілдеу түрі
үшін жауапкершілік көзделген баптың қолданылуы болып табылады. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің 250-бабының орнына 209-бабын қолдану.
Қылмысты дұрыс сараламаудың үшінші түрі қолданылуға тиісті баптың,
тиісті емес бөлігін және тармақшасын қолданудан көрінеді. Мысалы кінәлі
адамға ҚР ҚК-тің 178-бабының бірінші бөлімінің орнына, екінші бөлім
қолданылады.
Қылмысты дұрыс сараламаудың төртінші түрі қылмыстың бір түрін
жасаған адамға ҚР ҚК-тің бірнеше бабын қолданудан көрініс табуы мүмкін.
Мысалы бандитизім жасаған адамға 268-баппен қатар ҚР ҚК-тің 99, 179
баптарын қолдану. Қылмысты саралаудағы осындай қателіктерді әдебиетте басы
артық саралау деп атау қалыптасқан.
Қылмысты дұрыс сараламаудың келесі, бесінші түрі қылмыстың жиынтығын
ҚР ҚК-тің бір бабымен немесе баптың бөлімімен саралау болып табылады.
Мысалы атыс қаруын пайдаланып жасалған қарақшылық үшін ҚР ҚК-тің 179-
бабының 2-бөлімінің 2 тармақшасы қолданылады дұрысында ҚР ҚК-тің 251-
бабыда қолданылуы тиіс болатын.
Саралаудың соңғы түрі іс-әрекетінде қандайда болмасын қылмыс
құрамының белгісі жоқ адамға қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы болып
табылады. Осындай жағдайда іс-әрекетте қылмыс құрамы жоқ деп танылады.
Ендеше қылмыс жасамаған кінәсіз тұлға негізсіз қылмыстық жауапкершілкке
тартылады ол өз кезегінде Қазақстан Республикасның Конститутциясының 77-
бабында бекітілген адамның конституциялық құқықтарын өрескел бұзу болып
табылады [4]. Нақты қылмыс құрамының белгілері жоқ әрекетті құқық қорғау
органдарының ҚК-тің әлдеқандай бабымен дұрыс сараламаудың барысында
осындай жағдай орын алуы мүмкін. Мысалы, тұлға ҚР ҚК-тің 162-бабымен
жалдамалылық үшін жауапқа тартылады алайда оның материалдық сыйақы алу
немесе өзге де бас пайдасы мақсатында іс-әрекет жасағандығы дәлелденбеген.
Өкінішке орай, көп жағдайда анықтама және алдын-ала тергеу
органдарында айта қаларлықтай жиі кездесетін қылмысты дұрыс сараламау
оқиғалары белгілі болмай қалады, саралаудағы қателіктерге істі сотта
қарауда да жол беріледі. Соның нәтижесінде анықтама және алдын ала тергеу
органдарымен қылмыстың дұрыс сараланбауы сотта да қайталанып әділсотты
емес үкімдердің шығуына жол беріледі. Кей реттерде қылмысты дұрыс
сараламау оқиғаларының кінәсіз адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту деп
атауға болады.
Қылмысты дұрыс сараламаудың осындай оқиғалары барлық қылмыстық істер
бойынша үкімдерге шағым немесе наразылықтар келтірілмеуіне байланысты
жоғарғы сот сатыларында да әрқашан анықтала бермейді. Сондықтан үкімдердің
басым бөлігі жоғарғы сот сатыларында тексеруден өтпестен күшіне енгізіледі
және орындалады.
Қазақстан Республикасының жаңа ҚР ҚІЖК-де қылмыстық заңды дұрыс
қолданбауға байланысты қылмыстық іс қайта тергеуге жіберілетін, сот үкімі
өзгерілетін немесе күшін жоятын нормалар қарастырылған.
1.2 Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтағы орны
Қылмысты саралау мәселесі қылмыстық құқықтың негізгі арналуын, яғни
оның іс жүзінде қолданылу тәжірибесін білдіреді. Қылмыстық құқықтың бүкіл
болмысы, оның Жалпы және Ерекше бөлімдерінің құрылымы заңды іс жүзінде
қолдану мақсатына арналған. Бұл мақсатқа қылмыстық құқықтың бір ғана
мәселесі жатпайды. Ол қылмыс деп танылған іс-әрекеттерді қылмыстық заңда
көрсету арқылы халықтың қылмыс жасауының алдын алу.
Қылмыстық құқық басты мақсаты ретінде қылмыс жасаған адамдардың іс-
әрекеттерін бағалап, оған жауаптылық белгілеуді көздей отырып, осы мақсатқа
жету үшін қажетті мәселелерді осы құқық саласының мазмұнында қарастырады.
Мысалы, қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстың түсінігі, қылмыстың
санаттары, аяқталған қылмыс деген тәрізді сұрақтарға жауап белгілеп, Ерекше
бөлімде әрбір қылмыс түрін жеке қарастырып, жауаптылығын бейнелейді. Демек,
қылмысты саралау мен қылмыстық құқық мазмұнының көлемі олардың зерттейтін
нысаналары бірдей емес. Қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны құқықтық тұрғыдан
талдайтын ғылым саласы. Қылмыстық құқық заңды қолдану үшін білу қажет деп
танылатын барлық негізгі ұғымдарды анықтап, олардың мазмұнын, құрылымын
ашатын ілім түрі болып табылады. Ал қылмысты саралау қылмыстық құқықтық
ережелерді ескере отырып қылмысты іс-әрекетке баға беруді немесе заң
нормасын өмірге енгізуді білдіретін қылмыстық құқықтың жеке мәселесі
ретінде бағаланады. Демек қылмысты саралау пәнінде қылмыстық құқық
анықтаған, зерттеген дайын ұғымдар қолданылады [5, 10б].
Қылмыстық құқық қылмыс деп танылатын әрекеттерге құқықтық талдау
жүргізумен айналысқанмен, оның кейбір практикалық мәселелерін көрсетумен
айналыспайды, яғни заң баптарын сот-тергеу қызметінде саралау жасау
ережелеріне сүйене отырып қолдануды толық ашып бермейді.
Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтан келесі айырмашылығы, ол зерттеу
объектілерінің көлемінде. Қылмыстық құқық зерттеу объектісі ретінде
негізінен екі мәселені, қылмыс және жаза мәселесін қарастырады. Ал қылмысты
саралау курсы жаза мәселесін қарастырмайды. Мұның себебі, егер қылмысты
әрекетке қылмыстың заң тұрғысынан дұрыс бағалау берсек, онда тиісті жазаны
қолданудың алғы шарты да дайын болады.
Қылмысты саралау курсы жеке ғылым саласын білдірмейді, ол қылмыстық
құқық ғылымының құрамында қарастырылады.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыс және жаза категорияларын қарастыра
отырып, жекелеген қылмыстардың өзіне ұқсас қылмыстардан айырмашылығын, ол
қылмыстардың кейбір жағдайларда бағалану тәртібін, кінәні ауырлататын
құрамдары тәрізді мәселелерді қамтиды. Бірақ бұл келтірілген мәселелердің
ішінен ұқсас қылмыстарды ажырату, әр түрлі ситуациялар бойынша қылмысты іс-
әрекетке саралау жасау, кінәні ауырлататын жағдайлар болғанда заң баптарын
қолдану қылмысты саралау курсында да қарастырылады. Себебі бұл мәселелер
қылмыстық құқықтық мәселелерді талдау кезінде ашылады, ал қылмыстық
құрамдарды әр түрлі жағдайларды қолданып талдау, бұл қылмыстық құқықтық
құрамына жататын саралау мәселесін білдіреді. Қылмысты саралау курсының
негізгі мағынасы және міндеті қылмысты іс-әрекеттерге құқықтық баға беріп,
заң баптарын қолданғанда ескеру және білу керек болып табылатын негізгі
қағидалармен, ережелермен, талаптармен таныстыруға бағытталған.
Қылмыстық құқықтың жалпы мәселелерін шешудің маңызы зор, себебі соның
нәтижесінде ғана қылмысты саралауға бағытталған ережелер дұрыс беріледі.
Қылмысты саралаудың кез-келген қылмысқа байланысты қылмыстық заңның тиісті
бабын таңдау кезінде қолданылуы қажетті жалпы ережелері мен қағидалары бар.
Қылмысты саралаудың қағидалары ретінде қылмысты әрекетке қатысты заң
баптарын қолданғанда ескеруге жататын және орын алғанда сақтауға тиісті
ережелер алынады. Бұл қағидалар бұзылғанда қылмысты саралау қате деп
танылады. Олардың қатарына мыналар жатады:
– бір қылмыс болып табылатын іс-әрекетті бірнеше қылмыс ретінде
бағаламау;
– қылмысты саралаудың толық, әрі дұрыс болуы;
– ҚК Жалпы бөлімінде қарастырылған іс-әрекеттер қылмыста орын
алғанда сілтеме жасалынуы;
– кінәлінің қасақаналығына немесе қылмыстық ниетіне қарай саралау
жүргізу;
– маңызы ауыр емес қылмысты әрекеттерді, қауіптілігі жоғары
әрекеттер сіңіретін жағдайларды қолдану.
Кінәлінің қылмысты әрекеті тек ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімімен
қарастырылатын бір қылмысты ғана білдіргенде, ол сол жасаған қылмыс бойынша
ғана айыпталып, заңның тиісті бабына сілтеме жасай отырып саралануы керек.
Бұл қағида бұзылғанда кінәлінің жасаған қылмысы бойынша қауіптілік дәрежесі
нақты деңгейден жоғары болып көрсетіледі. Тергеу жұмысында мұндай қағиданы
бұзу, әсіресе нормалар бәсекелестігі орын алған кезде байқалады. Бір баппен
қарастырылатын қылмыстық құрамды қолданумен шектелмей, осы қылмыстың
белгілерін білдіретін басқа да жекелеген қылмыс түрлерін қосып, қылмыстар
жиынтығы түрінде саралау дұрыс емес. Мысалы, С. және М. 2011 жылы 11
наурызда мас күйінде, алдын-ала келісіммен танысы А-ның ақшасын алу
мақсатымен қарақшылық шабуыл жасау кезінде ас үй пышағын қару ретінде
пайдаланып, оны қасақана өлтіреді және 89795 теңге тұратын мүлкін алып
кетеді.
Облыстық сот С және М әрекеттерін ҚР ҚК-тің 179-бабының 2-бөлімінің
а,г пунктерімен және 99-бабының 2-бөлімінің ж,з пунктерімен айыптап
соттаған.
Бұл мысалда С және М әрекеттерінде қасақана кісі өлтіруге ұштасқан
қарақшылық қылмысы орын алған және кінәлілердің әрекеттері тек 99- бабының
2 бөлімінің ж,з пунктерімен саралануы тиіс. Себебі қарақшылық қылмысында
ауырлататын құрамдар ретінде келтірілген адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы және қару пайдалану кісі өлтіру қылмысында да келтірілген.
Қарақшылық кезінде қасақана адамның өміріне бағытталған әрекеттер жасау,
қарақшылық қылмысының көлеміне сыймайды. Мұндай жағдай орын алғанда бірден
кісі өлтіру қылмысы, яғни 99-бап қолданылады. Өйткені мұндай қылмысты
әрекеттерде негізгі және қосымша объектілер орын алып, кінәлілердің
әрекеттері негізінен адамның өміріне бағытталады, яғни адамды өлтіру арқылы
меншігін иеленуді көздейді. Тек абайсыздықта адамның өміріне зардап
келтірген меншікке қарсы әрекеттер ғана қарақшылық қылмысы ретінде
бағаланады. Ал 179-баптың 2-бөлімінің 4 пунктіндегі қару қолдану белгісі
кісі өлтіру әрекеттерінің немесе қылмыстарының қарапайым, меншікті белгісі
болып саналады [6]. Осы мысалға ұқсас жағдайды көбінесе бандитизм қылмысы
бойынша да байқауға болады. Тергеу қызметі бандитизм қылмысы жасалса, оған
ұйымдасқан топпен жасалған қарақшылықты, қаруды, оқ-дәрілерді заңсыз алып
жүру, сақтау, ұйымдасқан топты немесе қауымдастықты құру және оған қатысу
т.б. қылмыстарды қосып, қылмыстар жиынтығы түрінде бағалайды. Кінәлінің
әрекеттерін бірнеше қылмыстар бойынша тек мынандай жағдайда, егер қолданып
отырған бап оның қылмысты әрекеттерін түгел қамти алмаса, яғни осы баппен
қарастырылмаған басқа қылмыстың белгілері болғанда саралауға болады.
Қылмысты саралаудың толық, әрі дұрыс болуын қамтамасыз ету үшін,
қылмыстың оқиғасын толық ашып, кінәлінің әрекеттерін түгел анықтау қажет.
Қылмысты әрекетті бағалау кезінде айыптап отырған баптармен қамтылмайтын
өзге де қылмыстың құрамдары бар болса, оларды қолдану керек. Қылмысты
саралаудың толық болуы қылмыс жиынтығын қолдануды ғана емес, ол сонымен
бірге қылмыстық істің мазмұнын толық ашуды білдіреді. Ал іс-әрекетке баға
беру дұрыс болу үшін, жасалған қылмыстың белгілерін толық қамтитын
Қылмыстық кодекстің нормаларын табу керек. Қылмысты саралаудың дұрыс іске
асырылуы үшін кінәлінің қылмысты ойының бағытын, зиян келтірген заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастың түрін, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік
дәрежесі мен сипатын т.б. белгілерін ескеру маңызды болып табылады.
Қылмысты іс-әрекетте ҚР ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайлар
кездессе, онда Жалпы бөлімнің баптарына және тиісті бөлімдеріне сілтеме
жасай отырып саралау жүргізіледі. Жалпы бөлімнің нормаларына сілтеме жасау,
ол іс-әрекетке баға берудің бір көрінісі болып саналады, ал құқықтық сауаты
бар адамға қылмыс оқиғасы туралы жалпы түсінік бере алады. Мысалы тергеу
құжаттарында 175-бап және 24-баптың 3 бөлімі көрсетіліп тұрса, онда ұрлық
жасауға оқталу үшін жауаптылық жүріп жатқанын аңғартады. Қылмысты саралау
туралы тергеу әрекеттерінде ҚР ҚК-тің Жалпы бөлімінің барлық баптары емес,
тек қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу және қылмысқа
қатысушылардың түрлерін қарастыратын баптарға сілтеме жасалады. Ал қылмыс
құрамының жоқтығына байланысты қылмыстық істі қысқарту туралы құжаттарда
Жалпы бөлімнің басқа да баптарына мысалы 16-бап – есі дұрыс еместік, 23-бап
– жазықсыз зиян келтіру, 26-бап – қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту, 32-
баптың 1-бөлімі – шегінен шықпаған қажетті қорғану т.б. сілтеме жасалады.
Ал сот қызметі қылмыстық істер бойынша Жалпы бөлімнің қылмыс туралы
және жаза тағайындау және одан босату институттарына да сілтеме жасай
алады. Бірақ бұл баптарға сілтеме жасай отырып әділ сот қызметін атқару,
қылмысты саралау мәселесіне жатпайды.
Маңызы ауыр емес әрекеттерді қауіптілігі жоғары әрекеттердің қылмысты
саралауда сіңіру қағидасы күрделі, әрі сот-тергеу жұмысында жиі
қолданылатын жұмыс болып табылады.
Мысалы, ҚР ҚК-тің 209-бабы (экономикалық контрабанда) 2-бөлімінің 1
пунктінде бірнеше рет жасалған контрабанда құрамы қарастырылған. Осы баптың
3-бөлімінің 2 пунктінде ұйымдасқан топпен жасалған контрабанда
келтіріледі. Егер экономикалық контрабанда бірнеше рет және ол ұйымдасқан
топпен жасалса, онда саралау жасау кезінде 2 және 3-бөліммен қосып
саралауға болмайды, себебі ұйымдасқан топқа тұрақтылық белгісі тән болуына
байланысты (тұрақтылық-көпшілік жағдайда топтың бірнеше қылмыстар жасау
мақсатында құрылғанын білдіреді), қылмыс бірнеше рет қайталануы мүмкін.
Яғни бірнеше рет жасалған деген ұғымды ұйымдасқан топ ұғымы сіңіре алады
және мұндай жағдайда бірден 209-баптың 3-бөлімі қолданылып, ұйымдасқан
топпен жасалған экономикалық контрабанда деп бағалануы керек. Түсінікті
болуы үшін тағы бір мысал келтірейік. Тонау қылмысы үшін жауаптылық
қарастыратын 178-баптың 2-бөлімінің 2 пунктінде де бірнеше рет тонау
әрекеттерін жасау келтірілген. Осы баптың 3-бөлімінің 2 пунктінде ірі
мөлшерде жасалған тонау қылмысына жауаптылық қарастырылған. Қылмыстың
оқиғасында бұл белгіде бар болғанда, бірден 178-баптың 3-бөлімінің 2
пунктімен сараланады. Себебі ірі мөлшерде пайда табудың бір амалы осындай
әрекеттерді бірнеше рет қайталау болып табылады.
Қылмысты әрекеттерді саралауда барлық кезде баптың 2-бөліміндегі
әрекеттерді 3-бөлімде қарастырылған құрамдар сіңіре бермейді. Бұл мәселені
меңгеру үшін ол әрекеттердің, әр қылмыстың ұғымын, белгілерін дұрыс түсіну
керек және мағынасы, көлемі бойынша сіңіре алатынын білу қажет.
Қылмысты саралау – құқық нормаларын қолдануды жүзінде көрсетіп,
қылмыстық құқықтың сапасын, оның жетістіктері мен кемшіліктерін ашуға
жағдай жасайды. Сондықтан сапалы дайындалған және зерттелген қылмыстық
құқық – қылмысты саралауға да соншалықты дәрежеде әсер етеді.
Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері қылмыстық құқықтық мәселе болып
табылатынын жоғарыда ескерттік. Саралау мәселесі қылмыстық құқықтың
құрамындағы жеке мәселе болып саналса, онда ол қылмыстық құқықтың қай
бөлімінің және қандай тақырыбына қатысты мәселе болып табылады деген сұрақ
туындайды.
В.Н.Кудрявцев қылмысты саралаудың жалпы теориясы қылмыстық құқықтың
жалпы бөлімінің мәселесі болып есептелуі керек, себебі Ерекше бөлім осы
ғылымның органикалық элементтерін қарастырмайды, бұл мәселе жалпы бөлімге
тән, ал Ерекше бөлімде тек жекелеген қылмыстың түрлері ғана анықталады
дейді. Бұл сөздің мағынасы, Жалпы бөлімде қылмыстық құқықтық негізгі
ережелері мен қағидалары қарастырылады, сондықтан Ерекше бөлімдегі
қылмыстарға қатысты қолданылатын саралаудың ережелері де осы Жалпы бөлімде
болуы керек дегенге келеді. В.Н.Кудрявцев қылмысты саралау мәселесін Жалпы
бөлімнің қылмыстық заң тақырыбы көлемінде қарастыруды ұсынып, оның
себебін қылмыстық заң тақырыбында қылмысты саралау мәселесіне ұқсас
сұрақтар қаралатынымен негіздейді. Мысалы заң құрылымы, оны қолдану
ережелері, заңды түсіндіру.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы мәселесінің қылмыстық құқықтың
Жалпы бөлімде қарастырылуына, оның ішінде қылмыстық заң тақырыбында
белгіленуіне де келісу қиын. Кез-келген құқық саласы, оның ішінде қылмыстық
құқықта өз мазмұнында қарастырылатын тақырыптарды, мәселелерді
кезектілікпен қарапйымнан бастап бірте-бірте күрделендіре береді. Қылмысты
саралау мәселесінде ҚР ҚК-тің Ерекше бөліміндегі қылмыстық құрамдарды
меңгермей отырып, ол туралы сөз қозғай алмаймыз. Ал студент Ерекше
бөлімдегі қылмыстардың түсінігін, олардың ерекшелігін білмей тұрып,
қылмыстарды саралау туралы Жалпы бөлімде қалай сөз қозғайды? Бұл
біріншіден, екіншіден қылмысты саралау мәселесі жеке курс ретінде
қарастырылады және бұл курста көптеген мәселелер қамтылған. Ал олар қалай
қылмыстық заң деген бір тақырыпқа сияды?
Қылмысты саралаудың ұғымы мен міндеттері қылмыстық – құқықтың түсінігі
тақырыбында жеке сұрақ ретінде қарастырылып келеді. Ал қылмысты іс-
әрекеттерді бағалау, оларға заң нормаларын қолдану, яғни саралау мәселесі
қылмыстық құқықтың бүкіл бойында Жалпы бөлімінде де, Ерекше бөлімінде де
кездесіп отырады. Сондықтан қылмысты саралау мәселесін және оның жалпы
теориясын Жалпы бөлімге немесе Ерекше бөлімге жатқызып керегі жоқ, саралау
мәселесі қылмыстық құқықтың бүкіл бойында кездеседі және қолданылады.
Қылмысты іс-әрекеттерді заң нормаларын қолдана отырып саралау, сапасы
бойынша қылмыстық құқықтық қағидаларды, негізгі ережелерді ескеруді талап
ететіндіктен, ол осы сала бойынша алған білімді қорытушы роль атқарады.
Нәтижесінде сот-тергеу қызметкерлері қылмыс оқиғасына сүйеніп, ҚР ҚК-тің
қандай баптары бойынша кінәліні айыптау қажеттігін анықтайды. Қылмыс
оқиғасына қарап заң нормаларын белгілеу немесе оны дұрыс қолдану мерзімі әр
тергеушіде әр түрлі уақытты қажет етеді. Саралау жүргізудің жылдамдығы,
яғни құқықтық баға беру мерзімі, ол тергеушінің, судьяның қылмыстық құқық
және оны қолдану бағытындағы білімінің көлеміне, тереңдігіне байланысты.
Тергеуші, судья қылмыстық құқық туралы білімін қылмыстық іс бойынша
жұмыста бір сәтте көрсетеді. Яғни қылмыс оқиғасы белгілі болып, енді
қылмыстық заң баптарын қолдану қажеттілігі туындайды. Демек, студенттің
қылмыстық құқық бойынша бірнеше жыл бойы алған білімі осы кезде (жаза
тағайындауды қоспағанда) және аса жауаптылықты түрде қажет болады.
Қылмыстық құқықтық нормалар қоғамның дамуына, қоғамның даму түрінің
ауысуына қарай өзгеруі мүмкін. Бұл құқықтың нақты қоғамдағы жағдайды нақты
бейнелейтіндігіне байланысты. Өйткені, әрбір құқық саласы қоғамдық
қатынастарды реттеумен айналысатындықтан, ал қылмыстық құқық ол қоғамдық
қатынастарды қорғауды міндет тұратындықтан олар қоғамнан қалып қоймауды
мақсат етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының экономикалық жүйесі
нарықтық қатынастарға ауысуына байланысты, жаңа қатынастар туындап, сол
заманға сәйкестендірілген қылмыстық заң дайындалды. Демек, құқық және оның
нормалары қоғамның өзгеруіне немесе дамуына қарай өзгеріп отырады. Ал
қылмысты саралау мәселесі мұндай өзгерістерге тәуелді болып саналмайды.
Қандай қылмыстық құқық өмір сүрсе де қылмысты саралау туралы жалпы ережелер
сақтала береді. Қылмысты саралаудың жалпы теориясының өзгеруі немесе дамуы,
ол қылмыстық құқық ғылымына байланысты және соған тәуелді болып табылады.
Сонымен қылмысты саралаудың қылмыстық құқықпен байланысы, одан
айырмашылығы және қылмыстық құқықтағы алатын орны осындай.
1.3 Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы маңызы
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін өте
маңызды және әмбебап қылмыс құрамы туралы ілім бар. Бұл ілім тек заң
ғылымдарының жетістігі негізінде ғана пайда болған жоқ. Онда философияның
ұғымдары (объекті, себепті байланыс мәселелері), медицина ұғымдары (есі
дұрыс еместік ұғымын анықтаумен байланысты мәселелер), психологиялық
ұғымдар (қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгі жас мөлшерін анықтау
кінә, пиғыл ұғымдары) пайдаланылады. Аталған ілімнің әмбебаптағы бұл ілімді
әртүрлі сипаттағы қылмыстық заңдарға қолдануға болады. Қылмыстық құқықтық
норма және жасалған іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайы қылмысты саралау
процессінде біріктірілетін құбылыстардың екі өрісі болып табылады. Аталған
біріктіру осы құбылыстар үшін ортақ болып табылатын белгілерді табу жолымен
жүзеге асырылады. Саралау барысында қылмыстық-құқықтық норма тұтастай және
жасалған нақты қылмыстың белгілерінің барлық жиынтығы толығынан
пайдаланылмайды. Жасалған іс-әрекетті саралау үшін қажетті болып
табылатын белгілердің бөлшегі қылмыс құрамы деген ұғыммен қамтылады.
Қылмыс құрамының атқаратын қызметін дұрыс ұғыну үшін ең алдымен оның
белгілі бір қылмыс түрі үшін жауапкершілікті қарастыратын қылмыстық-
құқықтық нормамен ара қатынасын айқындап алу қажет болады. Норма-бұл заң
бабының мәтінімен әрдайым сәйкес келе бермейтін жүріс-тұрыс ережесі болып
табылады. Қылмыстың белгілі бір түрі үшін (мысалы, ұрлық үшін) жауаптылықты
қарастыратын қылмыстық-құқықтық норма тиісті іс-әрекетті жасауға тыйым
салуды ғана білдірмейді (норманың диспозициясы) және оны жасағаны үшін
қолданылатын санкцияны және оны қолдану үшін шарттарды қарастырады
(норманың гипотезасы).
Егер қылмыс құрамын, қылмыстың қылмыстық заңда бекітілген белгілерін
көрсететін қылмыс туралы заңнамалық ұғым-деп санайтын болсақ онда құрам
ұғымының көлемі бойынша да, мазмұны бойынша да қылмыстық-құқықтық норма
ұғымымен салыстырғанда тар көлемде екендігіне көз жеткізуге болады.
Біріншіден, норманың санкциясы құрам шеңберінің сыртында қалады.
Екіншіден, құрам норманың диспозициясымен толық сәйкестікте бола бермейді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша қылмыстық құқықтың нормасы жағымсыз іс-
әрекеттерді жасамау туралы нақты бұйрықты білдіреді. Қылмыс құрамы болса
қылмыс белгілерін сипаттап жазудан тұрады. Қылмыс құрамы өздігінен бұйыруды
білдірмейді.
Қылмыс құрамының және қылмыстық-құқықтық норманың гипотезасының
арақатынасы туралы мәселе онша айқын емес: бұл өз кезегінде қылмыстық
құқықтығы гипотезаның рөлі туралы бірегей пікірдің болмауымен
түсіндіріледі. Егер қылмыстық-құқықтық нормада гипотеза мен диспозиция
бірігіп кетеді деп есептейтін пікірді басшылыққа алатын болсақ онда құрам
түсінігі барынша тар ұғым болып шығады. Себебі оның қылмыстық жауаптылықтың
кейбір шарттарын қамтымайтындығы айқын. Егерде біз гипотезаны қылмыстық-
құқықтық норманың дербес бөлшегі ретінде ажырататын болсақ онда гипотезасыз
құрам өзінің мазмұны жағынан норманың диспозициясына өте жақын келеді.
Қылмыстық-құқықтық норманың элементі ретінде құрамға заңшығарушымен тек
өзінің жиынтығында берілген түрдегі қылмыстың мәнісін сипаттайтын оның
болғандығын, сипатын және жалпы түрдегі оның қоғамдық қауіптілігін
білдіретін белгілердің ғана кірістірілетіндігі туралы құқықтық әдебиеттерде
бірнеше рет көрсетілгген.
Я. М. Брайнин бұл тұжырымды кеңейте түскен. Ол қылмыс құрамы рөлін
тек іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік сипатына ғана жатқызу оның маңызын
төмендетеді- деп дұрыс айтқан. Шындығында құрам белгілері іс-әрекеттің
қоғамдық қауіптілігін ғана емес тұлғаның кінәсін де сипаттайды. Осы
тұрғыдан алғанда құрамды қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыстық заңнамаға
сәйкес қылмыс және қылмыстық жазалануға жататын ретінде айқындайтын
белгілер жиынтығы-деп бағалайтын анықтама барынша дұрысырақ сияқты [6,
58б].
Әлдеқандай қылмыс құрамын сипаттайтын белгілерге бірдей шамада осы
қылмыс туралы түсінікте кіреді. Ұрлық құрамы немесе ұрлық түсінігі
дейтін болсақ өзіміз қолданған сөздердің айырмашылығына қарамастан тиісті
қылмысты сипаттайтын қылмыстық-құқықтық белгілерді білдіреміз. Ендеше бұл
құрам және белгілі бір түрдегі қылмыс түсінігі арасында айырмашылық
болмайды дегенді білдіреме? Жоқ білдірмейді. Қылмыс құрамында белгілер
қылмыстың белгілі бір элементтеріне телінген, олар топтастырылған және айта
қаларлықтай қатаң кезектілікпен бекітіледі ал қылмыс түсінігі үшін бұл
міндетті болып табылмайды. Басқаша айтқанда қылмыстың құрамы және түсінігі
олардың ішкі құрылымы бойынша, біртектес белгілердің тәртіпке келтірілу
дәрежесі бойынша ажыратылады.
Құрам қылмыс белгілерінің жиынтығы ғана емес, олардың қатаң жүйесі
болып табылады. Құрам қылмыс үшін сипатты болып табылатын оны құрайтын
элементтердің ішкі байланысын көрсетеді. Барлық қылмыстардың бірегей ортақ
құрылымын табу және осы негізде қылмыстың объектісін, субъектісін,
объективтік және субъективтік жақтарын сипаттайтын белгілердің негізгі төрт
тобынан әрбір қылмыстың құрамын құрастыру қылмыстық құқық ғылымының үлкен
жетістігі болып табылады. Қылмыс құрамының құрылымдық сипаты саралау үшін
қағидалық маңызға ие болады, себебі оның кейбір ортақ принциптерін
саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыс құрамы тұлғаны берілген қылмысты жасаған деп тану үшін қажетті
және жеткілікті болатын белгілердің жүйесі болып табылады. Олардың
қажеттілігі мынада: құрамның барлық белгілерінің жиынтығынсыз тұлға қылмыс
жасаған деп айыптала алмайды ендеше ол қылмыстық жауаптылыққа да тартыла
алмайды. Олар жеткілікті болып табылады себебі тиісті тұлғаға қылмыс
жасағандығы туралы айып тағуға негіз болуы үшін әлдеқандай қосымша
мәліметтерді анықтаудың қажеттілігі болмайды. Құрамды қылмыстың берілген
түрінің қылмыстық заңда бекітілген ақпараттық нұсқасы деп айтуға болады.
Бұл нұсқа өз кезегінде берілген түрдегі барлық қылмыстардың белгілерін
қортындылау негізінде құралады. Нәтижесінде біз олардың негізгі
ерекшеліктерінің үнемді, қысқа және жеткілікті түрдегі айқын сипаттамасына
ие боламыз. Ақпараттық нұсқа заңгердің практикалық қызметінде екі жақты рөл
атқарады. Біріншіден ол заңгерге заңның талаптары туралы мағұлмат береді.
Мысалы, біз ҚР ҚК-тің 175-бабында қарастырылған ұрлық құрамы бұл қылмыстың
мынадай белгілерін біріктіреді деп айтамыз. Екінші жағынан бұл нұсқа бізге
жасалған нақты іс-әрекеттің өзіндік белгілері туралы ақпарат береді.
Бірінші және екінші топтағы ақпараттың біріктірілуі, сәйкестендірілуі
қылмысты саралау барысында жүзеге асырылады.
Құрамның екі жақты ақпараттық қызметіне байланысты терминология туралы
мәселе туындайды. Құқықтық әдебиеттерде кей реттерде қылмыстың заңдық
және фактілік құрамдары ұғымы пайдаланылады. А.А. Пионтковский заңгерлер
қылмыс құрамы ұғымын қылмыстық заңнама бойынша белгілі бір қылмысты
сипаттайтын белгілердің жиынтығын білгілеу үшін және осы белгілерге сәйкес
келетін нақты іс-әрекетті белгілеу үшін қолданады-деп тұжырымдаған. Алайда
В.Н. Кудрявцев бұл пікірге қосылмай, қылмыстық-құқылық нормадағы белгілер
жалпылама негізде тұжырымдалып, жеке құбылыс болып табылатын нақты қылмыс
белгілерімен салыстырғанда дерексіздіктің (абстракция) жоғарғы деңгейіне
жатқызылатындағын атап көрсеткен. Нақты қылмыстың белгілері құқық
нормасында бар белгілердің тиісті сыныбына кіретіндігіне байланысты ғана
олардың сәйкестігі туралы айтуға болады. Сондықтан дейді В.Н. Кудрявцев
қылмыс құрамы түсінігін тек ғана нормативтік ұғымында қолдану керек.
Қылмыс құрамының жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері оның құқықтық
маңызын айқындайды. Ең алдымен ол құрамның қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға заңды негіз қызметін атқаратындығынан көрінеді. Егер
нақты қылмыстың әрбір белгісі құрамның жалпы қортындыланған белгілерінің
қатарына кіретін болса және оған дербес нәрсе ретінде нәрселердің тиісті
сыныбына қатысты болса біз ол тұлғаның әрекеттерінде қылмыс құрамы бар деп
айтамыз. Бір де болса белгінің сәйкес келмеуі қылмыстық жауаптылықтың
туындауы үшін негіздің болмауына алып келеді. Аталған жағдайда қылмыстық
қуғындау қозғала алмайды, ал қозғалған іс іс-әрекетте қылмыс құрамының
болмауына байланысты қылмыстық іс жүргізудің кез келген сатысында
қысқартылуы тиіс. Жауаптылық қылмыстық заңнаманың Ерекше бөлімінің нақты
бабы бойынша туындайды. Нақты осы түсінігінде қылмыс құрамын қылмыстық
жауаптылықтың қажетті және бірден-бір негізі ретінде санау қажет,
сондықтанда қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңды негізі болып табылады.
Қылмыс құрамының жоғарыда көрсетілген өзіндік ерекшеліктері әр түрлі
санаттағы қылмыстарды ажыратуды да қамтамасыз етеді. Абсолютті түрде
бірдей қылмыс құрамының болмайтындығы түсінікті қылмыстардың барлық
құрамдары өзара бір белгісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ
САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ 6
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі және маңызы 6
1.2 Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтағы орны 11
1.3 Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы маңызы 17
2 ҚЫЛМЫСТАРДЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ БОЙЫНША САРАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
СУБЪЕКТИВТІК ЖАҚ БЕЛГІЛЕРІН ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ БАҒАЛАУ 26
2.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы маңызы
26
2.2 Кінәнің нысандары бойынша қылмыстарды саралау 33
2.3 Қылмыстық құрамның субъективтік жағының қосымша белгілері бойынша
саралау 60
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 68
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғалы, мемлекетіміз өз алдына даму бағытын
ұстанып, жаңа құқықтық реформаны қалыптастыра бастады. Осы тұрғыда
демократиялық және құқықтық бағытты таңдаған еліміз үшін заңды дұрыс, әрі
дәл қолдану конституциялық қағида болып табылады. Заңдылық қағидасы
қылмыстық құқық саласында заңды дұрыс түсініп, дұрыс қолдана білуді міндет
етеді. Мұнан басқа, бұл қағида заңда көрсетілмеген іс-әрекеттер қылмыс
ретінде бағаланбайтынын, яғни барлық қылмыс деп танылған іс -әрекеттер тек
қылмыстық заң арқылы анықталатынын білдіреді.
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі – бұл қылмыстың
субъективтік жағы. Қылмыс құрамында субъективтік жақтың алатын орнын, ол
қылмыстың iшкi жағына қатысты сипаттаманы, яғни жасалған қылмысты iс-
әрекетке және тағы басқа белгiлеріне байланысты адамның ми жұмысында болған
сезімдердi ашу және осы негiзде iс-әрекетке құқықтық баға беру ретiнде
түсiну керек. Бұл тақырыптың тәжірибелік тұрғыдан күрделiлiгi, ол кiнәлінің
әрекеттерiне және оның зардабына деген психикалық қатынасын, яғни әр түрлi
психикалық қатынастарын көру, ашу барлық кездерде мүмкiн бола бермеуiне
байланысты. Бұл мәселенi анықтау үшiн құқық қорғау органдары қызметкерлері
адамның жасаған әрекетiнің сипатына, түрiне және өзге де объективтiк
жағдайларына көңіл аударып, ол адамның қылмыс жасау кезiндегi ойын ашуға
тырысады. Тәжірибелік тұрғыдан бұл мәселенің келесі күрделілігі және
өзектігі, адамның кінә түрін дәл анықтаудың қылмысты саралауда және
жауаптылық белгілеуде маңызды, шешуші роль атқаруына байланысты болып
табылады. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекетті субъективтік
жағы бойынша қате саралауы жиі кездеседі. Оны дұрыс анықтап ажырата білу де
өз кезегінде маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Өйткені, сот –
тергеу тәжірибесінде қылмыстың субъективтік жағын нақты, дәл анықтамаудың
салдарынан көптеген дау туып, бұл шешімін таппай келе жатқан елеулі
мәселелердің бірі болып саналады. Қылмыстың субъективтік жағын ғылыми
тұрғыдан зерттеу және ғылыми негізде баға беру, оны тәжірибе жүзінде іске
асыру, қоғамымызда орын алып отыратын, сот - тергеу органдарының қылмыстың
субъектісін дұрыс ажыратуға мүмкіндік бере отырып, елімізде болып жатқан
келеңсіз жайттарды жоюға өз әсерін тигізері сөзсіз. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда, қылмыстың субъективтік жағына ғылыми тұрғыдан түсінік беріп,
ғылыми негізде қорытынды берген ғалымдарымыз жоқ емес. Дегенмен, бұл
ғалымдардың еңбектерінен қылмыстың субъективтік жағы деген ұғым толық
зерттеліп, толық аяқталды деуге болмайды. Себебі, бұл еңбектер болашақ
ұрпақ үшін құнды болып саналады және болашақта бұл жөнінде қосымша жаңа
зерттеулердің туындауына бастама, бағыт берері сөзсіз.
Жоғарыда атап өтілгендер құқық қорғау органдары мен соттардың
қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау кезінде қажетті
кеңестер мен ережелерді алу қажеттілігін көрсетеді, бұл зерттеу тақырыбын
таңдау мен оның өзектілігін көрсетеді.
Қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелерін
зерттеуге келесі ғалымдар елеулі үлес қосты: С.М. Әпенов, Е.И.Қайыржанов,
Т.Р.Нұртаев, М.Сыздықов, А.Ағыбаев, Р.Орынбаев, В.Н.Кудрявцев, А.Н.Тройнин,
А.А.Пиотковский, В.С.Орлов, В.И.Михеев, Н.С.Лейкина, С.Рашковская, ,
П.С.Дагель, В.А.Владимиров, Г.А.Левицкий, Б.В.Волженкин, Г.Баймурзин,
В.Д.Филимоновтар елеулі еңбек сіңірді.
Қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелеріне
арналған зерттеу жұмыстарының жеткілікті деңгейде болуына қарамастан,
бүгінгі күнге дейін мамандардың арасында субъективтік жақ белгілері бойынша
саралау мәселелеріне қатысты даулы сұрақтар туындайды. Құқық қорғау
органдарының қызметкерлері мен соттар өз назарларын тұлғаның өзі жасаған іс-
әрекеттері мен одан туған салдарларға деген қарым – қатынасына толық
аудармағандықтан қиындықтарға тап болады. Осы айтылғандардың бәрі қылмыстық
құқық ғылымының, құқық қорғау органдары қызметкерлері мен соттардың
қылмыстың субъективтік жағы бойынша қылмыстарды саралау мәселелеріне
арналған арнайы зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Зерттеудің объектісі және пәні болып қылмыстың субъективтік жағы
бойынша қылмыстарды саралау мәселелері және субъективтік жақ белгілерін
қылмыстық – құқықтық бағалау табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері болып қылмыстарды саралаудың
теориялық және құқықтық сипаттамасын, қылмыстың субъективтік жағы бойынша
қылмыстарды саралау мәселелерін талдау, субъективтік жақ белгілеріне
құылмыстық – құқықтық баға беру, қате және оның қылмыстарды саралауға
ықпалын ашып көрсету болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізін зерттеудің объектісі мен пәнін тануда
диалектикалық және жүйелілік тұрғыдан шешу құрады. Зерттеудің әдісі болып
формальдық – заңдық, статистикалық және қисынды – заңдық әдістер табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ
САРАЛАУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі және маңызы
Қылмыстық құқықтың негізгі міндеттерінің бірі қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді анықтау, оларға жазаның түрі мен көлемін
белгілеу болып табылады. Бірақ қылмыстық құқық осы міндеттерді іске асырып
ғана қоймай, қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін, кінәні ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайларды, жаза тағайындау және жазадан босату
кезінде ескерілуге тиіс қажеттіліктерді т.б. анықтаумен айналысады.
Қылмыстарды саралау дегеніміз, жасалған қылмысты іс-әрекеттердің
белгілері мен қылмыстық құқық нормаларымен қарастырылған қылмыс құрамдары
белгілерінің бір-біріне сәйкестігін анықтау болып табылады.
Б.А. Куриновтың есептеуінше қылмысты саралау құқық қолданушылық
қызметінде ерекше орын алады, яғни құқықтық нормаларда қолданудың көптеген
басқа түрлерін жүзеге асыру үшін алғы шарт болып табылады. Мысалы, тек
сотпен қылмысты саралау жүзеге асырылғаннан кейін ғана күдікті адамға
бұлтаратпау шарасын алу, кінәлі адамға әлде қандай жазаның түрін,
сотталған адамға түзету немесе тәрбиелеу колониясының белгілі бір режимін
белгілеу, жазаның орындалысын кейінге қалдыру т.б. мәселелерді қойып және
шешуге болады [1, 12б].
В.Н. Кудрявцев қылмысты саралауды терең меңгерілуі барысында
әділсоттылықты заңға қатаң сәйкестікте жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
қылмыстық құқықтың жалпы мәселелердің қатарына жатқызады. Оның пікірінше
кез келген қылмыс түрі үшін маңызды болып табылатын, нақты іс бойынша
қолданылуға жататын қылмыстық заңның бабын таңдаудың негізі мен тәртібін
айқындайтын саралаудың жалпы ережелері мен қағидалары зерттелуі қажет [2,
5б].
Қылмысты саралаудың әдістемелік негізіне жалпы ұғым (заң нормасы)
мен жеке құбылыстың (нақты әрекет) арасындағы ара қатынастың материалистік
түсінілуі жатады. Заң нормасы әрқашанда жалпылама, абстрактивті сипатқа ие
екендігі белгілі. Іс-әрекет керісінше кез-келген ситуацияда нақты болып
табылады.
Құқықтық әдебиеттерде қылмысты саралауға анықтамалар берілген.
Өзінің мәнісі бойынша олардың барлығы бір ұғымды білдіреді. Алайда олардың
арасында барынша қысқа және қылмысты саралаудың ұғымының өзін, оның
мазмұнын нақтылап, маңызын ашып көрсететін көлемділері де кездеседі.
Құқықтық білімдердің энциклопедиялық сөздігінде берілген анықтамада
қылмысты саралау анықтамасы және оның түсіндірмесі барынша дәл және
ақиқат болып табылады. Ол бойынша Қылмысты саралау дегеніміз жасалған іс-
әрекет белгілерінің қылмыстық заңда қарастырылған белгілі-бір қылмыс
құрамына дәл сәйкестігін тиісті процессуалдық актіде анықтау және бекіту
деп көрсетілген. Аталғандарды нақтыласақ а) қылмысты саралау кінәлі
тұлғаға жаза мөлшерін тағайындау және жасалған қылмыстың өзге де құқықтық
салдары үшін негіздеме; б) қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде
заңдылықтың сақталуы үшін үлкен маңызға ие болады; в) қылмысты саралау
жасалған қылмыстың осы іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті
қарастыратын заңмен қатаң сәйкестікте саралануы тиістігін білдіреді. В.Н.
Кудрявцевтің санауынша қылмысты саралау оған заңды баға беру осы қылмыстың
белгілерін бекітетін қылмыстық - құқықтық норманы көрсету болып табылады.
Б.А. Куриновтың пікірінше қылмысты саралау – бұл өмірдегі нақты жағдайдың
– қылмыстың – қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс
туралы ұғымымен ұқсастығы туралы қорытынды жасау. Қылмысты саралау
өмірдегі нақты жағдайға қылмыстық заңның нормасын таңдап алу және мағынасы
бойынша заңды саралаулардың тек бір түрі ғана болып табылады.
Саралау - термині латын тілінен аударғанда әлде бір нәрсенің
сапасын, бағасын, жарамдылық дәрежесін анықтау дегенді білдіреді.
Сараланған қылмыс анықтамасы берілген қылмыстық іс-әрекет жауаптылықты
ауырлататын мән-жайларда жасалғандығын және ауырырақ жазаға
тартылатындығын білдіреді. Яғни заңшығарушы оны өзіне ұқсастардың
қатарынан барынша қоғамдық - қауіпті және зиянды ретінде бөліп көрсетеді.
Қылмысты саралау ұғымына келетін болсақ мәселе сәл өзгешелеу болады.
Ол (ұғым) екі мағынада қолданылады: 1) тұлғаның әрекетінде
(әрекетсіздігінде) қылмыс құрамының бар екендігін құқық қорғау
органдарының анықтауының логикалық процесі; 2) осындай қызметтің нәтижесі
– қылмыстың жазалануға тиісті іс-әрекетті оны әлеуметтік қауіптілік және
жазалану қаталдығы бойынша бөліп көрсетпей құқықтық бағалау. Қысқаша
айтқанда Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің диспозициясы мен
санкциясында қарастырылғаны ғана бағаланады.
Теорияда және практикада қылмысты саралаудың екі мағынасы өзара
байланысты және өзара шартты ретінде қарастырылады. В.Н. Кудрявцев және
Б.А. Куринов бұл жағдайды атап ғана қоймай, қылмысты саралау ұғымын
анықтау барысында ескеруді ұсынады [3, 6б].
Аталған жағдайды сақтамау немесе ескермеу яғни істің нақты мән-
жайларына сәйкес емес қылмыстық заңды қолдану жасалған қылмыстың сипаты
туралы түсінікті бұрмалайды, оған дұрыс баға бермейді және әділетсіз
үкімнің шығуына әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайда қылмысты саралау дұрыс
емес. Ол қылмысты дұрыс саралау сияқты ресми сипатқа ие болады себебі сот-
тергеу органдарымен беріледі.
Саралау сонымен қатар ресми емес (доктриналды) болуы да мүмкін, ол
құқыққа қарсы әрекетке (әрекетсіздікке) құқықтық баға беруді жекелеген
ғалымдар және практикалық қызметкерлер түсіндірулерде, оқулықтарда, ғылыми
жұмыстарда ұсынған кезде жүзеге асырылады. Алайда олардың заңды күші
болмайды.
Саралау дегеніміз – бұл жасалған іс-әрекеттің оқиғалық белгілерінің
және ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормасында қарастырылған қылмыс құрамы
белгілерінің толықтай сәйкестігін анықтау және заңи түрде бекіту болып
табылады.
Қылмысты дұрыс сараламау үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін негіз
болып табылады. Саралау барысында жіберілген қателік жазаның түрі мен
мерзімінің дұрыс тағайындалмауын туындатып ғана қоймайды, сонымен қатар
бірқатар басқа да құқықтық салдардың негізсіз туындауына алып келеді
(сотталғандық, түзету мекемесінің түрін және түзету колониясының режимін
анықтау, рақымшылық жасауды қолдану немесе қолданбау, мүлікті тәркілеу,
кейбір азаматтық-құқықтық салдар).
Кінәлі адамға жазаның мөлшерін дұрыс анықтау іс-әрекетті дұрыс
саралауға айта қаларлықтай тәуелді. Мысалы абайсыздықтан кісі өлтірген
адамға әділетті, жасаған іс-әрекетіне сәйкес жаза тағайындау мүмкін емес,
егер оның әрекеті қателіктің салдарынан қасақаналықпен адам өлтіру ретінде
сараланатын болса. Себебі ҚР ҚК-тің 104-бабы бойынша яғни абайсызда кісі
өлтіру үшін үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы белгіленген, ал ҚР ҚК-тің 99-
бабының 1 бөлімі бойынша алты жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы, ал 99-бабының 2 бөлімі бойынша он жылдан
жиырма жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы
немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Осы
мысалдың өзінен-ақ қылмысты дұрыс саралаудың қандай маңызға ие
болатындығын байқауға болады.
Қылмысты саралау процесі яғни оның жүзеге асырылуы, қылмыстық істі
қозғаудан бастап қылмыстық процестің барлық сатыларында орын алады. Қылмыс
белгілері анықталған әрбір жағдайда прократура тергеу және анықтама
органдары өздерінің өкілеттіктерінің шегінде қылмыстық іс қозғауға, қылмыс
оқиғасын, оны жасауға кінәлі тұлғаларды және оларды жазалауға заңда
қарастырылған барлық шараларды жүзеге асыруға міндетті. Қылмыстық істі
қозғау туралы қаулыда оны қозғауға негіз болған мәліметтер, белгілері
бойынша қылмыстық іс қозғалған қылмыстық заңның бабы және қылмыстық іс
тергеу өндірісі немесе сот тергеуін жүргізу үшін жіберілген орган
көрсетілуі тиіс.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық істі қозғау туралы қаулы
шығарумен шектелмейді. Оның мазмұны болып а) қылмыстық істі қозғауға заңды
себептер мен негіздердің болуын алдын ала тексеруі, б) қылмыстық істі
қозғау туралы мәселенің тікелей шешуі табылады. Сондықтан аталған қаулыны
шығарғанға дейін сот өндірісінің тиісті органдары іс бойынша өндірісті
бастау мүмкіндігінің шарттарын анықтайды, көп реттерде бұл үшін белгілі
бір процессуалдық әрекеттерді орындайды және қылмыстық істі қозғау немесе
қозғаудан бас тарту туралы шешім қабылдайды. Тіпті осы сәттен-ақ қылмысты
алдын ала шартты түрде айтқанда, бағыттаушылық саралау жүзеге асырылуы
мүмкін.
В.Н. Кудрявцев дұрыс айтады: қылмыстық процестің әрбір сатысында
(анықтама, алдын ала тергеу өндіріснің барысында, істі бірінші сатыдағы
сотта қараған кезде, сонымен қатар жоғары сатыдағы соттарда қарау кезінде)
құқықтық норманы қолданумен байланысты мәселелер соның ішінде қылмысты
саралау мәселелері де дербес, көп жағдайда қайтадан шешіледі [3, 6б].
Қылмыстық процесстің келесі сатыларында қылмысты саралау талданып
нақтыланады. Бұл тұлғаны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
негізделген қаулыны жасақтауда орын алады онда іс-әрекет сараланатын
қылмыстық заңның бабы; айыптау қорытындысында сотқа өткізу сатысында алдын
ала таңдау барысында айыпталушыға тағылатын іс-әрекеттерге қылмыстық
заңның қолданылуының дұрыстығы анықталады, жасалған іс-әрекеттің
мемлекеттік бағалануы болып табылатын сот үкімі әрине, одан тыс қалмайды.
Соттық тергеу актілерінің жүйесінде – үкім маңыздылығы бойынша ерекше
орын алады: онымен қылмыстық іс негізінен шешіледі және сотталушының өзі
сотқа берілген қылмыс бойынша кінәлілігі туралы және оның кінәлілігінң
дәрежесі жөніндегі мәселеге түпкілікті жауап беріледі-деп жазған М.С.
Строгович [3, 7б].
Аппеляциялық және бақылау өндірістеріне қатысты айтсақ қылмысты
саралау мәселелері бұл жерде де үлкен маңызға ие болады. Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 414, 432, 434 және 459-баптарына сәйкес қылмыстық
заңның дұрыс қолданылуы – аппеляциялық сатыда да бақылау тәртібінде де
үкімнің күшін жоюдың немесе өзгертудің негіздерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық норманы оның дәл мағынасына қайшы келетін түсіндірудің
және қылмыстық заңды дұрыс қолданбаудың басқа жағдайларында: айыптау
үкімін бақылау тәртібімен қайта қараған кезде, ауырырақ қылмыс туралы
заңды қолдану қажеттілігімен байланысты сот шешімдері мен қаулыларын
жазаның жеңілдігі немесе басқалай негіздер сонымен қатар ақтау үкімі
немесе істі қысқарту туралы шешім немесе қаулылардың барысында орын алуы
мүмкін.
Осыдан туындайтын қорытынды қылмыстық - процессуалдық заң, тиісті
негіздер болған кезде қылмысты қайта саралаудың тиісті тәртіптерін
бекітеді. Мемлекеттік органдар қызметінің осы жақтарының заңмен айқын
реттелуі қылмыстық істің тергелуінің жан-жақтылығы, қылмысты жасаған деп
айыпталған адамға қорғау құқығының уақытында берілуінен әрбір қылмыстық
істің әділетті шешілуіне кепілдік беретін басқа да көптеген сәттерге ақыр
аяғында заңдылықтың қатаң сақталуы қажеттілігінен туындайды.
Б.А. Куриновтың пікірінше қылмысты саралаудың жүргізілуінің өзі үш
кезеңнен тұрады. Бастапқыда іс-әрекеттің барынша жалпылама белгілері
анықталады яғни, құқықтық қатынастың түрі анықталады. Екінші кезеңде
қылмыстық іс-әрекеттің топтық белгілерін анықтау жүзеге асырылады яғни
қарастырылған қылмыстың қылмыстық кодекстің қандай тарауымен
қамтылатындығы анықталды. Үшінші кезең қылмыстың түрлік белгілерін
айқындау және салыстырудан тұрады [1, 12б].
Қылмыстық құқық оқулығының авторлары да қылмысты саралауды үш
кезеңге бөледі, бірақ оларды басқаша түсіндіреді. Бірінші кезең жасалған
іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайларын толық және дұрыс анықтаудан тұрады.
Екіншісі тиісті қылмыс құрамын сипаттайтын нақ сол қылмыстық-құқықтық
норманы анықтау. Үшіншісі нақты жасалған іс-әрекеттің құрамын таңдап
алынған нормада сипатталып жазылған қылмыс құрамымен салыстыруды қамтиды.
Қарастырылған кезеңдердің тек қарапайым кезегімен емес, біріккен
түрде қылмысты саралаудың бірегей процессін құрайтын олардың логикалық
мәнісінде берілетіндігін ескерте кетуіміз керек. Осыған байланысты екінші
кезеңде жасалған әрекет үшін қылмыстық-құқықтық норманы тек формалды түрде
анықтау ғана жүзеге асырылмай оның айқындылығы кеңістіктегі және уақыттағы
әрекеті, түсіндіруінің дәлдігі тексеріледі. Үшінші кезеңде іс-әрекет пен
қылмыс құрамының белгілері салыстырылады. Олардың ұқсастығы анықталғанда
қылмысты саралау аяқталады және бұдан шығатын қортынды тұлғаның іс-
әрекетінде қылмыс бар немесе тұлға қылмыс құрамын орындады ендеше, оны
қылмыстық жауапкершілікке тартуға және тұлғаның бұл жауапкершілікті
тартуына барлық негіз бар.
Осыдан біз сілтеме жасаған оқулықтың авторларының түсінігінде нақты
түрінде қылмысты саралау қылмыстық істі қозғаған сәттен басталады және
үкім шығарумен түпкілікті аяқталады. Шын мәнінде бұл логикалық процесс
тергеу мен қылмысты сот-тергеу органдарында тексеру барысында үздіксіз
жүргізіледі.
Қылмысты саралау теориясында саралау және объективті шындық мәселесі
белгілі бір күрделілікті пайда қылады оның шешілуі әртүрлі пікірлердің
туындауына себепші. Мәселенің мәнісі мында: қылмысты дұрыс саралау
барысында обективті шындық анықталама? Тергеу және сот органдарымен
жасалған іс-әрекеттің фактілік құрамын анықтау яғни, тек оқиғаны емес
олардың құқықтық белгілерін анықтау қылмыстық заңды қолдануға негіз
болады.
Негізінде қылмысты дұрыс саралау қылмыстық істі тексеру барысында
тергеу мен сот арқылы анықталатын обективтік шындықтың мазмұнына кіреді.
Сот тергеу практикасында қылмысты дұрыс сараламаудың көптеген
мысалдарын байқауға болады яғни, қылмыс жасаған тұлғаға ҚР ҚК-тің ауырырақ
қылмыс түрі үшін жауапкершілік қарастырылған бабы таңылады. Мысалы ол
ұрлық жасады (ҚР ҚК-тің 175-бабы) бірақ ерекше құнды заттарды ұрлағаны
үшін (ҚР ҚК-тің 180-бабы) жауапкершілікке тартылады. Келтірілген мысалда
қылмысты дұрыс сараламаудың түрлерінің бірі көрсетілген. Қылмысты дұрыс
сараламаудың тағы бір түрі қылмыс жасаған тұлғаға қылмыстың жеңілдеу түрі
үшін жауапкершілік көзделген баптың қолданылуы болып табылады. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің 250-бабының орнына 209-бабын қолдану.
Қылмысты дұрыс сараламаудың үшінші түрі қолданылуға тиісті баптың,
тиісті емес бөлігін және тармақшасын қолданудан көрінеді. Мысалы кінәлі
адамға ҚР ҚК-тің 178-бабының бірінші бөлімінің орнына, екінші бөлім
қолданылады.
Қылмысты дұрыс сараламаудың төртінші түрі қылмыстың бір түрін
жасаған адамға ҚР ҚК-тің бірнеше бабын қолданудан көрініс табуы мүмкін.
Мысалы бандитизім жасаған адамға 268-баппен қатар ҚР ҚК-тің 99, 179
баптарын қолдану. Қылмысты саралаудағы осындай қателіктерді әдебиетте басы
артық саралау деп атау қалыптасқан.
Қылмысты дұрыс сараламаудың келесі, бесінші түрі қылмыстың жиынтығын
ҚР ҚК-тің бір бабымен немесе баптың бөлімімен саралау болып табылады.
Мысалы атыс қаруын пайдаланып жасалған қарақшылық үшін ҚР ҚК-тің 179-
бабының 2-бөлімінің 2 тармақшасы қолданылады дұрысында ҚР ҚК-тің 251-
бабыда қолданылуы тиіс болатын.
Саралаудың соңғы түрі іс-әрекетінде қандайда болмасын қылмыс
құрамының белгісі жоқ адамға қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы болып
табылады. Осындай жағдайда іс-әрекетте қылмыс құрамы жоқ деп танылады.
Ендеше қылмыс жасамаған кінәсіз тұлға негізсіз қылмыстық жауапкершілкке
тартылады ол өз кезегінде Қазақстан Республикасның Конститутциясының 77-
бабында бекітілген адамның конституциялық құқықтарын өрескел бұзу болып
табылады [4]. Нақты қылмыс құрамының белгілері жоқ әрекетті құқық қорғау
органдарының ҚК-тің әлдеқандай бабымен дұрыс сараламаудың барысында
осындай жағдай орын алуы мүмкін. Мысалы, тұлға ҚР ҚК-тің 162-бабымен
жалдамалылық үшін жауапқа тартылады алайда оның материалдық сыйақы алу
немесе өзге де бас пайдасы мақсатында іс-әрекет жасағандығы дәлелденбеген.
Өкінішке орай, көп жағдайда анықтама және алдын-ала тергеу
органдарында айта қаларлықтай жиі кездесетін қылмысты дұрыс сараламау
оқиғалары белгілі болмай қалады, саралаудағы қателіктерге істі сотта
қарауда да жол беріледі. Соның нәтижесінде анықтама және алдын ала тергеу
органдарымен қылмыстың дұрыс сараланбауы сотта да қайталанып әділсотты
емес үкімдердің шығуына жол беріледі. Кей реттерде қылмысты дұрыс
сараламау оқиғаларының кінәсіз адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту деп
атауға болады.
Қылмысты дұрыс сараламаудың осындай оқиғалары барлық қылмыстық істер
бойынша үкімдерге шағым немесе наразылықтар келтірілмеуіне байланысты
жоғарғы сот сатыларында да әрқашан анықтала бермейді. Сондықтан үкімдердің
басым бөлігі жоғарғы сот сатыларында тексеруден өтпестен күшіне енгізіледі
және орындалады.
Қазақстан Республикасының жаңа ҚР ҚІЖК-де қылмыстық заңды дұрыс
қолданбауға байланысты қылмыстық іс қайта тергеуге жіберілетін, сот үкімі
өзгерілетін немесе күшін жоятын нормалар қарастырылған.
1.2 Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтағы орны
Қылмысты саралау мәселесі қылмыстық құқықтың негізгі арналуын, яғни
оның іс жүзінде қолданылу тәжірибесін білдіреді. Қылмыстық құқықтың бүкіл
болмысы, оның Жалпы және Ерекше бөлімдерінің құрылымы заңды іс жүзінде
қолдану мақсатына арналған. Бұл мақсатқа қылмыстық құқықтың бір ғана
мәселесі жатпайды. Ол қылмыс деп танылған іс-әрекеттерді қылмыстық заңда
көрсету арқылы халықтың қылмыс жасауының алдын алу.
Қылмыстық құқық басты мақсаты ретінде қылмыс жасаған адамдардың іс-
әрекеттерін бағалап, оған жауаптылық белгілеуді көздей отырып, осы мақсатқа
жету үшін қажетті мәселелерді осы құқық саласының мазмұнында қарастырады.
Мысалы, қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстың түсінігі, қылмыстың
санаттары, аяқталған қылмыс деген тәрізді сұрақтарға жауап белгілеп, Ерекше
бөлімде әрбір қылмыс түрін жеке қарастырып, жауаптылығын бейнелейді. Демек,
қылмысты саралау мен қылмыстық құқық мазмұнының көлемі олардың зерттейтін
нысаналары бірдей емес. Қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны құқықтық тұрғыдан
талдайтын ғылым саласы. Қылмыстық құқық заңды қолдану үшін білу қажет деп
танылатын барлық негізгі ұғымдарды анықтап, олардың мазмұнын, құрылымын
ашатын ілім түрі болып табылады. Ал қылмысты саралау қылмыстық құқықтық
ережелерді ескере отырып қылмысты іс-әрекетке баға беруді немесе заң
нормасын өмірге енгізуді білдіретін қылмыстық құқықтың жеке мәселесі
ретінде бағаланады. Демек қылмысты саралау пәнінде қылмыстық құқық
анықтаған, зерттеген дайын ұғымдар қолданылады [5, 10б].
Қылмыстық құқық қылмыс деп танылатын әрекеттерге құқықтық талдау
жүргізумен айналысқанмен, оның кейбір практикалық мәселелерін көрсетумен
айналыспайды, яғни заң баптарын сот-тергеу қызметінде саралау жасау
ережелеріне сүйене отырып қолдануды толық ашып бермейді.
Қылмысты саралаудың қылмыстық құқықтан келесі айырмашылығы, ол зерттеу
объектілерінің көлемінде. Қылмыстық құқық зерттеу объектісі ретінде
негізінен екі мәселені, қылмыс және жаза мәселесін қарастырады. Ал қылмысты
саралау курсы жаза мәселесін қарастырмайды. Мұның себебі, егер қылмысты
әрекетке қылмыстың заң тұрғысынан дұрыс бағалау берсек, онда тиісті жазаны
қолданудың алғы шарты да дайын болады.
Қылмысты саралау курсы жеке ғылым саласын білдірмейді, ол қылмыстық
құқық ғылымының құрамында қарастырылады.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыс және жаза категорияларын қарастыра
отырып, жекелеген қылмыстардың өзіне ұқсас қылмыстардан айырмашылығын, ол
қылмыстардың кейбір жағдайларда бағалану тәртібін, кінәні ауырлататын
құрамдары тәрізді мәселелерді қамтиды. Бірақ бұл келтірілген мәселелердің
ішінен ұқсас қылмыстарды ажырату, әр түрлі ситуациялар бойынша қылмысты іс-
әрекетке саралау жасау, кінәні ауырлататын жағдайлар болғанда заң баптарын
қолдану қылмысты саралау курсында да қарастырылады. Себебі бұл мәселелер
қылмыстық құқықтық мәселелерді талдау кезінде ашылады, ал қылмыстық
құрамдарды әр түрлі жағдайларды қолданып талдау, бұл қылмыстық құқықтық
құрамына жататын саралау мәселесін білдіреді. Қылмысты саралау курсының
негізгі мағынасы және міндеті қылмысты іс-әрекеттерге құқықтық баға беріп,
заң баптарын қолданғанда ескеру және білу керек болып табылатын негізгі
қағидалармен, ережелермен, талаптармен таныстыруға бағытталған.
Қылмыстық құқықтың жалпы мәселелерін шешудің маңызы зор, себебі соның
нәтижесінде ғана қылмысты саралауға бағытталған ережелер дұрыс беріледі.
Қылмысты саралаудың кез-келген қылмысқа байланысты қылмыстық заңның тиісті
бабын таңдау кезінде қолданылуы қажетті жалпы ережелері мен қағидалары бар.
Қылмысты саралаудың қағидалары ретінде қылмысты әрекетке қатысты заң
баптарын қолданғанда ескеруге жататын және орын алғанда сақтауға тиісті
ережелер алынады. Бұл қағидалар бұзылғанда қылмысты саралау қате деп
танылады. Олардың қатарына мыналар жатады:
– бір қылмыс болып табылатын іс-әрекетті бірнеше қылмыс ретінде
бағаламау;
– қылмысты саралаудың толық, әрі дұрыс болуы;
– ҚК Жалпы бөлімінде қарастырылған іс-әрекеттер қылмыста орын
алғанда сілтеме жасалынуы;
– кінәлінің қасақаналығына немесе қылмыстық ниетіне қарай саралау
жүргізу;
– маңызы ауыр емес қылмысты әрекеттерді, қауіптілігі жоғары
әрекеттер сіңіретін жағдайларды қолдану.
Кінәлінің қылмысты әрекеті тек ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімімен
қарастырылатын бір қылмысты ғана білдіргенде, ол сол жасаған қылмыс бойынша
ғана айыпталып, заңның тиісті бабына сілтеме жасай отырып саралануы керек.
Бұл қағида бұзылғанда кінәлінің жасаған қылмысы бойынша қауіптілік дәрежесі
нақты деңгейден жоғары болып көрсетіледі. Тергеу жұмысында мұндай қағиданы
бұзу, әсіресе нормалар бәсекелестігі орын алған кезде байқалады. Бір баппен
қарастырылатын қылмыстық құрамды қолданумен шектелмей, осы қылмыстың
белгілерін білдіретін басқа да жекелеген қылмыс түрлерін қосып, қылмыстар
жиынтығы түрінде саралау дұрыс емес. Мысалы, С. және М. 2011 жылы 11
наурызда мас күйінде, алдын-ала келісіммен танысы А-ның ақшасын алу
мақсатымен қарақшылық шабуыл жасау кезінде ас үй пышағын қару ретінде
пайдаланып, оны қасақана өлтіреді және 89795 теңге тұратын мүлкін алып
кетеді.
Облыстық сот С және М әрекеттерін ҚР ҚК-тің 179-бабының 2-бөлімінің
а,г пунктерімен және 99-бабының 2-бөлімінің ж,з пунктерімен айыптап
соттаған.
Бұл мысалда С және М әрекеттерінде қасақана кісі өлтіруге ұштасқан
қарақшылық қылмысы орын алған және кінәлілердің әрекеттері тек 99- бабының
2 бөлімінің ж,з пунктерімен саралануы тиіс. Себебі қарақшылық қылмысында
ауырлататын құрамдар ретінде келтірілген адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы және қару пайдалану кісі өлтіру қылмысында да келтірілген.
Қарақшылық кезінде қасақана адамның өміріне бағытталған әрекеттер жасау,
қарақшылық қылмысының көлеміне сыймайды. Мұндай жағдай орын алғанда бірден
кісі өлтіру қылмысы, яғни 99-бап қолданылады. Өйткені мұндай қылмысты
әрекеттерде негізгі және қосымша объектілер орын алып, кінәлілердің
әрекеттері негізінен адамның өміріне бағытталады, яғни адамды өлтіру арқылы
меншігін иеленуді көздейді. Тек абайсыздықта адамның өміріне зардап
келтірген меншікке қарсы әрекеттер ғана қарақшылық қылмысы ретінде
бағаланады. Ал 179-баптың 2-бөлімінің 4 пунктіндегі қару қолдану белгісі
кісі өлтіру әрекеттерінің немесе қылмыстарының қарапайым, меншікті белгісі
болып саналады [6]. Осы мысалға ұқсас жағдайды көбінесе бандитизм қылмысы
бойынша да байқауға болады. Тергеу қызметі бандитизм қылмысы жасалса, оған
ұйымдасқан топпен жасалған қарақшылықты, қаруды, оқ-дәрілерді заңсыз алып
жүру, сақтау, ұйымдасқан топты немесе қауымдастықты құру және оған қатысу
т.б. қылмыстарды қосып, қылмыстар жиынтығы түрінде бағалайды. Кінәлінің
әрекеттерін бірнеше қылмыстар бойынша тек мынандай жағдайда, егер қолданып
отырған бап оның қылмысты әрекеттерін түгел қамти алмаса, яғни осы баппен
қарастырылмаған басқа қылмыстың белгілері болғанда саралауға болады.
Қылмысты саралаудың толық, әрі дұрыс болуын қамтамасыз ету үшін,
қылмыстың оқиғасын толық ашып, кінәлінің әрекеттерін түгел анықтау қажет.
Қылмысты әрекетті бағалау кезінде айыптап отырған баптармен қамтылмайтын
өзге де қылмыстың құрамдары бар болса, оларды қолдану керек. Қылмысты
саралаудың толық болуы қылмыс жиынтығын қолдануды ғана емес, ол сонымен
бірге қылмыстық істің мазмұнын толық ашуды білдіреді. Ал іс-әрекетке баға
беру дұрыс болу үшін, жасалған қылмыстың белгілерін толық қамтитын
Қылмыстық кодекстің нормаларын табу керек. Қылмысты саралаудың дұрыс іске
асырылуы үшін кінәлінің қылмысты ойының бағытын, зиян келтірген заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастың түрін, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік
дәрежесі мен сипатын т.б. белгілерін ескеру маңызды болып табылады.
Қылмысты іс-әрекетте ҚР ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайлар
кездессе, онда Жалпы бөлімнің баптарына және тиісті бөлімдеріне сілтеме
жасай отырып саралау жүргізіледі. Жалпы бөлімнің нормаларына сілтеме жасау,
ол іс-әрекетке баға берудің бір көрінісі болып саналады, ал құқықтық сауаты
бар адамға қылмыс оқиғасы туралы жалпы түсінік бере алады. Мысалы тергеу
құжаттарында 175-бап және 24-баптың 3 бөлімі көрсетіліп тұрса, онда ұрлық
жасауға оқталу үшін жауаптылық жүріп жатқанын аңғартады. Қылмысты саралау
туралы тергеу әрекеттерінде ҚР ҚК-тің Жалпы бөлімінің барлық баптары емес,
тек қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу және қылмысқа
қатысушылардың түрлерін қарастыратын баптарға сілтеме жасалады. Ал қылмыс
құрамының жоқтығына байланысты қылмыстық істі қысқарту туралы құжаттарда
Жалпы бөлімнің басқа да баптарына мысалы 16-бап – есі дұрыс еместік, 23-бап
– жазықсыз зиян келтіру, 26-бап – қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту, 32-
баптың 1-бөлімі – шегінен шықпаған қажетті қорғану т.б. сілтеме жасалады.
Ал сот қызметі қылмыстық істер бойынша Жалпы бөлімнің қылмыс туралы
және жаза тағайындау және одан босату институттарына да сілтеме жасай
алады. Бірақ бұл баптарға сілтеме жасай отырып әділ сот қызметін атқару,
қылмысты саралау мәселесіне жатпайды.
Маңызы ауыр емес әрекеттерді қауіптілігі жоғары әрекеттердің қылмысты
саралауда сіңіру қағидасы күрделі, әрі сот-тергеу жұмысында жиі
қолданылатын жұмыс болып табылады.
Мысалы, ҚР ҚК-тің 209-бабы (экономикалық контрабанда) 2-бөлімінің 1
пунктінде бірнеше рет жасалған контрабанда құрамы қарастырылған. Осы баптың
3-бөлімінің 2 пунктінде ұйымдасқан топпен жасалған контрабанда
келтіріледі. Егер экономикалық контрабанда бірнеше рет және ол ұйымдасқан
топпен жасалса, онда саралау жасау кезінде 2 және 3-бөліммен қосып
саралауға болмайды, себебі ұйымдасқан топқа тұрақтылық белгісі тән болуына
байланысты (тұрақтылық-көпшілік жағдайда топтың бірнеше қылмыстар жасау
мақсатында құрылғанын білдіреді), қылмыс бірнеше рет қайталануы мүмкін.
Яғни бірнеше рет жасалған деген ұғымды ұйымдасқан топ ұғымы сіңіре алады
және мұндай жағдайда бірден 209-баптың 3-бөлімі қолданылып, ұйымдасқан
топпен жасалған экономикалық контрабанда деп бағалануы керек. Түсінікті
болуы үшін тағы бір мысал келтірейік. Тонау қылмысы үшін жауаптылық
қарастыратын 178-баптың 2-бөлімінің 2 пунктінде де бірнеше рет тонау
әрекеттерін жасау келтірілген. Осы баптың 3-бөлімінің 2 пунктінде ірі
мөлшерде жасалған тонау қылмысына жауаптылық қарастырылған. Қылмыстың
оқиғасында бұл белгіде бар болғанда, бірден 178-баптың 3-бөлімінің 2
пунктімен сараланады. Себебі ірі мөлшерде пайда табудың бір амалы осындай
әрекеттерді бірнеше рет қайталау болып табылады.
Қылмысты әрекеттерді саралауда барлық кезде баптың 2-бөліміндегі
әрекеттерді 3-бөлімде қарастырылған құрамдар сіңіре бермейді. Бұл мәселені
меңгеру үшін ол әрекеттердің, әр қылмыстың ұғымын, белгілерін дұрыс түсіну
керек және мағынасы, көлемі бойынша сіңіре алатынын білу қажет.
Қылмысты саралау – құқық нормаларын қолдануды жүзінде көрсетіп,
қылмыстық құқықтың сапасын, оның жетістіктері мен кемшіліктерін ашуға
жағдай жасайды. Сондықтан сапалы дайындалған және зерттелген қылмыстық
құқық – қылмысты саралауға да соншалықты дәрежеде әсер етеді.
Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері қылмыстық құқықтық мәселе болып
табылатынын жоғарыда ескерттік. Саралау мәселесі қылмыстық құқықтың
құрамындағы жеке мәселе болып саналса, онда ол қылмыстық құқықтың қай
бөлімінің және қандай тақырыбына қатысты мәселе болып табылады деген сұрақ
туындайды.
В.Н.Кудрявцев қылмысты саралаудың жалпы теориясы қылмыстық құқықтың
жалпы бөлімінің мәселесі болып есептелуі керек, себебі Ерекше бөлім осы
ғылымның органикалық элементтерін қарастырмайды, бұл мәселе жалпы бөлімге
тән, ал Ерекше бөлімде тек жекелеген қылмыстың түрлері ғана анықталады
дейді. Бұл сөздің мағынасы, Жалпы бөлімде қылмыстық құқықтық негізгі
ережелері мен қағидалары қарастырылады, сондықтан Ерекше бөлімдегі
қылмыстарға қатысты қолданылатын саралаудың ережелері де осы Жалпы бөлімде
болуы керек дегенге келеді. В.Н.Кудрявцев қылмысты саралау мәселесін Жалпы
бөлімнің қылмыстық заң тақырыбы көлемінде қарастыруды ұсынып, оның
себебін қылмыстық заң тақырыбында қылмысты саралау мәселесіне ұқсас
сұрақтар қаралатынымен негіздейді. Мысалы заң құрылымы, оны қолдану
ережелері, заңды түсіндіру.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы мәселесінің қылмыстық құқықтың
Жалпы бөлімде қарастырылуына, оның ішінде қылмыстық заң тақырыбында
белгіленуіне де келісу қиын. Кез-келген құқық саласы, оның ішінде қылмыстық
құқықта өз мазмұнында қарастырылатын тақырыптарды, мәселелерді
кезектілікпен қарапйымнан бастап бірте-бірте күрделендіре береді. Қылмысты
саралау мәселесінде ҚР ҚК-тің Ерекше бөліміндегі қылмыстық құрамдарды
меңгермей отырып, ол туралы сөз қозғай алмаймыз. Ал студент Ерекше
бөлімдегі қылмыстардың түсінігін, олардың ерекшелігін білмей тұрып,
қылмыстарды саралау туралы Жалпы бөлімде қалай сөз қозғайды? Бұл
біріншіден, екіншіден қылмысты саралау мәселесі жеке курс ретінде
қарастырылады және бұл курста көптеген мәселелер қамтылған. Ал олар қалай
қылмыстық заң деген бір тақырыпқа сияды?
Қылмысты саралаудың ұғымы мен міндеттері қылмыстық – құқықтың түсінігі
тақырыбында жеке сұрақ ретінде қарастырылып келеді. Ал қылмысты іс-
әрекеттерді бағалау, оларға заң нормаларын қолдану, яғни саралау мәселесі
қылмыстық құқықтың бүкіл бойында Жалпы бөлімінде де, Ерекше бөлімінде де
кездесіп отырады. Сондықтан қылмысты саралау мәселесін және оның жалпы
теориясын Жалпы бөлімге немесе Ерекше бөлімге жатқызып керегі жоқ, саралау
мәселесі қылмыстық құқықтың бүкіл бойында кездеседі және қолданылады.
Қылмысты іс-әрекеттерді заң нормаларын қолдана отырып саралау, сапасы
бойынша қылмыстық құқықтық қағидаларды, негізгі ережелерді ескеруді талап
ететіндіктен, ол осы сала бойынша алған білімді қорытушы роль атқарады.
Нәтижесінде сот-тергеу қызметкерлері қылмыс оқиғасына сүйеніп, ҚР ҚК-тің
қандай баптары бойынша кінәліні айыптау қажеттігін анықтайды. Қылмыс
оқиғасына қарап заң нормаларын белгілеу немесе оны дұрыс қолдану мерзімі әр
тергеушіде әр түрлі уақытты қажет етеді. Саралау жүргізудің жылдамдығы,
яғни құқықтық баға беру мерзімі, ол тергеушінің, судьяның қылмыстық құқық
және оны қолдану бағытындағы білімінің көлеміне, тереңдігіне байланысты.
Тергеуші, судья қылмыстық құқық туралы білімін қылмыстық іс бойынша
жұмыста бір сәтте көрсетеді. Яғни қылмыс оқиғасы белгілі болып, енді
қылмыстық заң баптарын қолдану қажеттілігі туындайды. Демек, студенттің
қылмыстық құқық бойынша бірнеше жыл бойы алған білімі осы кезде (жаза
тағайындауды қоспағанда) және аса жауаптылықты түрде қажет болады.
Қылмыстық құқықтық нормалар қоғамның дамуына, қоғамның даму түрінің
ауысуына қарай өзгеруі мүмкін. Бұл құқықтың нақты қоғамдағы жағдайды нақты
бейнелейтіндігіне байланысты. Өйткені, әрбір құқық саласы қоғамдық
қатынастарды реттеумен айналысатындықтан, ал қылмыстық құқық ол қоғамдық
қатынастарды қорғауды міндет тұратындықтан олар қоғамнан қалып қоймауды
мақсат етеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының экономикалық жүйесі
нарықтық қатынастарға ауысуына байланысты, жаңа қатынастар туындап, сол
заманға сәйкестендірілген қылмыстық заң дайындалды. Демек, құқық және оның
нормалары қоғамның өзгеруіне немесе дамуына қарай өзгеріп отырады. Ал
қылмысты саралау мәселесі мұндай өзгерістерге тәуелді болып саналмайды.
Қандай қылмыстық құқық өмір сүрсе де қылмысты саралау туралы жалпы ережелер
сақтала береді. Қылмысты саралаудың жалпы теориясының өзгеруі немесе дамуы,
ол қылмыстық құқық ғылымына байланысты және соған тәуелді болып табылады.
Сонымен қылмысты саралаудың қылмыстық құқықпен байланысы, одан
айырмашылығы және қылмыстық құқықтағы алатын орны осындай.
1.3 Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы маңызы
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін өте
маңызды және әмбебап қылмыс құрамы туралы ілім бар. Бұл ілім тек заң
ғылымдарының жетістігі негізінде ғана пайда болған жоқ. Онда философияның
ұғымдары (объекті, себепті байланыс мәселелері), медицина ұғымдары (есі
дұрыс еместік ұғымын анықтаумен байланысты мәселелер), психологиялық
ұғымдар (қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгі жас мөлшерін анықтау
кінә, пиғыл ұғымдары) пайдаланылады. Аталған ілімнің әмбебаптағы бұл ілімді
әртүрлі сипаттағы қылмыстық заңдарға қолдануға болады. Қылмыстық құқықтық
норма және жасалған іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайы қылмысты саралау
процессінде біріктірілетін құбылыстардың екі өрісі болып табылады. Аталған
біріктіру осы құбылыстар үшін ортақ болып табылатын белгілерді табу жолымен
жүзеге асырылады. Саралау барысында қылмыстық-құқықтық норма тұтастай және
жасалған нақты қылмыстың белгілерінің барлық жиынтығы толығынан
пайдаланылмайды. Жасалған іс-әрекетті саралау үшін қажетті болып
табылатын белгілердің бөлшегі қылмыс құрамы деген ұғыммен қамтылады.
Қылмыс құрамының атқаратын қызметін дұрыс ұғыну үшін ең алдымен оның
белгілі бір қылмыс түрі үшін жауапкершілікті қарастыратын қылмыстық-
құқықтық нормамен ара қатынасын айқындап алу қажет болады. Норма-бұл заң
бабының мәтінімен әрдайым сәйкес келе бермейтін жүріс-тұрыс ережесі болып
табылады. Қылмыстың белгілі бір түрі үшін (мысалы, ұрлық үшін) жауаптылықты
қарастыратын қылмыстық-құқықтық норма тиісті іс-әрекетті жасауға тыйым
салуды ғана білдірмейді (норманың диспозициясы) және оны жасағаны үшін
қолданылатын санкцияны және оны қолдану үшін шарттарды қарастырады
(норманың гипотезасы).
Егер қылмыс құрамын, қылмыстың қылмыстық заңда бекітілген белгілерін
көрсететін қылмыс туралы заңнамалық ұғым-деп санайтын болсақ онда құрам
ұғымының көлемі бойынша да, мазмұны бойынша да қылмыстық-құқықтық норма
ұғымымен салыстырғанда тар көлемде екендігіне көз жеткізуге болады.
Біріншіден, норманың санкциясы құрам шеңберінің сыртында қалады.
Екіншіден, құрам норманың диспозициясымен толық сәйкестікте бола бермейді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша қылмыстық құқықтың нормасы жағымсыз іс-
әрекеттерді жасамау туралы нақты бұйрықты білдіреді. Қылмыс құрамы болса
қылмыс белгілерін сипаттап жазудан тұрады. Қылмыс құрамы өздігінен бұйыруды
білдірмейді.
Қылмыс құрамының және қылмыстық-құқықтық норманың гипотезасының
арақатынасы туралы мәселе онша айқын емес: бұл өз кезегінде қылмыстық
құқықтығы гипотезаның рөлі туралы бірегей пікірдің болмауымен
түсіндіріледі. Егер қылмыстық-құқықтық нормада гипотеза мен диспозиция
бірігіп кетеді деп есептейтін пікірді басшылыққа алатын болсақ онда құрам
түсінігі барынша тар ұғым болып шығады. Себебі оның қылмыстық жауаптылықтың
кейбір шарттарын қамтымайтындығы айқын. Егерде біз гипотезаны қылмыстық-
құқықтық норманың дербес бөлшегі ретінде ажырататын болсақ онда гипотезасыз
құрам өзінің мазмұны жағынан норманың диспозициясына өте жақын келеді.
Қылмыстық-құқықтық норманың элементі ретінде құрамға заңшығарушымен тек
өзінің жиынтығында берілген түрдегі қылмыстың мәнісін сипаттайтын оның
болғандығын, сипатын және жалпы түрдегі оның қоғамдық қауіптілігін
білдіретін белгілердің ғана кірістірілетіндігі туралы құқықтық әдебиеттерде
бірнеше рет көрсетілгген.
Я. М. Брайнин бұл тұжырымды кеңейте түскен. Ол қылмыс құрамы рөлін
тек іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік сипатына ғана жатқызу оның маңызын
төмендетеді- деп дұрыс айтқан. Шындығында құрам белгілері іс-әрекеттің
қоғамдық қауіптілігін ғана емес тұлғаның кінәсін де сипаттайды. Осы
тұрғыдан алғанда құрамды қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыстық заңнамаға
сәйкес қылмыс және қылмыстық жазалануға жататын ретінде айқындайтын
белгілер жиынтығы-деп бағалайтын анықтама барынша дұрысырақ сияқты [6,
58б].
Әлдеқандай қылмыс құрамын сипаттайтын белгілерге бірдей шамада осы
қылмыс туралы түсінікте кіреді. Ұрлық құрамы немесе ұрлық түсінігі
дейтін болсақ өзіміз қолданған сөздердің айырмашылығына қарамастан тиісті
қылмысты сипаттайтын қылмыстық-құқықтық белгілерді білдіреміз. Ендеше бұл
құрам және белгілі бір түрдегі қылмыс түсінігі арасында айырмашылық
болмайды дегенді білдіреме? Жоқ білдірмейді. Қылмыс құрамында белгілер
қылмыстың белгілі бір элементтеріне телінген, олар топтастырылған және айта
қаларлықтай қатаң кезектілікпен бекітіледі ал қылмыс түсінігі үшін бұл
міндетті болып табылмайды. Басқаша айтқанда қылмыстың құрамы және түсінігі
олардың ішкі құрылымы бойынша, біртектес белгілердің тәртіпке келтірілу
дәрежесі бойынша ажыратылады.
Құрам қылмыс белгілерінің жиынтығы ғана емес, олардың қатаң жүйесі
болып табылады. Құрам қылмыс үшін сипатты болып табылатын оны құрайтын
элементтердің ішкі байланысын көрсетеді. Барлық қылмыстардың бірегей ортақ
құрылымын табу және осы негізде қылмыстың объектісін, субъектісін,
объективтік және субъективтік жақтарын сипаттайтын белгілердің негізгі төрт
тобынан әрбір қылмыстың құрамын құрастыру қылмыстық құқық ғылымының үлкен
жетістігі болып табылады. Қылмыс құрамының құрылымдық сипаты саралау үшін
қағидалық маңызға ие болады, себебі оның кейбір ортақ принциптерін
саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыс құрамы тұлғаны берілген қылмысты жасаған деп тану үшін қажетті
және жеткілікті болатын белгілердің жүйесі болып табылады. Олардың
қажеттілігі мынада: құрамның барлық белгілерінің жиынтығынсыз тұлға қылмыс
жасаған деп айыптала алмайды ендеше ол қылмыстық жауаптылыққа да тартыла
алмайды. Олар жеткілікті болып табылады себебі тиісті тұлғаға қылмыс
жасағандығы туралы айып тағуға негіз болуы үшін әлдеқандай қосымша
мәліметтерді анықтаудың қажеттілігі болмайды. Құрамды қылмыстың берілген
түрінің қылмыстық заңда бекітілген ақпараттық нұсқасы деп айтуға болады.
Бұл нұсқа өз кезегінде берілген түрдегі барлық қылмыстардың белгілерін
қортындылау негізінде құралады. Нәтижесінде біз олардың негізгі
ерекшеліктерінің үнемді, қысқа және жеткілікті түрдегі айқын сипаттамасына
ие боламыз. Ақпараттық нұсқа заңгердің практикалық қызметінде екі жақты рөл
атқарады. Біріншіден ол заңгерге заңның талаптары туралы мағұлмат береді.
Мысалы, біз ҚР ҚК-тің 175-бабында қарастырылған ұрлық құрамы бұл қылмыстың
мынадай белгілерін біріктіреді деп айтамыз. Екінші жағынан бұл нұсқа бізге
жасалған нақты іс-әрекеттің өзіндік белгілері туралы ақпарат береді.
Бірінші және екінші топтағы ақпараттың біріктірілуі, сәйкестендірілуі
қылмысты саралау барысында жүзеге асырылады.
Құрамның екі жақты ақпараттық қызметіне байланысты терминология туралы
мәселе туындайды. Құқықтық әдебиеттерде кей реттерде қылмыстың заңдық
және фактілік құрамдары ұғымы пайдаланылады. А.А. Пионтковский заңгерлер
қылмыс құрамы ұғымын қылмыстық заңнама бойынша белгілі бір қылмысты
сипаттайтын белгілердің жиынтығын білгілеу үшін және осы белгілерге сәйкес
келетін нақты іс-әрекетті белгілеу үшін қолданады-деп тұжырымдаған. Алайда
В.Н. Кудрявцев бұл пікірге қосылмай, қылмыстық-құқылық нормадағы белгілер
жалпылама негізде тұжырымдалып, жеке құбылыс болып табылатын нақты қылмыс
белгілерімен салыстырғанда дерексіздіктің (абстракция) жоғарғы деңгейіне
жатқызылатындағын атап көрсеткен. Нақты қылмыстың белгілері құқық
нормасында бар белгілердің тиісті сыныбына кіретіндігіне байланысты ғана
олардың сәйкестігі туралы айтуға болады. Сондықтан дейді В.Н. Кудрявцев
қылмыс құрамы түсінігін тек ғана нормативтік ұғымында қолдану керек.
Қылмыс құрамының жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері оның құқықтық
маңызын айқындайды. Ең алдымен ол құрамның қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға заңды негіз қызметін атқаратындығынан көрінеді. Егер
нақты қылмыстың әрбір белгісі құрамның жалпы қортындыланған белгілерінің
қатарына кіретін болса және оған дербес нәрсе ретінде нәрселердің тиісті
сыныбына қатысты болса біз ол тұлғаның әрекеттерінде қылмыс құрамы бар деп
айтамыз. Бір де болса белгінің сәйкес келмеуі қылмыстық жауаптылықтың
туындауы үшін негіздің болмауына алып келеді. Аталған жағдайда қылмыстық
қуғындау қозғала алмайды, ал қозғалған іс іс-әрекетте қылмыс құрамының
болмауына байланысты қылмыстық іс жүргізудің кез келген сатысында
қысқартылуы тиіс. Жауаптылық қылмыстық заңнаманың Ерекше бөлімінің нақты
бабы бойынша туындайды. Нақты осы түсінігінде қылмыс құрамын қылмыстық
жауаптылықтың қажетті және бірден-бір негізі ретінде санау қажет,
сондықтанда қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңды негізі болып табылады.
Қылмыс құрамының жоғарыда көрсетілген өзіндік ерекшеліктері әр түрлі
санаттағы қылмыстарды ажыратуды да қамтамасыз етеді. Абсолютті түрде
бірдей қылмыс құрамының болмайтындығы түсінікті қылмыстардың барлық
құрамдары өзара бір белгісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz