Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... .7
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың объективтілік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау мәселелері ... ... ... ... ... ..38
2.3 Қылмысқа қатысушылардың шектен шыққан әрекеттерін анықтау
және оларды саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.4 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау
мен жауаптылық көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын даралау мәселелері кешенді зерттеледі. Сонымен қатар, қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдіру және қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау мен жауаптылық белгілеу мәселелері бойынша құқық қорғау органдарының күрес жүргізу органдарының күрес жүргізу бағытындағы қызметтердің тиімділігін арттыруға қажетті ұсыныстар жасалады.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады. Осы Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2002 жылы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, қылмыстық заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауында елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қалмыстылыққа қарсы күресті күшейту талап етілетінін атап өтті.
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиынның мөлшері де жеке дара қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтық жағынан жеткіліксіз қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2012 ж. – 5737; 2013 ж. -11233; 2014 ж. – 11367 қылмыс тіркелген.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2050 жылға дейінгі даму стратегиясын қарастыра келіп: Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға заңның қатаң түрі қолдансын, деп атап өткен болатын. Осы орайдан келгенде, қазіргі кезеңде республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізі жағынан нығайюына, қылмыс пен заң бұзушылыққа қарсы күресті күшейтіге, қоғамымыздың әр азаматының құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтығ алдын алуға басты назар аударылуда. Бұл – қазақстандық құқық ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттің бірі.
Осы орайда профессор Жекебаев Ү.С. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының негізгі қағидалары деп аталатын еңбегінде әлеуметтік-құқықтық реформа заңшығарушының өз елінің дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін ғана ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде тиімділігі артады. Біздің пікірімізше, мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық реформа жүргізу мүмкін емес деп атап көрсетті.
Қазақ КСР-і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан ғалымдар Ағыбаев А.Н., Баймурзин Ғ.Ю., Балтабаев Қ.Ж., Дулатбеков Н.О., Жекебаев Ө.С., Жүнісов Б.М., Қайыржанов Е.І., Құлжақаева Р.Б., Нұрғалиев Б.М., Рахметов С.М. және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін айтуға болады. Жалпы қылмысқа қатысушылардың мәселелері Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан өту кезеңдерінде зерттеліп, ғылыми жұмыстар жазылғанды. Осы мәселені зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнағандар қатарында: А.Н. Трайнин, М.Д.Шаргородский, А.А.Пионтковский, М.И. Ковалев, Бурчак Ф.Г., Галиакбаров Р.Р., Гришаев П.И., Гуров А.И., Зелинский А.Ф., Иванов Н.Г., Кригер Г.А., Прохоров В.С., Тельнов П.Ф., Царегородцев А.М., Шнейдер М.А. және т.б. болады. Бұл ғалымдардың ғылыми еңбектерінде Кеңес дәуірінің қылмыстық-құқықтық заңдылықтарын жетілдіруге көбірек көңіл бөлінді.
Қылмысқа қатысушылықта негізгі екі бағыттағы мәселе зерттелетінін байқауға болады. Бірінші, қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері тәрізді жалпы сипаттағы мәселелер болса, екіншісі қылмысқа қатысушыларға жауаптылық белгілеудің ерекшеліктері мен жеке дара жауаптылық белгілеуге қатысты мәселелер болып табылады. Көбінесе қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы олардың бірлесіп орындаған қылмысының түріне қарай емес, қатысу нысандарына және іске аспаған қылмысқа қатысу, қылмыс жасаудан өз еркімен бас тарту, арнайы субъектілердің қатысушылығы сияқты маңызды мәселелермен байланысты шешіледі.
Осы баяндалған, жағдайлар тақырыптың өзектілігін көрсетеді, оның теория және тәжірибе жүзіндегі маңыздылығы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Жұмыста қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық-құқықтық ережелерді жетілдіру және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы шешім көрсету болып табылады. Зерттеудің мақсаттары мынадай міндеттерді өз алдына қояды:
- қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын ұғымын беру;
- қылмысқа қатысушылар жауаптылығының арнайы мәселелерін қарастырып, ол бойынша жауаптылықты жеке даралауға әсер ететін жағдайларды көрсету.
Осы міндеттерді іске асыру үшін қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын даралау бойынша қылмыстық құқық теориясында орын алған даулы пікірлер қайта қаралды және сот-тергеу тәжірибесі қызметкерлерінің қылмысқа қатысушылық істері бойынша қылмыстық әрекеттерді саралауы талдауға алынды, сонымен қатар қылмыстық құқық теориясындағы пікірлер ескерілді.
Зерттеудің объектісіне қылмысқа қатысушылықтың әр түрлі нысандары бойынша қатысу сипаты және қоғамға қауіптілік дәрежесі негізінде бөлінетін қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға жауаптылықты жеке даралауды белгілеудің амалдарын қарастыру жатады.
Зерттеудің пәні - қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының қылмыстық заңнамада белгіленуінің заңдылық табиғаты мен қоғамдық қатынастарды ерттеудің орны мен ролі және құқық қорғау органдарының күрес жүргізу бағытындағы қылмыстық-құқықтық саралау мәселелері болып табылады.
Ұсынылып отырған жұмыс қылмысқа қатысушылардың мәселелерін кешенді түрде, яғни оның құқықтық тархи қалыптасуы арқылы қазіргі уақыттағы қылмыстық заңдармен саластырмалылығы, оның басқа да қылмыстық-құқықтық институттармен ара-қатынастары – сапалық құқықтық құрылымды қалыптастыруға арналған ғылыми ізденістің бірі. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын даралау мәселелері бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасының аумағында монографиялық деңгейде зерттеу жүргізілді. Осы уақытқа дейінгі зерттеулерде қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері зерттелмеген, ол зерттеулерде қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын даралау мәселесі арнайы зерттелмеген, соған орай практика қызметкерлері қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын белгілеуді қылмыстық заңның жалпы ережелері негізінде жүргізіліп келеді. Еліміздің даму бағытының өзгеруіне, жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси қоғамның қалыптасуына байланысты халықта жаңа нарықтық қатынастар орнаған қоғамдағы көзқарас қалыптасты. Осыған байланысты қылмыс текті ой де өзгеріп, ол бұрын кездеспеген жаңаша сипаттам жалғасын тапты. Сондықтан, зерттеу барысында қазіргі қоғамның қылмыстылыққа байланысты шын бейнесін көрсету үшін жұмыстың жекелеген мәселелерін қарастыру кезінде жаңа тәсілдегі қылмыстар түрлері де қамтылды.
Дипломдық зерттеудің құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың объективтілік белгілері
Қылмысқа қатысушылық қасақана қылмысты жасаудың ерекше нысаны болып, өз алдына белгіленген объективті және субъективті белгілерге иеленеді. Бұл белгілер заң шығарушымен анықталған қылмысқа қатысу анықтамасынан көрінеді, бұған сәйкес қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмысты жасауға бірігуін айтамыз.
Қылмысқа қатысудың заңды анықтамасында қатысудың бірлескен қылмыстық іс-әрекетінің сыртқы және ішкі жақтарын сипаттайтын белгілері көрсетіледі. Сондықтан да олар объективтік және субъективтік белгілер деп аталады.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерінде барлық қылмыс құрамының белгілерінің болуы қажетті шартын, бірақ қылмыстық жауаптылықтың негізін тануға жеткіліксіз шартын береді.
Өзінің құқықтық табиғатына байланысты қылмысқа қатысушылық белгілері қылмыстық жауаптылықтың негізі ретінде қарастырылады. Олар қылмыстық заңмен белгіленге қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының бірден бір негізі ретінде қарастырылатын қылмыс құрамының формуласын толықтырады [3, c.8].
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілеріне жатады:
1. Қылмысқа кем дегенде екі немесе одан көп адамның қатысуы;
2. Бір қылмыстық іс-әрекетті жасағанда барлық қатысушылардың әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) берлесуі;
3. Әрбір қылмысқа қатысушының әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген қылмыстық зардаптың арасындағы себептілік байланысы.
Бұл белгілерін жекелеген түрде қарастырамыз.
Қылмысқа кем дегенде екі немесе одан көп адамның қатысуы
Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі екі немесе одан да көп адамдардың әрекет етуі болып табылады. Жасалған қылмысты әрекеттерді қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында бірлесіп қылмыс жасау туралы ой болуы шарт. Ал үшінші, төртінші адамдар кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдепкі екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Демек, кем дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, екі дұрыс және абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасау туралы ойда болуы керек.
Бір қылмыстық іс-әрекетті жасағанда барлық қатысушылардың әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) берлесуі
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу әдебиеттерінде әр көлемде қарастырады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әрекетті өзара байланыста жасалуын және қылмыстың зардабына да әр қатысушының байланысы болуын анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс жасаудың бастапқа кезеңінен соңғы кезеңінен дейін түгел орын алады және бұл белгі мынандай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушының әрекеті басқа қатысушылардың нақты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке байланысты нақты бір әрекеттерді іске асыруына себеп болады;
б) қылмыстың салдары немесе қылмыс оқиғасы әр қатысушының әрекеттерімен себепті байланыста болады;
в) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірлесудің сыртқы бейнелейтін ерекшеліктерін қарастырамыз:
1) Заң әдебиеттерінде қатысушылардың арасындағы өзара бірлесуі жайында әр түрлі көзқарастар келтіреді.
Кейбір ғалымдар қатысушылардың әрекеттерінің бірлесуі, егер де бірігіп жасайтын тұлғалардың әрекеттері бір-бірінді өзара толықтырған жағдайда көрінісін табады [4, c.10-11].
Басқа ғалымдардың көзқарасы бойынша әрбір қатысушының әрекеті қылмысты орындаушының әрекетімен тікелей себептілік байланыста болу шарт [31, c. 84-97].
Бұл көзқарастарды біріктіре отрып, бұл сұрақты шешудегі маңызы болып қылмыстық құқықтағы себептелік пен шарттың арақатынасының ерекшелігі елеулі мәнге иеленеді, олардың мәні болып олар ұқсас ұғымдар емес және нақты бір іс-әрекет бір нәтиженің себебі болуы мүмкін және басқаның шарты және керісінше болуы ықтимал. Бірлескен қылмыстық іс-әрекетінде әрбір қатысушысы нақты бір ортақ қылмыстың функциясын орындайды, яғни басқа қатысушылардың ниетінің жүзеге асыруына жағдай жасайды.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің нақты бір қылмысты әрекеттерді орындауына байланысты (айдар салушылық, көмектесушлік әрекеттер), екінші адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндапй кезекті түрдегі әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасында роль бөліп қатысу тәрізді нысанда орын алады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда, қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың біртектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш біріктірудің нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы бір топ адам болып бөтен адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен бір тектес әрекеттерді жасауымен көрінеді.
Жалпы, қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы қылмысқа қатысушылықтың қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда болмағанымен, негізінен ауырлатады.
2) Қылмысқа қатысушылардың берлесуі қылмысқа қатысудың объективті белгісі ретінде олардың бір қылмысты жасауға және бірыңғай қылмыстың нәтижесін тілеуін қалыптастырады. Егер де екі немесе одан да көп адам сыртқы көрінісі бойынша бір объектіге бағыттайтын бірлескен нақты бір әрекеттерді жасаса, бірақ бұл кезде әрқайсысы басқа объектіге зиян келтіретін болса, қалмысқа қатысуы жоққа шығарылады. Егер де адамадар формальды түрде бір нәтижеге бағытталса, бірақ шын мәнінде әртүрлі қылмысты жасайтын жағдайда да қылмысқа қатысу болмайды. Мысалы көшеде келе жатқан адамды тоқтатып ұрлық жасауға бел буған кінәлі адам және оған күш көрсетемін деп қорқыту арқылы белгіленге құнды заттарды беруді талап етсе (бұл қорқытып алушылық), ал бұл уақытта оған жәбірленушіге күш көрсету мақсатпен басқа тұлғаның қосылуы және жәбірленушінің өміріне қауіпті дене жарақатын келтіре отрып оның мүлкін иеленеді (бұл тонаушылық), екеулеріәнің жасағаны қылмысқа қатысу ережесі бойынша сараланбайды.
Сондықтан да бір объектіні таңдауы бұл бірыңғай әрекеттерді жасауды білдіреді және қылмысқа қатысу мағынасында әрекеттердің бірлесуін көрсетеді.
Әрбір қылмысқа қатысушының әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген қылмыстық зардаптың арасындағы себептілік байланысы
Екі немесе одан да көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін, қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын белгі – себептілік белгісі болып табылады. Егер қылмыстың болу оқиғасы, адамның әрекеттерімен себепті байланыста болмаса, онда себепті байланыста әрекет жасамаған адамға қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың зардабына деген себепті байланыста қасақана әрекеттерден туындаған болуы керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана түрде қылмыстың жасалуына жол ашады.
Себептілік белгісін анықтау жасайтын қылмыстың объективтік жағының ерекшелігіне байланысты, яғни қылмыс формальды немесе матриалды құралдарымен жасалатын анықталады. Егер де қылмыс формальды құрамымен жасалса, онда қылмысқа қатысушылардың әрекеттері мен қылмысты орындаушының жасайтын әрекеті арасындағы себептілік байланыс белгіленеді. Материалдық құрамымен жасалатын қылмыста себептілік байланысын қылмысқа қатысулардың әрекеттері мен орындаушының жасаған әрекетінен келтірілген зардабы арасында анықтайды.
Егер де қылмыстық құрамының міндетті және конструктивті белгісі табылатын қылмыстық зардабын келтіруі табылса, онда қылмысқа қатысуы үшін ортақ қылмыстық нәтижесі әрбір қатысушың әрекетімен келтірілген фактісін анықтау міндетті немесе бұл талап қажетті емес.
Бұл маңызды сұрақ жайлы қылмыстық құқық теориясында әртүрлі көзқарас қарастырылған.
Бірінші көзқарастың мәні болып, қылмысқа қатысуда қылмыстың нәтижесін бір келтіруші болмайды. Қылмысқа қатысу барысында туындаған нәтижесі оның келтірудің бірлесуіне орай жалпы және ажырамайтын болып келеді.
Бірінші көзқарасты жақтай отырып, бірлесіп зиян келтіруі әртүрлі қатысушылардың бірдей және тең дәрежеде күш жұмсауды талап етпейді. Білескен қылмыстық нәтиже көп жағдайларды қатысушылардың әртүрлі әрекеттерінен туындайды. Сондықтан заң қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын қылмысты жасаудағы нақты қатысудың сипаты мен дәрежесіне қарай анықталады.
Қылмысқа қатысушылықтағы себепті байланысты жасалған қылмыс мазмұнының екі жерінде ескеру керек. Бірінші, қылмысқа қатысушылардың араларындағы байланыс, ал екнішісі, қылмысқа қатысқан әрбір адам әрекетінің туындаған зардаппен байланысы. Бірінші келтіріліпе отырған себепті байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір қылмысты әрекетінің зардаппен себепті байланыста болуын, қатысушылардың әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің бағытымен анықталады. Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағытталған әрекеттерді орындауы арқылы күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек, қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін, туындаған зардаппен себепті байланыста болуы керек. Бұл себепті байланыс мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен, көмектесушінің қылмыстың орындалуы үшін кеңес, құрал-сайман, қылмыстың ізін жасыру әрекеттерін мойнына алуымен, орындаушының қылмыстың объективтік белгілерін орындауымен анықталады. Осы әрекеттердің орындалуы арқылы ғана қылмыс толық жасалады немесе бөтен жақтың мүддесіне зардап келтіреді. Қылмысқа қатысушылықта туындаған зардап бірлесіп әрекет еткен адамдардың күштерінің жиынтығы ретінде алынады. Кездейсоқ себептерден туындаған әрекеттерден зардап болғанда, ол абайсыздықта келтірілді немесе кездейсоқ әрекетті жасаған адамда кінәнің белгілері болмауы да мүмкін.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері ретінде қатысушыларда қасақаналықтың, қылмыс жасауға деген ой бірлестігінің болуы және адын ала келісімнен құралады.
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері тәрізді бұл белгілерде қылмысты бірлесіп жасаудың бастапқы сатыларынан бастап қылмыс салдары туындағанға дейін орын алады.
Жоғарыда айтылғандай, қылмысқа қатысушылықтың кінә түрі туралы бұрынғы зерттеу әдебиеттерінде абайсызлдықтағы қылмысқа қатысушылықтың болуына жол берілген. Бірақ кейінгі уақыттарда осы тақырыпқа арнайы зерттеген ғалымдар қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана түрде жасағанда бірнеше адамдардың бірлескен әрекеттерін құрап, жауапкершілікті жүктеуге болатынын дәлелдеді. Ал кінәнің абайсыздық түрімен де қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігін ұсынушылардың бағытын қылмысқа қатысудың акцесорлық теориясына жатқызады. Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлығы дегеніміз, айдап салушылық, көмектесушілік әрекеттердің қылмысты орындаушының әрекеттеріне тәуелді болуын білдіреді. Нәтижесінде орындаушы бар болса, онда қылмысқа қатысуда бар, ал орындаушы жоқ болса немесе ол қылмысты орындаудан бас тартса, онда қылмысқа қатысушылықта жоқ болып есептеледі. Мұндай абайсыздықта қылмыстық зардап әкелген әрекетпен басқа адамдардың да іс-әрекеттері қандай да бір байланыста болса, осы әрекеттен туыендаған зардап басқаларының да кінәсіне жатады. Қылмысқа қатысушылықтағы кінәнің абайсыздық түрін Ұлыбритания, АҚШ, Франция мемлекеттерінің қылмыстық құқықтарынан іздестіруге болады.
Қылмысқа қатысушылықтағы қасақаналықтың интеллектуалдық белгілерін былай анықтауға болады:
а) жасалатын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білуі;
б) басқа қатысушылардың да әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін білуі;
в) бірлескен әрекеттен туындайтын зардаптың болуын білу мүмкіндігі.
Еріктілік кезеңдң қылмыстың жасалуын, оның зардабын тілеу немесе саналы түрде жол беру құрайды. Қылмысқа қатысушылыққа негізінен тікелей қасақаналық тән, бірақ кейде қылмысқа қатысушылардың арасындағы бірлестік белгісі әлсіз болғанда немесе барлық қатысушылар қылмыстың жасалуына мүдделі болып қатыспағанда жанама қасақаналықта орын алуы мүмкін. Себебі олардың қылымс жасауға деген ойы белсенді болмаған жағдайларда қылмыстың нәтижесіне деген психикалық қатынасы біркелкі түрде бола бермейді. Мұндай жағдайлар алдын ала келісімсіз қылмыс жасауда және алдын ала келісіммен көмектесушілік әрекеттерді орындағанда ғна орын алуы мүмкін. Алдын ала келісімсіз түрде, аяқ астынан басталған төбелесте немесе біреуді кенеттен пайда болған себеппен алдын ала келісімсіз жабылап ұруда әрбір қатысушының қылмыстың зардабына деген психикалық қатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ алдын ала келісіммен көмектесушілік тәрізді ролді орындағанымен қылмыстың зардабының орындалуына тілектес болмаса, жанама қасақаналық орын алуы мүмкін. Мысалы А. досы Б.-дан жүк машинасын бір жерден мал ұрлап алып келу үшін бере тұруын сұрайды. Б. Машинасын тек досының көңілін қалдырмау үшін ғана береді. Ал мал ұрлана ма, ұрланбай ма оған мәнісі болмаған. Бұл да жанама қасақаналық, себебі қасақаналықтың түрі материалдық құрамдар бойынша тек әрекетке емес, сонымен қатар қылмыс зардабына қатысты психикалық қатынасымен де анықталады. Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай психикалық қатынастарды анықтау маңызды. Бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынастың түрін анықтау – олардың қылмысқа қосқан үлесін, қатысушының кінәсін жекешелеуге әсерін тигізеді. Қылмысқа қатысушылардың қасақана түрде әрекет жасауы, олардың қылмыстың жасалуына деген ой-ниет бірлестігінің білдіретін себеп болып табылады.
Сондықтан қылмысқа қатысушылардың қасақаналығын анықтағанда мыналарды есепкеалуы керек:
а) қылмысқа қатысушылардың түрлерінде тікелей және жанама қасақаналықтың болу мүмкіндігін;
б) кейбір қылмысқа қатысушылық нысанында тек тікелей қасақаналық ғана болатындығын және қай нысандағы қылмысқа қатысуда жанама қасақаналық та орын алатындығын.
Қылмысқа қатысушылардың ой-ниет бірлестігінде болуы сырттай қарағанда, олардағы алдын ала келісіммен бірінің әрекетін екіншісінің қостауымен және бірінің қылмысты ниетіндегі әрекеті екіншілерінің келесі әрекеттерді жасауға деген ойын оятуымен анықталады. Қылмысқа қатысушылардың субъективтік жағы үшін бірлесіп қылмысты іс-әрекет жасауға ең кемінде екі адамның өзара түсінушілігі, келісімде болуы міндетті. Ал қылмысқа қатысушылардың ой-ниеттерінің бірлестігін анығырақ қарастырғанда, олардағы екі жақты субъективтік байланысты анықтау керек. Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеген ғалымдар бір жақты субъективтік байланысқа да жол береді [2]. Мұнда мысалы қылмысқа айдап салушы немесе басқа да қатысушылар құпия түрде орындаушыға қылмыс жасатады.
Екі жақты субъективтік байланыс қылмыстың ішкі мазмұнын ашады және екі немесе одан да көп адамдардың қолымен жасалған әрекеттер қылмысқа қатысушылыққа жататындығын немесе жатпайтындығын білдіреді. Бірнеше адамдардың жасаған қылмысының уақыты, орны, тәсілі, заты бірдей болғанымен, онда екі жақты субъективтік байланыс болмаса, онда қылмысты бірлескен түрде орындаушылық болып табылмайды. Екі жақты субъективтік байланыс дегеніміз, бірнеше адамдардың қылмыс жасау алдында немесе жасау уақытында алдын ала келісіммен немесе алдын ала келісімсіз болғанның өзінде бір-бірінің әрекеттерін түсіністікпен қабылдауы болып табылады. Екі жақты субъективтік байланыста бір қылмыстың жасалуы үшін қылмысқа қатысушылардың арасында ортақ ниеттен туындайтын әрекеттер жасалып, барлығы үшін ортақ бір қылмыс жасалады. Басқаша айтқанда, бірінің ойын сол сол қалпында екіншісі түсіністікпен, келісімділікпен жалғастырады. Қылмыстың жасалу орны, уақыты, заты бірдей болғанымен, екі жақты келісімді әрекеттер болмаса, онда байланыс бір жақты болып есептеледі. Мысалы, А. түнде қойманың есігін бұзіп, қоймадағы заттарды қабына сала бастайды. Осы арадан өтіп бара жатқан Б. Жасалып жатырған ұрлықты көріп. Оның да осы қоймадағы мүліктен үлес алғысы келіп, А.-ның әрекетіне қосылады. А. ұрлық жасауға жалғыз келді. Өтіп бара жатырған Б.-ның ұрлық жасауға қосылу себебі. Ол бірінші келген адамның ұрлық жасап жатқандығы. Демек өтіп бара жатырған екінші адамның бірінші адамға бір жақты субъективтік байланыс бар. Ол жасалып жатқан ұрлықты көрмегенле ол жерден ойына еш нәрсе келмей өтіп кетер еді. Ал бірінші келген ұры, екінші адам келуінсіз ұрлықты жалғыз жасады. Оған екінші адам ұрлыққа қосыла ма, қосылмай ма мәнісі болмайды. Міне бұл мысалда осы бірінші ұрыдан екінші ұрыға кері субъективтік байланыс жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда қылмыс жасау бірлескен түрде қылмыс жасауға жатпайды. Олар жасаған ұрлығы үшін жеке-жеке жауап беруі керек.
Қылмысқа қатысушылықта ішкі тұтастықтың немесе бірлесіп қылмыс жасау туралы ой-ниеттің пайда болуы кезеңінен анықтау туралы зерттеу әдебиеттерінде аса алшақ пікірлер кездеспейді. Қылмысқа қатысушылардың ішкі біртұтастығын олардың арасында алдын ала келісім болғанда анық байқауға болады. Алдын ала келісіммен жаалған қылмыстар жоспарлы, тыңғылықты түрде жасалады. Себебі алдын ала келісімнің мазмұнына бірлесіп қылмыс жасау туралы келісім ғана емес, сонымен бірге жасалатын қылмыстың түрі, орны, уақыты, тәсілі тәрізді белгілер енеді. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы келісім жазбаша, ауызша әрекеттермен жасалады. Әдебиеттерде алдын ала келісімді әрекет түрінде әрекет анықтайды, ал әрекетсіздік арқылы келісім жасауға үндемей келісім беруді жатқызады.
Қылмысқа қатысушылардың араларындағы алдын ала келісім болмай қылмысқа қатысушылықтың болуын қалай түсінуге болады? Мұндай келісімнің элементтерін табуға болады. Бірақ қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің біртұтастығының негізгі белгісі, қылмыстық құрамының субъективтік жағының бір тұтастығы болып табылады. Анығырақ айтқанда, қылмыс жасау туралы тілектерінде бір тұтастық болады. Бұл бір тұтастық қылмыс жасалар қарсаңындағы немесе қылмыс басталар кездердегі әрқайсысының жағдайды түсінуімен, әрі қарай ортақ қылмысты ниет қалыптасуымен байқалады. Қылмыс орындалып болғаннан кейін орындаушыға ниеттес болып жасалған әрекеттер, қылмысқа қатысушылыққа жатпайды. Себебі қылмыс аяқталды, ал аяқталғаннан кейінгі әрекеттер, алдын ала келісімсіз түрде қылмысты хабарламау немесе жасыру тәрізді жеке қылмыстарға жатады. Алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықты да келісім бар деп түсіну керек, бірақ бұл келісім аяқ астынан пайда юолған келісімді білдіреді немесе қатысушылар іштей келісімде болады. Соған орай қатысушылар бірінің қылмысты әрекетін екіншісі басқа мағынада емес, сол бірінші қылмысты әрекеттерді бастаған адамның әрекетінің мағынасында түсінуі арқылы іштей келісімде болады. Әдебиеттерде мұндай алдын ала келісім болмаған келісімде элементарное соглашение деп атайды. Қылмысқа қатысушылықтағы алдын ала келісім мен алдын ала келісім болмай жағдайының шекарасы міне осылай ажыратылады.
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын бекіту
Қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыру үшін ұсынылатын бөлу критерийіміз, қылмысқа қатысушылық мәселесіне тікелей байланысты маңызды жәйттар болса, анығырақ бірлескен түрде жасалатын қылмыстарды саралауға, жауапкершілік көлемін анықтауға немесе қоғамғақауіптілік дәрежелеріән т.б. жағдайларына әсер етер белгілер болса маңыздырақ бола түсер еді. Демек бұл жағын барынша ескеруіміз керек. Біз жоғарыда бір форма басқаларынан бір емес, бірнеше белгілер ажыратуылуы да мүмкін екендігін айттық. Әлемтану ғылымында формалар бір-бірінен түсіне, салмағына, көлеміне т.б. белгілеріне қарай ажыратылу мүмкіндігіне ие. Сонымен қатар, қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыруға да қоятын талаптар жеткілікті. Біріншіден, осы мәселе жөнінде келтірген алуан түрлі атаудағы, формаларды анықтауға арналған ұғымдарын анықтап, іріктеу керек. Екіншіден, ҚК Ерекше бөліміндегі табиғатынан қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмысқа қатысу түрлерін қай формаларға жататынын анықтау керек. Баяндалған жағдайларды ескерсек, бізге сырттан бөлуші критерий іздеуге тура келеді. Яғни ҚК 27-ші және 31-ші баптарында көрсетілмеген бөлу белгісін табуға мәжбүрлік туып отыр. Егер қылмысқа қатысушылық формаларын бөлуге сырттан белгі таба алатын болсақ, онда бізге алдымен бөлу критерийін емес, формаларды бірінші қарастыруға мүмкіндігіміз бар. Керісінше, қылмысқа қатысушылық формаларын анықтаудан, топтастырудан емес, бөлу критерийінен бірінші қарастыруға мүмкіндігіміз бар, егер біз осы мәселені зерттеушілердің ұсынған формаларымен өзіміз келтірген формаларда елеулі айырмашылықтар байқалмаса. Шынын айтқанда бұл мәселені зерттеген ғалымдардың ұсынған формаларында елеулі айырмашылықтар жоқ. Сонымен, қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыру немесе бөлу критерийін қарастыру жоғарыда айтылған себептер бар болғанда, бұл екеуінің де бірінші болып зерттеуге алынуға мүмкіндігі бар екен. Негізінде қылмысқа қатысушылық формалары мен оларды бөлу критерийі, өзара тығыз байланыста қарастырылатын мәселе болып есептеледі. Бірақ басын ашып алатын мәселе, егер қылмысқа қатысушылық формаларын бөлу критерийі сырттан тапқан белгі мойындалмайтын болса, онда бізде қылмысқа қатысудың әртүрлі көріністері деп атауға мәжбүрміз. Оған Н.Г.Иванов, Ю.А.Красиков айтқандай бөлу критерийі керек емес. Біз сырт белгілер ретінде ҚК 27-ші және 31-ші баптарындағы анықтамаларға көрсетілмеген, яғни заңда және заң теориясында келтірілмеген, бірақ қылмысқа қатысушылық формаларына міндетті түрде қатысты белгілерді алуды айтып отырмыз. Ең алдымен алдын-ала келісімнің болуына немесе болмауына қарай қылмысқа қатысу формаларын атау күңгірт жағдайларға соқтырады. Өйткені, алдын-ала келісіммен жасалған қылмысқа қатысушылықтың артында бір-бірінен объективтілік белгілеріне қарай айырмашылықтарына бар формалар бар. Бұл, келісімге қарай қылмысқа қатысу формаларын келтірмеудің бірінші себебі, екінші себебі қылмысты бірге орындаушылық және қылмысты роль бөліп орындау тәрізді формалар алдын-ала келісіммен де, алдын-ала келісімсіз де жасалуы мүмкін. Алын-ала келісімнің болуы немесе болмауы қылмысқа қатысушылықты келісімге қарай бөлудің бір түрі болып саналады. Бірақ біздің ойымызша ұйымдасқан қылмыстық топ және қылмыстық қауымдастықтықтан басқа формалар алдын-ала келісіммен де келісімсіз де жасала алады. Бұл мәселеге кейінірек толқы тоқталамыз. Үшіншіден, қылмысқа қатысушылардың арасында алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауының қылмысты саралау үшін елеулі маңызы жоқ. Бірнеше адамдардың бірлесіп істеген бұзақылығында, кісі өлтірушігінде және басқа да қылмысты әрекеттерінде алдын-алакелісім болды ма, әлде болмады ма одан қылмысты саралау өзгермейді. Сондықтан қылмыстық заңда алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауы кейбір қылмыстар бойынша мүмкін екенін ескеріп, тек жауаптылықты ауырлататын құрам ретінде егер топ адам жасаса деп қана келтіреді. Мысалы, ҚК 120 бабының 2 бөлімінің 1 тармақшасында, 275-ші баптың 2-ші бөлігінің 2 тармақшасы т.б. Сондықтан да алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауы қылмысқа қатысушылықтың қарапайым, ортақ белгісі ретінде көрініп, бірақ форма болып саналмайды.
Келесі жәйт қылмысқа қатысушылардың қылмыстық объективтік жағын толық немесе ішінара орындайтын жағдайы жөнінде. Зерттеушілердің монографиялық және оқулық әдебиеттерінде қылмысты бірге орындаушылық, бірдей кінәлілік, топ адамдарды, қылмыс жасауы, жай қылмысқа қатысушылық деген атаулар жиі кездеседі. Бұлар бір форманы білдіреді ме әлде бір-бірінен айырмашылықтары бар атаулар ма? Бұл атаулардың мағынасын анықтау тәсілі ретінде, бірнеше зерттеушілердің берген түсініктерін салыстырып көрейік. Жай қылмысқа қатысушылық ретінде А.Н.Трайнин алдын-ала келісімнің қылмысқа қатысуды келтіреді. Осыған ұқсас қылмысқа қатысушылық формаларына А.А.Пионтковский, П.И.Гришаев, Г.А.Кригер ұсынады. Бұл аталған авторлар келісімсіз қылмысқа қатысушылыққа тек қылмысты орындаушылық тән деп санайды. Бұл мәселе жайында П.И.Гришаев пен Г.А.Кригер алдын-ала келісімсіз бірнеше адамның бірлесіп қылмыс жасауында көбінесе олардың арасында бірнеше адамның бірлесіп қылмыс жасауында көбінесе олардың біртектес қылмыстық әрекеттер орын алады, яғни көрінеу қылмысты бірге орындаушылық болады, - дейді [39, c.55]. Бұл пікірлерден әзірге байқағанымыз алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық тек қана қылмысты орындайтын немесе қылмыстың объективтік жағы белгілерін тікелей орындайтын жағдайлар ғана бола алады. Бұл авторлар формаларды топтастыру кезінде қылмысты бірге орындауға қатысатын жәйтті жәй қылмысқа қатысушылық деп атап отыр. Сонымен қатар зерттеуші ғалымдардың бірдей кінәлілік деген ұғымды да қолданатыны байқалады. Мысалы, М.И.Ковалев осы мәселені қарастыру барыснда былай дейді, - Бірнеше адамнан құралған қылмыстық топ роль бөлмей-ақ әрекет ете алады. Яғни осы топтың қатысушылары қылмысты бірге орындаушылар болады, онда бұл топ бірдей кінәлілік формасында да бола алады. Керісінше егер өзара роль бөлсе тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық болды [40, c.200].
Бірнеше бірдей кінәлілікпен қылмысты бірге орындаушылықтың арасынан айырмашылық іздеп жат негізсіз. М.И. Ковалевтың қылмыстық топқа, бірдей кінәләләкке, қылмысты бірге орындаушылыққа алғашқы берген сипаттамасы, яғни үш ұғымды да бір мағынаға, қылмыстық объективтік жағын орындауын қажет ететін жағдайға тіреуі көңілге қонымды. Себебі М.И.Ковалевтың бірдей кінәлілікке келтірген жоғарыдағы мысалының өзі, алдын-ала келісммен топ адамдардың қатысуымен бейнеленетін ұрлыққа (біздің ҚК 188-ші бабының 2-ші бөлімінің 1 тармақшасы) сай келеді. Мұндай жағдайларда бәрібір қылмыстың объективтік жағы белгілерін орындау орын алады. Сонымен М.И.Ковалевтың да бірдей кінәлілік деген ұғымына берген анықтамасы П.И.Гришаев пен Г.А.Кригердің, А.А.Пионтковскийдің жай қылмысқа қатысушылық немесе қылмысты бірге орындаушылыққа берген анықтамасымен мағынасы сай келеді.
Келесі қарастырылған мәселе топ адамдар деген ұғымының мағынасы. Қылмысқа қатысушылық туралы монографиялық әдебиеттерле топ адамдар деген ұғым жиі кездеседі. Осы мәселені арнайы зерттеген ғалымдардың бірі Р.Р.Галиакбаров былай дейді әрбір қылмысқа қатысушы қасақана басқалармен бірлесіп келісімді түрде, барлығына ортақ қылмысты толық немесе жартылай көлемде орындалуын іске асырған жағдайды топ адамдар қылмысты танимыз [5, c.6]. Бұл анықтаманың жоғарыда аталған жай қылмысқа қатысушылық, бірдей кінәлілік тәрізді ұғымдарға дәл келетін Р.Р.Галиакбаровтың мынандай сөзінен аңғаруға болады. Ол топ адамдардың алдын-ала келісіммен жасаған қылмысы деп саралау үшін мыналарды анықтауды керек етеді: а) орындаушылардың көп болуы; б) әрқайсысының қылмыстың объективтік жақ белгілеріндегі әрекеттерді толық немесе ішінара орындауға қатысуы; в) қылмысты бірлесіп жасауы; г) бірлесіп қылмыс жасау кезінде әр қатысушыда қасақаналықтың болуы; д) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде өзара хабардарлығын құрайтын, топқа қатысушылардың әрекеттерінінің келісімді болуы; е) топ болып қылмыс жасау үшін алдын-ала келісім.
Сонымен қатар, алдын-ала келісімсіз топ адамдардың қылмыс жасауын анықтайтын белгілер ретінде мына белгілердің атайды: а) екі немесе одан көп адамдардың қатысуы; б) қылмыс құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір адамның қатысуы; в) қылмысты бірлескен түрде жасау; г) әрбір қылмысқа қатысушыда қасақаналықтың болуы; д) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде, топ мүшелерінің арасында келісімді әрекеттерінің екі жақты байланыста болуы.
Осылардың қай белгісі қылмысты бірге орындаушылыққа немесе бірдей кінәлілікке сай келмейді? Бәрі де Р.Р.Галиакбаров қылмыстық топтың келісімге қарай екі түрін келтіреді. Қылмысты бірге орындаушылықтың немесе жай қылмысқа қатысушылықтың алдын-ала келісіммен де, алдын-ала келісімсіз де жасалуы мүмкін екендігі даусыз нәрсе. Р.Р.Галиакбаровтың тобымен қылмысты бірге орындаушылықтың арасындағы бір айырмашылық – бұл Галиакбаровтың топ адамдар қылмысын күрделі немесе рольге бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық формаларға жатқызуы. Топ адамдар түрінде қылмыс жасаудың белгілері роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа формаларда кездесе алатын болса, қылмысты бірге орындаушылықтың белгілері роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа формаларда кездесе алады деп айтқан авторларда аз емес. Зерттеушілер ұйымдасқан топты қарастырғанда, қылмыстың объективтік жағы белгілерін толық немесе ішінара орындайтын жағдайдан басқа тұрақтылық деген белгіні қосады. Мысалы, П.Ф.Тельнов ұйымдасқан топ – көптеген қатысушылардың бір адамның басқаруымен іске асырылатын жетекшілігінің болуымен, ұйымдастырушының қызметімен, сонымен қатар кем дегенде екі адамның ұйымдасқан әрекеттеріне есептелінген, бір немесе бірнеше қылмыстарды жасау мақсатында біріктірілуімен сипатталады, - дейді [6, c.121]. Бұл анықтамада бір немесе бірнеше қылмыстарды алдын-ала ұйымдастырылған түрде жүзеге асыру мақсаты тұрақтылықты бейнелейді. Ұйымдасқан топта ұйымдастырушы немесе жетекші сол топтың арасынан да немесе арнайы ұйымдастырушылық әрекетпен айналысатын адамнан да шығуы мүмкін. Қылмысты бірге орындаушылықта да осылай бола алады. Егер топ және қылмысты бірге орындаушылық қылмысты орындаумен айқындалатын болса, онда мұндай топтар тұрақты түрде қылмыстылықпен айналысқан жағдайда екеуі де ұйымдасқан топқа айналады. Сонда, топтың немесе қылмысты бірге орындаушылықтың ұйымдасқан топтан негізгі елеулі айырмашылықтары – бұл ұйымдасқан топта тұрақтылық және қосымша белгі ретінде ұйымдастырушы, жетекшінің болуы болып есептеледі.
Ендігі жәйт кей зерттеушілердің еңбектерінде жеке форма болып аталып жүрген және басқа зерттеушілерде анықтаушышы, түсіндіруші белгі ретінде қолданылып жүрген қылмысты бірге орындаушылық жайында. Қылмысты бірге орындаушылықты жеке форма ретінде бөлген П.Ф.Тельновтың пікірінше барлық бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстық объективтік жағын тікелей орындалуы қылмысты бірге орындаушылық болып табылады. Қылмысты әрекеттерінің көлемі шамамен бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін. Тап осындай анықтаманы Ф.Г.Бурчак келтіреді. Ол қылмысты бірге орындаушылық – бұл объективтілік белгілерді бірге орындау дей отырып мынандай анықтама береді. Заңда топтың жасауы ретінде көрсетілмесе де қылмыстың объективтік жағын бірлесіп орындау қылмысты бірге орындаушылық деп танылады, - дейді [2].
Келесі мәселе қылмысқа қатысушылардың арасындағы ҚР ҚК 28 бабының 2, 3, 4, 5 бөлімдерінде көрсетілген роль бөлу жайында. Мағыналы осы роль бөлуге сай келетін әртүрлі зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі. Мысалы, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысу, осы мағыналы сөздегі қылмысқа қатысу, күрделі қылмысқа қатысу, роль бөліп қатысу тәрізді атаулар.
Тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық деген атауды ұсынушылар М.И.Коволев, Ф.Г.Бурчактардың пікірлері қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі жекелеген қылмыстардың объективтілік белгісі ретінде көрсетілмегенмен, барлық қылмыстарда бір тектес ретте ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектемуші ретінде кездесе алатын әрекеттер немесе қылмысқа қатысушылар арасында роль бөлу мен байланысты жағдайлар, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысуды немесе күрделі қылмысқа қатысушылықты бейнелейді, - деген ортақ пікірлерге саяды [2, c.125-126]. Күрделі қылмысқа қатысу, роль бөліп қылмысқа қатысу деген атаудағы формаларды ұсынушылардың пікірі де жоғарыдағы анықтамаға дәлме-дәл келеді. Олар қылмысқа қатысушылардың кейбіреулері толық немесе ішінара қылмыстың объективтік белгілерін орындап, ал қалған қатысушылардың Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыстардың шегінен тысқары келетін, ҚК 17-ші бабындағы ұйымдастыру, айдап салу, көмектесу тәрізді әрекеттерді орындауын ұсынады [29, c.88].
Бірінші роль бөліп қылмысқа қатысу деген атауды қолдану дұрыс тәрізді. Себебі, жоғарыдағы зерттеушілердің келтіріп жүрген анықтамасына қарағанда бұл форманың негізгі мағынасы қылмысқа қатысушылардың қылмысты роль бөліп орындауымен анықталады. Тағы бір себебі роль бөліп қылмысқа қатысу деген атауының өзінен оның не жайындағы форма екендігі, қылмысқа қатысудың қандай жағдайларына арналғандығы білініп тұр. Негізінде тар мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық деген тәрізді атаудағы формалдар авторлардың өз еркінен шығарған атаулары. Заңды халық оқиды, ол заңның тілі халыққа түсінетіндей жеңіл болуы керек.
Осы арада басын аша кететін жайт, біздің осы келтіріп отырған формаларымыздың бүгінгі ҚР қылмыстық заңның 31 бабындағы қылмысқа қатысу формаларымен арқатынасы жайында 31 баптың 1 бөлімінде егер қылмыс жасауға екі немесе одан да көп орынадушы күні бұрын мөз байласпай бірлесіп қатысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс деп танылады. Осы баптың 2 бөлімінде егер қылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобының алдын-ала сөз байласып жасаған қылмысы деп танылады,- делінген.
Қылмысқа қатысушылардың арасында субъективтік байланыстардың болуы немесе болмауына қарай формаларға бөлу, біздің жоғарыда келтірген зерттеу бағытымыздан өзгеше. Өйткені біз қылмысқа қатысушылықтың формаларын объективтік категория ретінде танып, объективтік белгілеріне қарай бөлудеміз. Мұндай бағытпен зерттеуде қылмысқа қатысушылардағы келісім, яғни субъективтік байланыс қылмысқа қатысушылықтың қарапайым жиі кездесетін белгісі болып саналады. Алдын-ала келісімнің болуына немесе болмауына қарай қылмысқа қатысушылық бірден екіге бөлінетіндігі күмәнсіз. Бірақ бүгінгі Қылмыстық кодекстегідей алдын-ала келісімге жеке форма ретінде қоятын болсақ, онда бұл форманы бірнеше пунктке бөлуге тура келетін тәрізді. Себебі, ұйымдасқан топта, қылмыстық қауымждастықта алдын-ала келісіммен жасалатын қылмысқа қатысудың формалары емес пе. Осы көрініп тұрған жайтты мойындап А.А.Пионтковский, У.Лыхмус, Ю.А.Красиков тәрізді ғалымдар бұл мәселені шешуде өз формаларын осылай топтастырады. Мысалы, алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысу; алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысу (жай қылмысқа қатысу; ұйымдасқан топ; қылмыстық қауымдастық).
Біздің бұл бағыттағы зерттеу түрімен келісе алмайтын себебіміз, біріншіден кей қылмысқа қатысу формаларының келісіммен де келісімсіз де жасалуы мүмкін бола отырып екі формада да көрсетілуі. Себебі олар алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық ретінде, қылмысқа қатысушылардың қылмыстық объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауға тікелей қатысуын ғана ұсынған болатын. Ал біздің зерттеуімізше алдын-ала келісімсіз түрде қылмысты бірге тікелей орындаумен қатар, роль бөліп қылмысқа қатысуы жасала алады.
1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысу:
а) топ болып қылмысқа қатысу (қылмысты бірге орындаушылық);
ә) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық;
2. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысу:
а) топ болып қылмысқа қатысу;
ә) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық;
б) ұйымдасқан топ;
в) қылмыстық қауымдастық.
Соңғы екі форма алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықта болуы мүмкін емес. Себебі, ұйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық тәрізді қылмысқа қатысушылық тұрақтылық белгісіне ие. Тұрақтылық белгісі алдын-ала келісімсіз қылмыстарда кездесе алмайтындығы даусыз жағдай. Біз қылмысқа қатысу формаларын топтастыру мәселелісн жоғарыдағыдай топтастыру түрімен қорыта алмаймыз. Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... .7
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың объективтілік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау мәселелері ... ... ... ... ... ..38
2.3 Қылмысқа қатысушылардың шектен шыққан әрекеттерін анықтау
және оларды саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.4 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау
мен жауаптылық көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын даралау мәселелері кешенді зерттеледі. Сонымен қатар, қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдіру және қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау мен жауаптылық белгілеу мәселелері бойынша құқық қорғау органдарының күрес жүргізу органдарының күрес жүргізу бағытындағы қызметтердің тиімділігін арттыруға қажетті ұсыныстар жасалады.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады. Осы Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2002 жылы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, қылмыстық заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауында елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қалмыстылыққа қарсы күресті күшейту талап етілетінін атап өтті.
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиынның мөлшері де жеке дара қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтық жағынан жеткіліксіз қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2012 ж. – 5737; 2013 ж. -11233; 2014 ж. – 11367 қылмыс тіркелген.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2050 жылға дейінгі даму стратегиясын қарастыра келіп: Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға заңның қатаң түрі қолдансын, деп атап өткен болатын. Осы орайдан келгенде, қазіргі кезеңде республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізі жағынан нығайюына, қылмыс пен заң бұзушылыққа қарсы күресті күшейтіге, қоғамымыздың әр азаматының құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтығ алдын алуға басты назар аударылуда. Бұл – қазақстандық құқық ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттің бірі.
Осы орайда профессор Жекебаев Ү.С. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының негізгі қағидалары деп аталатын еңбегінде әлеуметтік-құқықтық реформа заңшығарушының өз елінің дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін ғана ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде тиімділігі артады. Біздің пікірімізше, мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық реформа жүргізу мүмкін емес деп атап көрсетті.
Қазақ КСР-і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан ғалымдар Ағыбаев А.Н., Баймурзин Ғ.Ю., Балтабаев Қ.Ж., Дулатбеков Н.О., Жекебаев Ө.С., Жүнісов Б.М., Қайыржанов Е.І., Құлжақаева Р.Б., Нұрғалиев Б.М., Рахметов С.М. және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін айтуға болады. Жалпы қылмысқа қатысушылардың мәселелері Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан өту кезеңдерінде зерттеліп, ғылыми жұмыстар жазылғанды. Осы мәселені зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнағандар қатарында: А.Н. Трайнин, М.Д.Шаргородский, А.А.Пионтковский, М.И. Ковалев, Бурчак Ф.Г., Галиакбаров Р.Р., Гришаев П.И., Гуров А.И., Зелинский А.Ф., Иванов Н.Г., Кригер Г.А., Прохоров В.С., Тельнов П.Ф., Царегородцев А.М., Шнейдер М.А. және т.б. болады. Бұл ғалымдардың ғылыми еңбектерінде Кеңес дәуірінің қылмыстық-құқықтық заңдылықтарын жетілдіруге көбірек көңіл бөлінді.
Қылмысқа қатысушылықта негізгі екі бағыттағы мәселе зерттелетінін байқауға болады. Бірінші, қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері тәрізді жалпы сипаттағы мәселелер болса, екіншісі қылмысқа қатысушыларға жауаптылық белгілеудің ерекшеліктері мен жеке дара жауаптылық белгілеуге қатысты мәселелер болып табылады. Көбінесе қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы олардың бірлесіп орындаған қылмысының түріне қарай емес, қатысу нысандарына және іске аспаған қылмысқа қатысу, қылмыс жасаудан өз еркімен бас тарту, арнайы субъектілердің қатысушылығы сияқты маңызды мәселелермен байланысты шешіледі.
Осы баяндалған, жағдайлар тақырыптың өзектілігін көрсетеді, оның теория және тәжірибе жүзіндегі маңыздылығы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Жұмыста қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық-құқықтық ережелерді жетілдіру және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы шешім көрсету болып табылады. Зерттеудің мақсаттары мынадай міндеттерді өз алдына қояды:
- қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын ұғымын беру;
- қылмысқа қатысушылар жауаптылығының арнайы мәселелерін қарастырып, ол бойынша жауаптылықты жеке даралауға әсер ететін жағдайларды көрсету.
Осы міндеттерді іске асыру үшін қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын даралау бойынша қылмыстық құқық теориясында орын алған даулы пікірлер қайта қаралды және сот-тергеу тәжірибесі қызметкерлерінің қылмысқа қатысушылық істері бойынша қылмыстық әрекеттерді саралауы талдауға алынды, сонымен қатар қылмыстық құқық теориясындағы пікірлер ескерілді.
Зерттеудің объектісіне қылмысқа қатысушылықтың әр түрлі нысандары бойынша қатысу сипаты және қоғамға қауіптілік дәрежесі негізінде бөлінетін қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға жауаптылықты жеке даралауды белгілеудің амалдарын қарастыру жатады.
Зерттеудің пәні - қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының қылмыстық заңнамада белгіленуінің заңдылық табиғаты мен қоғамдық қатынастарды ерттеудің орны мен ролі және құқық қорғау органдарының күрес жүргізу бағытындағы қылмыстық-құқықтық саралау мәселелері болып табылады.
Ұсынылып отырған жұмыс қылмысқа қатысушылардың мәселелерін кешенді түрде, яғни оның құқықтық тархи қалыптасуы арқылы қазіргі уақыттағы қылмыстық заңдармен саластырмалылығы, оның басқа да қылмыстық-құқықтық институттармен ара-қатынастары – сапалық құқықтық құрылымды қалыптастыруға арналған ғылыми ізденістің бірі. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы мен жазасын даралау мәселелері бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасының аумағында монографиялық деңгейде зерттеу жүргізілді. Осы уақытқа дейінгі зерттеулерде қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері зерттелмеген, ол зерттеулерде қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын даралау мәселесі арнайы зерттелмеген, соған орай практика қызметкерлері қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын белгілеуді қылмыстық заңның жалпы ережелері негізінде жүргізіліп келеді. Еліміздің даму бағытының өзгеруіне, жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси қоғамның қалыптасуына байланысты халықта жаңа нарықтық қатынастар орнаған қоғамдағы көзқарас қалыптасты. Осыған байланысты қылмыс текті ой де өзгеріп, ол бұрын кездеспеген жаңаша сипаттам жалғасын тапты. Сондықтан, зерттеу барысында қазіргі қоғамның қылмыстылыққа байланысты шын бейнесін көрсету үшін жұмыстың жекелеген мәселелерін қарастыру кезінде жаңа тәсілдегі қылмыстар түрлері де қамтылды.
Дипломдық зерттеудің құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмысқа қатысушылықтың объективтілік белгілері
Қылмысқа қатысушылық қасақана қылмысты жасаудың ерекше нысаны болып, өз алдына белгіленген объективті және субъективті белгілерге иеленеді. Бұл белгілер заң шығарушымен анықталған қылмысқа қатысу анықтамасынан көрінеді, бұған сәйкес қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмысты жасауға бірігуін айтамыз.
Қылмысқа қатысудың заңды анықтамасында қатысудың бірлескен қылмыстық іс-әрекетінің сыртқы және ішкі жақтарын сипаттайтын белгілері көрсетіледі. Сондықтан да олар объективтік және субъективтік белгілер деп аталады.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерінде барлық қылмыс құрамының белгілерінің болуы қажетті шартын, бірақ қылмыстық жауаптылықтың негізін тануға жеткіліксіз шартын береді.
Өзінің құқықтық табиғатына байланысты қылмысқа қатысушылық белгілері қылмыстық жауаптылықтың негізі ретінде қарастырылады. Олар қылмыстық заңмен белгіленге қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының бірден бір негізі ретінде қарастырылатын қылмыс құрамының формуласын толықтырады [3, c.8].
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілеріне жатады:
1. Қылмысқа кем дегенде екі немесе одан көп адамның қатысуы;
2. Бір қылмыстық іс-әрекетті жасағанда барлық қатысушылардың әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) берлесуі;
3. Әрбір қылмысқа қатысушының әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген қылмыстық зардаптың арасындағы себептілік байланысы.
Бұл белгілерін жекелеген түрде қарастырамыз.
Қылмысқа кем дегенде екі немесе одан көп адамның қатысуы
Қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерінің бірі екі немесе одан да көп адамдардың әрекет етуі болып табылады. Жасалған қылмысты әрекеттерді қылмысқа қатысушылыққа жатқызу үшін кем дегенде екі адамның арасында бірлесіп қылмыс жасау туралы ой болуы шарт. Ал үшінші, төртінші адамдар кәмелетке толмағандар, абайсыздықта қылмыс жасаушылар болғанымен, әдепкі екі адамның әрекеті қылмысқа қатысушылыққа дәл келуі керек. Демек, кем дегенде екі адам қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, екі дұрыс және абайсыздықта емес, қасақаналықпен бірлесіп қылмыс жасау туралы ойда болуы керек.
Бір қылмыстық іс-әрекетті жасағанда барлық қатысушылардың әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) берлесуі
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлесу белгісінің болуын зерттеу әдебиеттерінде әр көлемде қарастырады. Бірлесіп қатысу белгісінің сипатын анықтағанда, кінәлілердің қоғамға қауіпті іс-әрекетті өзара байланыста жасалуын және қылмыстың зардабына да әр қатысушының байланысы болуын анықтауымыз керек. Қылмысқа қатысушылықтағы бірлесу белгісі қылмыс жасаудың бастапқа кезеңінен соңғы кезеңінен дейін түгел орын алады және бұл белгі мынандай элементтерден құралады:
а) әрбір қылмысқа қатысушының әрекеті басқа қатысушылардың нақты жағдайларда әрекеттер жасауының қажетті шарты болып табылады. Яғни бірінің белгілі бір әрекеттерді жасауы, басқаларының да алдыңғы әрекетке байланысты нақты бір әрекеттерді іске асыруына себеп болады;
б) қылмыстың салдары немесе қылмыс оқиғасы әр қатысушының әрекеттерімен себепті байланыста болады;
в) қылмыстың нәтижесі барлығына ортақ болады.
Қылмысқа қатысушылардың бірлесудің сыртқы бейнелейтін ерекшеліктерін қарастырамыз:
1) Заң әдебиеттерінде қатысушылардың арасындағы өзара бірлесуі жайында әр түрлі көзқарастар келтіреді.
Кейбір ғалымдар қатысушылардың әрекеттерінің бірлесуі, егер де бірігіп жасайтын тұлғалардың әрекеттері бір-бірінді өзара толықтырған жағдайда көрінісін табады [4, c.10-11].
Басқа ғалымдардың көзқарасы бойынша әрбір қатысушының әрекеті қылмысты орындаушының әрекетімен тікелей себептілік байланыста болу шарт [31, c. 84-97].
Бұл көзқарастарды біріктіре отрып, бұл сұрақты шешудегі маңызы болып қылмыстық құқықтағы себептелік пен шарттың арақатынасының ерекшелігі елеулі мәнге иеленеді, олардың мәні болып олар ұқсас ұғымдар емес және нақты бір іс-әрекет бір нәтиженің себебі болуы мүмкін және басқаның шарты және керісінше болуы ықтимал. Бірлескен қылмыстық іс-әрекетінде әрбір қатысушысы нақты бір ортақ қылмыстың функциясын орындайды, яғни басқа қатысушылардың ниетінің жүзеге асыруына жағдай жасайды.
Қылмысқа қатысушылардың бірінің нақты бір қылмысты әрекеттерді орындауына байланысты (айдар салушылық, көмектесушлік әрекеттер), екінші адамның сол әрекетке сәйкес келесі әрекеттерді орындауы, бұл барлық қылмысқа қатысушылық нысандарына дәл келмейді. Мұндапй кезекті түрдегі әрекеттерді орындау, қылмысқа қатысушылардың арасында роль бөліп қатысу тәрізді нысанда орын алады. Ал қылмысты топ адам болып жасағанда, қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуы белгісі, олардың біртектес қылмыстық әрекеттерді жасау арқылы қылмыстың салдарына күш біріктірудің нәтижесінде жетуін білдіреді. Мысалы бір топ адам болып бөтен адамның өміріне немесе денсаулығына зардап келтіру. Мұндай жағдайларда бірлесу белгісі топ мүшелерінің ортақ ниетпен бір тектес әрекеттерді жасауымен көрінеді.
Жалпы, қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы қылмысқа қатысушылықтың қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда болмағанымен, негізінен ауырлатады.
2) Қылмысқа қатысушылардың берлесуі қылмысқа қатысудың объективті белгісі ретінде олардың бір қылмысты жасауға және бірыңғай қылмыстың нәтижесін тілеуін қалыптастырады. Егер де екі немесе одан да көп адам сыртқы көрінісі бойынша бір объектіге бағыттайтын бірлескен нақты бір әрекеттерді жасаса, бірақ бұл кезде әрқайсысы басқа объектіге зиян келтіретін болса, қалмысқа қатысуы жоққа шығарылады. Егер де адамадар формальды түрде бір нәтижеге бағытталса, бірақ шын мәнінде әртүрлі қылмысты жасайтын жағдайда да қылмысқа қатысу болмайды. Мысалы көшеде келе жатқан адамды тоқтатып ұрлық жасауға бел буған кінәлі адам және оған күш көрсетемін деп қорқыту арқылы белгіленге құнды заттарды беруді талап етсе (бұл қорқытып алушылық), ал бұл уақытта оған жәбірленушіге күш көрсету мақсатпен басқа тұлғаның қосылуы және жәбірленушінің өміріне қауіпті дене жарақатын келтіре отрып оның мүлкін иеленеді (бұл тонаушылық), екеулеріәнің жасағаны қылмысқа қатысу ережесі бойынша сараланбайды.
Сондықтан да бір объектіні таңдауы бұл бірыңғай әрекеттерді жасауды білдіреді және қылмысқа қатысу мағынасында әрекеттердің бірлесуін көрсетеді.
Әрбір қылмысқа қатысушының әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген қылмыстық зардаптың арасындағы себептілік байланысы
Екі немесе одан да көп адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерін, қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын белгі – себептілік белгісі болып табылады. Егер қылмыстың болу оқиғасы, адамның әрекеттерімен себепті байланыста болмаса, онда себепті байланыста әрекет жасамаған адамға қылмыстық жауаптылық туындамайды немесе абайсыздықта қылмыс жасаған болып саналуы мүмкін. Себебі бұл әрекеттердің арасындағы немесе қылмыстың зардабына деген себепті байланыста қасақана әрекеттерден туындаған болуы керек. Яғни қасақана түрде көмектесушілік әрекеттерді орындау, қасақана түрде қылмыстың жасалуына жол ашады.
Себептілік белгісін анықтау жасайтын қылмыстың объективтік жағының ерекшелігіне байланысты, яғни қылмыс формальды немесе матриалды құралдарымен жасалатын анықталады. Егер де қылмыс формальды құрамымен жасалса, онда қылмысқа қатысушылардың әрекеттері мен қылмысты орындаушының жасайтын әрекеті арасындағы себептілік байланыс белгіленеді. Материалдық құрамымен жасалатын қылмыста себептілік байланысын қылмысқа қатысулардың әрекеттері мен орындаушының жасаған әрекетінен келтірілген зардабы арасында анықтайды.
Егер де қылмыстық құрамының міндетті және конструктивті белгісі табылатын қылмыстық зардабын келтіруі табылса, онда қылмысқа қатысуы үшін ортақ қылмыстық нәтижесі әрбір қатысушың әрекетімен келтірілген фактісін анықтау міндетті немесе бұл талап қажетті емес.
Бұл маңызды сұрақ жайлы қылмыстық құқық теориясында әртүрлі көзқарас қарастырылған.
Бірінші көзқарастың мәні болып, қылмысқа қатысуда қылмыстың нәтижесін бір келтіруші болмайды. Қылмысқа қатысу барысында туындаған нәтижесі оның келтірудің бірлесуіне орай жалпы және ажырамайтын болып келеді.
Бірінші көзқарасты жақтай отырып, бірлесіп зиян келтіруі әртүрлі қатысушылардың бірдей және тең дәрежеде күш жұмсауды талап етпейді. Білескен қылмыстық нәтиже көп жағдайларды қатысушылардың әртүрлі әрекеттерінен туындайды. Сондықтан заң қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын қылмысты жасаудағы нақты қатысудың сипаты мен дәрежесіне қарай анықталады.
Қылмысқа қатысушылықтағы себепті байланысты жасалған қылмыс мазмұнының екі жерінде ескеру керек. Бірінші, қылмысқа қатысушылардың араларындағы байланыс, ал екнішісі, қылмысқа қатысқан әрбір адам әрекетінің туындаған зардаппен байланысы. Бірінші келтіріліпе отырған себепті байланыс туралы жоғарыда айтылды, ал әрбір қылмысты әрекетінің зардаппен себепті байланыста болуын, қатысушылардың әрекеттерінің мазмұны мен сипатынан көруге болады. Бұл көрініс, қылмысқа қатысушының қоғамға қауіпті әрекетінің бағытымен анықталады. Қылмысқа қатысушылар бір мүддеге бағытталған әрекеттерді орындауы арқылы күш біріктірген болып есептеліп, қылмыстың зардабын туындатады. Демек, қылмысты ұйымдастырған, қылмысқа азғырған, көмектескен және орындаған адамдардың әрекеттерінің барлығы да қылмысқа қатысушылық болуы үшін, туындаған зардаппен себепті байланыста болуы керек. Бұл себепті байланыс мысалы, айдап салушының біреуді қылмыс жасауға азғыруымен, көмектесушінің қылмыстың орындалуы үшін кеңес, құрал-сайман, қылмыстың ізін жасыру әрекеттерін мойнына алуымен, орындаушының қылмыстың объективтік белгілерін орындауымен анықталады. Осы әрекеттердің орындалуы арқылы ғана қылмыс толық жасалады немесе бөтен жақтың мүддесіне зардап келтіреді. Қылмысқа қатысушылықта туындаған зардап бірлесіп әрекет еткен адамдардың күштерінің жиынтығы ретінде алынады. Кездейсоқ себептерден туындаған әрекеттерден зардап болғанда, ол абайсыздықта келтірілді немесе кездейсоқ әрекетті жасаған адамда кінәнің белгілері болмауы да мүмкін.
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың субъективтілік белгілері ретінде қатысушыларда қасақаналықтың, қылмыс жасауға деген ой бірлестігінің болуы және адын ала келісімнен құралады.
Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері тәрізді бұл белгілерде қылмысты бірлесіп жасаудың бастапқы сатыларынан бастап қылмыс салдары туындағанға дейін орын алады.
Жоғарыда айтылғандай, қылмысқа қатысушылықтың кінә түрі туралы бұрынғы зерттеу әдебиеттерінде абайсызлдықтағы қылмысқа қатысушылықтың болуына жол берілген. Бірақ кейінгі уақыттарда осы тақырыпқа арнайы зерттеген ғалымдар қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана түрде жасағанда бірнеше адамдардың бірлескен әрекеттерін құрап, жауапкершілікті жүктеуге болатынын дәлелдеді. Ал кінәнің абайсыздық түрімен де қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігін ұсынушылардың бағытын қылмысқа қатысудың акцесорлық теориясына жатқызады. Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлығы дегеніміз, айдап салушылық, көмектесушілік әрекеттердің қылмысты орындаушының әрекеттеріне тәуелді болуын білдіреді. Нәтижесінде орындаушы бар болса, онда қылмысқа қатысуда бар, ал орындаушы жоқ болса немесе ол қылмысты орындаудан бас тартса, онда қылмысқа қатысушылықта жоқ болып есептеледі. Мұндай абайсыздықта қылмыстық зардап әкелген әрекетпен басқа адамдардың да іс-әрекеттері қандай да бір байланыста болса, осы әрекеттен туыендаған зардап басқаларының да кінәсіне жатады. Қылмысқа қатысушылықтағы кінәнің абайсыздық түрін Ұлыбритания, АҚШ, Франция мемлекеттерінің қылмыстық құқықтарынан іздестіруге болады.
Қылмысқа қатысушылықтағы қасақаналықтың интеллектуалдық белгілерін былай анықтауға болады:
а) жасалатын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білуі;
б) басқа қатысушылардың да әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін білуі;
в) бірлескен әрекеттен туындайтын зардаптың болуын білу мүмкіндігі.
Еріктілік кезеңдң қылмыстың жасалуын, оның зардабын тілеу немесе саналы түрде жол беру құрайды. Қылмысқа қатысушылыққа негізінен тікелей қасақаналық тән, бірақ кейде қылмысқа қатысушылардың арасындағы бірлестік белгісі әлсіз болғанда немесе барлық қатысушылар қылмыстың жасалуына мүдделі болып қатыспағанда жанама қасақаналықта орын алуы мүмкін. Себебі олардың қылымс жасауға деген ойы белсенді болмаған жағдайларда қылмыстың нәтижесіне деген психикалық қатынасы біркелкі түрде бола бермейді. Мұндай жағдайлар алдын ала келісімсіз қылмыс жасауда және алдын ала келісіммен көмектесушілік әрекеттерді орындағанда ғна орын алуы мүмкін. Алдын ала келісімсіз түрде, аяқ астынан басталған төбелесте немесе біреуді кенеттен пайда болған себеппен алдын ала келісімсіз жабылап ұруда әрбір қатысушының қылмыстың зардабына деген психикалық қатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ алдын ала келісіммен көмектесушілік тәрізді ролді орындағанымен қылмыстың зардабының орындалуына тілектес болмаса, жанама қасақаналық орын алуы мүмкін. Мысалы А. досы Б.-дан жүк машинасын бір жерден мал ұрлап алып келу үшін бере тұруын сұрайды. Б. Машинасын тек досының көңілін қалдырмау үшін ғана береді. Ал мал ұрлана ма, ұрланбай ма оған мәнісі болмаған. Бұл да жанама қасақаналық, себебі қасақаналықтың түрі материалдық құрамдар бойынша тек әрекетке емес, сонымен қатар қылмыс зардабына қатысты психикалық қатынасымен де анықталады. Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай психикалық қатынастарды анықтау маңызды. Бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынастың түрін анықтау – олардың қылмысқа қосқан үлесін, қатысушының кінәсін жекешелеуге әсерін тигізеді. Қылмысқа қатысушылардың қасақана түрде әрекет жасауы, олардың қылмыстың жасалуына деген ой-ниет бірлестігінің білдіретін себеп болып табылады.
Сондықтан қылмысқа қатысушылардың қасақаналығын анықтағанда мыналарды есепкеалуы керек:
а) қылмысқа қатысушылардың түрлерінде тікелей және жанама қасақаналықтың болу мүмкіндігін;
б) кейбір қылмысқа қатысушылық нысанында тек тікелей қасақаналық ғана болатындығын және қай нысандағы қылмысқа қатысуда жанама қасақаналық та орын алатындығын.
Қылмысқа қатысушылардың ой-ниет бірлестігінде болуы сырттай қарағанда, олардағы алдын ала келісіммен бірінің әрекетін екіншісінің қостауымен және бірінің қылмысты ниетіндегі әрекеті екіншілерінің келесі әрекеттерді жасауға деген ойын оятуымен анықталады. Қылмысқа қатысушылардың субъективтік жағы үшін бірлесіп қылмысты іс-әрекет жасауға ең кемінде екі адамның өзара түсінушілігі, келісімде болуы міндетті. Ал қылмысқа қатысушылардың ой-ниеттерінің бірлестігін анығырақ қарастырғанда, олардағы екі жақты субъективтік байланысты анықтау керек. Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеген ғалымдар бір жақты субъективтік байланысқа да жол береді [2]. Мұнда мысалы қылмысқа айдап салушы немесе басқа да қатысушылар құпия түрде орындаушыға қылмыс жасатады.
Екі жақты субъективтік байланыс қылмыстың ішкі мазмұнын ашады және екі немесе одан да көп адамдардың қолымен жасалған әрекеттер қылмысқа қатысушылыққа жататындығын немесе жатпайтындығын білдіреді. Бірнеше адамдардың жасаған қылмысының уақыты, орны, тәсілі, заты бірдей болғанымен, онда екі жақты субъективтік байланыс болмаса, онда қылмысты бірлескен түрде орындаушылық болып табылмайды. Екі жақты субъективтік байланыс дегеніміз, бірнеше адамдардың қылмыс жасау алдында немесе жасау уақытында алдын ала келісіммен немесе алдын ала келісімсіз болғанның өзінде бір-бірінің әрекеттерін түсіністікпен қабылдауы болып табылады. Екі жақты субъективтік байланыста бір қылмыстың жасалуы үшін қылмысқа қатысушылардың арасында ортақ ниеттен туындайтын әрекеттер жасалып, барлығы үшін ортақ бір қылмыс жасалады. Басқаша айтқанда, бірінің ойын сол сол қалпында екіншісі түсіністікпен, келісімділікпен жалғастырады. Қылмыстың жасалу орны, уақыты, заты бірдей болғанымен, екі жақты келісімді әрекеттер болмаса, онда байланыс бір жақты болып есептеледі. Мысалы, А. түнде қойманың есігін бұзіп, қоймадағы заттарды қабына сала бастайды. Осы арадан өтіп бара жатқан Б. Жасалып жатырған ұрлықты көріп. Оның да осы қоймадағы мүліктен үлес алғысы келіп, А.-ның әрекетіне қосылады. А. ұрлық жасауға жалғыз келді. Өтіп бара жатырған Б.-ның ұрлық жасауға қосылу себебі. Ол бірінші келген адамның ұрлық жасап жатқандығы. Демек өтіп бара жатырған екінші адамның бірінші адамға бір жақты субъективтік байланыс бар. Ол жасалып жатқан ұрлықты көрмегенле ол жерден ойына еш нәрсе келмей өтіп кетер еді. Ал бірінші келген ұры, екінші адам келуінсіз ұрлықты жалғыз жасады. Оған екінші адам ұрлыққа қосыла ма, қосылмай ма мәнісі болмайды. Міне бұл мысалда осы бірінші ұрыдан екінші ұрыға кері субъективтік байланыс жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда қылмыс жасау бірлескен түрде қылмыс жасауға жатпайды. Олар жасаған ұрлығы үшін жеке-жеке жауап беруі керек.
Қылмысқа қатысушылықта ішкі тұтастықтың немесе бірлесіп қылмыс жасау туралы ой-ниеттің пайда болуы кезеңінен анықтау туралы зерттеу әдебиеттерінде аса алшақ пікірлер кездеспейді. Қылмысқа қатысушылардың ішкі біртұтастығын олардың арасында алдын ала келісім болғанда анық байқауға болады. Алдын ала келісіммен жаалған қылмыстар жоспарлы, тыңғылықты түрде жасалады. Себебі алдын ала келісімнің мазмұнына бірлесіп қылмыс жасау туралы келісім ғана емес, сонымен бірге жасалатын қылмыстың түрі, орны, уақыты, тәсілі тәрізді белгілер енеді. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы келісім жазбаша, ауызша әрекеттермен жасалады. Әдебиеттерде алдын ала келісімді әрекет түрінде әрекет анықтайды, ал әрекетсіздік арқылы келісім жасауға үндемей келісім беруді жатқызады.
Қылмысқа қатысушылардың араларындағы алдын ала келісім болмай қылмысқа қатысушылықтың болуын қалай түсінуге болады? Мұндай келісімнің элементтерін табуға болады. Бірақ қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің біртұтастығының негізгі белгісі, қылмыстық құрамының субъективтік жағының бір тұтастығы болып табылады. Анығырақ айтқанда, қылмыс жасау туралы тілектерінде бір тұтастық болады. Бұл бір тұтастық қылмыс жасалар қарсаңындағы немесе қылмыс басталар кездердегі әрқайсысының жағдайды түсінуімен, әрі қарай ортақ қылмысты ниет қалыптасуымен байқалады. Қылмыс орындалып болғаннан кейін орындаушыға ниеттес болып жасалған әрекеттер, қылмысқа қатысушылыққа жатпайды. Себебі қылмыс аяқталды, ал аяқталғаннан кейінгі әрекеттер, алдын ала келісімсіз түрде қылмысты хабарламау немесе жасыру тәрізді жеке қылмыстарға жатады. Алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықты да келісім бар деп түсіну керек, бірақ бұл келісім аяқ астынан пайда юолған келісімді білдіреді немесе қатысушылар іштей келісімде болады. Соған орай қатысушылар бірінің қылмысты әрекетін екіншісі басқа мағынада емес, сол бірінші қылмысты әрекеттерді бастаған адамның әрекетінің мағынасында түсінуі арқылы іштей келісімде болады. Әдебиеттерде мұндай алдын ала келісім болмаған келісімде элементарное соглашение деп атайды. Қылмысқа қатысушылықтағы алдын ала келісім мен алдын ала келісім болмай жағдайының шекарасы міне осылай ажыратылады.
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын бекіту
Қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыру үшін ұсынылатын бөлу критерийіміз, қылмысқа қатысушылық мәселесіне тікелей байланысты маңызды жәйттар болса, анығырақ бірлескен түрде жасалатын қылмыстарды саралауға, жауапкершілік көлемін анықтауға немесе қоғамғақауіптілік дәрежелеріән т.б. жағдайларына әсер етер белгілер болса маңыздырақ бола түсер еді. Демек бұл жағын барынша ескеруіміз керек. Біз жоғарыда бір форма басқаларынан бір емес, бірнеше белгілер ажыратуылуы да мүмкін екендігін айттық. Әлемтану ғылымында формалар бір-бірінен түсіне, салмағына, көлеміне т.б. белгілеріне қарай ажыратылу мүмкіндігіне ие. Сонымен қатар, қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыруға да қоятын талаптар жеткілікті. Біріншіден, осы мәселе жөнінде келтірген алуан түрлі атаудағы, формаларды анықтауға арналған ұғымдарын анықтап, іріктеу керек. Екіншіден, ҚК Ерекше бөліміндегі табиғатынан қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмысқа қатысу түрлерін қай формаларға жататынын анықтау керек. Баяндалған жағдайларды ескерсек, бізге сырттан бөлуші критерий іздеуге тура келеді. Яғни ҚК 27-ші және 31-ші баптарында көрсетілмеген бөлу белгісін табуға мәжбүрлік туып отыр. Егер қылмысқа қатысушылық формаларын бөлуге сырттан белгі таба алатын болсақ, онда бізге алдымен бөлу критерийін емес, формаларды бірінші қарастыруға мүмкіндігіміз бар. Керісінше, қылмысқа қатысушылық формаларын анықтаудан, топтастырудан емес, бөлу критерийінен бірінші қарастыруға мүмкіндігіміз бар, егер біз осы мәселені зерттеушілердің ұсынған формаларымен өзіміз келтірген формаларда елеулі айырмашылықтар байқалмаса. Шынын айтқанда бұл мәселені зерттеген ғалымдардың ұсынған формаларында елеулі айырмашылықтар жоқ. Сонымен, қылмысқа қатысушылық формаларын топтастыру немесе бөлу критерийін қарастыру жоғарыда айтылған себептер бар болғанда, бұл екеуінің де бірінші болып зерттеуге алынуға мүмкіндігі бар екен. Негізінде қылмысқа қатысушылық формалары мен оларды бөлу критерийі, өзара тығыз байланыста қарастырылатын мәселе болып есептеледі. Бірақ басын ашып алатын мәселе, егер қылмысқа қатысушылық формаларын бөлу критерийі сырттан тапқан белгі мойындалмайтын болса, онда бізде қылмысқа қатысудың әртүрлі көріністері деп атауға мәжбүрміз. Оған Н.Г.Иванов, Ю.А.Красиков айтқандай бөлу критерийі керек емес. Біз сырт белгілер ретінде ҚК 27-ші және 31-ші баптарындағы анықтамаларға көрсетілмеген, яғни заңда және заң теориясында келтірілмеген, бірақ қылмысқа қатысушылық формаларына міндетті түрде қатысты белгілерді алуды айтып отырмыз. Ең алдымен алдын-ала келісімнің болуына немесе болмауына қарай қылмысқа қатысу формаларын атау күңгірт жағдайларға соқтырады. Өйткені, алдын-ала келісіммен жасалған қылмысқа қатысушылықтың артында бір-бірінен объективтілік белгілеріне қарай айырмашылықтарына бар формалар бар. Бұл, келісімге қарай қылмысқа қатысу формаларын келтірмеудің бірінші себебі, екінші себебі қылмысты бірге орындаушылық және қылмысты роль бөліп орындау тәрізді формалар алдын-ала келісіммен де, алдын-ала келісімсіз де жасалуы мүмкін. Алын-ала келісімнің болуы немесе болмауы қылмысқа қатысушылықты келісімге қарай бөлудің бір түрі болып саналады. Бірақ біздің ойымызша ұйымдасқан қылмыстық топ және қылмыстық қауымдастықтықтан басқа формалар алдын-ала келісіммен де келісімсіз де жасала алады. Бұл мәселеге кейінірек толқы тоқталамыз. Үшіншіден, қылмысқа қатысушылардың арасында алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауының қылмысты саралау үшін елеулі маңызы жоқ. Бірнеше адамдардың бірлесіп істеген бұзақылығында, кісі өлтірушігінде және басқа да қылмысты әрекеттерінде алдын-алакелісім болды ма, әлде болмады ма одан қылмысты саралау өзгермейді. Сондықтан қылмыстық заңда алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауы кейбір қылмыстар бойынша мүмкін екенін ескеріп, тек жауаптылықты ауырлататын құрам ретінде егер топ адам жасаса деп қана келтіреді. Мысалы, ҚК 120 бабының 2 бөлімінің 1 тармақшасында, 275-ші баптың 2-ші бөлігінің 2 тармақшасы т.б. Сондықтан да алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауы қылмысқа қатысушылықтың қарапайым, ортақ белгісі ретінде көрініп, бірақ форма болып саналмайды.
Келесі жәйт қылмысқа қатысушылардың қылмыстық объективтік жағын толық немесе ішінара орындайтын жағдайы жөнінде. Зерттеушілердің монографиялық және оқулық әдебиеттерінде қылмысты бірге орындаушылық, бірдей кінәлілік, топ адамдарды, қылмыс жасауы, жай қылмысқа қатысушылық деген атаулар жиі кездеседі. Бұлар бір форманы білдіреді ме әлде бір-бірінен айырмашылықтары бар атаулар ма? Бұл атаулардың мағынасын анықтау тәсілі ретінде, бірнеше зерттеушілердің берген түсініктерін салыстырып көрейік. Жай қылмысқа қатысушылық ретінде А.Н.Трайнин алдын-ала келісімнің қылмысқа қатысуды келтіреді. Осыған ұқсас қылмысқа қатысушылық формаларына А.А.Пионтковский, П.И.Гришаев, Г.А.Кригер ұсынады. Бұл аталған авторлар келісімсіз қылмысқа қатысушылыққа тек қылмысты орындаушылық тән деп санайды. Бұл мәселе жайында П.И.Гришаев пен Г.А.Кригер алдын-ала келісімсіз бірнеше адамның бірлесіп қылмыс жасауында көбінесе олардың арасында бірнеше адамның бірлесіп қылмыс жасауында көбінесе олардың біртектес қылмыстық әрекеттер орын алады, яғни көрінеу қылмысты бірге орындаушылық болады, - дейді [39, c.55]. Бұл пікірлерден әзірге байқағанымыз алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық тек қана қылмысты орындайтын немесе қылмыстың объективтік жағы белгілерін тікелей орындайтын жағдайлар ғана бола алады. Бұл авторлар формаларды топтастыру кезінде қылмысты бірге орындауға қатысатын жәйтті жәй қылмысқа қатысушылық деп атап отыр. Сонымен қатар зерттеуші ғалымдардың бірдей кінәлілік деген ұғымды да қолданатыны байқалады. Мысалы, М.И.Ковалев осы мәселені қарастыру барыснда былай дейді, - Бірнеше адамнан құралған қылмыстық топ роль бөлмей-ақ әрекет ете алады. Яғни осы топтың қатысушылары қылмысты бірге орындаушылар болады, онда бұл топ бірдей кінәлілік формасында да бола алады. Керісінше егер өзара роль бөлсе тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық болды [40, c.200].
Бірнеше бірдей кінәлілікпен қылмысты бірге орындаушылықтың арасынан айырмашылық іздеп жат негізсіз. М.И. Ковалевтың қылмыстық топқа, бірдей кінәләләкке, қылмысты бірге орындаушылыққа алғашқы берген сипаттамасы, яғни үш ұғымды да бір мағынаға, қылмыстық объективтік жағын орындауын қажет ететін жағдайға тіреуі көңілге қонымды. Себебі М.И.Ковалевтың бірдей кінәлілікке келтірген жоғарыдағы мысалының өзі, алдын-ала келісммен топ адамдардың қатысуымен бейнеленетін ұрлыққа (біздің ҚК 188-ші бабының 2-ші бөлімінің 1 тармақшасы) сай келеді. Мұндай жағдайларда бәрібір қылмыстың объективтік жағы белгілерін орындау орын алады. Сонымен М.И.Ковалевтың да бірдей кінәлілік деген ұғымына берген анықтамасы П.И.Гришаев пен Г.А.Кригердің, А.А.Пионтковскийдің жай қылмысқа қатысушылық немесе қылмысты бірге орындаушылыққа берген анықтамасымен мағынасы сай келеді.
Келесі қарастырылған мәселе топ адамдар деген ұғымының мағынасы. Қылмысқа қатысушылық туралы монографиялық әдебиеттерле топ адамдар деген ұғым жиі кездеседі. Осы мәселені арнайы зерттеген ғалымдардың бірі Р.Р.Галиакбаров былай дейді әрбір қылмысқа қатысушы қасақана басқалармен бірлесіп келісімді түрде, барлығына ортақ қылмысты толық немесе жартылай көлемде орындалуын іске асырған жағдайды топ адамдар қылмысты танимыз [5, c.6]. Бұл анықтаманың жоғарыда аталған жай қылмысқа қатысушылық, бірдей кінәлілік тәрізді ұғымдарға дәл келетін Р.Р.Галиакбаровтың мынандай сөзінен аңғаруға болады. Ол топ адамдардың алдын-ала келісіммен жасаған қылмысы деп саралау үшін мыналарды анықтауды керек етеді: а) орындаушылардың көп болуы; б) әрқайсысының қылмыстың объективтік жақ белгілеріндегі әрекеттерді толық немесе ішінара орындауға қатысуы; в) қылмысты бірлесіп жасауы; г) бірлесіп қылмыс жасау кезінде әр қатысушыда қасақаналықтың болуы; д) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде өзара хабардарлығын құрайтын, топқа қатысушылардың әрекеттерінінің келісімді болуы; е) топ болып қылмыс жасау үшін алдын-ала келісім.
Сонымен қатар, алдын-ала келісімсіз топ адамдардың қылмыс жасауын анықтайтын белгілер ретінде мына белгілердің атайды: а) екі немесе одан көп адамдардың қатысуы; б) қылмыс құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір адамның қатысуы; в) қылмысты бірлескен түрде жасау; г) әрбір қылмысқа қатысушыда қасақаналықтың болуы; д) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде, топ мүшелерінің арасында келісімді әрекеттерінің екі жақты байланыста болуы.
Осылардың қай белгісі қылмысты бірге орындаушылыққа немесе бірдей кінәлілікке сай келмейді? Бәрі де Р.Р.Галиакбаров қылмыстық топтың келісімге қарай екі түрін келтіреді. Қылмысты бірге орындаушылықтың немесе жай қылмысқа қатысушылықтың алдын-ала келісіммен де, алдын-ала келісімсіз де жасалуы мүмкін екендігі даусыз нәрсе. Р.Р.Галиакбаровтың тобымен қылмысты бірге орындаушылықтың арасындағы бір айырмашылық – бұл Галиакбаровтың топ адамдар қылмысын күрделі немесе рольге бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық формаларға жатқызуы. Топ адамдар түрінде қылмыс жасаудың белгілері роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа формаларда кездесе алатын болса, қылмысты бірге орындаушылықтың белгілері роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа формаларда кездесе алады деп айтқан авторларда аз емес. Зерттеушілер ұйымдасқан топты қарастырғанда, қылмыстың объективтік жағы белгілерін толық немесе ішінара орындайтын жағдайдан басқа тұрақтылық деген белгіні қосады. Мысалы, П.Ф.Тельнов ұйымдасқан топ – көптеген қатысушылардың бір адамның басқаруымен іске асырылатын жетекшілігінің болуымен, ұйымдастырушының қызметімен, сонымен қатар кем дегенде екі адамның ұйымдасқан әрекеттеріне есептелінген, бір немесе бірнеше қылмыстарды жасау мақсатында біріктірілуімен сипатталады, - дейді [6, c.121]. Бұл анықтамада бір немесе бірнеше қылмыстарды алдын-ала ұйымдастырылған түрде жүзеге асыру мақсаты тұрақтылықты бейнелейді. Ұйымдасқан топта ұйымдастырушы немесе жетекші сол топтың арасынан да немесе арнайы ұйымдастырушылық әрекетпен айналысатын адамнан да шығуы мүмкін. Қылмысты бірге орындаушылықта да осылай бола алады. Егер топ және қылмысты бірге орындаушылық қылмысты орындаумен айқындалатын болса, онда мұндай топтар тұрақты түрде қылмыстылықпен айналысқан жағдайда екеуі де ұйымдасқан топқа айналады. Сонда, топтың немесе қылмысты бірге орындаушылықтың ұйымдасқан топтан негізгі елеулі айырмашылықтары – бұл ұйымдасқан топта тұрақтылық және қосымша белгі ретінде ұйымдастырушы, жетекшінің болуы болып есептеледі.
Ендігі жәйт кей зерттеушілердің еңбектерінде жеке форма болып аталып жүрген және басқа зерттеушілерде анықтаушышы, түсіндіруші белгі ретінде қолданылып жүрген қылмысты бірге орындаушылық жайында. Қылмысты бірге орындаушылықты жеке форма ретінде бөлген П.Ф.Тельновтың пікірінше барлық бірлесіп әрекет еткен адамдардың қылмыстық объективтік жағын тікелей орындалуы қылмысты бірге орындаушылық болып табылады. Қылмысты әрекеттерінің көлемі шамамен бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін. Тап осындай анықтаманы Ф.Г.Бурчак келтіреді. Ол қылмысты бірге орындаушылық – бұл объективтілік белгілерді бірге орындау дей отырып мынандай анықтама береді. Заңда топтың жасауы ретінде көрсетілмесе де қылмыстың объективтік жағын бірлесіп орындау қылмысты бірге орындаушылық деп танылады, - дейді [2].
Келесі мәселе қылмысқа қатысушылардың арасындағы ҚР ҚК 28 бабының 2, 3, 4, 5 бөлімдерінде көрсетілген роль бөлу жайында. Мағыналы осы роль бөлуге сай келетін әртүрлі зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі. Мысалы, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысу, осы мағыналы сөздегі қылмысқа қатысу, күрделі қылмысқа қатысу, роль бөліп қатысу тәрізді атаулар.
Тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық деген атауды ұсынушылар М.И.Коволев, Ф.Г.Бурчактардың пікірлері қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі жекелеген қылмыстардың объективтілік белгісі ретінде көрсетілмегенмен, барлық қылмыстарда бір тектес ретте ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектемуші ретінде кездесе алатын әрекеттер немесе қылмысқа қатысушылар арасында роль бөлу мен байланысты жағдайлар, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысуды немесе күрделі қылмысқа қатысушылықты бейнелейді, - деген ортақ пікірлерге саяды [2, c.125-126]. Күрделі қылмысқа қатысу, роль бөліп қылмысқа қатысу деген атаудағы формаларды ұсынушылардың пікірі де жоғарыдағы анықтамаға дәлме-дәл келеді. Олар қылмысқа қатысушылардың кейбіреулері толық немесе ішінара қылмыстың объективтік белгілерін орындап, ал қалған қатысушылардың Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыстардың шегінен тысқары келетін, ҚК 17-ші бабындағы ұйымдастыру, айдап салу, көмектесу тәрізді әрекеттерді орындауын ұсынады [29, c.88].
Бірінші роль бөліп қылмысқа қатысу деген атауды қолдану дұрыс тәрізді. Себебі, жоғарыдағы зерттеушілердің келтіріп жүрген анықтамасына қарағанда бұл форманың негізгі мағынасы қылмысқа қатысушылардың қылмысты роль бөліп орындауымен анықталады. Тағы бір себебі роль бөліп қылмысқа қатысу деген атауының өзінен оның не жайындағы форма екендігі, қылмысқа қатысудың қандай жағдайларына арналғандығы білініп тұр. Негізінде тар мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық, тығыз мағыналы сөздегі қылмысқа қатысушылық деген тәрізді атаудағы формалдар авторлардың өз еркінен шығарған атаулары. Заңды халық оқиды, ол заңның тілі халыққа түсінетіндей жеңіл болуы керек.
Осы арада басын аша кететін жайт, біздің осы келтіріп отырған формаларымыздың бүгінгі ҚР қылмыстық заңның 31 бабындағы қылмысқа қатысу формаларымен арқатынасы жайында 31 баптың 1 бөлімінде егер қылмыс жасауға екі немесе одан да көп орынадушы күні бұрын мөз байласпай бірлесіп қатысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс деп танылады. Осы баптың 2 бөлімінде егер қылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобының алдын-ала сөз байласып жасаған қылмысы деп танылады,- делінген.
Қылмысқа қатысушылардың арасында субъективтік байланыстардың болуы немесе болмауына қарай формаларға бөлу, біздің жоғарыда келтірген зерттеу бағытымыздан өзгеше. Өйткені біз қылмысқа қатысушылықтың формаларын объективтік категория ретінде танып, объективтік белгілеріне қарай бөлудеміз. Мұндай бағытпен зерттеуде қылмысқа қатысушылардағы келісім, яғни субъективтік байланыс қылмысқа қатысушылықтың қарапайым жиі кездесетін белгісі болып саналады. Алдын-ала келісімнің болуына немесе болмауына қарай қылмысқа қатысушылық бірден екіге бөлінетіндігі күмәнсіз. Бірақ бүгінгі Қылмыстық кодекстегідей алдын-ала келісімге жеке форма ретінде қоятын болсақ, онда бұл форманы бірнеше пунктке бөлуге тура келетін тәрізді. Себебі, ұйымдасқан топта, қылмыстық қауымждастықта алдын-ала келісіммен жасалатын қылмысқа қатысудың формалары емес пе. Осы көрініп тұрған жайтты мойындап А.А.Пионтковский, У.Лыхмус, Ю.А.Красиков тәрізді ғалымдар бұл мәселені шешуде өз формаларын осылай топтастырады. Мысалы, алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысу; алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысу (жай қылмысқа қатысу; ұйымдасқан топ; қылмыстық қауымдастық).
Біздің бұл бағыттағы зерттеу түрімен келісе алмайтын себебіміз, біріншіден кей қылмысқа қатысу формаларының келісіммен де келісімсіз де жасалуы мүмкін бола отырып екі формада да көрсетілуі. Себебі олар алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық ретінде, қылмысқа қатысушылардың қылмыстық объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауға тікелей қатысуын ғана ұсынған болатын. Ал біздің зерттеуімізше алдын-ала келісімсіз түрде қылмысты бірге тікелей орындаумен қатар, роль бөліп қылмысқа қатысуы жасала алады.
1. Алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысу:
а) топ болып қылмысқа қатысу (қылмысты бірге орындаушылық);
ә) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық;
2. Алдын-ала келісіммен қылмысқа қатысу:
а) топ болып қылмысқа қатысу;
ә) әртүрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық;
б) ұйымдасқан топ;
в) қылмыстық қауымдастық.
Соңғы екі форма алдын-ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықта болуы мүмкін емес. Себебі, ұйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық тәрізді қылмысқа қатысушылық тұрақтылық белгісіне ие. Тұрақтылық белгісі алдын-ала келісімсіз қылмыстарда кездесе алмайтындығы даусыз жағдай. Біз қылмысқа қатысу формаларын топтастыру мәселелісн жоғарыдағыдай топтастыру түрімен қорыта алмаймыз. Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz