Қылмысқа қатысудың субъективтік белгілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ 7
1.1 Қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы және даму перспективалары 7
1.2 Қылмысқа қатысу институтының қалыптасу тарихы 12
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 25
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа қатысудың түсінігі 25
2.2 Қылмысқа қатысудың объективтік белгілері 28
2.3 Қылмысқа қатысудың субъективтік белгілері 31
3 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ НЫСАНДАРЫН ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БІР-БІРІНЕН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 44
3.1 Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері және оның түрлерін құқықтық талдау 44
3.2 Қылмысқа қатысу нысандарын ажырату мәселелері 63
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері 20 жалдан астам уақыт бойы өзінің егемендігі мен саяси салмағын нығайтуға елеулі үлесін қосқан құқықтық саясатын ұстанып келеді. Мемлекеттік құқықтық саясат жүйесінде қылмыстық саясаттың алатын орны ерекше. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: Мемлекеттiң құқықтық саясатының маңызды буыны қылмыстық саясат болып табылады, оны жетiлдiру қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу және қылмыстық-атқару құқығын, сондай-ақ құқықта қолдануды кешендi, өзара байланыста түзету арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқықтың қазiргi жай-күйiн бағалай отырып, тұтас алғанда оны серпiндi дамыту қамтамасыз етiлдi деуге болады. Қолданыстағы Қылмыстық кодекс - қылмысқа қарсы күрестiң, адамның құқықтары мен бостандықтарының, мемлекет пен қоғамның мүдделерiн қылмыстық-құқықтық қорғаудың жеткiлiктi пәрмендi құралы болып табылады - деп көрсетілген [1]. Шынымен, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандақтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу - қылмыстық заңның басты міндеттері болып табылады [2].
Осы мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауаптылық негiздерi белгiленген, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалған және оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары белгiленген.
Қылмыс бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмысқа қарағанда едәуір өзгереді және мұндай қылмыс істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік береді.
Бір ғасырдан астам уақыт бойы күні бүгінге дейін осы институтты зерттеп келе жатқан көптеген шетелдік және отандық атақты ғалымдардың жұмыс нәтижелерінен көріп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында зерттелетін аса маңызды және күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл негізсіз емес. Себебі адамның кез-келген шығармашылығы секілді қылмыстық іс-әрекет те жалғыз адаммен, адамдар тобымен, тіпті иерархиялық басшылыққа тән сипатта түрлі қылмыстық құқықтарымен міндеттері белгіленген нақты адамдар ұйымымен де жүзеге асырылады. Құқықтық статистикаға сүйенер болсақ, жасалатын барлық қылмыстардың 40 %-нан астамы және 80-90 %-ға дейіні екі немесе одан да көп адамдар тобымен, ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық қауымдастықпен жасалынады. Сондықтан да қылмысқа қатысу институтының өзекті мәселелерін зерттеу әр уақытта өзінің өзектілігін жоғалтқан емес.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбының өзектілігі қылмысқа қатысушылықпен жасалған іс-әрекеттерді саралау аясында құқық қолдану қызметінің қажеттілігімен негізделеді, себебі сот тәжірибиесін қарастыру барысында қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстарға байланысты әрбір үшінші қылмыстық іс бойынша соттармен қылмысқа қатысушылардың нақты қатысу сипатын және дәрежесін анықтауда қателіктер жіберіліп отырған.
Сондықтан заңнаманы талдау және оны қолдану тәжірибесі, арнайы әдебиеттерді талдау, қылмысқа қатысу институтының 2014 жылы қабылданған ҚР ҚК-де ие болған анағұрлым жетілдірілген дамуына қарамастан, құқық қолдану тәжірибиесінде де, қылмыстық құқық теориясында да ең күрделі институттардың бірі болып қала береді және ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Қылмысқа қатысу институтының жалпы және арнаулы мәселелерін зерттеуге келесі ғалымдар елеулі үлес қосты: С.М. Әпенов, У.С. Жекебаев, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Ағыбаев, С.М. Рахметов, А.Н.Трайнин, М.Д. Шаргородский, Ф.Г. Бурчак, М.И. Ковалев, Г.А. Кригер, П.И. Гришаев, Ю.А. Красиков, А.А. Пионтковский, П.Ф. Тельнов, Р.Р. Галиакпаров, А.Ф. Зелинский, Л.Д. Гаухман, С.В. Максимов, М.А. Шнейдер және т.б. елеулі еңбек сіңірді.
Қылмысқа қатысу институтының қылмыстық-құқықтық аспектісіне арналған зерттеу жұмыстарының жеткілікті деңгейде болуына қарамастан, осы институтқа қатысты даулы сұрақтар мамандардың арасында қазіргі кезде де туындайды. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен соттар қылмысқа қатысушылардың қылмысқа қатысу сипаты мен дәрежесін анықтауда, соған сәйкес оларға қылмыстық жауаптылықтарын белгілеуде қиындықтарға тап болады. Осы айтылғандардың бәрі қылмысқа қатысу институтының мәселелеріне арналған арнайы зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Жұмысының объектісі болып қылмысқа қатысу институты, қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстар туралы істер бойынша құқық қолдану тәжірибесінің даму үрдісі мен заңдылықтары табылады.
Жұмысының пәні болып қылмысқа қатысу туралы қолданыстағы қылмыстық заңнама нормаларының жиынтығы, қылмыстық іс материалдарында көрініс тапқан сот тәжірибесі, қарастырылып отырған мәселелер бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың теориялық көзқарастары мен ғылыми еңбектері табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін алға келесідей міндеттер қойылады: қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы мен даму перспективаларын анықтау; қазақ халқының әдет-ғұрып құқығынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі қалыптасу тарихына салыстырмалы анализ жүргізу; қолданыстағы қылмыстық заңнама бойынша қылмысқа қатысу түсінігін ашу және оның объективтік белгілері мен субъективтік белгілеріне қатысты теориялық мәселелерді зерттеу; қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері мен оның түрлерін құқықтық талдау; қылмысқа қатысушылардың түрлері және олардың қылмыстық жауаптылығының мәселелері анықтап құқықтық баға беру.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы және даму перспективалары
Қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық жүйесіндегі барлық институттардың құрамдас бөлігі ретінде, осы құқықтың жалпы міндеттеріне бағынады. Ол міндеттерге: адам мен азаматтың құқықтарын, бостандақтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу жатады (ҚР ҚК-ң 2-бабының 1-бөлігі). Осы мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауаптылық негiздерi белгiленген, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалған және оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары белгiленген.
Қылмыс бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмысқа қарағанда едәуір өзгереді және мұндай қылмыс істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік береді.
Бір ғасырдан астам уақыт бойы күні бүгінге дейін осы институтты зерттеп келе жатқан көптеген шетелдік және отандық атақты ғалымдардың жұмыс нәтижелерінен көріп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында зерттелетін аса маңызды және күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл негізсіз емес. Себебі адамның кез-келген шығармашылығы секілді қылмыстық іс-әрекет те жалғыз адаммен, адамдар тобымен, тіпті иерархиялық басшылыққа тән сипатта түрлі қылмыстық құқықтарымен міндеттері белгіленген нақты адамдар ұйымымен де жүзеге асырылады. Құқықтық статистикаға сүйенер болсақ, жасалатын барлық қылмыстардың 40 %-нан астамы және 80-90 %-ға дейіні екі немесе одан да көп адамдар тобымен, ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық қауымдастықпен жасалынады [3, 11б.].
Сондықтан да қылмысқа қатысушылық өз көрінісін қылмыстың қатысушылары үшін бір ғана қылмыстық нәтижеге жету мақсатында бірнеше тұлғалардың күш біріктіруінде табатын, қылмыстық іс-әрекеттің ерекше нысаны болып табылады. Іс-әрекеттің бұл нысаны жалғыз адамның жеке іс-әрекетімен салыстырғанда анағұрлым қауіпті болып келеді. Қылмыстық іс-әрекеттің бірнеше тұлғалардың бірігуі арқылы жасалуының қоғамдық қауіптілігі де, жалғыз тұлғаның қылмыстық іс-әрекет жасауына қарағанда, анағұрлым жоғары. Қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстардың қауіптілік деңгейінің неліктен жоғары екенін түсіну үшін психологиялық факторды да ескеру қажет: қатысушылық-бұл жай ғана іс-әрекеттердің бірігуі емес, сонымен қатар қатысушылардың да өзара бір-бірін қолдауы, жәбірленушіге бірігіп қысым жасауы .
Қылмысқа қатысушылық үшін құқықтық жауаптылықты белгілеуге негіз беретін қылмысқа қатысушылардың жасаған қылмысты іс-әрекеттерінің қоғамға қауіптілігі қаншалықты деген сұраққа толық жауап беру үшін, екі немесе одан көп адамдардың бірлескен қылмысты әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі мен ондай әрекеттер барысында орын алуы мүмкін зардаптардың әлеуметтік қауіптілігін ашып зерттеуіміз керек.
Сырттай қарағанда екі немесе одан көп адамдардың бірлескен әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі қылмыстық заңда қылмысты деп жарияланған әрекеттердің әлеуметтік қауіптілігімен бірдей анықталатын сияқты. Себебі қылмысқа қатысушылардың бірлескен әрекеттері Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген қылмыстарды жасауға бағытталады. Ал осы мәселе бойынша қылмысқа қатысушылықты жекеше қарастырсақ, онда қылмыс жасау үшін бірлесудің, ол үшін ролдер орындаудың, қатысу нысандарының қауіптілік негіздерін ашуымыз керек болады.
Қылмысқа қатысушылықтың әлеуметтік қауіптілігін негіздеуде қылмыстың объектісі ретінде анықталатын қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталатындығын, объективтік жақтың негізгі белгілері болып саналатын іс-әрекетпен зардаптың әлеуметтік мағынада және әлеуметтік ортаға зияндылығын ескеруіміз керек. Ал қылмыстың субъективтік жағына жататын кінә және субъектіні анықтаушы белгілерді қолданбау себебіміз, ол кінә мәселесінің қылмыстық құқықта әр қылмыста өзгелерге ұқсамайтындай жеке-жеке сипатта анықталмай, кінәнің қасақаналық немесе абайсыздық нысандарымен анықталатындығына және жасалған іс-әрекетпен туындаған зардаптардың саналы, есі дұрыс, жауаптылық жасына жеткен адамдардың жүріс-тұрысының бір түрі болуына байланысты.
Қылмысқа қатысушылардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде қарастырылған (соған орай әр бір қасақана қылмысты әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі жекеше анықталатын) қасақана қылмыстарды жасайтындығымен анықталады. Мысалы ұрлық қылмысындағы әрекеттердің әлеуметтік қауіптілігі, ол бөтеннің меншігіндегі заттарды жасырын түрде алуымен ғана емес, сонымен қатар кез-келген құнды заттардың меншік иелігінде болатындығына, ол заттарды меншік иесі табу үшін заңды әрекеттерді орындағандығына, осы заттарды жасырын және қайтарусыз алғанда меншік иесінің материалдық игілігі азаятындығына байланысты деп түсіну керек. Осы себептен меншік иесіне қарсы жасалған әрекеттер қауіпті деп танылады және заңда қылмысты деп белгілеуге негіз береді. Ал ұрлық әрекеттері екі немесе одан көп адамдардың бірлесуі арқылы жасалғанда әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі екі еселенеді деуге болады. Себебі Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінде келтірілген қылмысқа қатысушылыққа тән әрекеттердің, мысалы қылмысты орындаудың, қосылып орындаудың, көмектесушіліктің, айдап салушылықтың, ұйымдастырушылықтың, сонымен қатар егер қылмыс тұрақты адамдардың тобымен жасалса, ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың да қауіптілік сипаты қосылады. Бізге осы айтылғандарға қарай отырып, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі бандитизм сияқты қылмысқа қатысушылықтардың және Жалпы бөлімдегі қылмысқа қатысушылықтың араларында Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27 - бабындағы түсініктен шығатын тығыз байланыс болса да олардың әлеуметтік қауіптілігін және олардың қауіпті салдарын жеке-жеке қарастыру керек болады [4, 56б.].
Жалпы бөлімдегі қылмысқа қатысушылықты анықтайтын белгілердің, яғни екі немесе одан көп адамның болуы, олардың әрекеттерінің және ой-ниетінің бірлескен түрде болуы және қасақана түрде әрекеттер жасауы, сонымен бірге көпшілік жағдайда алдын ала келісімнің болуы қазіргі зерттеушілердің көпшілігі айтып жүргендей қылмысты қатысып жасау жауаптылықты ауырлатады деген шешімге жетелейді. Белгілі бір қылмыс, мысалы кісі өлтіру бір адаммен жасалсын немесе бірнеше адаммен жасалсын, бірақ бірдей зардап келтірсе де әлеуметтік тұрғыдан алғанда бірнеше адамның бірлесуі арқылы жасалған қылмыс ауыр әрекеттер деп бағаланады. Мұндай кезде біз бұл шешімді зардапқа қарап емес, әрекетке қарай отырып келтіреміз және осы шешім Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмысқа қатысушылықтың қауіптілігінің негізінде пайда болып отырғандығын аңғару керек. Әдетте зерттеушілер екі немесе одан көп адамдар бірлесе отырып қылмыс жасағанда барынша ауыр көлемде зардаптар келтіре алады дейді. Бұл қатысушылықпен қылмыс жасаудың мүмкіндігін, яғни кең көлемде әсер ету деңгейін немесе зияндылық деңгейін білдіреді.
Қылмысқа қатысушылықтың келесі әлеуметтік қауіптілігі, ол қоғамға таралу немесе бір қылмыс жасау үшін бір адамды емес, осы қылмыс үшін бірнеше адамдардың кінәлі болуға жетелейтіндігімен анықталады. Яғни қылмысқа қатысу халықтың криминогендік белсенділігін арттыратын, қылмыс жасау туралы ойы жоқ адамды қылмысқа тартатын зиянды фактор болып табылады. Бұл сөзге күмәнмен қарап керегі жоқ себебі, қылмысты ұйымдастырушылық, азғырушылық әрекеттері таза адамдарды алдау, қорқыту, шантаж, сатып алу арқылы қылмысқа итермелейтін ролдерді білдіреді.
Қылмысты бірлесе отырып жасаудың үшінші әлеуметтік қауіптілігі әділсоттың орнауына кедергілердің болатындығымен түсіндіруге болады. Қылмысқа қатысушылықта, әсіресе оның ұйымдасқан нысандары бойынша қылмыстар жасалғанда қылмыс ізінің жасырылуы, жауаптылықтан жалтарудың, мысалы құқық қорғау органдарында өз адамдарының болуы сияқты әр түрлі амалдары қарастырылады. Сондықтанда қатысушылықпен қылмыс жасаған адамдар жай таныс болып ғана қоймай, алдағы уақыттардағы қылмысты әрекеттерге оңай келіседі [5, 24б.].
Қылмысқа қатысушылықтың төртінші әлеуметтік қауіптілігі, ол бірлескен адамдардың өзге әрекеттерді емес, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде қылмысты деп тыйым салынған іс-әрекеттерді жасайтындығымен және қоғамға қылмыстылықтың уытын шашып қана қоймай, жекелеген қылмыстардың зардаптарын тудыратындығымен анықталады. Әрине, қатысушылық қылмыстық құқықта материалдық құрамдар деп саналатын қылмыстар бойынша ірі немесе аса ірі зардаптар тудыруға тырысатындығы белгілі. Мұны осы қылмыс жасалғаннан кейін әр қатысушы өз үлесін алуы керектігімен дәлеледеуге де болады. Ал формальдық құрамдар бойынша қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне аса үлкен нұқсан келетіндей мүмкіндіктер болады. Мысалы, топ адамдардың әйел зорлау қылмысындағы әр бір топ мүшесінің жасаған жыныстық қатынасын немесе жалған бағалы қағаз, жалған ақша жасау қылмысындағы дайындау, сақтау, өткізу әрекеттерінің ролдерге бөлініп, заңсыз ақша айналымын көбейтуге және аумағын кеңейтуге мүмкіндіктерінің болуын айтуға болады.
Қылмысқа қатысушылықтың бесінші әлеуметтік тұрғыдан қауіптілігі, оның кейбір нысандарының тұрақтылық және құрылымдылық белгілермен сипатталатындығымен анықталады. Қылмысқа қатысушылықтың мұндай тұрғыдағы қауіптілігі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі жаппай тәртіпсіздік, қарулы бүлік сияқты кейбір қылмыстардың тек тұрақты, яғни ұйымдасқан топ түрінде жасалатындығымен, сонымен қатар ұрлық, кісі өлтіру тәрізді Қылмыстық Кодекстің жеке адаммен жасалатын қылмыстарды жасауда ұйымдасқан топтардың да кездесетіндігімен негіздеуге болады. Жалпы ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық қылмыстық құқықта жеке қылмысқа қатысу нысанын білдіргенмен және ұйымдасқан топқа қарағанда қылмыстық қауымдастық ауыр нысан деп танылғанмен, әлеуметтік тұрғыдан келгенде олардың қауіптілік деңгейлері шамалас деуге болады. Сондықтан да болар бұл мәселені криминология ғылымы жеке-жеке ажыратып қарамай ұйымдасқан қылмыстылық деп аталатын бір тақырып көлемінде зерттейді. Ұйымдасқан топтың және қылмыстық қауымдастықтың қылмысты әрекеттермен айналысуын сипаттайтын нормалардың мағынасындағы әлеуметтік қауіптілікті жеке ашуға болады. Ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың әлеуметтік қауіптілігі біріншіден, бұл қылмыстық ниетті іске асыру тәсілдерінің тұрақтылық, ал қауымдастықта құрылымдылық белгілерін иеленетіндігімен, екіншіден, қоғамның әр түрлі жүйелеріне, мысалы мемлекеттік органдардың қызметіне зиянды түрде ықпал ете алатындығымен, үшіншіден трансұлттық немесе мұндай топтарда да халықаралық ымыраластық кездесетіндігімен, төртіншіден қоғам қауіпсіздігіне үрей тудыратындығымен, бесіншіден жай қылмысқа қатысушылыққа қарағанда мұндай қылмыстық топтардың мүшелері көбірек болатындығымен, алтыншыдан, осындай аса қауіпті қылмыстық топтар белгілі бір мемлекет аумағында өмір сүріп отырғандықтан халықтың мемлекетке деген сенімі мен сыйластығына теріс әсер ететіндігімен анықталады. Осындай сипаттама ұйымдасқан топты, қылмыстық қауымдастықты қылмыстық заңның өзінде қылмысты әрекет деп ғана емес, сондай-ақ ауыр қылмыс ретінде бағалауға негіз береді. Тұрақтылық, құрылымдылық тәрізді құқықтық және халыққа, мемлекетке теріс әсер ету сияқты әлеуметтік белгілердің қатар қолданылуының себебі, ол әлеуметтік тұрғыдан талдаудың кеңдігіне байланысты оның құқықтық белгілерінде қамти алатындығында немесе басқаша айтқанда, құқықтық белгілердің өзі де болмыста, қоғамдық өмірде бар белгілер болып табылады. Сондықтан да мұндай белгілер әлеуметтік талдаудың құрамына кіре алады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің жекелеген баптарында келтірілген қылмысқа қатысушылық түрлерінің әлеуметтік қауіптілігі жоғарыда аталған сипаттамалармен негізделеді, сонымен қатар ол қылмыстардың әрқайсысының өзіндік белгілеріне қарай да әлеуметтік қауіптілігін анықтауға болады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 268 - бабындағы бандитизм қылмысының әлеуметтік қауіптілігі екі немесе одан көп адамдардың қатысуы, тұрақтылық, атылатын қарудың осындай топта болуы, шабуыл жасау мақсатында құрылуы түріндегі төрт белгісімен және қоғам қауіпсіздігін бұзатындығымен анықталады [6, 38б.].
Қылмысқа қатысушылық институтының қазіргі теориялық және практикалық мәселелерін зерттей отырып, бұл институттың алдағы дамуы қандай болуы мүмкін деген сұрақ қоюға болады.
Қылмысқа қатысушылық тақырыбын зерттеушілердің бұл институттың даму перспективалары қандай және ол қандай болуы керек деген арнайы ойлары әдебиеттерде кездеспейді. Біздің ойымызша қылмысқа қатысушылық тақырыбы бойынша алдағы өзгерістер осындай ұсыныстардың барынша сапалыларын қолдану түрінде және еліміздегі қылмыстық саясаттың бағытына сәйкес жүргізілуі мүмкін, себебі мұнан басқа өзгерістер тек шет елдердің қылмыстық құқығының негізінде енгізілуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін жағдайдың бірі, ол Қазақстан Республикасының Президентімен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат туралы Тұжырымдамасында ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша жауаптылықты қатаңдату туралы бағыт белгіленген [1].
Заңға өзгерістердің жиі енгізілетін уақыты заңның тұрақталмаған, яғни заңды түпкілікті қайта қараудан кейінгі уақыттар немесе реформалаудың аяқталмаған кездері болып табылады. Мұндай жағдайды қазір қазақстандық қылмыстық кодексте басынан кешіріп жатыр. 2014 жылы қылмыстық заң бекітілгеннен бері заңға орасан көп толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Мұндай жағдайға түсіністікпен қарауға болады, өйткені заңның түпкілікті нұсқасы дайындалғанда қалып кеткен тұстар немесе қате ережелер анықталуы, сонымен қатар қоғамның даму қарқынына байланысты жаңа нормалардың еңгізілу қажеттілігі туындауы мүмкін.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін екінші жағдай, ұйымдасқан қылмыстық топтардың кейбір жеке қылмыстық құрамдық сипаты бар түрлерін ҚР ҚК-ң Ерекше бөліміне жаңа қылмыс түрлері ретінде енгізу түрінде болуы мүмкін. Себебі соңғы жылдардағы қылмысқа қатысушылық тақырыбын зерттеушілердің көпшілігі ұйымдасқан қылмыстық топтардың түсінігі, құрылымы, қауіптілік деңгейі сияқты әр түрлі мәселелерімен айналысуда.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін үшінші жағдай, ол қылмысқа қатысушылыққа ұқсас болып табылатын абайсыздықта бірге зардап келтіру туралы болуы мүмкін [7, 59б.].
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін төртінші жағдай, бұл шет елдердің заң шығару практикасын қолдану болуы мүмкін. Өйткені Қазақстанның халықаралық ұйымдардың мүшесі болуына, қоғамның даму бағытының ұқсастығына, кейбір зерттеушілер тарапынан белгілі бір елдің тәжірбиесін қолдануды ұсынуына, салыстырмалы талдаудың жүргізілуіне байланысты шет елдер құқығының практикасын енгізу үрдісі байқалуы мүмкін .
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін бесінші жағдай - жоғарыда айтып кеткеніміздей, қылмысқа қатысушылық институтын құрайтын нормаларда жіберілген қателіктерді немесе сапасыз тұстарын жөндеу түрінде болуы мүмкін. Біздің зерттеуімізше мұндай сапасыз ережелер қылмыстық заңның Жалпы және Ерекше бөлімдеріндегі кейбір ережелерде және қылмысқа қатысудың түсінігінде, қатысу нысандарында, қатысушылардың жауаптылығын белгілеуде кездеседі.
Қортындылай келе, қылмысқа қатысушылықтың әлеуметтік қауіптілігін негіздеуде қылмыстың объектісі ретінде анықталатын қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталатындығын, объективтік жақтың негізгі белгілері болып саналатын іс-әрекетпен зардаптың әлеуметтік мағынада және әлеуметтік ортаға зияндылығын ескеруіміз керек.
Даму перспективалары дегенде заңның сапасын арттыратын жақсы өзгерістерді күтеміз, бірақ жоғарыда айтқандай, заңның сапасын әлсірететін өзгерістердің алдын алудың екі жолы бар деп түсінеміз. Біріншісі, заң ережелерін жобалайтын, дайындайтын мекемелерде ғылыми тұрғыдан сауатты, тәжірбиелі заңгерлердің болуын тілейміз. Екіншіден, қазіргі кезде дайындалған заң жобалары бойынша ғылыми мекемелерде сараптамалық қорытынды жасалуы да бұл жұмыстың тиімділігі үшін маңызы зор деуге болады.
1.2 Қылмысқа қатысу институтының қалыптасу тарихы
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда, Ұйымдасқан түрде қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе м1еншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға жауапкершілік қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес, өзге де елдердің заңдарында қарастырылған қылмыстық құқықтық институттың бірі болып табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған әртүрлі мемлекеттердің заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу қарастырылған. Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығының бұл мәселені толық камти алмағандығы байқалады. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысқа қатысушылар қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауапкершілікке тартылған [8, 171б.]. Мұны қазақтардың мынандай қағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: Ұры серігімен, жортуыл жолдасымен дейді. Кейінгі уакыттарда қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі кінәнің дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен жауапкершілікке жекешелей қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші жартысында Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік заңдарының жинағында: Егер қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді делінген [8, 171б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен. Оның бір себебі қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе кемексесушісі ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Т.М. Күлтелеевтің айтуы бойынша қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс деген ұғым да болмаған. Оның орнына жаман қылық деген ұғым қолданылған. Бұл жаман қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ әдет-ғұрып заңдарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу болған тәрізді. Себебі өте жаман қылық деген ұғым қолданылып, ол жеке адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына, оның ішінде ар-намысқа, сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді білдірген [8, 172б.].
Т.М. Күлтелеев қазақтардағы қазіргі қылмыс термині қылық, жаман қылық деген сөзден шыққан тәрізді дейді [8, 154б.]. Біздіңше, қылмыс терминінінің шығу себебі басқаша да болуы мүмкін. Қылмыс сөзінің төркіні жаман қылық қылма деген сөздегі қылма сөзіне байланысты болуы мүмкін. Яғни жаман қылық қылма сөз кылмас әрекеттер немесе кылмас жасамас деген мағынаға көшіп, бірақ қазақ тілінің айтылуы икемділігіне қарай қылмыс болып кетуі де мүмкін.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі. Мысалы, қылмысты хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық қатынаста болу т.б. Ал жасалған қылмыс туралы үндемеу (умолчание) қылмыс деп есептелмеген [8, 172б.]. Бұл үндемеу қылмысты хабарламауға ұқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде қылмысқа жол берушілік айтылып отыруы мүмкін. Жалпы қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысты топ адамдар болып жасау, жауапкершілікті ауырлататын жағдай ретінде бағаланған [8, 207б.].
Қазақ елінің аумағында қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заңдар Ресей заңдарының күшімен 1845 жылғы орыс заңдарының Уложениесі негізінде пайда бола бастады. Бұл Уложение сол кездердегі Ресейдің көрнекті ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа қатысушылықты екі түрге бөліп келтіреді:
1) алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
2) алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болу немесе болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар бұл заңның 15- бабы қылмысқа қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды: 1) қылмыстың қоздырушысы (зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3) үгіттеуші немесе азғырушы 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар қылмысқа қатысушылардың бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты жасырушылық келтірілген [9, 43б.]. Ал алдын ала келісіммен немесе келісімсіз түрде қылмысты хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары немесе қылмысқа қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған. Дегенмен бұл ережелердің қазіргі қылмыстық заңмен ұқсастығын байқауға болады және бұл ұқсастыққа қарай отырып, қазіргі қылмысқа қатысу институтының пайда болуының алғашқы кезеңі болып табылады деп шамалауға болады.
Патшалы Ресейдің 1903 жылғы Қылмыстық Уложениесі қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігін қылмыстың түріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес билігінің 1917-1918 жылдардағы декреттерінде қылмысқа қатысушылықтың аныктамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым, банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше атап көрсетіп, оларға жауаптылық карастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар айдап салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар ретінде бағаланды және олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді [10, 446б.]. Сол уақыттардағы нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар мен басқа да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді. Сонымен бірге кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде жазалануы белгіленді. Себебі бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда болған кеңестік мемлекеттің өмір сүруі үшін жоғары қауіпті қылмыстар деп бағаланды.
Қылмысқа қатысушылықтың заң жүзінде қарастырылуын мұнан кейінгі де Кеңес үкіметі заңдарынан кездестіруге болады. 1918 жылғы 30 шілдедегі О набатном звоне деп аталатын СНК декретінің 2-тармағында халықты козғалысқа ауызша, жазбаша немесе басылым кұралдары арқылы шақырған әрекеттерді жасаған қатысушылар, азғырушылар немесе көмектесушілер, тіпті байланыста болған адамдар революциялық трибунал алдында негізгі кінәлі адамдармен бірдей жауаптылыққа тартылады делінген. Бірақ бұл заңда қылмысқа қатысушылықтың түсінігі немесе қатысушылар түрлерінің ұғымы келтірілмеген [10, 447б.].
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын РСФСР қылмыстық құқығының 5-тарауы Қылмысқа қатысу туралы деп аталып, оның 27- бабының төртеуі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда қылмысқа қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы, көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар олардың жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның әрекетінің қауіптілік дәрежесімен аныкталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның қауіптілігі ескерілетін қылмысқа қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан карау Кеңестік қылмыстық кұқықтық доктринада, сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші жылдар аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген қатысушылықты санауға әкеп соктырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда қылмыскердің жанұясының мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар еместігіне қарамастан, тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау дұрыс деп санаған.
Қылмысқа қатысудың біркатар мәселелеріне байланысты бұл Ру-ководящая началоның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Бұлай деуіміздің себебі, қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы анық берілмеді, айдап салушылықтың түсінігі тым кең айқындалды, өйткені айдап салушы болып, басқа адамды қылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да саналған. Көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты жасырушылықтан нақты айырып қараған жоқ еді.
РСФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушылықтың анықтамасы тарылды, бірақ іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды. Қылмысқа қатысушылар жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес, бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық Кодексінің 15-бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу көлеміне, қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмысты әрекеттеріне қарай белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни қылмыстың ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және орындаушылардың рольдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда қалған қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [11, 20б.].
1924 жылғы Основное начало деген атаумен қолданылған қылмыстық заңда мұнан бұрынғы заңдардағыдай қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы берілмеген және 1922 жылғы Қылмыстық Кодекс тәрізді қылмыстың азғырушысы, көмектесушісі тәрізді қатысушылар түрлерінің түсінігін берумен, оларға жауаптылық белгілеу мәселелерін шешумен ғана шектелген [10, 451б.]. Кеңес үкіметінің бұл 1922-1926 жылдардағы қылмыстық заңдарының қылмысқа қатысушылыққа қатысты мәселелерді карастырудағы негізгі жетістігі ретінде үш критерииге басым көңіл бөлгенін айтуға болады. Бұлар: әрбір қылмысқа қатысушының кауіптілік дәрежесі, қылмысқа қатысу дәрежесі және жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі. Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл аударылған.
Қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын алғаш рет 1938 жылғы қылмыстық құқық оқулығынан кездестіруге болады. Бұл оқулықта Кеңестік қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылық - бұл екі немесе одан көп адамдардың қасақана түрде қасақана қылмыстарды жасауы болып табылады дей отырып анықталған. Бұл анықтаманың казіргі қолданыстағы Қылмыстық Кодекстің 27-бабындағы түсінікпен сәйкес белгілерін де және айырмашылықтарын да байқауға болады. Айырмашылығы және негізгі кемшілігі, сол кездердегі заңдардың қылмысқа қатысудың жалпы анықтамасын бермеуіне байланысты іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындау белгісі бұл анықтамада келтірілмеді, яғни қылмысқа қатысушылардың арасындағы обьективтік және субьективтік байланыстар ескерілмеді.
1922-1958 жылдар аралығындағы Кеңес Республикаларының қылмыстық заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық кодекстерінде қылмысқа қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, көмектесушімен қатар, қылмысты жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал Украина және Грузия республикаларының Қылмыстық кодекстері бойынша алдын ала уәде берілмеген жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар деп саналған жоқ.
КСР Одағы республикаларының қылмыстық заңдарының негіздері және одақтас республикалардың заңдары қылмысқа қатысу институтына көптеген өзгерістер енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектері белгіленді. Бұл қылмыстық заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтың тек қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан астам даму процессі келесі тенденцияларды камтыды. Біртіндеп қатысушылар шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлық Кеңестік республикалардың заңдары бойынша қылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар түрлерін аныктаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды. Біртіндеп анти-кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды. Контрреволюциялық көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарды жасау арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік ұйымдар сияқты салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі мен аныктамасы белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері то-лықтырылып, бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша қатысушының тек тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін жауапкершілігі бекітілді.
Қаз КСР 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-бабы қылмысқа қатысуға арналды және онда қылмысқа қатысудың аныктамасы берілді. Онда, Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың төрт түрі анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің аныктамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек 17-бапта Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі мен сипатын ескеруі қажет деп қана белгіленді.
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені қылмысты бұл нысанда істеудің жеке дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы анағұрлым зор, сондай-ақ қылмысқа қатысушылықтың негізгі мәселесі әдеттегідей қылмысты бір адам жасаумен және бір адамға жауаптылық белгілеумен салыстырғанда өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне немесе жеке адамның әрекеттеріне талдау жасағанға қарағанда бірнеше адамның жасаған бір қылмыс уакиғасындағы қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай өзгешелік орын алатындығына байланысты болып табылады.
1959 жылғы қылмыстық заңның 17-бабында заң жүзінде алғаш рет берілген қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын жоғарыда аталған 1938 жылғы оқулықпен салыстырғанда бұл аныктамада екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек объективтік белгі ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де бағаланды.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 2015 жылы 1 қаңтар айынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа қылмыстық заңда қылмысқа бірлесіп қатысудың ұғымы, оған қатысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен көмектесушілер) жекелеген іс-әрекетін сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары, сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының анықтамасы берілген (ҚР ҚК-ң 27-31 баптар).
Өткен ғасырдың 40-60 жылдарында бірқатар зерттеушілер қылмыстық кұқыкта туындаған қылмысқа қатысушылық мәселелеріне байланысты қызу пікірталастар жүргізді. Сол даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә нысаны болып табылады. ҚР ҚК-ң 27- бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана түрде қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу әдебиеттеріне және оқулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір нысанда болмаса қылмысқа қатысу болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу [9,68б.]. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды. Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа карай кеткенін пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы әңгімені тыңдап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы қасақаналық, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас абайсыз-дықтағы әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа қатысушылардың араларындағы себепті байланыстардың ролін ескермей, олардың тек туындаған зардаппен байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [12, 118б.]. Сонымен қатар М.Д. Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалып, ал зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі, төменде өтіп бара жатқан адамның басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15, 84б.].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа қатысу орын алуы мумкін емес. Себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған зардаптарда бірнеше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның нәтижесіне бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [14, 253б.]. Екіншіден, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес, оның нәтижесі де екі жақты байланыстар негізінде орын алуы керек немесе өзара түсіністікте болуы керек. Егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа қатысушылық жоқ [15, 50б.]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана кінә нысанымен жасалатынын келтіреді. Осыған байланысты 1958 жылғы Қылмыстық кодекс Негізінің 17 бабында қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ 7
1.1 Қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы және даму перспективалары 7
1.2 Қылмысқа қатысу институтының қалыптасу тарихы 12
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 25
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа қатысудың түсінігі 25
2.2 Қылмысқа қатысудың объективтік белгілері 28
2.3 Қылмысқа қатысудың субъективтік белгілері 31
3 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ НЫСАНДАРЫН ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БІР-БІРІНЕН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 44
3.1 Қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері және оның түрлерін құқықтық талдау 44
3.2 Қылмысқа қатысу нысандарын ажырату мәселелері 63
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері 20 жалдан астам уақыт бойы өзінің егемендігі мен саяси салмағын нығайтуға елеулі үлесін қосқан құқықтық саясатын ұстанып келеді. Мемлекеттік құқықтық саясат жүйесінде қылмыстық саясаттың алатын орны ерекше. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында: Мемлекеттiң құқықтық саясатының маңызды буыны қылмыстық саясат болып табылады, оны жетiлдiру қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу және қылмыстық-атқару құқығын, сондай-ақ құқықта қолдануды кешендi, өзара байланыста түзету арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқықтың қазiргi жай-күйiн бағалай отырып, тұтас алғанда оны серпiндi дамыту қамтамасыз етiлдi деуге болады. Қолданыстағы Қылмыстық кодекс - қылмысқа қарсы күрестiң, адамның құқықтары мен бостандықтарының, мемлекет пен қоғамның мүдделерiн қылмыстық-құқықтық қорғаудың жеткiлiктi пәрмендi құралы болып табылады - деп көрсетілген [1]. Шынымен, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандақтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу - қылмыстық заңның басты міндеттері болып табылады [2].
Осы мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауаптылық негiздерi белгiленген, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалған және оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары белгiленген.
Қылмыс бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмысқа қарағанда едәуір өзгереді және мұндай қылмыс істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік береді.
Бір ғасырдан астам уақыт бойы күні бүгінге дейін осы институтты зерттеп келе жатқан көптеген шетелдік және отандық атақты ғалымдардың жұмыс нәтижелерінен көріп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында зерттелетін аса маңызды және күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл негізсіз емес. Себебі адамның кез-келген шығармашылығы секілді қылмыстық іс-әрекет те жалғыз адаммен, адамдар тобымен, тіпті иерархиялық басшылыққа тән сипатта түрлі қылмыстық құқықтарымен міндеттері белгіленген нақты адамдар ұйымымен де жүзеге асырылады. Құқықтық статистикаға сүйенер болсақ, жасалатын барлық қылмыстардың 40 %-нан астамы және 80-90 %-ға дейіні екі немесе одан да көп адамдар тобымен, ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық қауымдастықпен жасалынады. Сондықтан да қылмысқа қатысу институтының өзекті мәселелерін зерттеу әр уақытта өзінің өзектілігін жоғалтқан емес.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбының өзектілігі қылмысқа қатысушылықпен жасалған іс-әрекеттерді саралау аясында құқық қолдану қызметінің қажеттілігімен негізделеді, себебі сот тәжірибиесін қарастыру барысында қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстарға байланысты әрбір үшінші қылмыстық іс бойынша соттармен қылмысқа қатысушылардың нақты қатысу сипатын және дәрежесін анықтауда қателіктер жіберіліп отырған.
Сондықтан заңнаманы талдау және оны қолдану тәжірибесі, арнайы әдебиеттерді талдау, қылмысқа қатысу институтының 2014 жылы қабылданған ҚР ҚК-де ие болған анағұрлым жетілдірілген дамуына қарамастан, құқық қолдану тәжірибиесінде де, қылмыстық құқық теориясында да ең күрделі институттардың бірі болып қала береді және ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Қылмысқа қатысу институтының жалпы және арнаулы мәселелерін зерттеуге келесі ғалымдар елеулі үлес қосты: С.М. Әпенов, У.С. Жекебаев, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Ағыбаев, С.М. Рахметов, А.Н.Трайнин, М.Д. Шаргородский, Ф.Г. Бурчак, М.И. Ковалев, Г.А. Кригер, П.И. Гришаев, Ю.А. Красиков, А.А. Пионтковский, П.Ф. Тельнов, Р.Р. Галиакпаров, А.Ф. Зелинский, Л.Д. Гаухман, С.В. Максимов, М.А. Шнейдер және т.б. елеулі еңбек сіңірді.
Қылмысқа қатысу институтының қылмыстық-құқықтық аспектісіне арналған зерттеу жұмыстарының жеткілікті деңгейде болуына қарамастан, осы институтқа қатысты даулы сұрақтар мамандардың арасында қазіргі кезде де туындайды. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен соттар қылмысқа қатысушылардың қылмысқа қатысу сипаты мен дәрежесін анықтауда, соған сәйкес оларға қылмыстық жауаптылықтарын белгілеуде қиындықтарға тап болады. Осы айтылғандардың бәрі қылмысқа қатысу институтының мәселелеріне арналған арнайы зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Жұмысының объектісі болып қылмысқа қатысу институты, қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстар туралы істер бойынша құқық қолдану тәжірибесінің даму үрдісі мен заңдылықтары табылады.
Жұмысының пәні болып қылмысқа қатысу туралы қолданыстағы қылмыстық заңнама нормаларының жиынтығы, қылмыстық іс материалдарында көрініс тапқан сот тәжірибесі, қарастырылып отырған мәселелер бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың теориялық көзқарастары мен ғылыми еңбектері табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін алға келесідей міндеттер қойылады: қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы мен даму перспективаларын анықтау; қазақ халқының әдет-ғұрып құқығынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі қалыптасу тарихына салыстырмалы анализ жүргізу; қолданыстағы қылмыстық заңнама бойынша қылмысқа қатысу түсінігін ашу және оның объективтік белгілері мен субъективтік белгілеріне қатысты теориялық мәселелерді зерттеу; қылмысқа қатысу нысандарын топтастыру негіздері мен оның түрлерін құқықтық талдау; қылмысқа қатысушылардың түрлері және олардың қылмыстық жауаптылығының мәселелері анықтап құқықтық баға беру.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Қылмысқа қатысу институтының әлеуметтік-құқықтық маңызы және даму перспективалары
Қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық жүйесіндегі барлық институттардың құрамдас бөлігі ретінде, осы құқықтың жалпы міндеттеріне бағынады. Ол міндеттерге: адам мен азаматтың құқықтарын, бостандақтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу жатады (ҚР ҚК-ң 2-бабының 1-бөлігі). Осы мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Қылмыстық Кодексте қылмыстық жауаптылық негiздерi белгiленген, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалған және оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары белгiленген.
Қылмыс бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмысқа қарағанда едәуір өзгереді және мұндай қылмыс істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік береді.
Бір ғасырдан астам уақыт бойы күні бүгінге дейін осы институтты зерттеп келе жатқан көптеген шетелдік және отандық атақты ғалымдардың жұмыс нәтижелерінен көріп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында зерттелетін аса маңызды және күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл негізсіз емес. Себебі адамның кез-келген шығармашылығы секілді қылмыстық іс-әрекет те жалғыз адаммен, адамдар тобымен, тіпті иерархиялық басшылыққа тән сипатта түрлі қылмыстық құқықтарымен міндеттері белгіленген нақты адамдар ұйымымен де жүзеге асырылады. Құқықтық статистикаға сүйенер болсақ, жасалатын барлық қылмыстардың 40 %-нан астамы және 80-90 %-ға дейіні екі немесе одан да көп адамдар тобымен, ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық қауымдастықпен жасалынады [3, 11б.].
Сондықтан да қылмысқа қатысушылық өз көрінісін қылмыстың қатысушылары үшін бір ғана қылмыстық нәтижеге жету мақсатында бірнеше тұлғалардың күш біріктіруінде табатын, қылмыстық іс-әрекеттің ерекше нысаны болып табылады. Іс-әрекеттің бұл нысаны жалғыз адамның жеке іс-әрекетімен салыстырғанда анағұрлым қауіпті болып келеді. Қылмыстық іс-әрекеттің бірнеше тұлғалардың бірігуі арқылы жасалуының қоғамдық қауіптілігі де, жалғыз тұлғаның қылмыстық іс-әрекет жасауына қарағанда, анағұрлым жоғары. Қылмысқа қатысушылықпен жасалатын қылмыстардың қауіптілік деңгейінің неліктен жоғары екенін түсіну үшін психологиялық факторды да ескеру қажет: қатысушылық-бұл жай ғана іс-әрекеттердің бірігуі емес, сонымен қатар қатысушылардың да өзара бір-бірін қолдауы, жәбірленушіге бірігіп қысым жасауы .
Қылмысқа қатысушылық үшін құқықтық жауаптылықты белгілеуге негіз беретін қылмысқа қатысушылардың жасаған қылмысты іс-әрекеттерінің қоғамға қауіптілігі қаншалықты деген сұраққа толық жауап беру үшін, екі немесе одан көп адамдардың бірлескен қылмысты әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі мен ондай әрекеттер барысында орын алуы мүмкін зардаптардың әлеуметтік қауіптілігін ашып зерттеуіміз керек.
Сырттай қарағанда екі немесе одан көп адамдардың бірлескен әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі қылмыстық заңда қылмысты деп жарияланған әрекеттердің әлеуметтік қауіптілігімен бірдей анықталатын сияқты. Себебі қылмысқа қатысушылардың бірлескен әрекеттері Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген қылмыстарды жасауға бағытталады. Ал осы мәселе бойынша қылмысқа қатысушылықты жекеше қарастырсақ, онда қылмыс жасау үшін бірлесудің, ол үшін ролдер орындаудың, қатысу нысандарының қауіптілік негіздерін ашуымыз керек болады.
Қылмысқа қатысушылықтың әлеуметтік қауіптілігін негіздеуде қылмыстың объектісі ретінде анықталатын қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталатындығын, объективтік жақтың негізгі белгілері болып саналатын іс-әрекетпен зардаптың әлеуметтік мағынада және әлеуметтік ортаға зияндылығын ескеруіміз керек. Ал қылмыстың субъективтік жағына жататын кінә және субъектіні анықтаушы белгілерді қолданбау себебіміз, ол кінә мәселесінің қылмыстық құқықта әр қылмыста өзгелерге ұқсамайтындай жеке-жеке сипатта анықталмай, кінәнің қасақаналық немесе абайсыздық нысандарымен анықталатындығына және жасалған іс-әрекетпен туындаған зардаптардың саналы, есі дұрыс, жауаптылық жасына жеткен адамдардың жүріс-тұрысының бір түрі болуына байланысты.
Қылмысқа қатысушылардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігі, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде қарастырылған (соған орай әр бір қасақана қылмысты әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі жекеше анықталатын) қасақана қылмыстарды жасайтындығымен анықталады. Мысалы ұрлық қылмысындағы әрекеттердің әлеуметтік қауіптілігі, ол бөтеннің меншігіндегі заттарды жасырын түрде алуымен ғана емес, сонымен қатар кез-келген құнды заттардың меншік иелігінде болатындығына, ол заттарды меншік иесі табу үшін заңды әрекеттерді орындағандығына, осы заттарды жасырын және қайтарусыз алғанда меншік иесінің материалдық игілігі азаятындығына байланысты деп түсіну керек. Осы себептен меншік иесіне қарсы жасалған әрекеттер қауіпті деп танылады және заңда қылмысты деп белгілеуге негіз береді. Ал ұрлық әрекеттері екі немесе одан көп адамдардың бірлесуі арқылы жасалғанда әрекеттің әлеуметтік қауіптілігі екі еселенеді деуге болады. Себебі Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінде келтірілген қылмысқа қатысушылыққа тән әрекеттердің, мысалы қылмысты орындаудың, қосылып орындаудың, көмектесушіліктің, айдап салушылықтың, ұйымдастырушылықтың, сонымен қатар егер қылмыс тұрақты адамдардың тобымен жасалса, ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың да қауіптілік сипаты қосылады. Бізге осы айтылғандарға қарай отырып, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі бандитизм сияқты қылмысқа қатысушылықтардың және Жалпы бөлімдегі қылмысқа қатысушылықтың араларында Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27 - бабындағы түсініктен шығатын тығыз байланыс болса да олардың әлеуметтік қауіптілігін және олардың қауіпті салдарын жеке-жеке қарастыру керек болады [4, 56б.].
Жалпы бөлімдегі қылмысқа қатысушылықты анықтайтын белгілердің, яғни екі немесе одан көп адамның болуы, олардың әрекеттерінің және ой-ниетінің бірлескен түрде болуы және қасақана түрде әрекеттер жасауы, сонымен бірге көпшілік жағдайда алдын ала келісімнің болуы қазіргі зерттеушілердің көпшілігі айтып жүргендей қылмысты қатысып жасау жауаптылықты ауырлатады деген шешімге жетелейді. Белгілі бір қылмыс, мысалы кісі өлтіру бір адаммен жасалсын немесе бірнеше адаммен жасалсын, бірақ бірдей зардап келтірсе де әлеуметтік тұрғыдан алғанда бірнеше адамның бірлесуі арқылы жасалған қылмыс ауыр әрекеттер деп бағаланады. Мұндай кезде біз бұл шешімді зардапқа қарап емес, әрекетке қарай отырып келтіреміз және осы шешім Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмысқа қатысушылықтың қауіптілігінің негізінде пайда болып отырғандығын аңғару керек. Әдетте зерттеушілер екі немесе одан көп адамдар бірлесе отырып қылмыс жасағанда барынша ауыр көлемде зардаптар келтіре алады дейді. Бұл қатысушылықпен қылмыс жасаудың мүмкіндігін, яғни кең көлемде әсер ету деңгейін немесе зияндылық деңгейін білдіреді.
Қылмысқа қатысушылықтың келесі әлеуметтік қауіптілігі, ол қоғамға таралу немесе бір қылмыс жасау үшін бір адамды емес, осы қылмыс үшін бірнеше адамдардың кінәлі болуға жетелейтіндігімен анықталады. Яғни қылмысқа қатысу халықтың криминогендік белсенділігін арттыратын, қылмыс жасау туралы ойы жоқ адамды қылмысқа тартатын зиянды фактор болып табылады. Бұл сөзге күмәнмен қарап керегі жоқ себебі, қылмысты ұйымдастырушылық, азғырушылық әрекеттері таза адамдарды алдау, қорқыту, шантаж, сатып алу арқылы қылмысқа итермелейтін ролдерді білдіреді.
Қылмысты бірлесе отырып жасаудың үшінші әлеуметтік қауіптілігі әділсоттың орнауына кедергілердің болатындығымен түсіндіруге болады. Қылмысқа қатысушылықта, әсіресе оның ұйымдасқан нысандары бойынша қылмыстар жасалғанда қылмыс ізінің жасырылуы, жауаптылықтан жалтарудың, мысалы құқық қорғау органдарында өз адамдарының болуы сияқты әр түрлі амалдары қарастырылады. Сондықтанда қатысушылықпен қылмыс жасаған адамдар жай таныс болып ғана қоймай, алдағы уақыттардағы қылмысты әрекеттерге оңай келіседі [5, 24б.].
Қылмысқа қатысушылықтың төртінші әлеуметтік қауіптілігі, ол бірлескен адамдардың өзге әрекеттерді емес, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде қылмысты деп тыйым салынған іс-әрекеттерді жасайтындығымен және қоғамға қылмыстылықтың уытын шашып қана қоймай, жекелеген қылмыстардың зардаптарын тудыратындығымен анықталады. Әрине, қатысушылық қылмыстық құқықта материалдық құрамдар деп саналатын қылмыстар бойынша ірі немесе аса ірі зардаптар тудыруға тырысатындығы белгілі. Мұны осы қылмыс жасалғаннан кейін әр қатысушы өз үлесін алуы керектігімен дәлеледеуге де болады. Ал формальдық құрамдар бойынша қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне аса үлкен нұқсан келетіндей мүмкіндіктер болады. Мысалы, топ адамдардың әйел зорлау қылмысындағы әр бір топ мүшесінің жасаған жыныстық қатынасын немесе жалған бағалы қағаз, жалған ақша жасау қылмысындағы дайындау, сақтау, өткізу әрекеттерінің ролдерге бөлініп, заңсыз ақша айналымын көбейтуге және аумағын кеңейтуге мүмкіндіктерінің болуын айтуға болады.
Қылмысқа қатысушылықтың бесінші әлеуметтік тұрғыдан қауіптілігі, оның кейбір нысандарының тұрақтылық және құрылымдылық белгілермен сипатталатындығымен анықталады. Қылмысқа қатысушылықтың мұндай тұрғыдағы қауіптілігі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі жаппай тәртіпсіздік, қарулы бүлік сияқты кейбір қылмыстардың тек тұрақты, яғни ұйымдасқан топ түрінде жасалатындығымен, сонымен қатар ұрлық, кісі өлтіру тәрізді Қылмыстық Кодекстің жеке адаммен жасалатын қылмыстарды жасауда ұйымдасқан топтардың да кездесетіндігімен негіздеуге болады. Жалпы ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық қылмыстық құқықта жеке қылмысқа қатысу нысанын білдіргенмен және ұйымдасқан топқа қарағанда қылмыстық қауымдастық ауыр нысан деп танылғанмен, әлеуметтік тұрғыдан келгенде олардың қауіптілік деңгейлері шамалас деуге болады. Сондықтан да болар бұл мәселені криминология ғылымы жеке-жеке ажыратып қарамай ұйымдасқан қылмыстылық деп аталатын бір тақырып көлемінде зерттейді. Ұйымдасқан топтың және қылмыстық қауымдастықтың қылмысты әрекеттермен айналысуын сипаттайтын нормалардың мағынасындағы әлеуметтік қауіптілікті жеке ашуға болады. Ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың әлеуметтік қауіптілігі біріншіден, бұл қылмыстық ниетті іске асыру тәсілдерінің тұрақтылық, ал қауымдастықта құрылымдылық белгілерін иеленетіндігімен, екіншіден, қоғамның әр түрлі жүйелеріне, мысалы мемлекеттік органдардың қызметіне зиянды түрде ықпал ете алатындығымен, үшіншіден трансұлттық немесе мұндай топтарда да халықаралық ымыраластық кездесетіндігімен, төртіншіден қоғам қауіпсіздігіне үрей тудыратындығымен, бесіншіден жай қылмысқа қатысушылыққа қарағанда мұндай қылмыстық топтардың мүшелері көбірек болатындығымен, алтыншыдан, осындай аса қауіпті қылмыстық топтар белгілі бір мемлекет аумағында өмір сүріп отырғандықтан халықтың мемлекетке деген сенімі мен сыйластығына теріс әсер ететіндігімен анықталады. Осындай сипаттама ұйымдасқан топты, қылмыстық қауымдастықты қылмыстық заңның өзінде қылмысты әрекет деп ғана емес, сондай-ақ ауыр қылмыс ретінде бағалауға негіз береді. Тұрақтылық, құрылымдылық тәрізді құқықтық және халыққа, мемлекетке теріс әсер ету сияқты әлеуметтік белгілердің қатар қолданылуының себебі, ол әлеуметтік тұрғыдан талдаудың кеңдігіне байланысты оның құқықтық белгілерінде қамти алатындығында немесе басқаша айтқанда, құқықтық белгілердің өзі де болмыста, қоғамдық өмірде бар белгілер болып табылады. Сондықтан да мұндай белгілер әлеуметтік талдаудың құрамына кіре алады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің жекелеген баптарында келтірілген қылмысқа қатысушылық түрлерінің әлеуметтік қауіптілігі жоғарыда аталған сипаттамалармен негізделеді, сонымен қатар ол қылмыстардың әрқайсысының өзіндік белгілеріне қарай да әлеуметтік қауіптілігін анықтауға болады. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 268 - бабындағы бандитизм қылмысының әлеуметтік қауіптілігі екі немесе одан көп адамдардың қатысуы, тұрақтылық, атылатын қарудың осындай топта болуы, шабуыл жасау мақсатында құрылуы түріндегі төрт белгісімен және қоғам қауіпсіздігін бұзатындығымен анықталады [6, 38б.].
Қылмысқа қатысушылық институтының қазіргі теориялық және практикалық мәселелерін зерттей отырып, бұл институттың алдағы дамуы қандай болуы мүмкін деген сұрақ қоюға болады.
Қылмысқа қатысушылық тақырыбын зерттеушілердің бұл институттың даму перспективалары қандай және ол қандай болуы керек деген арнайы ойлары әдебиеттерде кездеспейді. Біздің ойымызша қылмысқа қатысушылық тақырыбы бойынша алдағы өзгерістер осындай ұсыныстардың барынша сапалыларын қолдану түрінде және еліміздегі қылмыстық саясаттың бағытына сәйкес жүргізілуі мүмкін, себебі мұнан басқа өзгерістер тек шет елдердің қылмыстық құқығының негізінде енгізілуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін жағдайдың бірі, ол Қазақстан Республикасының Президентімен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат туралы Тұжырымдамасында ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша жауаптылықты қатаңдату туралы бағыт белгіленген [1].
Заңға өзгерістердің жиі енгізілетін уақыты заңның тұрақталмаған, яғни заңды түпкілікті қайта қараудан кейінгі уақыттар немесе реформалаудың аяқталмаған кездері болып табылады. Мұндай жағдайды қазір қазақстандық қылмыстық кодексте басынан кешіріп жатыр. 2014 жылы қылмыстық заң бекітілгеннен бері заңға орасан көп толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Мұндай жағдайға түсіністікпен қарауға болады, өйткені заңның түпкілікті нұсқасы дайындалғанда қалып кеткен тұстар немесе қате ережелер анықталуы, сонымен қатар қоғамның даму қарқынына байланысты жаңа нормалардың еңгізілу қажеттілігі туындауы мүмкін.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін екінші жағдай, ұйымдасқан қылмыстық топтардың кейбір жеке қылмыстық құрамдық сипаты бар түрлерін ҚР ҚК-ң Ерекше бөліміне жаңа қылмыс түрлері ретінде енгізу түрінде болуы мүмкін. Себебі соңғы жылдардағы қылмысқа қатысушылық тақырыбын зерттеушілердің көпшілігі ұйымдасқан қылмыстық топтардың түсінігі, құрылымы, қауіптілік деңгейі сияқты әр түрлі мәселелерімен айналысуда.
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін үшінші жағдай, ол қылмысқа қатысушылыққа ұқсас болып табылатын абайсыздықта бірге зардап келтіру туралы болуы мүмкін [7, 59б.].
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін төртінші жағдай, бұл шет елдердің заң шығару практикасын қолдану болуы мүмкін. Өйткені Қазақстанның халықаралық ұйымдардың мүшесі болуына, қоғамның даму бағытының ұқсастығына, кейбір зерттеушілер тарапынан белгілі бір елдің тәжірбиесін қолдануды ұсынуына, салыстырмалы талдаудың жүргізілуіне байланысты шет елдер құқығының практикасын енгізу үрдісі байқалуы мүмкін .
Қылмысқа қатысушылық институтының алдағы дамуына әсер ететін бесінші жағдай - жоғарыда айтып кеткеніміздей, қылмысқа қатысушылық институтын құрайтын нормаларда жіберілген қателіктерді немесе сапасыз тұстарын жөндеу түрінде болуы мүмкін. Біздің зерттеуімізше мұндай сапасыз ережелер қылмыстық заңның Жалпы және Ерекше бөлімдеріндегі кейбір ережелерде және қылмысқа қатысудың түсінігінде, қатысу нысандарында, қатысушылардың жауаптылығын белгілеуде кездеседі.
Қортындылай келе, қылмысқа қатысушылықтың әлеуметтік қауіптілігін негіздеуде қылмыстың объектісі ретінде анықталатын қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталатындығын, объективтік жақтың негізгі белгілері болып саналатын іс-әрекетпен зардаптың әлеуметтік мағынада және әлеуметтік ортаға зияндылығын ескеруіміз керек.
Даму перспективалары дегенде заңның сапасын арттыратын жақсы өзгерістерді күтеміз, бірақ жоғарыда айтқандай, заңның сапасын әлсірететін өзгерістердің алдын алудың екі жолы бар деп түсінеміз. Біріншісі, заң ережелерін жобалайтын, дайындайтын мекемелерде ғылыми тұрғыдан сауатты, тәжірбиелі заңгерлердің болуын тілейміз. Екіншіден, қазіргі кезде дайындалған заң жобалары бойынша ғылыми мекемелерде сараптамалық қорытынды жасалуы да бұл жұмыстың тиімділігі үшін маңызы зор деуге болады.
1.2 Қылмысқа қатысу институтының қалыптасу тарихы
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде ұйымдасқан түрде жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда, Ұйымдасқан түрде қылмыс жасаушылардың әрекеттері, әсіресе м1еншікке, экономикалық қатынастарға, қоғам қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарда жиі кездеседі.
Қылмысты бірнеше адамдардың бірлесіп жасауы және оларға жауапкершілік қолдану мәселесі, тарихта қазақ елінің заңдарында ғана емес, өзге де елдердің заңдарында қарастырылған қылмыстық құқықтық институттың бірі болып табылады. Ежелгі және орта ғасырларда қолданылған әртүрлі мемлекеттердің заңдарында қылмысқа қатысушылар және оларға жаза белгілеу қарастырылған. Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығының бұл мәселені толық камти алмағандығы байқалады. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысқа қатысушылар қылмысты жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауапкершілікке тартылған [8, 171б.]. Мұны қазақтардың мынандай қағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: Ұры серігімен, жортуыл жолдасымен дейді. Кейінгі уакыттарда қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі кінәнің дәрежесіне қарай біршама жекешеленеді. Негізінен жауапкершілікке жекешелей қарау, XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының әсерінің нәтижесінде аяқталған. XIX ғасырдың екінші жартысында Г.Загряжскийдің жарияланған қазақ әдеттік заңдарының жинағында: Егер қылмыс жасауда бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың қылмысқа қатысу дәрежесіне қарай бөлінеді делінген [8, 171б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер сотында көмектесушілер мен қылмысты жасырушыларды жазалау сирек кездескен. Оның бір себебі қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе кемексесушісі ру басылар тәрізді беделді адамдар болуына байланысты болуы мүмкін.
Т.М. Күлтелеевтің айтуы бойынша қазақ заңдарында қылмысқа қатысудың түсінігі қарастырылмаған, сол сияқты қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмыс деген ұғым да болмаған. Оның орнына жаман қылық деген ұғым қолданылған. Бұл жаман қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ әдет-ғұрып заңдарында қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлу болған тәрізді. Себебі өте жаман қылық деген ұғым қолданылып, ол жеке адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына, оның ішінде ар-намысқа, сонымен қатар отбасы иесі болып табылатын адамға қарсы әрекеттерді білдірген [8, 172б.].
Т.М. Күлтелеев қазақтардағы қазіргі қылмыс термині қылық, жаман қылық деген сөзден шыққан тәрізді дейді [8, 154б.]. Біздіңше, қылмыс терминінінің шығу себебі басқаша да болуы мүмкін. Қылмыс сөзінің төркіні жаман қылық қылма деген сөздегі қылма сөзіне байланысты болуы мүмкін. Яғни жаман қылық қылма сөз кылмас әрекеттер немесе кылмас жасамас деген мағынаға көшіп, бірақ қазақ тілінің айтылуы икемділігіне қарай қылмыс болып кетуі де мүмкін.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі көріністеріне ұқсас іс-әрекеттер кездеседі. Мысалы, қылмысты хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық қатынаста болу т.б. Ал жасалған қылмыс туралы үндемеу (умолчание) қылмыс деп есептелмеген [8, 172б.]. Бұл үндемеу қылмысты хабарламауға ұқсас әрекет тәрізді, үндемеу ретінде қылмысқа жол берушілік айтылып отыруы мүмкін. Жалпы қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмысты топ адамдар болып жасау, жауапкершілікті ауырлататын жағдай ретінде бағаланған [8, 207б.].
Қазақ елінің аумағында қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заңдар Ресей заңдарының күшімен 1845 жылғы орыс заңдарының Уложениесі негізінде пайда бола бастады. Бұл Уложение сол кездердегі Ресейдің көрнекті ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа қатысушылықты екі түрге бөліп келтіреді:
1) алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
2) алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болу немесе болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар бұл заңның 15- бабы қылмысқа қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды: 1) қылмыстың қоздырушысы (зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3) үгіттеуші немесе азғырушы 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар қылмысқа қатысушылардың бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты жасырушылық келтірілген [9, 43б.]. Ал алдын ала келісіммен немесе келісімсіз түрде қылмысты хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары немесе қылмысқа қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған. Дегенмен бұл ережелердің қазіргі қылмыстық заңмен ұқсастығын байқауға болады және бұл ұқсастыққа қарай отырып, қазіргі қылмысқа қатысу институтының пайда болуының алғашқы кезеңі болып табылады деп шамалауға болады.
Патшалы Ресейдің 1903 жылғы Қылмыстық Уложениесі қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігін қылмыстың түріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес билігінің 1917-1918 жылдардағы декреттерінде қылмысқа қатысушылықтың аныктамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым, банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше атап көрсетіп, оларға жауаптылық карастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар айдап салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар ретінде бағаланды және олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді [10, 446б.]. Сол уақыттардағы нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар мен басқа да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді. Сонымен бірге кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде жазалануы белгіленді. Себебі бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда болған кеңестік мемлекеттің өмір сүруі үшін жоғары қауіпті қылмыстар деп бағаланды.
Қылмысқа қатысушылықтың заң жүзінде қарастырылуын мұнан кейінгі де Кеңес үкіметі заңдарынан кездестіруге болады. 1918 жылғы 30 шілдедегі О набатном звоне деп аталатын СНК декретінің 2-тармағында халықты козғалысқа ауызша, жазбаша немесе басылым кұралдары арқылы шақырған әрекеттерді жасаған қатысушылар, азғырушылар немесе көмектесушілер, тіпті байланыста болған адамдар революциялық трибунал алдында негізгі кінәлі адамдармен бірдей жауаптылыққа тартылады делінген. Бірақ бұл заңда қылмысқа қатысушылықтың түсінігі немесе қатысушылар түрлерінің ұғымы келтірілмеген [10, 447б.].
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын РСФСР қылмыстық құқығының 5-тарауы Қылмысқа қатысу туралы деп аталып, оның 27- бабының төртеуі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда қылмысқа қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы, көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар олардың жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның әрекетінің қауіптілік дәрежесімен аныкталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның қауіптілігі ескерілетін қылмысқа қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан карау Кеңестік қылмыстық кұқықтық доктринада, сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші жылдар аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген қатысушылықты санауға әкеп соктырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда қылмыскердің жанұясының мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар еместігіне қарамастан, тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау дұрыс деп санаған.
Қылмысқа қатысудың біркатар мәселелеріне байланысты бұл Ру-ководящая началоның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Бұлай деуіміздің себебі, қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы анық берілмеді, айдап салушылықтың түсінігі тым кең айқындалды, өйткені айдап салушы болып, басқа адамды қылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да саналған. Көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты жасырушылықтан нақты айырып қараған жоқ еді.
РСФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушылықтың анықтамасы тарылды, бірақ іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды. Қылмысқа қатысушылар жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес, бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық Кодексінің 15-бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу көлеміне, қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмысты әрекеттеріне қарай белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни қылмыстың ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және орындаушылардың рольдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда қалған қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [11, 20б.].
1924 жылғы Основное начало деген атаумен қолданылған қылмыстық заңда мұнан бұрынғы заңдардағыдай қылмысқа қатысушылықтың анықтамасы берілмеген және 1922 жылғы Қылмыстық Кодекс тәрізді қылмыстың азғырушысы, көмектесушісі тәрізді қатысушылар түрлерінің түсінігін берумен, оларға жауаптылық белгілеу мәселелерін шешумен ғана шектелген [10, 451б.]. Кеңес үкіметінің бұл 1922-1926 жылдардағы қылмыстық заңдарының қылмысқа қатысушылыққа қатысты мәселелерді карастырудағы негізгі жетістігі ретінде үш критерииге басым көңіл бөлгенін айтуға болады. Бұлар: әрбір қылмысқа қатысушының кауіптілік дәрежесі, қылмысқа қатысу дәрежесі және жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі. Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл аударылған.
Қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын алғаш рет 1938 жылғы қылмыстық құқық оқулығынан кездестіруге болады. Бұл оқулықта Кеңестік қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылық - бұл екі немесе одан көп адамдардың қасақана түрде қасақана қылмыстарды жасауы болып табылады дей отырып анықталған. Бұл анықтаманың казіргі қолданыстағы Қылмыстық Кодекстің 27-бабындағы түсінікпен сәйкес белгілерін де және айырмашылықтарын да байқауға болады. Айырмашылығы және негізгі кемшілігі, сол кездердегі заңдардың қылмысқа қатысудың жалпы анықтамасын бермеуіне байланысты іс-әрекеттерді бірлескен түрде орындау белгісі бұл анықтамада келтірілмеді, яғни қылмысқа қатысушылардың арасындағы обьективтік және субьективтік байланыстар ескерілмеді.
1922-1958 жылдар аралығындағы Кеңес Республикаларының қылмыстық заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық кодекстерінде қылмысқа қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, көмектесушімен қатар, қылмысты жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал Украина және Грузия республикаларының Қылмыстық кодекстері бойынша алдын ала уәде берілмеген жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар деп саналған жоқ.
КСР Одағы республикаларының қылмыстық заңдарының негіздері және одақтас республикалардың заңдары қылмысқа қатысу институтына көптеген өзгерістер енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектері белгіленді. Бұл қылмыстық заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтың тек қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан астам даму процессі келесі тенденцияларды камтыды. Біртіндеп қатысушылар шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлық Кеңестік республикалардың заңдары бойынша қылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар түрлерін аныктаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды. Біртіндеп анти-кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды. Контрреволюциялық көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік қылмыстарды жасау арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік ұйымдар сияқты салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі мен аныктамасы белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері то-лықтырылып, бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша қатысушының тек тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін жауапкершілігі бекітілді.
Қаз КСР 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-бабы қылмысқа қатысуға арналды және онда қылмысқа қатысудың аныктамасы берілді. Онда, Екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың төрт түрі анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің аныктамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек 17-бапта Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі мен сипатын ескеруі қажет деп қана белгіленді.
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені қылмысты бұл нысанда істеудің жеке дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы анағұрлым зор, сондай-ақ қылмысқа қатысушылықтың негізгі мәселесі әдеттегідей қылмысты бір адам жасаумен және бір адамға жауаптылық белгілеумен салыстырғанда өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне немесе жеке адамның әрекеттеріне талдау жасағанға қарағанда бірнеше адамның жасаған бір қылмыс уакиғасындағы қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай өзгешелік орын алатындығына байланысты болып табылады.
1959 жылғы қылмыстық заңның 17-бабында заң жүзінде алғаш рет берілген қылмысқа қатысушылықтың анықтамасын жоғарыда аталған 1938 жылғы оқулықпен салыстырғанда бұл аныктамада екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек объективтік белгі ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де бағаланды.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 2015 жылы 1 қаңтар айынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа қылмыстық заңда қылмысқа бірлесіп қатысудың ұғымы, оған қатысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен көмектесушілер) жекелеген іс-әрекетін сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары, сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының анықтамасы берілген (ҚР ҚК-ң 27-31 баптар).
Өткен ғасырдың 40-60 жылдарында бірқатар зерттеушілер қылмыстық кұқыкта туындаған қылмысқа қатысушылық мәселелеріне байланысты қызу пікірталастар жүргізді. Сол даулы мәселелердің бірі, бірлескен түрдегі қылмыстық әрекеттердегі кінә нысаны болып табылады. ҚР ҚК-ң 27- бабы бойынша қылмысқа қатысу тек қасақана түрде қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда ғана орын алады. Бірақ зерттеу әдебиеттеріне және оқулықтарға көңіл аударсақ, онда қылмысқа қатысу тек қасақана түрде ғана емес, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін екендігін кездестіруге болады. Бұл даулы пікір алғаш рет А.Н. Трайниннің Екі немесе одан көп адамдардың арасында кінәлілік бір нысанда болмаса қылмысқа қатысу болмайды. Сондықтан қылмысқа қатысушылық қасақана немесе абайсыздықта бірлесіп әрекет жасаған адамдарда ғана бола алады деген пікірінен басталды. Ол абайсыздыктың үш жағдайын келтіреді: 1) абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақаналықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықпен жасалатын қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу [9,68б.]. А.Н. Трайнин осы жағдайлардың әр қайсысы үшін мысалдар келтіреді. Мысалы, абайсыздықпен жасалған қылмысқа қасақана азғыру ретінде, басқа біреудің қолымен кісі өлтіруді көздеген біреу түн уақытында мылтығын сынату үшін басқа біреуге атып көруін сұрайды. Осының алдында ғана жауласып жүрген адамы қараңғы жаққа карай кеткенін пайдаланып, мылтықты атуға келіскен адам қай жаққа қарап атайын деп сұрағанда, өлуін тілеген адамның кеткен жағын нұсқайды. Екінші жағдайдың мысалы ретінде, топ адамдардың ортасында отырып біреу қылмыс жасаудың жолын және қалай осы қылмыстың ашылмайтын әдісін жай әңгіме ретінде айтады. Осы әңгімені тыңдап отырған бір адамда осы жоспар бойынша қылмыс жасау туралы қасақаналық, тілек пайда болады. Үшінші жағдайдағы мысалда үш аңшының аңнан қайтып келе жатып, ауылына таяғанда бір ауылдасының қақпа алдында трубкамен темекі тартып тұрғанын көріп, бірінің екіншісіне сен мергенсің ғой ананың трубкасына тигізіп бере аласың ба дейді. Үшінші аңшы оқ мүлт кетпесін деп иығын қойып көмектесушілік әрекетті орындайды. Мылтықты атуға келіскен адам атқанмен оқ трубкаға емес, адамға тиеді.
Мұндай бағытты ұстанушылар қылмысқа қатысуға ұқсас абайсыз-дықтағы әрекеттерді мысалға келтіре отырып, қылмысқа қатысушылардың араларындағы себепті байланыстардың ролін ескермей, олардың тек туындаған зардаппен байланыста болуын жеткілікті деп түсінген [12, 118б.]. Сонымен қатар М.Д. Шаргородский абайсыздықтағы қылмысқа қатысушылық әрекет қасақана жасалып, ал зардабы абайсыздықта туындаған қылмыстарда болады, себебі мұндай жағдайларда қатысушылар орындаушының іс-әрекеттерінің сипатын біледі деген пікір келтіріп, мысал ретінде үй төбесінен темір сынықтарын лақтырып жатқан екі жұмысшының бірінің лақтырған темірі, төменде өтіп бара жатқан адамның басына тиіп, денсаулыққа немесе адам өміріне зардап келтіруін алады [15, 84б.].
Бұл зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтың абайсыздықта да кездесу мүмкіндігін 40-60 жылдарда келтірген. Мұнан кейінгі кезеңдерде қылмысқа қатысушылық мәселелерін арнайы зерттеген ғалымдар абайсыздықта қылмысқа қатысу орын алуы мумкін емес. Себебі біріншіден, абайсыздықта туындаған зардаптарда бірнеше адамдардың қылмысты ниетті бірлесіп іске асыруы, оның нәтижесіне бірлесе отырып жету деген ой жоқ дейді [14, 253б.]. Екіншіден, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері екі жақты субъективтік байланыстың негізінде ғана бірлескен әрекеттер деп бағаланады және бірлескен түрдегі екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде орындалатын әрекет ғана емес, оның нәтижесі де екі жақты байланыстар негізінде орын алуы керек немесе өзара түсіністікте болуы керек. Егер өзара түсіністік болмаса, онда қылмысқа қатысушылық жоқ [15, 50б.]. Үшіншіден, бұл зерттеушілердің ортақ пікірі абайсыздықта жасалған қылмыстар бойынша тек сол әрекетті орындаған немесе зардаптың туындауын көре білуге міндетті немесе көре білуге мүмкіндігі болған адам жауап береді дегенге келеді. Зерттеушілердің негізгі дені қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана кінә нысанымен жасалатынын келтіреді. Осыған байланысты 1958 жылғы Қылмыстық кодекс Негізінің 17 бабында қылмысқа қатысу дегеніміз екі немесе одан көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz