Қылмыстың арнайы субъектісі
ЖОСПАР.
КІРІСПЕ 4
1 Қылмыс субъектісінің ұғымы мен белгілері. 6
1.1.Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері. 6
1.2. Қылмыс субъектісінің жасқа байланысты белгілері. 12
1.3. Қылмыстық құқықтағы қылмыс субъектісінің есі дұрыстық және есі дұрыс
еместік мәселесі. 20
1.4. Қылмыстың арнайы субъектісі. 28
2 Қылмыс субъектісінің арнайы мәселелері. 38
2.1. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі. 38
2.2. “Қылмыс субъктісі” “қылмыскердің жеке басы” және “қылмыстық құқықтық
қатынас субъектісі” ұғымдарының ара қатынасы. 47
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. 58
КІРІСПЕ
2014 жылы шілденің 3 жұлдызында ҚР ҚК қабылдаған ҚР қылмыстық құқығына
және оның жеке нормаларына жаңа анықтамалар енгізіліп ғылыми және іс
жүзінде көптеген әдістемелер өзгерді. Соның ішінде, айтарлықтай мөлшерде,
қылмыс субъектісі мәселесін қамтитын қылмыстық құқық нормалары да
өзгертілді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін терең және жан-жақты зерттеп алмай
қылмыстық заңнын жалпы және ерекше бөлімдері туралы мәселелерді айту керек
емес. Мысалы, қылмыстың субъектісі жайлы толық және анық біліп алмай
қылмыстық құқықтағы есі дұрыстықты, заңмен белгіленген жасқа толуын,
шектеулі есі дұрыстықты, қылмыстың арнаулы субъектісін, жазаның мақсаты
мен міндеттерін, жазаны жекешелендіру немесе жазадан толық босату,
медициналық мәжбүрлеу шарасын қолдану, жеке қылмыстарды саралау туралы
мәселелерді дұрыс және терең анықтау мүмкін емес.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі мәселесі аса-маңызды болып
табылады немесе құқық қолдану тәжірибесіне тікелей байланысты. Сонымен,
қылмеспен күресу барысында, қылмыстық жауапқа тартудан бастап, жазаны
орындағанға дейін – қылмыстық іс-әрекет жасаған айыпталушы адамның жеке
басын анықтау міндетті және қажеттігі шарт болып табылады.
Қылмыс субъектісінің әлеуметтік-саяси және оның құқықтық белгілерін
дұрыс анықтау судьяларға қылмысты дұрыс саралау үшін және жазаны дұрыс
тағайындауға, қылмыстық іс-әрекеттің және қылмыс субъектісінің қоғамға
қауіпті дәрежесін анықтау үшін маңызы зор. [[i]]
Бір тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін, заңда белгіленген сол
тұлғаға байланысты қылмыс субъектісінің белгілері болуы қажет. Бұндай
белгілерге адамның жасы және есінің дұрыстығы жатады. Есі дұрыстық пен
есі дұрыс еместік түсінігі өзара тығыз байланысты және оған қылмыстық
құқықпен соттық психиатрияда өте үлкен назар аударады.
Қылмыстық құқықта үлкен мәселелердің бірі қылмыстың арнайы субъектісі,
бұл туралы ғылымда бір тұтас анықтама жоқ.
Кейбір жағдайларда адамды белгілі бір қылмыс үшін айыпты деп тану
үшін, қылмыс субъектісінің белгілері (жасы, есі дұрыстық) жеткіліксіз.
Сондықтан заңшығарушы қылмыс субъектісінің қосымша белгілерін белгілеген
оларға, сол қылмысты жасағаны үшін белгілі бір шеңбердегі адамдар ғана
жауапқа тартылады.
Қылмыс субъектісінің заңды белгілерін анықтау кейбір басқа да
сұрақтарды шешу үшін жеткіліксіз болып табылады, бұған қылмыс
субъектісінің саяси-әлеуметтік мінездемесі жатады. Қылмыс субъектісінің
саяси-әлеуметтік мінездемесі қылмыс жасауға әсер еткен шарттармен
себептерді анықтауға көмектеседі. Сонымен қатар, бұл белгілер қылмыскердің
жеке басының қоғамға қауіптілік дәрежесіне баға беруге, қылмыстық жазаның
түрі мен оның мөлшері туралы мәселені шешу үшін немесе жазаны
жекешелендіруге көмектеседі. Қылмыскердің жеке басына анықтама беріледі,
әлеуметтік және биологиялық маңызы туралы мәселелері қарастырылады.
1 Қылмыс субъектісінің ұғымы мен белгілері.
1.1.Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері.
Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері кез
келген қылмыс – ол адамдардың қоғамға қауіпті іс-қимылдарының актісі.
Сондықтан қылмыстық заңның талабы – қылмыстық іс-әрекет жасамау – бұл талап
барлық жағдайда тек адамдарға ғана қойылады. Себебі, тек адамға ғана,
қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет, әрекетсіздік) жасап, қылмыс субъектісі
бола алады. Қылмыс субъектісінің түсінігі мына сұраққа жауап береді: кім
қылмыстық жауаптылыққа тартылады, егер қылмыстық заңда көрсетілгендей
қылмыс жасалған болса.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі мәселесін талқылауға өте үлкен
назар аударады. Өйткені қоғамға қауіпті кез келген қылмыс, басқа да мән-
жайларға байланысты (тәсіл, зардап, күнәнің формасы) қылмыскердің
қауіптілігімен анықталады.
Профессор Н,Д.Дурмановтың айтуы бойынша, адам – ол белсенді күш.
Осыған байланысты айта кететін бір жай, кез келген адам белсенді күш бола
алмайды. Мұндай адамдарды өзінің психикасын басқара алатын адамдар ғана
жатады. Өзінің психикасын дұрыс басқара білу адамға сыртқы дүниені дұрыс
қабылдауға және оны танып білуге көмектеседі, соған байланысты ол өзінің
мінез-құлқына критикалық жақындап, бастілі бір іс-әрекетін жасауға
болатындығын немесе болмайтындығын түсініп біле алады. Егер адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет екенін біле тұра сол әрекетті жасаса, онда бұл адам
қылмыстық құқық бойынша толық есі дұрыс және заң алдында жауапты болып
табылады. [[ii]]
Қылмыс субъектісі – бұл өмір сүруші және басқа адамдардың қоғамында
қылмыстық іс-әрекет жасаған адам.
Қылмыстық құқық теориясы кез-келген қылмыстың субъектісі ретінде
қылмыстық заңға сәйкес қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және
сол іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жеке тұлғаны айтады.
Бұған мынаны қосқан жөн, яғни кез-келген қылмысты субъектісі болып есі
дұрыс және қылмыстық заң белгілеген белгілі бір жасқа толған жеке тұлға.
Орта ғасырлардағы сот тәжірибелерінен бізге көптеген оқиғалар белгілі.
Мысалы, оларға мыналар жатады: бұқалардың адамдарды жаралауы; шошқалардың
балаларды жарақаттауы; егін алқаптарын шегірткенің жоюы; қаздардың өсімдік
ағаштарын бүлдіруі және т.б. 1474 жылы Базелде, жұмыртқа тауып аыаталғаны
үшін әтешті өлім жазасына тартқан, бұл сол әтештің қанының таза еместігін
дәлелдеген. 1593 жылы Ресейде Углич қаласында шіркеудің қоңырау соққышы
халықтың көтерілісі кезінде қоңырау соққаны үшін мемлекеттік қылмыскер
ретінде қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Сол қоңырау соққыш мылқаулатылып
Сібірге №тобольск қаласына жіберілген. Францияда соңғы қылмыстық іс көр
тышқандар мен тышқандарға қармы бидай алқабын бүлдіргендері үшін 1710 жылы
болған.
Қылмыстық жауаптылыққа жануарлар мен заттарды тартқанды тек қателік
деп түсіндіруге болмайды. Бұның барлығы феодалдық заманда қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасаумен байланысты сипатталған. Бұндай іс-әрекеттер адамдармен
де, жануарлармен де және кез келген заттардан да туындауы мүмкін еді.
Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық түсінігін тек қана адамдарға ғана
емес, сонымен қатар жануарларға, заттарға да қолданған.
Көптеген мемлекеттерде заңды тұлғаларды қылмыстық субъектісі ретінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңына сәйкес заңды тұлғалар, жануарлар, табиғи күш қылмыс
субъектісі бола алмайды. Мысалы., егер бір мекемеде еңбекті қорғау
тәртібі бұзылса, жауаптылыққа мекеме емес, сол тәртіпті сақтамағаны үшін
кінәлі жеке тұлға жауаптылыққа тартылады. Егер табиғи күштің әсерінен
зардап туса, ол үшін де жеке тұлға жауап береді, егер сол адам осы
зардаптың тууына кінәлі болса.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығын бекіту, қылмыстық құқықтың
негізгі қағидаларының бірі жеке басының жауаптылығы қағидасына қарсы келер
еді.
Жаңа қылмыстық Кодексті талқылау барысында заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын бекіту туралы мәселе қарастырылған. Бұндай жаңа
түсініктерді енгізу, әсіресе тәжірибелік қызметкерлерге маңызды қиындықтар
туғызған. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы туралы түсінік мүлдем болмаған. БҰҰ-ның
сотталғандарды басқару және қылмыстылықтың алдын алу туралы 1Х Конгресінде
(30 маусым - 9 мамыр, 1996 ж., Кипр) заңды тұлғалардың экологиялық
қылмыстары үшін жауаптылығы туралы мәселе қарастырылған. Осындай
жауаптылығы бар мемлекеттердің өкілдері (мысалы, 1984 жылдан бастап
Нидерландияда) Конгресстің қатысушыларына заңды тұлғаларға қылмыстық заңды
қолданудың қиындықтарын айтып берген. Көптеген Жоғарғы сот
инстанцияларының түсіндірулеріне, сонымен қатар онституциялар мен қылмыстық
кодекстің нормалары аналогия бойынша қолдануға тиым салынғанына қарамастан,
заңды тұлғалардың іс-қимылдарын, іс-әрекетпен зардапты себепті байланысын
дәлелдеу, психологиялық күнәні және т.б. бекіту мүмкін емес. Заңды
тұлғалардың жауаптылығын ең алғаш рет Франция мемлекетінің қылмыстық
кодексінде жарық көрген Франция мемлекетінің өкілінің айтуы бойынша бір
жылда заңды тұлғаға қатысты ірі экологиялық қылмыстық факті бойынша бір
ғана қылмыстық іс қозғалған, бірақ оның ойы бойынша сот үкімі шығарылмауы
мүмкін. Бұрынғы СССР-дың қылмыстық заңға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тек
жеке тұлғалар ғана тартылған. Заңды тұлғалардың жауаптылығы болмаған. Сол
уақыттағы қылмыстық заң қылмыс субъектісі бола алатын жеке тұлғалардың
жауаптылығын және кәзіргі заңда белгіленгендей олардың белгілерін (жасы,
есі дұрыстық) бекіткен.
Кез келген адам қылмыс субъектісі бола алмайды, тек қана заңда
белгіленген белгілері бар адамдар бола алады (адамның жасы, есінің
дұрыстығы).
Есі дұрыстық адамның маңызды белгілерінің бірі, бұл белгі болмаса
адамды қоғаға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін қылмыс субъектісі деп тани
алмаймыз. Осы мағынада есі дұрыстық қылмыс субъектісін сипаттайтын құқықтық
түсінік.
Есі дұрыстық, бәрінен бұрын, өзінің жасағанын түсінуінің мүмкіншілігі,
өз іс-әрекетінің құрамы мен маңыздылығын түсінуі және зардаптың
қауіптілігін танып білуі.
Осыған байланысты айтатын болсақ, есі дұрыс адам дегеніміз, қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасау барысында өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатын және
оны басқара алатын адам.
Есі дұрыс деп тек қана психикалық дені сау адам ғана емес, сонымен
қатар психикалық кемшіліктері бар адамдарда жатады, бірақ оларға
міндетті түрде есі дұрыс емес деп танылатын психикалық ауыр науқастар
жатпайды.
Есі дұрыстық түсінігі мен кінә бір-бірімен тығыз байланысты, себебьі
қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін адамға қылмыстық жаза тағайындау
барысында есі дұрыстық пен кінә маңызды рол отқарады.
Қазақстан Республикасының жоғарғы өзінің жеке істері бойынша шешім
шығару барысында, егер айыпталушының психикасының дұрыстығына күмән туса,
айыпталушының қалауынсыз сот-психиатриялық сараптаманы тағайындау міндетті
деп бірнеше рет ескерткен.
Есі дұрыстықпен бірге адамның жасы қылмыс субъектісінің міндетті
белгісі болып табылады. Белгілі бір жасқа толу, есі дұрыстық сияқты,
адамның қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін жауаптылық мәселесін шешу
барысында міндетті шарттардың бірі болып табылады. Бұл жағдайда адамның
жасы, қылмыстық іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және жауапқа тарту үшін
қылмыс субъектісінің міндетті белгісі болып табылады. Адам, қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағаны үшін заңда белгіленген жасқа толғанда ғана кінәлі болып
табылады.
Адамның жасы деп оның физикалық және психикалық қасиеттерінің жетілу
уақытын айтамыз.
Басқаша айқанда, адамның жасы дегеніміз адамның белгілі бір
психикафизикалық қасиетімен құрылымы.
Кез келген психикалық дамыған адам белгілі бір жасқа толғаннан кейін
өмірлік тәжірибеге ие болады, сыртқы дүниенің заңдылығын түсінеді және оның
психикасында өмірге деген көз қарасы толық жетіледі.
Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық құқыққа сәйкес қылмыс
субъектісі болып, бойында негізгі екі қасиеті бар адам табылады, оларға:
1) қылмыстық іс-әрекет жасаған кезде адамның есі дұрыстығы;
2) заңға сәйкес қылмыстық іс-әрекет жасағаны үшін қылмыстық жазаны
өтеу үшін адамның заңда белгіленген жасқа толуы жатады.
Адамның осы екі қасиеттері және олардың бір-бірімен тығыз
байланыстылығы қылмыстық құқық бойынша қылмыс субъектісі түсінігін құрайды.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі дегеніміз – есі дұрыс кезінде және
заңға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тарту жасына толған, қылмыстық іс-
әрекет жасаған жеке тұлға.
Тағы ескеретін бір жай, қылмыстық құқық адамдардың іс-қимылына көңіл
аударуы қажет. Сондықтан қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықты адамның өзі
жасаған іс-әрекетіне есеп беру мүмкіншілігі мен оны басқара алу
мүмкіншілігімен байланыстырады. Осыған байланысты адамның жеке іс-
қимылдарына заң жүзінде баға беру міндетті болып табылады.
Адамның іс-әрекетіне баға беру кезінде оның іс-қимылдарын
мінездейтін, негізгі себептерін құрайтын сыртқы себептерімен бірге еркінің
белсенділігі ескеріледі. Адам саналы ақза болғандықтан сыртқы дүниемен
қарыс-қатынасын, өзінің сезімін, талабын түсінуі керек. өзінің сезімін
түсінуі адамға сол сезімін басқаруға мүмкіндік береді және өзінің іс-
қимылын реттеуге мүмкіндік береді.
Ойлау және еріктік қабылеті жеткілікті дамыған адам, талап етілетін
қоғамдық тәртіпті сақтай алады және өзінің іс-әрекетін толық басқара
алады. Осындай қабылеттері болғандықтан адам өзінің қоғаға қауіпті іс-
әрекет пен іс-қимыл жасағаны үшін жауаптылыққа тартылады, себебі ол осы іс-
әрекеттің салдарынан тұратын зардаптың ауырлығын түсінуге қабылеті бар.
Жоғарыда айтылған тұжырым қоғамға қауіпті қасақана іс-әрекет жасағаны
үшін және қоғамға қауіпті абайсызда іс-әрекет жасағаны үшін де
қолданылады. Қоғамға қауіпті қасақана іс-әрекет жасаған кезде адам іс-
әрекетінің мағынасы мен зардапты түсінеді және белгілі бір қылмыстық
мақсатқа жету үшін белгіленген құқықтық тәртіпті бұзуға белсенді қатысады.
Абайсыздықта қасақана жасалған іс-әрекетпен салыстырғанда, адам
құқыққа қарсы іс-әрекет жасайтынын және қоғамға қауіпті зардабын туатынын
түсінеді, бірақ бұл зардаптардың юболуын тілемейді, сонымен қатар бұл
зардаптардың тууын жоққа шығарады, себебі ол белгілі бір қарама-қарсы
күштер бұл зардаптарды туғызбайды деп ойлайды.
Адамның белгілі бір іс-әрекет жасау барысында менмендіктен өзін өзі
дұрыс басқармауы, ұстанбауы және терең ойланбауы соның нәтижесінде қоғамға
қауіпті зардаптың тууы қылмыстың абайсыздықта жасалуына жатады.
Қылмыс немқұрайлылықпен жасалғанда адам іс-әрекетінің қоғамға
қауіптілігін түсінуге мүмкіндігі болады және оны түсінуі керек, сонымен
қатар туатын зардапты да білуі керек және жүктелген міндеттеріне байланысты
қауіпті зардаптардың тууына жол бермеуі керек.
Адам болып жатқан іс-әрекетке дұрыс баға беру үшін өзінің еріктік
қабылетін күшейтпейді, өзіне жүктелген міндеттерін немқұрайлылықпен
орындамайды, соның салдарынан өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін
көре алмайды және жоя алмайды.
Осыған орай немқұрайлылықта, кінәнің басқа нысандарындағыдай адамның
ойлау қабылеті мен еріктік қабылетінің белсенділігін көрсетуге болады, егер
адам өз міндеттерін белсенді атқарса.
Қылмыс субъектісі болып тек қана белгілі бір іс-әрекетті жасаған адам
ғана жатпайды. Сонымен қатар оларға ұйымдастырушылар, азғырушылар,
итермелеушілер, яғни топтасып қылмыс жасаған тұлғалар жатады. Бірақ олар
жасалған қылмыс емес өздерінің жасаған нақты іс-әрекеттері үшін ғана
жауаптылыққа тартылады. Сондықтан сот жаза тағайындау барысында қылмыс
жасауға қатысқан адамдардың қылмыс жасауға қандай мөлшерде қатысқанын
анықтауға өте үлкен көңіл бөледі. [[iii]]
Кез келген субъектінің дұрыс анықтау өз ара тығыз байланысты екі
зерттеу аспектісінен тұрады. Біріншіден, заңды белгілерін бекіту,
екіншіден, қылмыс субъектісінің саяси-әлеуметтік сипаттамасы.
Қылмыс субъектісінің негізгі немесе міндетті (адамның жасы, есі
дұрыстық) және факультативтік (қайталанды, аса қауіпті рецидив және т.б.)
белгілері қылмыс жасаған адамның қылмыстық жауапшылыққа тартылуы мүмкін
екенін куәландырады. Бірақ бұлар қылмыскердің саяси-әлеуметтік жағдайын
сипаттамайды. Қылмыс субъектісі белгілерінің жиынтығы бұндай жағдайды
сипаттамайды, олар тек кана қылмыстық іс-әрекетті ғана сипаттайды.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі және қылмыскердің жеке басы
түсініктерін бір біріне бағынышты емес деп бекітеді.
Қылмыс субъектісі - ол қылмыскердің жеке басын сипаттайтын
белгілерінің аз мөлшерінің жиынтығы, онсыз қылмыс құрамы болмайды.
Қылмыскер, басқа да адамдар сияқты, жеке тұлға. Басқаша болуы мүмкін
де емес. Ешқандай адамды, сонымен қатар қылмыскерді, басқа адамдармен қарым-
қатынаста болмайды деп айту мүмкін емес. Адамға қай жағынан болса да, дұрыс
немесе бұрыс сипаттама берсекте, ол бәрі бір жеке тұлға болып саналады.
Міндетті және факультативті белгілер қылмыс субъектісінің жалпы
түсінігіне ғана қатысты. Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі қолданылады,
бірақ заңдарда және кәзіргі кезде қылмыс құрамының жалпы түсінігі
қолданылмайды. Сондықтан қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі туралы ғана
айтуға болады. Бұрын қолданылған қылмыстық заңда қылмыс субъектісі
түсінігі болмаған. Онда мынандай түсініктер болған, мысалы, қылмыс жасаған
адам (ст.3), аса қауіпті рецидивист (ст.23-7), айыпты (ст.34), жаза өтеуші
адам (ст.63-1), лауазымды тұлға (ст.143).
Бірақ тәжірибеде қылмыс субъектісі ( түсінігі әр бір қылмысты саралау
барысында кең қолданылады.
Тергеуші, сот, прокурор қылмыстық істі қозғау барысында болмасада (ол
қылмыстық оқиға бойынша да қозғалуы мүмкін) алдын ала тергеу және сот
талқылауы барысында қылмыс субъектісінің бар немесе жоқтығын, сонымен қатар
оның белгілерін жан-жақты зерттейді.
Есі дұрыс, қылмыс жасаған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа
толған жеке адам қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі бола алады.
Қылмыс субъектісінің нышандары Қазақстан Республикасының ҚК-нің 14
бабында көрсетілген. ҚК-тің 14 бабының бірінші бөлігінде былай делінген:
Есі дұрыс, қылмыстық заңда белгіленген жасқа толған жеке адам ғана
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
ҚК-тің 14 бабының екінші бөлігінде қылмыстық заңның аса маңызды
принциптерінің бірі азаматтардың заң алдында алдында тең екендігі заң
жүзінде де бекемін тапқан: Қылмыс жасаған адамдар шығу шегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына,
тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң
алдынеда бірдей. Бұл принцип сонымен қатар конституциялық та болып
табылады, себебі Қазақстан Республикасы Конституциясының 14 бабына
негізделген.
Тек жеке адам ғана қылмыс субъектісі бола алады. ҚК-тің 14 бабының 1-
ші бөлімінде айтылған жеке адамдар дегеніміз – ҚР-ның азаматтары,
азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары, бұл қылмыстық клдекстің 6
және 7 баптарының мазмұнынан туындайды.
Қылмыс субъектісі ретінде тек жеке тұлғаларды тану – заңды тұлғалар
және мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, қоғамдық бірлестіктер
қылмыс субъектісі бола алады деген мағына береді.
Қылмыс субъектісінің қажетті нышандарының бірі – қылмыс жасаған
адамның есінің дұрыстығы.
Есі дұрыстық – қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті
жасаған кезде адамның өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі
сипаты және қоғаға қауіптілігін ұғынып, соған ие болу қабілеті.
Есі дұрыстық – адамды қылмыстық жауапқа тартудың және оны жазалаудың
қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық заңның нормалары, әрқашанда, төңірегіндегі жағдайды дұрыс
пайымдап, өз әрекетінің маңызын түсіне алады, оған ие болу қабылеті бар,
психикасы қалыптан ауытқымаған адамдарға бағытталады.
Мұндай қабылеті жоқ адамдар психикасы бұзылғандықтан өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына
алмайды, әрекетіне ие бола алмайды, сондықтан олар есі дұрыс емес деп
танылады, қылмыстық жауапқа тартылмайды (ҚК-тің 16-бабы).
Қылмыс субъектісінің есі дұрыстықтан басқа міндетті нышандарының
бірі – қылмыс жасаған кезде адамның заңда белгіленген жасқа толуы. өз іс-
әрекетін дұрыс бағалау, жасаған әрекетінің әлеуметтік маңыздылығын ұғыну,
әрекетіне ие болу қабылеті белгілі бір жаста пайда болады, ол кезде адам
есейеді, адамгершілігі дамиды, рухани өседі. Кәмілетке жетпегендер (14
жасқа) мұндай қасиеттер болмайды, сондықтан олар қылмыс субъектісі деп
танылады.
Есінің дұрыстығы және адамның қылмыстық заңда белгіленген жасқа толуы
қылмыс субъектісінің жалпы заңды нышандары болып табылады, олар
қылмыстардың барлық құрамдары үшін міндетті, бұлардың біреуінің болмауы
әрекетте қылмыс құрамының жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыс субъектісін сипаттағанда оның жауапкершілігін анықтау және жаза
тағайындау үшін қылмыскердің жеке басының нышандары маңызды рөл атқарады.
Қылмыс субъектісі және қылмыскердің жеке басы ұғымдары бірдей емес.
Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісіне қарағанда кең ұғым береді.
Қылмыскердің жеке басы дегеніміз - қылмыскерді жалпы адам ретінде
сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстардың және
қатынастардың жиынтығы: оның әлеуметтік (саяси, еңбек, тұрмыстық,
отбасындағы, т.б.) байланыстарды; оның өнегелік-саяси қасиеттері
(дүниетанымы, сенімі, құштарлығы); оның психологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктері (интеллекті, еріктік қасиеттері, сезімдік ерекшеліктері,
қызбалығы); оның демографиялық және дене жаратылыс ерекшеліктері (жынысы,
жасы, денсаулық ахуалы); оның өмірбаяны, өмір тәжірибесі, білімі, қоғам
алдында сіңірген еңбегі және жазығы.
Қылмыскердің жеке басының барлық қасиеттерінің ішінде қылмыс
субъектісі ұғымы өзіне қылмыскердің жеке басынсипаттайтын нышандардың ең
аз жиынтығын қамтиды (есі дұрыстық, қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу),
бұларсыз қылмыстың құрамы жоқ.
Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жаза тағайындағанда, оны жеке
даралағанда (ҚК-тің 52, 53, 54 баптары), шартты түрде соттау туралы (ҚК-
тің 63 бабы), қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату туралы (ҚК-тің
65,66,67,68,69 баптары) жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату
немесе жазаның өтелмеген бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру туралы (ҚК-тің
70,71 баптары) мәселелерді шешу үшін және басқа жағдайларда маңызды болып
табылады.
1.2. Қылмыс субъектісінің жасқа байланысты белгілері.
Қылмыстық құқықта адамның жасына, оның белгілі бір психико-физикалық
қасиеттері сияқты мәселеге үлкен назар аударылады. Оны былай түсіндіруге
болады, адамның жасы, есі дұрыстық белгісі сияқты, қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасағаны үшін адамды қылмыс субъектісі деп тану үшін, міндетті
белгісі болып табылады.
Қылмыс субъектісі болып және қылмыстық заңға сәйкес, қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағаны үшін тек қана заңда белгіленген жасқа толған адам ғана
жауаптылыққа тартылады.
Қылмыс құрамына қылмыскерді мінездейтін белгілеріне, оның есінің
дұрыстығы және белгілі бір жасқа толу белгілері кіреді. Бұл белгілер
әрдайым өзгермейтін және жалпы болып табылады. [[iv]]
Қылмыс субъектісін мінездейтін қылмыс құрамының белгілері, қылмыс
субъектісі деп тануға болатын адамның қасиеттерін көрсетеді. Олар көп
емес. Бұндай тұжырым қылмыстық құқықтың демократиялығын көрсетеді. Соған
орай адамдардың заң алдында теңдігі принципі туындайды.
Қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты субъектінің нәсілі, ұлты,
мамандығы бойынша бөлмейді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылу
үшін, адам белгілі мөлшерде дамуы керек, және өзінің іс қимылына дұрыс баға
беру үшін, өзінің қоғамға келтірген зардабына есеп беру үшін өмірлік
тәжірибе жинауы қажет. Адам бұндай қасиеттерді өмір сүру барысында жинайды,
яғни белгілі бір жасқа толғанда ғана қамтиды. Заңда белгіленген жасқа
толмаса, қандай жағдайда болса да қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды,
себебі бұндай адам біраз уақытқа дейін және толық көлемде өз әрекеттерінің
қоғамға қауіптілігін түсіне бермейді, өз іс-қимылына дұрыс баға бермейді,
сондықтан бұндай адам қоғам алдында жауапқа тартылмайды.
Қылмыс субъектісін сипаттайтын, қылмыстық жауаптылықтың міндетті
негізіне, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның заң белгілеген жасқа
толуы жатады.
Адамның жасы және жастық ерекшеліктері қылмыстық құқық үшін тек қана
табиғи биологиялық құрылым емес, ол белгілі әлеуметтік-психологиялық
санаттар сияқты. Қылмыстық жауаптылықтың жастық ерекшеліктерін анықтау
барысында, заңшығарушы мынаған көңіл бөледі: жасөспірімдердің жасаған
қылмыстарына баға беру, кәмілетке толмағандардың даму ерекшеліктерін
есептеу және соған байланысты олардың жасаған іс-әрекеттерінің қоғамға
қауіптілігін түсінуі, жасаған әрекеттері үшін жазалану міндеттері.
Кәмілетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесінде
өзінің ерекшеліктері бар, қылмыстық заңнаманың тарихи даму сатыларын қарап
алмай, бұл ерекшеліктерді толық түсіну мүмкін емес.
Революцияға дейінгі авторлардың, яғни Н.С.Таганцеваның қылмыскердің
жасына байланысты көзқарасы келесідей.
Ежелгі советтік заңнамада адам жасының қылмыстық жауаптылыққа
кедергісі туралы ешқандай ұғым болмаған. 1649 жылғы Уложениеде да бұл
туралы ұғым жоқ. Тек Градтық заңнан жаңа баптар енгізілген, бұнда
былай – егер бала жеті жасында адам өлтірсе, онда ол кінәлі емес, деген.
Бірақ, Н.С.Таганцеваның көзқарасы бойынша бұл мәселе нақты шешілмеген,
себебі сол заңдарда ер адамды ер адам зорлағаны үшін (мужеловство)
жауаптылық 12 жастан, ал басқа шіркеулік заңдарда 14 жастан деген ұғым
кездескен. [[v]]
Бұндай қорытындылар заттардың құзыретін нақты көрсетпейді және
қылмыскердің жастық ерекшеліктерін кең ауқымда сипаттамайды.
Діни және советтік-қылмыстық құқықтық теорияны жеткілікті түрде
терең талдамаудың нәтижесінде олардың ара қатынасының қателіктері
анықталады. Ортағасырлық заңда жеке логика нақты жеткілікті болған.
Жастық мәселесі советтік заңмен емес, діни көзқараспен шешілген.
Адамның жеке басын құдайдың жаратқаны деп қарастырған, ал мемлекеттің
адамды жауаптылыққа тарту жасын белгілеуге (бекітуге) құқығы болмаған.
Үлкен діни сілкіністерден кейін 17-ғасырдың екінші жартысынан бастап
светтік заңшығарушылар адамның жауаптылыққа тартылу жасын бекіте бастаған.
Осыған байланысты қылмыс жасау күнә ретінде қарастырылған, ал
жауаптылық жасаған күнәсін жою мүмкіншілігімен анықталған. Бұндай
мүмкіншілік адамның жеті жасынан басталған. 16 ғасырдың басында
С.Герберштейн былай деген: жеті жасар бала қатысушы бола алады, сондықтан
адам күнәсін да жоя алады. [[vi]]
Европалық елдердегі мәселелердге ұқсас христиандық ойшылдар да
мәселелерді қарастырылған. А.Кистяковский былай деген, Англияда көптеген
уақыт бойы, ауыр қылмыс жасағаны үшін, жеті жастан бастап өлім жазасына
тартылған. Жеті жастан бастап жауапқа тарту Византия заңында және кейбір
неміс кодекстерінде қолданылған. Бұндай көзқарасты криминалист
А.Богдановский де қолдаған, оның ойынша, жеті жастан бастап адамның ойлау
қабылеті толық жетіледі және бұл жас Европа заңнамасында өте тұрақты
бекітілген.
Кормчей кітабында тікелей көрсетілген жағдайларда жеті жас қылмыстың
жауаптылыққа тартудың ең төменгі шекарасын білдірген, жеті жасқа толмаған
жасөспірімдерді соттауға ұрықсат етілмеген.
Кәдімгі қазақша қылмыстық құқық бойынша он бес жасқа толмаған, қылмыс
жасаған жасөспірімді соттамаған. Осыған байланысты профессор С.Л.Фукс былай
жазған, 15 жасқа толмаған балалардың қылмыстық жазадан толық босатылуын
адам өлтіру мен ұрлықты қоспағанда, олардың өздерінің іс-әрекеттеріне есеп
бере алмауы мен және айыппұл төлей алмауымен түсіндірілген, бұл кездерде
жазаның көпшілігі айыппұл төлеумен өтелген.
Он бес жасқа толғаннан бастап азаматтық және некелесу жасына толды
деп саналған, осыған байланысты қазақтың жас баласында әке болуға құқығы
пайда болған. Қазақтың мақалында он бестегі – отау иесі делінген.
Сот алдында қылмыс жасағаны үшін жауап бере алатын жеке тұлға тұрған,
яғни қазақ заңының көзқарасы бойынша қылмыстық жазаны өтеуге мүмкіншілігі
болған.
Қазақ қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстанның теориясында
қолданылған 1922 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген РСФСР ...
қылмыстық кодексінен көруге болады.
Қазақстанның ОСК-ң (ЦИК) 111 сессиясы, көшпенді халықтың әлеуметтік
өмір жағдайын, ауылды жерлерде жұмыс істейтіндердің заңды түсіну
мүмкіншіліктерін ескере отырып кәмілетке толмаған қазақтарды қылмыстық
жауаптылыққа тартудың аса маңызды жағдайын бекіткен. Осыған орай қылмыстық
жауаптылық 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге қолданылмаған. Кәмілетке
толмаған қазақтардың жасы 14-пен 18 жас аралығы, ал басқа ұлттың
адамдарының жасы 14-пен 16 жас аралығы саналады.
Бұрынғы КСРО-ның заңнамасында қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін
қылмыс субъектісінің жастық ерекшеліктері барлық уақытта дұрыс
анықталмаған. Қоғамға қауіпті іс әрекеті үшін айыптаушы кәмілетке
толмағандардың ісі бойынша комиссиясы туралы 14 қаңтар 1918 жылғы СНК
РСФСР ... Декреті қылмыстық жауаптылықтың жасын 17 жастан бастап
белгілеген. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың жастық мөлшерін
1919 жылы 14 жасқа дейін төмендеткен. 14-пен 18 жас аралығындағы адамдар
жасаған іс әрекеттерінің қоғамға қауіптілігін түсіне отырып жасаса ғана
қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Егер қоғамдық қауіптілігін түсінбей
жасаған жағдайда оларға түзету шаралары қолданылған. 1922 жылғы РСФСР-дің
ҚК-сі бойынша қылмыстық жауаптылыққа 16 жастан тартылған, бірақ кейбір
жағдайларда кәмілетке толмағандардыңісі бойынша комиссия 14-пен 16 жас
аралығындағы жасөспірімдердің ісін сотқа жібере алатын болған. 1926 жылғы
РСФСР-дің ҚК-сі қылмыстық жауапкершіліктің 14 жастан басталатынын
белгіледі, сонымен қатар 14-пен 16 жас аралығындағы кәмілетке
толмағандардың жауапкершілігі 21-ге, 16 мен 18 жасаралығындағы балалардың
жауапкершілігі 31-ге жеңілдетілетін болған.
30 қазан 1929 жылғы ОСК (ЦИК) және ... (СНК РСФСР-дің) қаулысы 14
жастан 16 жасқа дейінгілерді қылмыстық жауаптылыққа тартуды жоққа шығарды.
(ЦИК и СНК РСФСР-дің) ... 7 сәуір 1935 жылы кәмілетке толмағандардың
қылмыстылығымен күресу шаралары туралы басқа қаулысы ұрлық жасағаны
үшін, зорлау үшін, денсаулыққа қасақана зиян келтіргені үшін, адам
өлтіргені үшін, адам өлтіруге оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылықтың 12
жастан, ал басқа қылмыс жасаған үшін 14 жастан басталатынын бекітті.
Сонымен қатар, оларға қылмыстық жазаның қылмыстық сотта барлық
шаралары қолданылған. Бұл заң кәмілеттік жасқа толмағандардың арасында
қылмыстылық пен күресу және қылмыстылықты тез арада жою мақсатында
шығарылған. Осы заң балалар мен жасөспірімдерді қылмыс элементтері бар
қолсұғушылықтардан қорғаған, сонымен қатар қылмыс жасаған кәмілетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылыққа тартылмай қалуына жол бермеген. Бұл
заңға қосымша жауаптылық енгізілген, егер кәмілетке толмаған адамның
жасаған іс-әрекетінің салдарынан темір жол көліктері қақтығысса, онда ол 12
жастан бастап жауаптылыққа тартылады делінген (10 желтоқсан 1940 жылғы КСРО-
ның Жоғарғы Кеңесі Президиумының бұйрығы).
ҚазССР-дің ҚК-ң 10 бабының 1 бөлігінде қылмыстық жауаптылықтың 16
жастан басталатыны бекітілген. Бірақ осы баптың 2 бөлігінде қатаң
белгіленген ауыр қылмыс жасаған үшін қылмыстық жауаптылық 14 жастан
басталады делінген. Бұндай қылмыс түрлеріне көбінесе қасақана жасалған
қылмыстар енгізілген. Оларға мыналар жатады: адам өлтіру, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру, зорлау, қарақшылық, тонау, ұрлық, ауыр немесе
аса ауыр бұзақылық, мемлекетті, қоғамның немесе азаматтардың жеке
мүліктерін қасақана жою немесе бүлдіру арқылы ауыр зардап туғызу, қару
жарақтарды оқ-дәрілерді немесе жарылғыш заттарды ұрлау, есірткі заттарын
ұрлау, сонымен қатар темір жол көліктерінің апатына әкеліп соқтыруы мүмкін,
қасақана іс-әрекеттер жасау.
Статистикалық мәліметтерді анализдеу 1995 жылдан 2013 жыл аралығында
республикамыздағы кәмілетке толмағандардың сотталуының өсуін және олардың
азайюын көрсетеді.
Қазақстанда кәмілетке толмағандармен және олардың қатысуымен жасалған
қылмыстардың жалпы саны
Көрсеткіш 2011ж 2012ж 2013ж 2014ж
Барлығы 81 8194 7001 6529
Өсуінің (азаюының мөлшері), %
өткен жылмен салыстырғанда 0,4 -2,9 -1,2
2011жылмен салыстырғанда 0,4 -2,5 -3,7
Тергелінген (ашылған)
қылмыстардың жалпы санының
салыстырмалы салмағы, % 6,5 7,6 7,44 7,69
Есі дұрыс кез-келген жеке тұлға қылмыс субъектісі бола алмайды, егер
ол заңда көрсетілген жасқа толмаса. [[vii]]
ҚК-тің 14 бабының 1 бөлігінде есі дұрыс, қылмыстық кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
делінген.
ҚК-тің 15 бабының 1 бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде 16 жасқа
толған адам қылмыстық қылмыстық жауапқа тартылуға жатады.
Заңда анық көрсетілген кейбір қылмыстар үшін ғана қылмыстық
жауаптылық 14 жастан бастап көзделген.
ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған кезде 14 жасқа
толған адам мына қылмыстар үшін қылмыстық жауапқа тартылады: адам өлтіру
(ҚК-тің 99 бабы), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚК-тің 106
бабы), ауырлататын мән-жайларда денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтан зиян
келтіру (ҚК-тің 107 бабының 2 бөлігі), зорлау (ҚК-тің 120 бабы),
нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану (ҚК-тің 121 бабы), адамды ұрлау (ҚК-
тің 125 бабы), ұрлық (ҚК-тің 188 бабы), тонау (ҚК-тің 191 бабы), қарақшылық
шабуыл жасау (ҚК-тің 192 бабы), қорқытып алушылық (ҚК-тің 194 бабы),
ауырлататын мән-жайларда автомобильді немесе өзгеде көлік құралдарын ұрлау
мақсатының заңсыз иелену (ҚК-тің 200 бабының 2,3,4 бөліктері), ауйырлататын
мән-жайларда бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (ҚК-тің 202
бабының 2,3 бөліктері), терроризм (ҚК-тің 255 бабы), адамды кепілге алу (ҚК-
тің 261 бабы), терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлау (ҚК-тің
273 бабы), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құралдарын ұрлау
немесе қорқытып алу (ҚК-тің 293 бабының 2,3 бөліктері), тағылық (ҚК-тің 294
бабы), есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер етуші заттарды ұрлау не
қорқытып алу (ҚК-тің 298 бабы), ауырлататын мән-жайларда өлгендердің
мәйіттерін және олар жерленген жерлерді қорлау (ҚК-тің 314 бабының 2
бөлігі), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа
келтіру (ҚК-тің 350 бабы).
Қылмыстардың бұл тізімі толық болып табылады, кең түсініктеме беруге
жатпайды.
ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігінде көрсетілген қылмыстар үшін 14 жастан
жауапатылық болады, егер бұл қылмыстар қасақана жасалса.
Егер 14 жаспен 16 жас арасындағы кәмілетке толмаған адам жауаптылық
16 жастан бастап көзделген қылмысты жасауға қатысса және де жауаптылық 14
жастан бастап көзделген басқа қылмысты да жасаса (ҚК-тің 15 бабының 2
бөлігі), онда ол жауаптылық 14 жастан бастап қарастырылған қылмысты
жасағаны үшін ғана жауапқа тартылады. Мысалы, бандитизмге (ҚК-тің 268
бабы) қатысқан 14 жастан 16 жас аралығындағы кәмелетке толмаған ұрлық,
тонау, қарақшылық, зорлау, қасақана өлтіру үшін жауапқа тартылады, егер
бұл қылмыстарды ол шабуыл жасау барысында жасаса, ол бандитизм үшін жауапқа
тартылмайды.
Қылмыс нышандары бар әрекетті жасаған, жасы 14-ке толмаған балалар
ешқандай қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Олар ішкі істер
органдарының ұсынастары бойынша, егер кәмілетке толмағандардың істері
жөніндегі комиссияның қорытындысы болса, тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылып соттың ұйғарымымен тәрбиелеудің ерекше жағдайлары бар
арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелеріне жіберіледі (11 жастан 14 жас
аралығындағы құқық бұзушыларға арналған арнайы жалпы білім беретін
мектепке).
Кейбір қылмыстар үшін кәмілетке толмағанға 14 жастан, ал басқалары
үшін 16 жастан қылмыстық жауаптылық белгілегенде заң шығарушы кәмілетке
толмағанның бұл жасы өз іс-әрекеттері сипатына есеп бере алатындығына,
оның қоғам үшін қаншалықты қауіпті екенін ұғына алатындығына, өз әрекетіне
ие бола алатындығына сүйенген.
Заң қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасы 18 жас деп белгілегенмен,
субъектінің ерекше нышандарына немесе қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттердің сипатына байланысты кейбір қылмыстардың субъектісі кәмілетке
толған, яғни 18 жасқа толған адам ғана болады.
Мысалы, бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (ҚК-тің 367
бабы), кәмілетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту
(ҚК-тің 133 бабы) сияқты қылмыстардың субъектілері; әскери қылмыстардың
және бірқатар басқа қылмыстардың субъектілері тек 18 жасқа толған адам
ғана бола алады.
Кәмелетке толмаған адам қылмыс жасағанда оның жасы анықталуы тиіс
(туған күні, айы, жылы).
Адам туған күні емес, келесі тәуліктен бастап белгілі бір жасқа
(14,16,18) толды деп саналады.
Кәмелетке толмағанның жасын сот-медициналық сараптама анықтағанда оның
туған күні атаған жылдың ең соңғы күні (31 желтоқсан) болады, ал ең аз
және ең көп жас беріп анықтағанда сараптама болжаған ең аз жас алынады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жайындағы істерде олардың тұрмыс
жағдайына, тәрбиесіне, психикалық даму деңгейіне баса назар аудару қажет.
Кәмелетке толмағанның психикасының мешел дамығандығы жөнінде деректер
болса оның психикалық даму дәрежесін, өз іс-әрекетінің маңызын толық ұғына
алған- алмағандығын, оған қаншалықты ие бола алғандығын анықтау қажет. Ол
үшін, қажет болған жағдайда, балалар мен жастар психологиясы саласындағы
мамандар (психолог, ұстаз) сараптама өткізуге тиіс немесе бұл мәселелерді
сарапшы-психиатрдың шешуі қажет.
ҚК-тің 13 бабының 3 бөлігіне сәйкес, егер кәмелетке толмаған адам осы
баптың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан орташа
қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс-жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
Қылмыстық заң қылмыс субъектьісінің жасы кәмелетке толмауына
байланысты қылмыстық жауаптылық пен жазаның бірқатар ерекшеліктерін
қарастырады.
ҚР ҚК-де кәмелетке толмағандардың жауаптылығы туралы мәселелер жалпы
бөлімде, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы деп аталатын 6
бөлімде қаралған.
ҚР ҚК-ің 15 бабында көрсетілген қылмыстар: Адам ұрлау, адамды кепілге
алу және қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын ұрлау
немесе қорқытып алу жасөспірімдердің қылмыстылығына онша тарамаған, соның
ішінде, әсіресе 14 жасқа толмаған жас өспірімдерге.
Жасөспірімдердің қылмыс құрамымен сипатын анализдеу мынадай шешімге
келуге мүмкіншілік береді. Біріншіден, қоғамдық өмірдің әртүрлі саласының
өзгеруіне байланысты, қылмыстық іс-әрекеттердің кеңеюі қарастырылады. Соңғы
кездегі зерттеулер, әлеуметтік факторлардың өзгеруінің салдарынан адамның
биологиялық қасиеттерінің де өзгеруін көрсетеді. Бұларды, мысалы, қазіргі
кездегі адамдардың физикалық тез дамуынан, өмірдің жалғасуының көбеюінен,
халықтың ауруға шалдығу сипатының өзгеруінен көруге болады. Екіншіден, жас
адамдармен жасалған қылмыстар, өте жоғары белсенділікті көрсетеді, оларды
физикалық қасиеттерін көрсету сияқты қарастыруға болады. Бірақ
белсенділікті қылмыстылықтың себебі деп санауға болмайды, себебі ол,
тұлғаны әдептілікке тәрбиелеу дәрежесіне байланысты, әлеуметтік-пайдалы
және әлеуметтік-қауіпті болуы мүмкін. Үшіншіден, соңғы жылдары
жасөспірімдердің қылмыстылығы әлеуметтік аса қауіпті бағытты және топтасып
қылмыс жасау сипатын құрайды.
Осы жерден қылмыстық жауаптылық жасына байланысты мәселелер
туындайды. ҚР ҚК- де қылмыстық жауаптылық толық көлемде 16 жастан, ал
кейбір қылмыстар үшін 14 жастан басталады. Менің ойымша қылмыстық заңда бұл
сұрақ толық дұрыс анықталып, шешілмеген.
Заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған үшін 14-16 жастан
басталады, бұл толық дүрыс емес. Бір қатар қылмыстар үшін, мысалы,
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланғаны үшін 16 жасар кәмелетке толмаған адам
жауапқа тартылуы тиіс емес, себебі ол бұндай өкілеттікке ие бола алмайды
және олар өз өкілеттігін теріс пайдалана алатындай өкілеттік иемдене
алмайды. Егер бұндай адам осындай өкілеттікке бекітілгеннің өзінде оны
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды, себебі ол өмірді де, қызметті де
білмейді. Өз өмірін және қызметін қылмыстық жауапқа тартылудан бастаған
дұрыс емес.
Жаңа техниканы қолданумен байланысты қылмыс жасағаны үшін 16 жасар
жасарөспірімді жауапқа тарту, қазіргі заманғы ғылымның жетісуіне, оның
үлкен мағынасына, әдептілік белгілеріне де қарсылық білдіруі мүмкін еді.
Осыған орай қылмыстық және еңбек заңдарының бір қатар нормаларын
сәйкестендірген жөн болар еді.
Көптеген қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан емес біршама ересектеу
жастан басталады. Мысалы, бірқатар өкілеттік қылмыстарға, оның ішінде
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану, билікті не қызметтік өкілеттілікті
асыра пайдалану, пара алу және сол сияқты басқа да қылмыстар үшін
қылмыстық жауапқа тарту 18 жасқа толғаннан кейін басталады (яғни бұндай
қылмыс субъектісі біршама ересек болып табылады). Сол сияқты сот адалдығына
қарсы қылмыстардың субъектісі болып, мысалы, судья болу үшін адам заңда
белгіленген жасқа, яғни 25-ке толуы қажет (соттар туралы және соттардың
деңгейі туралы 25 желтоқсан 1995 жылғы ҚР Президентінің бұйрығына сәйкес).
Жоғарыда айтылғандардан басқа Қазақстан Республикасының ҚК-нің кейбір
нормаларында қылмыс субъектісінің жасы көрсетілген, ал соған ұқсас қылмыс
құрамдарында қылмыс субъектісінің жасы көрсетілмеген, 131 бапта кәмілетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту қылмыс субъектісінің жасы
белгіленген, ал 132 бапта кәмілетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту белгіленбеген.
ҚК-те қылмыстық құқық үшін маңызы үлкен қылмыс субъектісінің тағы бір
жастық ерекшеліктері белгіленген. ҚР ҚК-нің 49 бабына сәйкес өлім жазасы
18 жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және 65 жасқа толған еркектерге
тағайындалмайды, себебі қарт адамдар өлім жазасы тағайындалатын аса ауыр
қылмыстар жасауы мүмкін емес.
Қарт адамдардың қылмыстылығы туралы мәселені зерттейтін
зерттеушілердің бірі В.В.Тирский және Н.В.Войтин былай дейді,
қылмыскерлердің арасында жасы үлкен қарт адамдардың саны көп емес және
адамның жасы ұлғайған сайын, қылмыстылықтың коэффициенті соғұрлым төмен.
Осы авторлардың айтуы бойынша олардың зерттеген аймағында сотталған
адамдардың арасында жасы 50-ден асқан қылмыскерлер 6 %-ды құраған және
олардың жасаған қылмыстарының құрамы өзінше айрықшаланады: олардың барлығы
РСФСР-дің, ҚК-нің 17 бабымен ғана сотталған, соның ішінде 60 %-зы жеке
адамға қарсы қылмыс жасағаны үшін, 10 %-зы бұзақылық іс-әрекеттер жасағаны
үшін, 10 %-зы мемлекеттің және қоғамның меншігіне қарсы қылмыс жасағаны
үшін, 13%-зы азаматтардың меншігіне қарсы қылмыс жасағаны үшін, қалған
мөлшерін жеке куәліктік тәртіпті бұзғаны үшін және дуаналық
(бродяжничество) үшін айыпталғандар құраған. [[viii]]
Қылмыстық жауапқа тарту жасының ең төменгі шекарасын бекіту мәселесі
заң әдебиеттерінде көп даулар туғызады. Ресейде ең төменгі жас – 14
жастан, Өзбекістанда – 13 жастан, Чехияда – 15 жастан, ал Югославия мен
Польшада – 16 жастан басталады.
Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтың толық жасы белгіленеді. Ол
негізінен адам кәмелеттік жасқа толғанда басталады – 18 жасқа. Польшада 17
жасқа толғанда басталады, белгілі бір жағдайларда қылмыстың сипатына және
кәмелетке толмағанның жеке басына байланысты – ол 18 жастан басталуы
мүмкін.
14 жастан 18 жас аралығындағылардың қылмыстық жауаптылықтары белгілі
бір шаралармен шектеледі. Бұл қоғамға қауіптілігі жоғары емес қылмыс
жасағанда оларға тәрбиелеу сипатындағы шараларды қолдануын көрсетеді (бұл
институт Чехияның, Венгрияның, Румынияның ҚК-мен және басқа елдердің
Қылмыстық Кодексімен белгілі).
Югославияның 1976 жылғы ҚК-сі кәмелетке толмағандарды мынадай топқа
бөледі: кіші жастағы кәмілетке толмағандар (14-16 жас) және үлкен жастағы
кәмілетке толмағандар (16-18 жас). Тағы бір айтатын жай, ЧССР (1991 ж.),
ВХР (1991 ж.), РСР (1998 ж.), БХР (1998 ж.) ҚК-нде кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығының және жазалануының ерекшеліктерін белгілейтін
арнайы жеке тарауы бар (Болгария ҚК-нің 4 бөлімі кәмілетке толмағандарға
арналған ерекше тәртіп).
1.3. Қылмыстық құқықтағы қылмыс субъектісінің есі дұрыстық және есі
дұрыс еместік мәселесі.
Этимологиялық түсінік бойынша есі дұрыстық (синонимі- импутабельдік
imputabilitas-латынша imputo- кінәні ауыстыру, санастыру) қылмыстық жаза
тағайындалатын әрекет жасағаны үшін тұлғаның жауапкершілікке тартылуының
субъективтік мүмкіншілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықта есідұрыстық – жеке заңи санат және түсінік болып
табылады, сонымен қатар ол өзінің мазмұны мен маңыздылығы бойынша көп қырлы
және ауқымды болып табылады. Оған жан-жақты мінездеме беруге болады:
қылмыстық жауапкершіліктің және кінәнің заң жүзіндегі субъективтік сүйеніші
сияқты; қылмыстық жауапкершіліктін субъектісін мінездейтін, қылмыс
құрамының жалпы белгілерінің ішіндегі бір белгісі ретінде; қылмыстылықтың
және жазаланушылықтың көрсеткіші сияқты; қылмыскердің жеке басының заңды
белгілерінің ішіндегі бір белгісі ретінде және т.б. Бірақ бұл есі
дұрыстық текқана көп қырлы санаттарының және заңды түсінігінің біртұтас
мінездемесі, оның заңдылық табиғатын, заттық мазмұнын, қылмыстық құқықта
және қылмыстық-құқықтық механизмнің қылмыскерге және қылмыстылыққа әсер
етуіндегі функционалдық рөлін және оның тағайындалуын көрсетеді. Сондықтан
есі дұрыстық түсінігінің көптеген бұрыс түсініктерімен келісу қиын, себебі
оларда, есідұрыстық түсінігі әрдайым психикасы жақсы адамның интелектуалдық-
бостандық жағдайы ретінде қарастырылады.
Заңды санаттардың бірі есі дұрыстық- психикалық жағдай емес, ол
тұлғаның психикалық жағдайына заңды баға беру құралы болып табылады. Оны
бөлуге болмайды. Құқықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Қылмыс субъектісінің ұғымы мен белгілері. 6
1.1.Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері. 6
1.2. Қылмыс субъектісінің жасқа байланысты белгілері. 12
1.3. Қылмыстық құқықтағы қылмыс субъектісінің есі дұрыстық және есі дұрыс
еместік мәселесі. 20
1.4. Қылмыстың арнайы субъектісі. 28
2 Қылмыс субъектісінің арнайы мәселелері. 38
2.1. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі. 38
2.2. “Қылмыс субъктісі” “қылмыскердің жеке басы” және “қылмыстық құқықтық
қатынас субъектісі” ұғымдарының ара қатынасы. 47
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. 58
КІРІСПЕ
2014 жылы шілденің 3 жұлдызында ҚР ҚК қабылдаған ҚР қылмыстық құқығына
және оның жеке нормаларына жаңа анықтамалар енгізіліп ғылыми және іс
жүзінде көптеген әдістемелер өзгерді. Соның ішінде, айтарлықтай мөлшерде,
қылмыс субъектісі мәселесін қамтитын қылмыстық құқық нормалары да
өзгертілді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін терең және жан-жақты зерттеп алмай
қылмыстық заңнын жалпы және ерекше бөлімдері туралы мәселелерді айту керек
емес. Мысалы, қылмыстың субъектісі жайлы толық және анық біліп алмай
қылмыстық құқықтағы есі дұрыстықты, заңмен белгіленген жасқа толуын,
шектеулі есі дұрыстықты, қылмыстың арнаулы субъектісін, жазаның мақсаты
мен міндеттерін, жазаны жекешелендіру немесе жазадан толық босату,
медициналық мәжбүрлеу шарасын қолдану, жеке қылмыстарды саралау туралы
мәселелерді дұрыс және терең анықтау мүмкін емес.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі мәселесі аса-маңызды болып
табылады немесе құқық қолдану тәжірибесіне тікелей байланысты. Сонымен,
қылмеспен күресу барысында, қылмыстық жауапқа тартудан бастап, жазаны
орындағанға дейін – қылмыстық іс-әрекет жасаған айыпталушы адамның жеке
басын анықтау міндетті және қажеттігі шарт болып табылады.
Қылмыс субъектісінің әлеуметтік-саяси және оның құқықтық белгілерін
дұрыс анықтау судьяларға қылмысты дұрыс саралау үшін және жазаны дұрыс
тағайындауға, қылмыстық іс-әрекеттің және қылмыс субъектісінің қоғамға
қауіпті дәрежесін анықтау үшін маңызы зор. [[i]]
Бір тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін, заңда белгіленген сол
тұлғаға байланысты қылмыс субъектісінің белгілері болуы қажет. Бұндай
белгілерге адамның жасы және есінің дұрыстығы жатады. Есі дұрыстық пен
есі дұрыс еместік түсінігі өзара тығыз байланысты және оған қылмыстық
құқықпен соттық психиатрияда өте үлкен назар аударады.
Қылмыстық құқықта үлкен мәселелердің бірі қылмыстың арнайы субъектісі,
бұл туралы ғылымда бір тұтас анықтама жоқ.
Кейбір жағдайларда адамды белгілі бір қылмыс үшін айыпты деп тану
үшін, қылмыс субъектісінің белгілері (жасы, есі дұрыстық) жеткіліксіз.
Сондықтан заңшығарушы қылмыс субъектісінің қосымша белгілерін белгілеген
оларға, сол қылмысты жасағаны үшін белгілі бір шеңбердегі адамдар ғана
жауапқа тартылады.
Қылмыс субъектісінің заңды белгілерін анықтау кейбір басқа да
сұрақтарды шешу үшін жеткіліксіз болып табылады, бұған қылмыс
субъектісінің саяси-әлеуметтік мінездемесі жатады. Қылмыс субъектісінің
саяси-әлеуметтік мінездемесі қылмыс жасауға әсер еткен шарттармен
себептерді анықтауға көмектеседі. Сонымен қатар, бұл белгілер қылмыскердің
жеке басының қоғамға қауіптілік дәрежесіне баға беруге, қылмыстық жазаның
түрі мен оның мөлшері туралы мәселені шешу үшін немесе жазаны
жекешелендіруге көмектеседі. Қылмыскердің жеке басына анықтама беріледі,
әлеуметтік және биологиялық маңызы туралы мәселелері қарастырылады.
1 Қылмыс субъектісінің ұғымы мен белгілері.
1.1.Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері.
Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері кез
келген қылмыс – ол адамдардың қоғамға қауіпті іс-қимылдарының актісі.
Сондықтан қылмыстық заңның талабы – қылмыстық іс-әрекет жасамау – бұл талап
барлық жағдайда тек адамдарға ғана қойылады. Себебі, тек адамға ғана,
қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет, әрекетсіздік) жасап, қылмыс субъектісі
бола алады. Қылмыс субъектісінің түсінігі мына сұраққа жауап береді: кім
қылмыстық жауаптылыққа тартылады, егер қылмыстық заңда көрсетілгендей
қылмыс жасалған болса.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі мәселесін талқылауға өте үлкен
назар аударады. Өйткені қоғамға қауіпті кез келген қылмыс, басқа да мән-
жайларға байланысты (тәсіл, зардап, күнәнің формасы) қылмыскердің
қауіптілігімен анықталады.
Профессор Н,Д.Дурмановтың айтуы бойынша, адам – ол белсенді күш.
Осыған байланысты айта кететін бір жай, кез келген адам белсенді күш бола
алмайды. Мұндай адамдарды өзінің психикасын басқара алатын адамдар ғана
жатады. Өзінің психикасын дұрыс басқара білу адамға сыртқы дүниені дұрыс
қабылдауға және оны танып білуге көмектеседі, соған байланысты ол өзінің
мінез-құлқына критикалық жақындап, бастілі бір іс-әрекетін жасауға
болатындығын немесе болмайтындығын түсініп біле алады. Егер адам қоғамға
қауіпті іс-әрекет екенін біле тұра сол әрекетті жасаса, онда бұл адам
қылмыстық құқық бойынша толық есі дұрыс және заң алдында жауапты болып
табылады. [[ii]]
Қылмыс субъектісі – бұл өмір сүруші және басқа адамдардың қоғамында
қылмыстық іс-әрекет жасаған адам.
Қылмыстық құқық теориясы кез-келген қылмыстың субъектісі ретінде
қылмыстық заңға сәйкес қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және
сол іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жеке тұлғаны айтады.
Бұған мынаны қосқан жөн, яғни кез-келген қылмысты субъектісі болып есі
дұрыс және қылмыстық заң белгілеген белгілі бір жасқа толған жеке тұлға.
Орта ғасырлардағы сот тәжірибелерінен бізге көптеген оқиғалар белгілі.
Мысалы, оларға мыналар жатады: бұқалардың адамдарды жаралауы; шошқалардың
балаларды жарақаттауы; егін алқаптарын шегірткенің жоюы; қаздардың өсімдік
ағаштарын бүлдіруі және т.б. 1474 жылы Базелде, жұмыртқа тауып аыаталғаны
үшін әтешті өлім жазасына тартқан, бұл сол әтештің қанының таза еместігін
дәлелдеген. 1593 жылы Ресейде Углич қаласында шіркеудің қоңырау соққышы
халықтың көтерілісі кезінде қоңырау соққаны үшін мемлекеттік қылмыскер
ретінде қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Сол қоңырау соққыш мылқаулатылып
Сібірге №тобольск қаласына жіберілген. Францияда соңғы қылмыстық іс көр
тышқандар мен тышқандарға қармы бидай алқабын бүлдіргендері үшін 1710 жылы
болған.
Қылмыстық жауаптылыққа жануарлар мен заттарды тартқанды тек қателік
деп түсіндіруге болмайды. Бұның барлығы феодалдық заманда қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасаумен байланысты сипатталған. Бұндай іс-әрекеттер адамдармен
де, жануарлармен де және кез келген заттардан да туындауы мүмкін еді.
Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық түсінігін тек қана адамдарға ғана
емес, сонымен қатар жануарларға, заттарға да қолданған.
Көптеген мемлекеттерде заңды тұлғаларды қылмыстық субъектісі ретінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңына сәйкес заңды тұлғалар, жануарлар, табиғи күш қылмыс
субъектісі бола алмайды. Мысалы., егер бір мекемеде еңбекті қорғау
тәртібі бұзылса, жауаптылыққа мекеме емес, сол тәртіпті сақтамағаны үшін
кінәлі жеке тұлға жауаптылыққа тартылады. Егер табиғи күштің әсерінен
зардап туса, ол үшін де жеке тұлға жауап береді, егер сол адам осы
зардаптың тууына кінәлі болса.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығын бекіту, қылмыстық құқықтың
негізгі қағидаларының бірі жеке басының жауаптылығы қағидасына қарсы келер
еді.
Жаңа қылмыстық Кодексті талқылау барысында заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын бекіту туралы мәселе қарастырылған. Бұндай жаңа
түсініктерді енгізу, әсіресе тәжірибелік қызметкерлерге маңызды қиындықтар
туғызған. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы туралы түсінік мүлдем болмаған. БҰҰ-ның
сотталғандарды басқару және қылмыстылықтың алдын алу туралы 1Х Конгресінде
(30 маусым - 9 мамыр, 1996 ж., Кипр) заңды тұлғалардың экологиялық
қылмыстары үшін жауаптылығы туралы мәселе қарастырылған. Осындай
жауаптылығы бар мемлекеттердің өкілдері (мысалы, 1984 жылдан бастап
Нидерландияда) Конгресстің қатысушыларына заңды тұлғаларға қылмыстық заңды
қолданудың қиындықтарын айтып берген. Көптеген Жоғарғы сот
инстанцияларының түсіндірулеріне, сонымен қатар онституциялар мен қылмыстық
кодекстің нормалары аналогия бойынша қолдануға тиым салынғанына қарамастан,
заңды тұлғалардың іс-қимылдарын, іс-әрекетпен зардапты себепті байланысын
дәлелдеу, психологиялық күнәні және т.б. бекіту мүмкін емес. Заңды
тұлғалардың жауаптылығын ең алғаш рет Франция мемлекетінің қылмыстық
кодексінде жарық көрген Франция мемлекетінің өкілінің айтуы бойынша бір
жылда заңды тұлғаға қатысты ірі экологиялық қылмыстық факті бойынша бір
ғана қылмыстық іс қозғалған, бірақ оның ойы бойынша сот үкімі шығарылмауы
мүмкін. Бұрынғы СССР-дың қылмыстық заңға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тек
жеке тұлғалар ғана тартылған. Заңды тұлғалардың жауаптылығы болмаған. Сол
уақыттағы қылмыстық заң қылмыс субъектісі бола алатын жеке тұлғалардың
жауаптылығын және кәзіргі заңда белгіленгендей олардың белгілерін (жасы,
есі дұрыстық) бекіткен.
Кез келген адам қылмыс субъектісі бола алмайды, тек қана заңда
белгіленген белгілері бар адамдар бола алады (адамның жасы, есінің
дұрыстығы).
Есі дұрыстық адамның маңызды белгілерінің бірі, бұл белгі болмаса
адамды қоғаға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін қылмыс субъектісі деп тани
алмаймыз. Осы мағынада есі дұрыстық қылмыс субъектісін сипаттайтын құқықтық
түсінік.
Есі дұрыстық, бәрінен бұрын, өзінің жасағанын түсінуінің мүмкіншілігі,
өз іс-әрекетінің құрамы мен маңыздылығын түсінуі және зардаптың
қауіптілігін танып білуі.
Осыған байланысты айтатын болсақ, есі дұрыс адам дегеніміз, қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасау барысында өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатын және
оны басқара алатын адам.
Есі дұрыс деп тек қана психикалық дені сау адам ғана емес, сонымен
қатар психикалық кемшіліктері бар адамдарда жатады, бірақ оларға
міндетті түрде есі дұрыс емес деп танылатын психикалық ауыр науқастар
жатпайды.
Есі дұрыстық түсінігі мен кінә бір-бірімен тығыз байланысты, себебьі
қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін адамға қылмыстық жаза тағайындау
барысында есі дұрыстық пен кінә маңызды рол отқарады.
Қазақстан Республикасының жоғарғы өзінің жеке істері бойынша шешім
шығару барысында, егер айыпталушының психикасының дұрыстығына күмән туса,
айыпталушының қалауынсыз сот-психиатриялық сараптаманы тағайындау міндетті
деп бірнеше рет ескерткен.
Есі дұрыстықпен бірге адамның жасы қылмыс субъектісінің міндетті
белгісі болып табылады. Белгілі бір жасқа толу, есі дұрыстық сияқты,
адамның қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін жауаптылық мәселесін шешу
барысында міндетті шарттардың бірі болып табылады. Бұл жағдайда адамның
жасы, қылмыстық іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және жауапқа тарту үшін
қылмыс субъектісінің міндетті белгісі болып табылады. Адам, қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағаны үшін заңда белгіленген жасқа толғанда ғана кінәлі болып
табылады.
Адамның жасы деп оның физикалық және психикалық қасиеттерінің жетілу
уақытын айтамыз.
Басқаша айқанда, адамның жасы дегеніміз адамның белгілі бір
психикафизикалық қасиетімен құрылымы.
Кез келген психикалық дамыған адам белгілі бір жасқа толғаннан кейін
өмірлік тәжірибеге ие болады, сыртқы дүниенің заңдылығын түсінеді және оның
психикасында өмірге деген көз қарасы толық жетіледі.
Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық құқыққа сәйкес қылмыс
субъектісі болып, бойында негізгі екі қасиеті бар адам табылады, оларға:
1) қылмыстық іс-әрекет жасаған кезде адамның есі дұрыстығы;
2) заңға сәйкес қылмыстық іс-әрекет жасағаны үшін қылмыстық жазаны
өтеу үшін адамның заңда белгіленген жасқа толуы жатады.
Адамның осы екі қасиеттері және олардың бір-бірімен тығыз
байланыстылығы қылмыстық құқық бойынша қылмыс субъектісі түсінігін құрайды.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі дегеніміз – есі дұрыс кезінде және
заңға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тарту жасына толған, қылмыстық іс-
әрекет жасаған жеке тұлға.
Тағы ескеретін бір жай, қылмыстық құқық адамдардың іс-қимылына көңіл
аударуы қажет. Сондықтан қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықты адамның өзі
жасаған іс-әрекетіне есеп беру мүмкіншілігі мен оны басқара алу
мүмкіншілігімен байланыстырады. Осыған байланысты адамның жеке іс-
қимылдарына заң жүзінде баға беру міндетті болып табылады.
Адамның іс-әрекетіне баға беру кезінде оның іс-қимылдарын
мінездейтін, негізгі себептерін құрайтын сыртқы себептерімен бірге еркінің
белсенділігі ескеріледі. Адам саналы ақза болғандықтан сыртқы дүниемен
қарыс-қатынасын, өзінің сезімін, талабын түсінуі керек. өзінің сезімін
түсінуі адамға сол сезімін басқаруға мүмкіндік береді және өзінің іс-
қимылын реттеуге мүмкіндік береді.
Ойлау және еріктік қабылеті жеткілікті дамыған адам, талап етілетін
қоғамдық тәртіпті сақтай алады және өзінің іс-әрекетін толық басқара
алады. Осындай қабылеттері болғандықтан адам өзінің қоғаға қауіпті іс-
әрекет пен іс-қимыл жасағаны үшін жауаптылыққа тартылады, себебі ол осы іс-
әрекеттің салдарынан тұратын зардаптың ауырлығын түсінуге қабылеті бар.
Жоғарыда айтылған тұжырым қоғамға қауіпті қасақана іс-әрекет жасағаны
үшін және қоғамға қауіпті абайсызда іс-әрекет жасағаны үшін де
қолданылады. Қоғамға қауіпті қасақана іс-әрекет жасаған кезде адам іс-
әрекетінің мағынасы мен зардапты түсінеді және белгілі бір қылмыстық
мақсатқа жету үшін белгіленген құқықтық тәртіпті бұзуға белсенді қатысады.
Абайсыздықта қасақана жасалған іс-әрекетпен салыстырғанда, адам
құқыққа қарсы іс-әрекет жасайтынын және қоғамға қауіпті зардабын туатынын
түсінеді, бірақ бұл зардаптардың юболуын тілемейді, сонымен қатар бұл
зардаптардың тууын жоққа шығарады, себебі ол белгілі бір қарама-қарсы
күштер бұл зардаптарды туғызбайды деп ойлайды.
Адамның белгілі бір іс-әрекет жасау барысында менмендіктен өзін өзі
дұрыс басқармауы, ұстанбауы және терең ойланбауы соның нәтижесінде қоғамға
қауіпті зардаптың тууы қылмыстың абайсыздықта жасалуына жатады.
Қылмыс немқұрайлылықпен жасалғанда адам іс-әрекетінің қоғамға
қауіптілігін түсінуге мүмкіндігі болады және оны түсінуі керек, сонымен
қатар туатын зардапты да білуі керек және жүктелген міндеттеріне байланысты
қауіпті зардаптардың тууына жол бермеуі керек.
Адам болып жатқан іс-әрекетке дұрыс баға беру үшін өзінің еріктік
қабылетін күшейтпейді, өзіне жүктелген міндеттерін немқұрайлылықпен
орындамайды, соның салдарынан өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін
көре алмайды және жоя алмайды.
Осыған орай немқұрайлылықта, кінәнің басқа нысандарындағыдай адамның
ойлау қабылеті мен еріктік қабылетінің белсенділігін көрсетуге болады, егер
адам өз міндеттерін белсенді атқарса.
Қылмыс субъектісі болып тек қана белгілі бір іс-әрекетті жасаған адам
ғана жатпайды. Сонымен қатар оларға ұйымдастырушылар, азғырушылар,
итермелеушілер, яғни топтасып қылмыс жасаған тұлғалар жатады. Бірақ олар
жасалған қылмыс емес өздерінің жасаған нақты іс-әрекеттері үшін ғана
жауаптылыққа тартылады. Сондықтан сот жаза тағайындау барысында қылмыс
жасауға қатысқан адамдардың қылмыс жасауға қандай мөлшерде қатысқанын
анықтауға өте үлкен көңіл бөледі. [[iii]]
Кез келген субъектінің дұрыс анықтау өз ара тығыз байланысты екі
зерттеу аспектісінен тұрады. Біріншіден, заңды белгілерін бекіту,
екіншіден, қылмыс субъектісінің саяси-әлеуметтік сипаттамасы.
Қылмыс субъектісінің негізгі немесе міндетті (адамның жасы, есі
дұрыстық) және факультативтік (қайталанды, аса қауіпті рецидив және т.б.)
белгілері қылмыс жасаған адамның қылмыстық жауапшылыққа тартылуы мүмкін
екенін куәландырады. Бірақ бұлар қылмыскердің саяси-әлеуметтік жағдайын
сипаттамайды. Қылмыс субъектісі белгілерінің жиынтығы бұндай жағдайды
сипаттамайды, олар тек кана қылмыстық іс-әрекетті ғана сипаттайды.
Қылмыстық құқық қылмыс субъектісі және қылмыскердің жеке басы
түсініктерін бір біріне бағынышты емес деп бекітеді.
Қылмыс субъектісі - ол қылмыскердің жеке басын сипаттайтын
белгілерінің аз мөлшерінің жиынтығы, онсыз қылмыс құрамы болмайды.
Қылмыскер, басқа да адамдар сияқты, жеке тұлға. Басқаша болуы мүмкін
де емес. Ешқандай адамды, сонымен қатар қылмыскерді, басқа адамдармен қарым-
қатынаста болмайды деп айту мүмкін емес. Адамға қай жағынан болса да, дұрыс
немесе бұрыс сипаттама берсекте, ол бәрі бір жеке тұлға болып саналады.
Міндетті және факультативті белгілер қылмыс субъектісінің жалпы
түсінігіне ғана қатысты. Қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі қолданылады,
бірақ заңдарда және кәзіргі кезде қылмыс құрамының жалпы түсінігі
қолданылмайды. Сондықтан қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі туралы ғана
айтуға болады. Бұрын қолданылған қылмыстық заңда қылмыс субъектісі
түсінігі болмаған. Онда мынандай түсініктер болған, мысалы, қылмыс жасаған
адам (ст.3), аса қауіпті рецидивист (ст.23-7), айыпты (ст.34), жаза өтеуші
адам (ст.63-1), лауазымды тұлға (ст.143).
Бірақ тәжірибеде қылмыс субъектісі ( түсінігі әр бір қылмысты саралау
барысында кең қолданылады.
Тергеуші, сот, прокурор қылмыстық істі қозғау барысында болмасада (ол
қылмыстық оқиға бойынша да қозғалуы мүмкін) алдын ала тергеу және сот
талқылауы барысында қылмыс субъектісінің бар немесе жоқтығын, сонымен қатар
оның белгілерін жан-жақты зерттейді.
Есі дұрыс, қылмыс жасаған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа
толған жеке адам қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі бола алады.
Қылмыс субъектісінің нышандары Қазақстан Республикасының ҚК-нің 14
бабында көрсетілген. ҚК-тің 14 бабының бірінші бөлігінде былай делінген:
Есі дұрыс, қылмыстық заңда белгіленген жасқа толған жеке адам ғана
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
ҚК-тің 14 бабының екінші бөлігінде қылмыстық заңның аса маңызды
принциптерінің бірі азаматтардың заң алдында алдында тең екендігі заң
жүзінде де бекемін тапқан: Қылмыс жасаған адамдар шығу шегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына,
тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң
алдынеда бірдей. Бұл принцип сонымен қатар конституциялық та болып
табылады, себебі Қазақстан Республикасы Конституциясының 14 бабына
негізделген.
Тек жеке адам ғана қылмыс субъектісі бола алады. ҚК-тің 14 бабының 1-
ші бөлімінде айтылған жеке адамдар дегеніміз – ҚР-ның азаматтары,
азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары, бұл қылмыстық клдекстің 6
және 7 баптарының мазмұнынан туындайды.
Қылмыс субъектісі ретінде тек жеке тұлғаларды тану – заңды тұлғалар
және мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, қоғамдық бірлестіктер
қылмыс субъектісі бола алады деген мағына береді.
Қылмыс субъектісінің қажетті нышандарының бірі – қылмыс жасаған
адамның есінің дұрыстығы.
Есі дұрыстық – қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті
жасаған кезде адамның өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі
сипаты және қоғаға қауіптілігін ұғынып, соған ие болу қабілеті.
Есі дұрыстық – адамды қылмыстық жауапқа тартудың және оны жазалаудың
қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық заңның нормалары, әрқашанда, төңірегіндегі жағдайды дұрыс
пайымдап, өз әрекетінің маңызын түсіне алады, оған ие болу қабылеті бар,
психикасы қалыптан ауытқымаған адамдарға бағытталады.
Мұндай қабылеті жоқ адамдар психикасы бұзылғандықтан өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына
алмайды, әрекетіне ие бола алмайды, сондықтан олар есі дұрыс емес деп
танылады, қылмыстық жауапқа тартылмайды (ҚК-тің 16-бабы).
Қылмыс субъектісінің есі дұрыстықтан басқа міндетті нышандарының
бірі – қылмыс жасаған кезде адамның заңда белгіленген жасқа толуы. өз іс-
әрекетін дұрыс бағалау, жасаған әрекетінің әлеуметтік маңыздылығын ұғыну,
әрекетіне ие болу қабылеті белгілі бір жаста пайда болады, ол кезде адам
есейеді, адамгершілігі дамиды, рухани өседі. Кәмілетке жетпегендер (14
жасқа) мұндай қасиеттер болмайды, сондықтан олар қылмыс субъектісі деп
танылады.
Есінің дұрыстығы және адамның қылмыстық заңда белгіленген жасқа толуы
қылмыс субъектісінің жалпы заңды нышандары болып табылады, олар
қылмыстардың барлық құрамдары үшін міндетті, бұлардың біреуінің болмауы
әрекетте қылмыс құрамының жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыс субъектісін сипаттағанда оның жауапкершілігін анықтау және жаза
тағайындау үшін қылмыскердің жеке басының нышандары маңызды рөл атқарады.
Қылмыс субъектісі және қылмыскердің жеке басы ұғымдары бірдей емес.
Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісіне қарағанда кең ұғым береді.
Қылмыскердің жеке басы дегеніміз - қылмыскерді жалпы адам ретінде
сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстардың және
қатынастардың жиынтығы: оның әлеуметтік (саяси, еңбек, тұрмыстық,
отбасындағы, т.б.) байланыстарды; оның өнегелік-саяси қасиеттері
(дүниетанымы, сенімі, құштарлығы); оның психологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктері (интеллекті, еріктік қасиеттері, сезімдік ерекшеліктері,
қызбалығы); оның демографиялық және дене жаратылыс ерекшеліктері (жынысы,
жасы, денсаулық ахуалы); оның өмірбаяны, өмір тәжірибесі, білімі, қоғам
алдында сіңірген еңбегі және жазығы.
Қылмыскердің жеке басының барлық қасиеттерінің ішінде қылмыс
субъектісі ұғымы өзіне қылмыскердің жеке басынсипаттайтын нышандардың ең
аз жиынтығын қамтиды (есі дұрыстық, қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу),
бұларсыз қылмыстың құрамы жоқ.
Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жаза тағайындағанда, оны жеке
даралағанда (ҚК-тің 52, 53, 54 баптары), шартты түрде соттау туралы (ҚК-
тің 63 бабы), қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату туралы (ҚК-тің
65,66,67,68,69 баптары) жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату
немесе жазаның өтелмеген бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру туралы (ҚК-тің
70,71 баптары) мәселелерді шешу үшін және басқа жағдайларда маңызды болып
табылады.
1.2. Қылмыс субъектісінің жасқа байланысты белгілері.
Қылмыстық құқықта адамның жасына, оның белгілі бір психико-физикалық
қасиеттері сияқты мәселеге үлкен назар аударылады. Оны былай түсіндіруге
болады, адамның жасы, есі дұрыстық белгісі сияқты, қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасағаны үшін адамды қылмыс субъектісі деп тану үшін, міндетті
белгісі болып табылады.
Қылмыс субъектісі болып және қылмыстық заңға сәйкес, қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасағаны үшін тек қана заңда белгіленген жасқа толған адам ғана
жауаптылыққа тартылады.
Қылмыс құрамына қылмыскерді мінездейтін белгілеріне, оның есінің
дұрыстығы және белгілі бір жасқа толу белгілері кіреді. Бұл белгілер
әрдайым өзгермейтін және жалпы болып табылады. [[iv]]
Қылмыс субъектісін мінездейтін қылмыс құрамының белгілері, қылмыс
субъектісі деп тануға болатын адамның қасиеттерін көрсетеді. Олар көп
емес. Бұндай тұжырым қылмыстық құқықтың демократиялығын көрсетеді. Соған
орай адамдардың заң алдында теңдігі принципі туындайды.
Қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты субъектінің нәсілі, ұлты,
мамандығы бойынша бөлмейді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылу
үшін, адам белгілі мөлшерде дамуы керек, және өзінің іс қимылына дұрыс баға
беру үшін, өзінің қоғамға келтірген зардабына есеп беру үшін өмірлік
тәжірибе жинауы қажет. Адам бұндай қасиеттерді өмір сүру барысында жинайды,
яғни белгілі бір жасқа толғанда ғана қамтиды. Заңда белгіленген жасқа
толмаса, қандай жағдайда болса да қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды,
себебі бұндай адам біраз уақытқа дейін және толық көлемде өз әрекеттерінің
қоғамға қауіптілігін түсіне бермейді, өз іс-қимылына дұрыс баға бермейді,
сондықтан бұндай адам қоғам алдында жауапқа тартылмайды.
Қылмыс субъектісін сипаттайтын, қылмыстық жауаптылықтың міндетті
негізіне, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның заң белгілеген жасқа
толуы жатады.
Адамның жасы және жастық ерекшеліктері қылмыстық құқық үшін тек қана
табиғи биологиялық құрылым емес, ол белгілі әлеуметтік-психологиялық
санаттар сияқты. Қылмыстық жауаптылықтың жастық ерекшеліктерін анықтау
барысында, заңшығарушы мынаған көңіл бөледі: жасөспірімдердің жасаған
қылмыстарына баға беру, кәмілетке толмағандардың даму ерекшеліктерін
есептеу және соған байланысты олардың жасаған іс-әрекеттерінің қоғамға
қауіптілігін түсінуі, жасаған әрекеттері үшін жазалану міндеттері.
Кәмілетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесінде
өзінің ерекшеліктері бар, қылмыстық заңнаманың тарихи даму сатыларын қарап
алмай, бұл ерекшеліктерді толық түсіну мүмкін емес.
Революцияға дейінгі авторлардың, яғни Н.С.Таганцеваның қылмыскердің
жасына байланысты көзқарасы келесідей.
Ежелгі советтік заңнамада адам жасының қылмыстық жауаптылыққа
кедергісі туралы ешқандай ұғым болмаған. 1649 жылғы Уложениеде да бұл
туралы ұғым жоқ. Тек Градтық заңнан жаңа баптар енгізілген, бұнда
былай – егер бала жеті жасында адам өлтірсе, онда ол кінәлі емес, деген.
Бірақ, Н.С.Таганцеваның көзқарасы бойынша бұл мәселе нақты шешілмеген,
себебі сол заңдарда ер адамды ер адам зорлағаны үшін (мужеловство)
жауаптылық 12 жастан, ал басқа шіркеулік заңдарда 14 жастан деген ұғым
кездескен. [[v]]
Бұндай қорытындылар заттардың құзыретін нақты көрсетпейді және
қылмыскердің жастық ерекшеліктерін кең ауқымда сипаттамайды.
Діни және советтік-қылмыстық құқықтық теорияны жеткілікті түрде
терең талдамаудың нәтижесінде олардың ара қатынасының қателіктері
анықталады. Ортағасырлық заңда жеке логика нақты жеткілікті болған.
Жастық мәселесі советтік заңмен емес, діни көзқараспен шешілген.
Адамның жеке басын құдайдың жаратқаны деп қарастырған, ал мемлекеттің
адамды жауаптылыққа тарту жасын белгілеуге (бекітуге) құқығы болмаған.
Үлкен діни сілкіністерден кейін 17-ғасырдың екінші жартысынан бастап
светтік заңшығарушылар адамның жауаптылыққа тартылу жасын бекіте бастаған.
Осыған байланысты қылмыс жасау күнә ретінде қарастырылған, ал
жауаптылық жасаған күнәсін жою мүмкіншілігімен анықталған. Бұндай
мүмкіншілік адамның жеті жасынан басталған. 16 ғасырдың басында
С.Герберштейн былай деген: жеті жасар бала қатысушы бола алады, сондықтан
адам күнәсін да жоя алады. [[vi]]
Европалық елдердегі мәселелердге ұқсас христиандық ойшылдар да
мәселелерді қарастырылған. А.Кистяковский былай деген, Англияда көптеген
уақыт бойы, ауыр қылмыс жасағаны үшін, жеті жастан бастап өлім жазасына
тартылған. Жеті жастан бастап жауапқа тарту Византия заңында және кейбір
неміс кодекстерінде қолданылған. Бұндай көзқарасты криминалист
А.Богдановский де қолдаған, оның ойынша, жеті жастан бастап адамның ойлау
қабылеті толық жетіледі және бұл жас Европа заңнамасында өте тұрақты
бекітілген.
Кормчей кітабында тікелей көрсетілген жағдайларда жеті жас қылмыстың
жауаптылыққа тартудың ең төменгі шекарасын білдірген, жеті жасқа толмаған
жасөспірімдерді соттауға ұрықсат етілмеген.
Кәдімгі қазақша қылмыстық құқық бойынша он бес жасқа толмаған, қылмыс
жасаған жасөспірімді соттамаған. Осыған байланысты профессор С.Л.Фукс былай
жазған, 15 жасқа толмаған балалардың қылмыстық жазадан толық босатылуын
адам өлтіру мен ұрлықты қоспағанда, олардың өздерінің іс-әрекеттеріне есеп
бере алмауы мен және айыппұл төлей алмауымен түсіндірілген, бұл кездерде
жазаның көпшілігі айыппұл төлеумен өтелген.
Он бес жасқа толғаннан бастап азаматтық және некелесу жасына толды
деп саналған, осыған байланысты қазақтың жас баласында әке болуға құқығы
пайда болған. Қазақтың мақалында он бестегі – отау иесі делінген.
Сот алдында қылмыс жасағаны үшін жауап бере алатын жеке тұлға тұрған,
яғни қазақ заңының көзқарасы бойынша қылмыстық жазаны өтеуге мүмкіншілігі
болған.
Қазақ қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстанның теориясында
қолданылған 1922 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген РСФСР ...
қылмыстық кодексінен көруге болады.
Қазақстанның ОСК-ң (ЦИК) 111 сессиясы, көшпенді халықтың әлеуметтік
өмір жағдайын, ауылды жерлерде жұмыс істейтіндердің заңды түсіну
мүмкіншіліктерін ескере отырып кәмілетке толмаған қазақтарды қылмыстық
жауаптылыққа тартудың аса маңызды жағдайын бекіткен. Осыған орай қылмыстық
жауаптылық 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге қолданылмаған. Кәмілетке
толмаған қазақтардың жасы 14-пен 18 жас аралығы, ал басқа ұлттың
адамдарының жасы 14-пен 16 жас аралығы саналады.
Бұрынғы КСРО-ның заңнамасында қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін
қылмыс субъектісінің жастық ерекшеліктері барлық уақытта дұрыс
анықталмаған. Қоғамға қауіпті іс әрекеті үшін айыптаушы кәмілетке
толмағандардың ісі бойынша комиссиясы туралы 14 қаңтар 1918 жылғы СНК
РСФСР ... Декреті қылмыстық жауаптылықтың жасын 17 жастан бастап
белгілеген. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың жастық мөлшерін
1919 жылы 14 жасқа дейін төмендеткен. 14-пен 18 жас аралығындағы адамдар
жасаған іс әрекеттерінің қоғамға қауіптілігін түсіне отырып жасаса ғана
қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Егер қоғамдық қауіптілігін түсінбей
жасаған жағдайда оларға түзету шаралары қолданылған. 1922 жылғы РСФСР-дің
ҚК-сі бойынша қылмыстық жауаптылыққа 16 жастан тартылған, бірақ кейбір
жағдайларда кәмілетке толмағандардыңісі бойынша комиссия 14-пен 16 жас
аралығындағы жасөспірімдердің ісін сотқа жібере алатын болған. 1926 жылғы
РСФСР-дің ҚК-сі қылмыстық жауапкершіліктің 14 жастан басталатынын
белгіледі, сонымен қатар 14-пен 16 жас аралығындағы кәмілетке
толмағандардың жауапкершілігі 21-ге, 16 мен 18 жасаралығындағы балалардың
жауапкершілігі 31-ге жеңілдетілетін болған.
30 қазан 1929 жылғы ОСК (ЦИК) және ... (СНК РСФСР-дің) қаулысы 14
жастан 16 жасқа дейінгілерді қылмыстық жауаптылыққа тартуды жоққа шығарды.
(ЦИК и СНК РСФСР-дің) ... 7 сәуір 1935 жылы кәмілетке толмағандардың
қылмыстылығымен күресу шаралары туралы басқа қаулысы ұрлық жасағаны
үшін, зорлау үшін, денсаулыққа қасақана зиян келтіргені үшін, адам
өлтіргені үшін, адам өлтіруге оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылықтың 12
жастан, ал басқа қылмыс жасаған үшін 14 жастан басталатынын бекітті.
Сонымен қатар, оларға қылмыстық жазаның қылмыстық сотта барлық
шаралары қолданылған. Бұл заң кәмілеттік жасқа толмағандардың арасында
қылмыстылық пен күресу және қылмыстылықты тез арада жою мақсатында
шығарылған. Осы заң балалар мен жасөспірімдерді қылмыс элементтері бар
қолсұғушылықтардан қорғаған, сонымен қатар қылмыс жасаған кәмілетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылыққа тартылмай қалуына жол бермеген. Бұл
заңға қосымша жауаптылық енгізілген, егер кәмілетке толмаған адамның
жасаған іс-әрекетінің салдарынан темір жол көліктері қақтығысса, онда ол 12
жастан бастап жауаптылыққа тартылады делінген (10 желтоқсан 1940 жылғы КСРО-
ның Жоғарғы Кеңесі Президиумының бұйрығы).
ҚазССР-дің ҚК-ң 10 бабының 1 бөлігінде қылмыстық жауаптылықтың 16
жастан басталатыны бекітілген. Бірақ осы баптың 2 бөлігінде қатаң
белгіленген ауыр қылмыс жасаған үшін қылмыстық жауаптылық 14 жастан
басталады делінген. Бұндай қылмыс түрлеріне көбінесе қасақана жасалған
қылмыстар енгізілген. Оларға мыналар жатады: адам өлтіру, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру, зорлау, қарақшылық, тонау, ұрлық, ауыр немесе
аса ауыр бұзақылық, мемлекетті, қоғамның немесе азаматтардың жеке
мүліктерін қасақана жою немесе бүлдіру арқылы ауыр зардап туғызу, қару
жарақтарды оқ-дәрілерді немесе жарылғыш заттарды ұрлау, есірткі заттарын
ұрлау, сонымен қатар темір жол көліктерінің апатына әкеліп соқтыруы мүмкін,
қасақана іс-әрекеттер жасау.
Статистикалық мәліметтерді анализдеу 1995 жылдан 2013 жыл аралығында
республикамыздағы кәмілетке толмағандардың сотталуының өсуін және олардың
азайюын көрсетеді.
Қазақстанда кәмілетке толмағандармен және олардың қатысуымен жасалған
қылмыстардың жалпы саны
Көрсеткіш 2011ж 2012ж 2013ж 2014ж
Барлығы 81 8194 7001 6529
Өсуінің (азаюының мөлшері), %
өткен жылмен салыстырғанда 0,4 -2,9 -1,2
2011жылмен салыстырғанда 0,4 -2,5 -3,7
Тергелінген (ашылған)
қылмыстардың жалпы санының
салыстырмалы салмағы, % 6,5 7,6 7,44 7,69
Есі дұрыс кез-келген жеке тұлға қылмыс субъектісі бола алмайды, егер
ол заңда көрсетілген жасқа толмаса. [[vii]]
ҚК-тің 14 бабының 1 бөлігінде есі дұрыс, қылмыстық кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
делінген.
ҚК-тің 15 бабының 1 бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде 16 жасқа
толған адам қылмыстық қылмыстық жауапқа тартылуға жатады.
Заңда анық көрсетілген кейбір қылмыстар үшін ғана қылмыстық
жауаптылық 14 жастан бастап көзделген.
ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған кезде 14 жасқа
толған адам мына қылмыстар үшін қылмыстық жауапқа тартылады: адам өлтіру
(ҚК-тің 99 бабы), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚК-тің 106
бабы), ауырлататын мән-жайларда денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтан зиян
келтіру (ҚК-тің 107 бабының 2 бөлігі), зорлау (ҚК-тің 120 бабы),
нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану (ҚК-тің 121 бабы), адамды ұрлау (ҚК-
тің 125 бабы), ұрлық (ҚК-тің 188 бабы), тонау (ҚК-тің 191 бабы), қарақшылық
шабуыл жасау (ҚК-тің 192 бабы), қорқытып алушылық (ҚК-тің 194 бабы),
ауырлататын мән-жайларда автомобильді немесе өзгеде көлік құралдарын ұрлау
мақсатының заңсыз иелену (ҚК-тің 200 бабының 2,3,4 бөліктері), ауйырлататын
мән-жайларда бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (ҚК-тің 202
бабының 2,3 бөліктері), терроризм (ҚК-тің 255 бабы), адамды кепілге алу (ҚК-
тің 261 бабы), терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлау (ҚК-тің
273 бабы), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құралдарын ұрлау
немесе қорқытып алу (ҚК-тің 293 бабының 2,3 бөліктері), тағылық (ҚК-тің 294
бабы), есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер етуші заттарды ұрлау не
қорқытып алу (ҚК-тің 298 бабы), ауырлататын мән-жайларда өлгендердің
мәйіттерін және олар жерленген жерлерді қорлау (ҚК-тің 314 бабының 2
бөлігі), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа
келтіру (ҚК-тің 350 бабы).
Қылмыстардың бұл тізімі толық болып табылады, кең түсініктеме беруге
жатпайды.
ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігінде көрсетілген қылмыстар үшін 14 жастан
жауапатылық болады, егер бұл қылмыстар қасақана жасалса.
Егер 14 жаспен 16 жас арасындағы кәмілетке толмаған адам жауаптылық
16 жастан бастап көзделген қылмысты жасауға қатысса және де жауаптылық 14
жастан бастап көзделген басқа қылмысты да жасаса (ҚК-тің 15 бабының 2
бөлігі), онда ол жауаптылық 14 жастан бастап қарастырылған қылмысты
жасағаны үшін ғана жауапқа тартылады. Мысалы, бандитизмге (ҚК-тің 268
бабы) қатысқан 14 жастан 16 жас аралығындағы кәмелетке толмаған ұрлық,
тонау, қарақшылық, зорлау, қасақана өлтіру үшін жауапқа тартылады, егер
бұл қылмыстарды ол шабуыл жасау барысында жасаса, ол бандитизм үшін жауапқа
тартылмайды.
Қылмыс нышандары бар әрекетті жасаған, жасы 14-ке толмаған балалар
ешқандай қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Олар ішкі істер
органдарының ұсынастары бойынша, егер кәмілетке толмағандардың істері
жөніндегі комиссияның қорытындысы болса, тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылып соттың ұйғарымымен тәрбиелеудің ерекше жағдайлары бар
арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелеріне жіберіледі (11 жастан 14 жас
аралығындағы құқық бұзушыларға арналған арнайы жалпы білім беретін
мектепке).
Кейбір қылмыстар үшін кәмілетке толмағанға 14 жастан, ал басқалары
үшін 16 жастан қылмыстық жауаптылық белгілегенде заң шығарушы кәмілетке
толмағанның бұл жасы өз іс-әрекеттері сипатына есеп бере алатындығына,
оның қоғам үшін қаншалықты қауіпті екенін ұғына алатындығына, өз әрекетіне
ие бола алатындығына сүйенген.
Заң қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасы 18 жас деп белгілегенмен,
субъектінің ерекше нышандарына немесе қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттердің сипатына байланысты кейбір қылмыстардың субъектісі кәмілетке
толған, яғни 18 жасқа толған адам ғана болады.
Мысалы, бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (ҚК-тің 367
бабы), кәмілетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту
(ҚК-тің 133 бабы) сияқты қылмыстардың субъектілері; әскери қылмыстардың
және бірқатар басқа қылмыстардың субъектілері тек 18 жасқа толған адам
ғана бола алады.
Кәмелетке толмаған адам қылмыс жасағанда оның жасы анықталуы тиіс
(туған күні, айы, жылы).
Адам туған күні емес, келесі тәуліктен бастап белгілі бір жасқа
(14,16,18) толды деп саналады.
Кәмелетке толмағанның жасын сот-медициналық сараптама анықтағанда оның
туған күні атаған жылдың ең соңғы күні (31 желтоқсан) болады, ал ең аз
және ең көп жас беріп анықтағанда сараптама болжаған ең аз жас алынады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жайындағы істерде олардың тұрмыс
жағдайына, тәрбиесіне, психикалық даму деңгейіне баса назар аудару қажет.
Кәмелетке толмағанның психикасының мешел дамығандығы жөнінде деректер
болса оның психикалық даму дәрежесін, өз іс-әрекетінің маңызын толық ұғына
алған- алмағандығын, оған қаншалықты ие бола алғандығын анықтау қажет. Ол
үшін, қажет болған жағдайда, балалар мен жастар психологиясы саласындағы
мамандар (психолог, ұстаз) сараптама өткізуге тиіс немесе бұл мәселелерді
сарапшы-психиатрдың шешуі қажет.
ҚК-тің 13 бабының 3 бөлігіне сәйкес, егер кәмелетке толмаған адам осы
баптың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан орташа
қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс-жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
Қылмыстық заң қылмыс субъектьісінің жасы кәмелетке толмауына
байланысты қылмыстық жауаптылық пен жазаның бірқатар ерекшеліктерін
қарастырады.
ҚР ҚК-де кәмелетке толмағандардың жауаптылығы туралы мәселелер жалпы
бөлімде, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы деп аталатын 6
бөлімде қаралған.
ҚР ҚК-ің 15 бабында көрсетілген қылмыстар: Адам ұрлау, адамды кепілге
алу және қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын ұрлау
немесе қорқытып алу жасөспірімдердің қылмыстылығына онша тарамаған, соның
ішінде, әсіресе 14 жасқа толмаған жас өспірімдерге.
Жасөспірімдердің қылмыс құрамымен сипатын анализдеу мынадай шешімге
келуге мүмкіншілік береді. Біріншіден, қоғамдық өмірдің әртүрлі саласының
өзгеруіне байланысты, қылмыстық іс-әрекеттердің кеңеюі қарастырылады. Соңғы
кездегі зерттеулер, әлеуметтік факторлардың өзгеруінің салдарынан адамның
биологиялық қасиеттерінің де өзгеруін көрсетеді. Бұларды, мысалы, қазіргі
кездегі адамдардың физикалық тез дамуынан, өмірдің жалғасуының көбеюінен,
халықтың ауруға шалдығу сипатының өзгеруінен көруге болады. Екіншіден, жас
адамдармен жасалған қылмыстар, өте жоғары белсенділікті көрсетеді, оларды
физикалық қасиеттерін көрсету сияқты қарастыруға болады. Бірақ
белсенділікті қылмыстылықтың себебі деп санауға болмайды, себебі ол,
тұлғаны әдептілікке тәрбиелеу дәрежесіне байланысты, әлеуметтік-пайдалы
және әлеуметтік-қауіпті болуы мүмкін. Үшіншіден, соңғы жылдары
жасөспірімдердің қылмыстылығы әлеуметтік аса қауіпті бағытты және топтасып
қылмыс жасау сипатын құрайды.
Осы жерден қылмыстық жауаптылық жасына байланысты мәселелер
туындайды. ҚР ҚК- де қылмыстық жауаптылық толық көлемде 16 жастан, ал
кейбір қылмыстар үшін 14 жастан басталады. Менің ойымша қылмыстық заңда бұл
сұрақ толық дұрыс анықталып, шешілмеген.
Заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған үшін 14-16 жастан
басталады, бұл толық дүрыс емес. Бір қатар қылмыстар үшін, мысалы,
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланғаны үшін 16 жасар кәмелетке толмаған адам
жауапқа тартылуы тиіс емес, себебі ол бұндай өкілеттікке ие бола алмайды
және олар өз өкілеттігін теріс пайдалана алатындай өкілеттік иемдене
алмайды. Егер бұндай адам осындай өкілеттікке бекітілгеннің өзінде оны
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды, себебі ол өмірді де, қызметті де
білмейді. Өз өмірін және қызметін қылмыстық жауапқа тартылудан бастаған
дұрыс емес.
Жаңа техниканы қолданумен байланысты қылмыс жасағаны үшін 16 жасар
жасарөспірімді жауапқа тарту, қазіргі заманғы ғылымның жетісуіне, оның
үлкен мағынасына, әдептілік белгілеріне де қарсылық білдіруі мүмкін еді.
Осыған орай қылмыстық және еңбек заңдарының бір қатар нормаларын
сәйкестендірген жөн болар еді.
Көптеген қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан емес біршама ересектеу
жастан басталады. Мысалы, бірқатар өкілеттік қылмыстарға, оның ішінде
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану, билікті не қызметтік өкілеттілікті
асыра пайдалану, пара алу және сол сияқты басқа да қылмыстар үшін
қылмыстық жауапқа тарту 18 жасқа толғаннан кейін басталады (яғни бұндай
қылмыс субъектісі біршама ересек болып табылады). Сол сияқты сот адалдығына
қарсы қылмыстардың субъектісі болып, мысалы, судья болу үшін адам заңда
белгіленген жасқа, яғни 25-ке толуы қажет (соттар туралы және соттардың
деңгейі туралы 25 желтоқсан 1995 жылғы ҚР Президентінің бұйрығына сәйкес).
Жоғарыда айтылғандардан басқа Қазақстан Республикасының ҚК-нің кейбір
нормаларында қылмыс субъектісінің жасы көрсетілген, ал соған ұқсас қылмыс
құрамдарында қылмыс субъектісінің жасы көрсетілмеген, 131 бапта кәмілетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту қылмыс субъектісінің жасы
белгіленген, ал 132 бапта кәмілетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту белгіленбеген.
ҚК-те қылмыстық құқық үшін маңызы үлкен қылмыс субъектісінің тағы бір
жастық ерекшеліктері белгіленген. ҚР ҚК-нің 49 бабына сәйкес өлім жазасы
18 жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және 65 жасқа толған еркектерге
тағайындалмайды, себебі қарт адамдар өлім жазасы тағайындалатын аса ауыр
қылмыстар жасауы мүмкін емес.
Қарт адамдардың қылмыстылығы туралы мәселені зерттейтін
зерттеушілердің бірі В.В.Тирский және Н.В.Войтин былай дейді,
қылмыскерлердің арасында жасы үлкен қарт адамдардың саны көп емес және
адамның жасы ұлғайған сайын, қылмыстылықтың коэффициенті соғұрлым төмен.
Осы авторлардың айтуы бойынша олардың зерттеген аймағында сотталған
адамдардың арасында жасы 50-ден асқан қылмыскерлер 6 %-ды құраған және
олардың жасаған қылмыстарының құрамы өзінше айрықшаланады: олардың барлығы
РСФСР-дің, ҚК-нің 17 бабымен ғана сотталған, соның ішінде 60 %-зы жеке
адамға қарсы қылмыс жасағаны үшін, 10 %-зы бұзақылық іс-әрекеттер жасағаны
үшін, 10 %-зы мемлекеттің және қоғамның меншігіне қарсы қылмыс жасағаны
үшін, 13%-зы азаматтардың меншігіне қарсы қылмыс жасағаны үшін, қалған
мөлшерін жеке куәліктік тәртіпті бұзғаны үшін және дуаналық
(бродяжничество) үшін айыпталғандар құраған. [[viii]]
Қылмыстық жауапқа тарту жасының ең төменгі шекарасын бекіту мәселесі
заң әдебиеттерінде көп даулар туғызады. Ресейде ең төменгі жас – 14
жастан, Өзбекістанда – 13 жастан, Чехияда – 15 жастан, ал Югославия мен
Польшада – 16 жастан басталады.
Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтың толық жасы белгіленеді. Ол
негізінен адам кәмелеттік жасқа толғанда басталады – 18 жасқа. Польшада 17
жасқа толғанда басталады, белгілі бір жағдайларда қылмыстың сипатына және
кәмелетке толмағанның жеке басына байланысты – ол 18 жастан басталуы
мүмкін.
14 жастан 18 жас аралығындағылардың қылмыстық жауаптылықтары белгілі
бір шаралармен шектеледі. Бұл қоғамға қауіптілігі жоғары емес қылмыс
жасағанда оларға тәрбиелеу сипатындағы шараларды қолдануын көрсетеді (бұл
институт Чехияның, Венгрияның, Румынияның ҚК-мен және басқа елдердің
Қылмыстық Кодексімен белгілі).
Югославияның 1976 жылғы ҚК-сі кәмелетке толмағандарды мынадай топқа
бөледі: кіші жастағы кәмілетке толмағандар (14-16 жас) және үлкен жастағы
кәмілетке толмағандар (16-18 жас). Тағы бір айтатын жай, ЧССР (1991 ж.),
ВХР (1991 ж.), РСР (1998 ж.), БХР (1998 ж.) ҚК-нде кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығының және жазалануының ерекшеліктерін белгілейтін
арнайы жеке тарауы бар (Болгария ҚК-нің 4 бөлімі кәмілетке толмағандарға
арналған ерекше тәртіп).
1.3. Қылмыстық құқықтағы қылмыс субъектісінің есі дұрыстық және есі
дұрыс еместік мәселесі.
Этимологиялық түсінік бойынша есі дұрыстық (синонимі- импутабельдік
imputabilitas-латынша imputo- кінәні ауыстыру, санастыру) қылмыстық жаза
тағайындалатын әрекет жасағаны үшін тұлғаның жауапкершілікке тартылуының
субъективтік мүмкіншілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықта есідұрыстық – жеке заңи санат және түсінік болып
табылады, сонымен қатар ол өзінің мазмұны мен маңыздылығы бойынша көп қырлы
және ауқымды болып табылады. Оған жан-жақты мінездеме беруге болады:
қылмыстық жауапкершіліктің және кінәнің заң жүзіндегі субъективтік сүйеніші
сияқты; қылмыстық жауапкершіліктін субъектісін мінездейтін, қылмыс
құрамының жалпы белгілерінің ішіндегі бір белгісі ретінде; қылмыстылықтың
және жазаланушылықтың көрсеткіші сияқты; қылмыскердің жеке басының заңды
белгілерінің ішіндегі бір белгісі ретінде және т.б. Бірақ бұл есі
дұрыстық текқана көп қырлы санаттарының және заңды түсінігінің біртұтас
мінездемесі, оның заңдылық табиғатын, заттық мазмұнын, қылмыстық құқықта
және қылмыстық-құқықтық механизмнің қылмыскерге және қылмыстылыққа әсер
етуіндегі функционалдық рөлін және оның тағайындалуын көрсетеді. Сондықтан
есі дұрыстық түсінігінің көптеген бұрыс түсініктерімен келісу қиын, себебі
оларда, есідұрыстық түсінігі әрдайым психикасы жақсы адамның интелектуалдық-
бостандық жағдайы ретінде қарастырылады.
Заңды санаттардың бірі есі дұрыстық- психикалық жағдай емес, ол
тұлғаның психикалық жағдайына заңды баға беру құралы болып табылады. Оны
бөлуге болмайды. Құқықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz