КОРПОРАТИВТІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Қабылбекова Асем Болатқызы
КОРПОРАТИВТІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
(КОРПОРАЦИЯ МЫСАЛЫНДА)
6М050600 – Экономика
Экономика және бизнес магистрі академиялық
дәрежесін алу диссертациясы (жобасы)
Ғылыми жетекші:
Экономика ғылымдарының
докторы, доцент Галиева А.Х.
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Экономика кафедрасының меңгерушісі м.а.,
э.ғ.к., профессор м.а.
Бақтымбет А.С._______________________________
_________________________________ __20___ж.
Астана, 2017 жыл
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.1 Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің мағынасы мен 8
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әлеуметтік жауапкершіліктің ұйым қызметіндегі 12
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің шетелдік және 15
қазақстандық үлгісі ... ... ... ... ... .
2.1 Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің шетелдік 15
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Корпоративті әлеуметтік жауапкершілктің қазақстандық 18
үлгісінің қалыптасуы (Қазақмыс корпорациясының
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандағы ірі компанияларының корпоративті әлеуметтік 22
жауапкершілігін талдау
3. Комапниялардағы әлеуметтік жауакершілікті 42
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Әлеуметтік жауапкершілікті жүзеге асырудың басты 42
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан аумағында әлеуметтік жауапкершілікті дамыту 44
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. Әлеуметтік жауапкершілік саласын сертификаттау үшін Халықаралық Еңбек
Ұйымының ұсынымдары негізінде әзірленген, SA 8000 "Social
Accountability - әлеуметтік есептілігі" стандарты;
2. ВОК КӘЖ стандарты - 2007 "Ұйымның әлеуметтік жауапкершілігі.
Талаптары;
3. ISO 26000:2010 Guidance on social responsibility стандарты
(Әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі басқарма).
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда сəйкес анықтамалармен берілген келесі терминдерді
қолданады:
1. Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік – қоғам міндеттерінің жиынтығын
тұрақты қарастыратын, қоғамды дамыту ерекшелігі мен деңгейіне жауап
беретін, негізгі мүдделі тараптардың қатысуымен өз еркімен және
келісімді дағдыланатын, негізінен қоғам қаражаты есебінен орындалатын
және ішкі мен сыртқы әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға
бағытталған жүйе.
2. Корпоративтік әлеуметтік бағдарлама - әлеуметтік, экономикалық және
экологиялық салалардағы қызметті жүзеге асыратын ерікті түрде
байланысқан, ол бизнесті жүргізу сұрау салуларды шешуге бағытталған
және Компания қызметіне мүдделі тараптардың қанағаттандыру стратегиясы
мен миссиясы.
3. Қайырымдылық қызметі - азаматтарға немесе заңды тұлғаларға мүлікті,
ерікті түрде риясыз (өтеусіз немесе жеңілдікті шарттарда) беру бойынша
жұмыстарды орындау, өтеусіз қызметтерді ұсыну, ақша қаражатымен қолдау
көрсету бойынша компанияның қызметі.
4. Ұжымдық шарт - кәсіпорындағы әлеуметтік еңбек қатынастарын реттейтін,
сондай-ақ жұмыс берушінің өз қаражаты есебінен жеңілдіктер мен
кепілдіктер бекітетін құқықтық акт.
5. Еңбектің қауіпсіз жағдайлары - еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті
өндірістік факторлардың әсері осы ықпал етудің деңгейді немесе алып
тасталған, гигиеналық нормативтер.
6. Корпоративтік миссия – әдетте объективті өлшемге қиын берілетін
жеткілікті жалпы түсінікте көрсетілетін ұйымның жалпы мақсаттарының
тұжырымдамасы.
7. Әлеуметтік немесе қаржылық емес есептілік – қоғамның, аумақтың, елдің
дамуына қоғамның нақты үлесі туралы ақпаратты анықтау, бағалау, бақылау
және жариялау.
8. Қызметкерді дамытудың жеке жоспары – қызметкерлердің кәсіптік
дағдылар деңгейі мен құзіретін арттыруға бағытталған оқыту шараларының
тізбесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КӘЖ- корпоративті әлеуметтік жауапкершілік
БӘЖ-бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
ӘЖ-әлеуметтік жауапкершілік
БАҚ-бұқаралық ақпарат құралдары
АҚ-акционерлік қоғам
ЖШС-жеке шаруашылық серіктестігі
ҰК-ұлттық компания
ТМД-Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
EURAM- European Academy of Management
(Еуропалық басқару Академиясы)
SSRN - Social Science Research Network
(Әлеуметанудың ғылыми-зерттеу желісі)
WBCSD- World Business Council for Sustainable Development
(Тұрақты дамудың әлемдік іскерлік кеңесі)
EABIS-European Business Ethics Network
(Іскерлік этикасының еуропалық желісі)
СSR- Corporate Stakeholder Responsibility
(Мүдделі тараптың корпоративтік жауапкершілігі
КДД – Корпоративтік даму департаменті
ТБД – Техникалық бақылау департаменті
ҚБЕД – Қаржы және бухгалтерлік есеп департаменті
ЛД – Логистика департаменті
ҚБ – Қауіпсіздік басқармасы
ҚБ – Қызметшілермен жұмыс басқармасы
ӘД – Әкімшілік департаменті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде барлық әлем елдерінде әлеуметтік
жауапкершілік мәселесіне аса назар аударылуда. Корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік тақырыбының өзектілігі, кәсіпорындарда корпоративтік
әлеуметтік жауапкершіліктің маңыздылығын анықтау, оны кәсіпорындарда іске
асыру, дамыту болып табылады. Еліміздегі ірі кәсіпорындарда корпоративтік
әлеуметтік жауапкершіліктің рөлі және тәжірибесі.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік ұғымы өте терең. Бұл ұғымға
қайырымдылық пен демеушіліктен бастап, экология, жергілікті қауымдастықпен
қатынас, дағдарыс кезінде көмек көрсетуге дайын болу, сапасы жоғары тауар
өндіру, сондай-ақ қоғам мүшелерінің заман талабына сай өмір сүруіне
қатысты басқа мәселелердің барлығын да жатқызуға болады. Яғни, балалардың
балабақшалармен жеткілікті қамтылуы, оқушыларымыз бен студенттеріміздің
мектептер мен жоғары оқу орындарында сапалы білім алуы, кәсіпорындарымыздың
жаңа технологияларға сай жарақтандырылып, ондағы еңбек қауіпсіздігінің
күшейтілуі, елді мекендеріміздің экологиялық жағдайы және т.б. осы сияқты
қадау-қадау факторлардың бәрі де айналып келгенде халықтың әлеуметтік
ахуалын сипаттайтын, осыған жалпы әсерін тигізетін жағдайлар.
Мемлекетіміздің экономикасының мүмкіндіктеріне қарай, халыққа
әлеуметтік қамқорлықтың деңгейі әр кезеңде әртүрлі жағдайда болған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл мәселе өте ауыр болды. Бірақ, соңғы
он жылда мемлекеттің адам капиталының даму дәрежесін көрсететін білім мен
ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет және әлеуметтік қорғау салаларына жұмсап
жатқан қаражатының сегіз есе өсуі бұл бағытта жасалынып жатқан ауқымды
жұмыстың қарқындылығын көрсетеді. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың
жүргізіп отырған салиқалы саясатының нәтижесінде жыл сайын республикамызда
әлеуметтік міндеттемелер қомақты бола түсіп, біз ТМД мемлекеттері арасында
көшбасшылар қатарында келе жатырмыз.
Алайда мына Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығында тағы да қарастыратын
мәселелеріміз алда. Соның ең маңызды мәселелерінің бірі – халықтың
әлеуметтік жағдайы. Менің қарастыруға ұсынып отырған тақырыбым
–Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік: тәжірибесі мен даму болашағы. Осы
тұрғыдан алғанда зерттелетін тақырып өткір де өзекті мәселе болып табылады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы, Қазақстандық белгілі кәсіпорындардың
тәжірибелерімен танысып, зерттеу.
Жұмыстың мақсаты – Кәсіпорындарда корпоративтік әлеуметтік
жауапкершіліктің жүзеге асырылуын зерттеу. Оны дамыту жолдарын анықтау.
Қазақстан Республикасы өз алдына мемлекет болып, нарықтық экономикаға
көшкенімізден бері, елімізде таңдалынып алынған тақырыптың зерттелу деңгейі
әлі де төмен деңгейде. Сол себепті, осы тақырыпты ашу мақсатында келесідей
міндеттерді қоямыз:
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық аспектілерін
қамтамасыз ету;
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің Қазақстандық
кәсіпорындардағы тәжірибесі;
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілікті дамыту жолдары.
Тәжірибелік маңыздылығы. Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік
маңыздылығы Қазақстандық белгілі бір кәсіпорындарда тәжірибе өтіп, сол
жерден алған тәжірибемді диссертациялық зерттеуде көрсету.
Зерттеу жұмысының деректік базасы. Зерттеу жұмысын жазуда бірнеше дерек
көздері пайдаланылды. Олардың бөлінуі келесідей:
Деректердің бірінші тобына ұлттық, трансұлттық компаниялардың
корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік туралы жыл сайынғы есептіліктері,
ресми құжаттар, Қазақстан Республикасының Жеке кәсікер жөнінде Заңы .
Деректердің екінші тобына әлеуметтік желіде, бұқара ақпарат
құралдарының ресми сайттарында, басқа да газет, журналдарда жарияланған
мақалалар жатады.
Деректердің үшінші тобына Президентіміздің, кәсіпкерлердің, үкімет
мүшелерінің республикалық форумдарда, бұқаралық ақпарат құралдарында
сөйлеген сөздері жатады.
Осы аталған деректер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін анықтайды
және мағынасын ашады.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниялары.
Зерттеу пәні: Ұлттық компаниялардағы корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік қызметі.
Зерттеу мақсаты: Қазақстанның Ұлттық компанияларының корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік деңгейін талдау арқылы теориялық және практикалық
негізде сипаттап көрсету.
Зерттеудің әдістері: Зерттеуде салыстырмалы және талдау әдісі
пайдаланылады.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
əдебиеттер тiзiмiнен жəне екі қосымшадан тұрады. Диссертациялық жұмыстың
орташа көлемi 45 беттi құрайды. Диссертациялық жұмыс 3 суреттен, 4 кестеден
жəне 20 əдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық негіздері
1. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің мағынасы мен мәні
Корпоративтік жауапкершілік туралы ұғымды мемлекеттік органдарда,
бизнесте, үкіметтік емес ұйымдарда және қауымдастықтар өздерінше айқындап,
өздерінше түсінеді. Корпоративтік жауапкершілік түсінігінің корпоративтік
азаматтық, тұрақты даму, бизнес жауапкершілігі, әлеуметтік
жауапкершілік секілді қанша тұжырымдамалары болса, соншалықты атауға да ие
– бәрінің негізінде бизнесті жүргізу құқығы үшін қажетті әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық аспектілерінің есепке алу сияқты үш бірлікті
қағидалары бар екендігін көрсетеді. [1]
Соңғы жылдары корпоративті әлеуметтік жауапкершілігі деген түсінік
кеңінен тарап келе жатыр, бірақ та оны қоғам қайырымдылық шаралары ретінде
қабылдайды . Қайырымдылық немесе филантропия компанияның немесе
кәсіпорынның әлеуметтік жауапкершілігне кіретін бір ғана бөлімі.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік – бұл кәсіпорын немесе компания өз
бизнесін жүзеге асыру барысында, ең алдымен, қоғамның мүддесімен санасу
керектігі және қызмет көрсетіп отырған тұтынушылары мен компания
қызметкерлері, мердігерлері мен акционерлері, сонымен қатар өзге де
стейкхолдерлер алдындaғы жауапкершілікті сезіне білуі тиіс екендігі туралы
бекітілген тұжырымдама болып саналады.
Кәсіпорындардың халықты жұмыспен қамтамасыз етіп, барлық салықты төлеп
отырғанын әлеуметтік жауапкершілік деп санауы жоғарыдағы тұжырымдамаға
мүлде сәйкес келмейді. Бастысы мәселе, КӘЖ кәсіпорындардың заңды мүлтіксіз
орындауымен ғана шектеле қоймайды, олар өз еріктерімен белсенді түрде
қоғамның қызығушылығын арттыруы тиіс. Одан табыс аз мөлшерде төмендеуі
мүмкін, оның есесіне кейін компания түрлі әлеуметтік құбылыстарға төтеп
бере алатындай күш-жігер жинайды. Статистикалық мәліметтерге сүйенетін
болсақ, банкротқа ұшырап, бизнес жоспарларын іске асыра алмаған
кәсіпорындардың көбі кезінде қоғам мүддесінен өз пайдасын жоғары қойғандар
екен. Оған Қазақстаннан мынадай мысалдар келтіре аламыз: Меніңше, қазір
сәнге айналған CSR-ден (корпаративті әлеуметтік жауапкершілік) гөрі,
Corporate Stakeholder Responsibility (стейкхолдерлер алдындағы корпаративті
жауапкершілік) деген дұрыс сияқты. Өйткені, егер акционерлердің
мүддесіндегі антагонисті қайшылықты (жұмысшылар құқығын қорғау, қоршаған
ортаны қорғау, халық денсаулығы болсын, қай сала болмасын, аз шығын
шығарып, көп табыс табуға құштарлық) ортақ мүдделер біріктірмесе, компания
немесе кәсіпорын ішінара және қоғамда дағдарыстан құтыла алмайтын болады
деп ойлаймын. [2,3]
Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік – бұл жай ғана тұжырым емес,
біз күнделікті қызметімізде ұстанатын бизнесті жүргізу тәртібі. Әлеуметтік
жауапкершілік принциптерін сақтау компанияның тек жоғары басшылығы үшін
ғана емес, барлық қызметкерлері үшін де айрықша құзірет болып табылады.
Істі жүргізудің мұндай стилі жұмыстан қанағаттанушылыққа әкеледі және
барлық тараптар – үкімет, жұмысшылар және оның отбасы мүшелері,
тұтынушылар, жергілікті қауымдастықтар және акционерлер үшін пайдалы.
Қазіргі уақытта елімізде көптеген адамдар тек шикізат ресурстарын өндіруге
негізделген даму үлгісі ел үшін қолайсыз екендігін анық түсіне бастады,
соған байланысты қоғам алдына қазіргі заман талабына сай әлемнің бәсекеге
қабілетті және табысты ұлттарының қауымдастығына кіру мақсаты тұр. [4]
Кортпоративті әлеуметтік жауапкершілікпен шұғылданатын
академиялық орталықтар мен ұйымдар тізімі
Академиялық орталықтар Ұйымдар
European Academy of Kazakhstan Public Private
Management (EURAM); Partnerships Center;
Kazakh-British Chamber of
Academy of Management Commerce ;
Social Science Research European Academy for Business
Network (SSRN); in Society (EABIS);
International Labour
CSR Center Organization;
European Business Ethics World Business Council for
Network Sustainable Development
(WBCSD);
Fridtjof Nansen
Institute
Сурет 1 - Кортпоративті әлеуметтік жауапкершілікпен шұғылданатын ұйымдар
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің деңгейлерімен мен
критерийлері
Заң және этикалық тәртіп
аясында бизнестің
міндеттемелері
Бірінші Кәсіпорынның өз
деңгейі қызметкерлері
алдындағы базалық
жауапкершілігі
Екінші Кәсіпорынның
деңгейі өзінің
жұмысшылары,
салымшылары
алдындағы ішкі
жауапкершілігі
Кәсіпорын
қызметкерлеріне
ұсынылған әлеуметтік
маңызы бар
бағдарламаларды және
жеңілдіктерді жүзеге
асыру
Үшінші Кәсіпорынның
деңгейі қайырымдылық және
демеушілік көмек
көрсетудегі
сыртқы
жауапкершілігі
Кәсіпорын қызметінің
көрсеткішін дамытуға
арналған әлеуметтік
бағдарламаларды
құрастыру
Төртінші Кәсіпорынның ішкі
деңгейі және сыртқы
ортасын есепке
ала отырып,
корпоративтік
мақсатқа қол
жеткізу
Бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін
экономикамен
байланыстыру арқылы
ынталандыру
Бесінші Қоғам алдындағы
деңгейі белсенді
әлеуметтік
жауапкершілікті
жүзеге асырудағы,
әлеуметтік
инвестициялар
Әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге
асыруға бағытталады
Алтыншы Қайырымдылық Қайырымдылық
деңгейі көрсетуге мәжбүр іс-шараларын жізеге
болған ұйымдарға асыру
көмек көрсету
Сурет 2 - Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің деңгейлері мен өлшемдері
Кесте 1 - Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жіктелуі
№ БӘЖ топтамасының Жіктелуі Мазмұны
критериилері
1. Субъект бойынша БӘЖ: Жалпы:
Шағын тура міндеттерін орындау
Орта Ерекшеліктері:мүмкіншілік
Ірі тер мен әлеуметтік
бағдарламалардыжүзеге
асырудың масштабы
2. Түрлері бойынша Ішкі Кәсіпорынадағы, фирмадағы
азаматтық капиталдың
іскерлік тәжірибесі:
Еңбек қауіпсіздігі
Жалақы төлеміінің
тұрақтылығы
Әлеуметтік маңызы бар
жалақыны қолдау
Қызметшілерді қосымша
медециналық және
әлеуметтік сақтандырулар
Оқу бағдарламалары және
біліктілікті көтеру және
дайындау бағдарламалары
Сыртқы Жергілікті
қауымдастықты, жалпы
қоғамды дамытудың
іскерлік тәжірибесі.
Тауарлар мен қызметтерді
тұтынушылардың алдындағы
жауапкершілік (сапалы
өнім шығару).
Қоршаған ортаны қорғауға
ат салысу
Демеушілік және
қайырымдылық
Жергілікті қауымдастықпен
және жергілікті билікпен
қарым-қатынас
Кризистік жағдайларға
қатысуға дайын болу
3. Міндеттерді орындау Төрт деңгей Бірінші базалық
деңгейлері бойынша деңгей-фирмалардың ойын
ережесіне сәйкестура
міндеттемелерді нақты
орындау
кесте 1 жалғасы
№ БӘЖ топтамасының Жіктелуі Мазмұны
критериилері
Екінші деңгей-фирмаішілік
әріптестік
қарым-қатынастарды дамыту
Үшінші
деңгей-бағдарламалар және
қызметі кәсіпорынның
шегінен шығатын әрекеттер
болып табылатын бағыттар
Төртінші жоғарғы
деңгей-бизнес
құрылымдардың өз еркімен
қайтарымсыз қайырымдылық
, демеушілік қызметі.
4. Масштабы БӘЖ: Кәсіпорын, фирма
бойынша микро деңгей деңгейіндегі
жауапкершілікті
мезо деңгей қарастырады.
Аймақ деңгейіндегі
макро деңгей жауапкершілікті
қарастырады.
Мемлекет және әлемдік
қауымдастық деңгейіндегі
жауапкершілікті
қарастырады
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік – бұл кәсіпорын өз бизнесін
жүргізгенде, ең алдымен, қоғамның мүддесімен санасу керектігі және қызмет
көрсетіп отырған тұтынушылары мен кәсіпорын қызметкерлері, мердігерлері мен
акционерлері, сонымен қатар өзге де стейкхолдерлер алдындaғы
жауапкершілікті сезіне білуі тиіс екендігі туралы анықтама.
2. Әлеуметтік жауапкершіліктің ұйым қызметіндегі маңыздылығы
Ұйым қызметіндегі әлеуметтік жауапкершілік – қызмет сапасының кепілі.
Заңнама, шарт келісімдер, іскерлік және әдептік ұстанымдардың талаптарына
сәйкес алынған міндеттемелер бойынша жауапкершілік болып табылады.
Компанияның әрбір қызметкері ұсынылатын қызмет үшін клиенттер алдында үлкен
жауапкершілік алады. Өз кезегімен, компания өзінің клиенттері мен
серіктестерден дәл сондай жауапты болуларын күтеді. Оған қоса, компания
мемлекет және қоғамның алдындағы әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Компания үшін нәтиже қана емес, сонымен бірге оларға қол жеткізу
тәсілдері маңызды. Компанияның корпоративтік әлеуметтік саясатының маңызды
қағидаты, әлеуметтік жауапкершілік қағидаттары болып табылды, ол үшін
Компания: толықтай алғанда азаматтық қоғамның мүддесін есепке ала отырып,
өзінің
( стратегиясын қалыптастырады; заңнамына сақтаайды;
( көпшілік қабылдаған моральдық-этикалық нормаларды ұсынады;
( адамның құқығын құрметтейді;
( өзінің қызметіне мүдделі тараптардың-акционерлердіңғ қызметкерлердің,
( әріптестердің, тұтынушылардың, компания қызмеі мен қандай да бір
байланыса бар өзге де әлеуметтік топтардың мүдделері балнсын қамтасыз етуге
ұмтылады; табиға ресурстарды неғұрылым ұқыпты пайдалануға және халықтың
( тіршілік жағдайларын жақсартуға ұмтыла отырып, Келешек ұрпақтың
мүдделерін ескереді; Компания қызметкерлерінің қауіпсіздігінің қамтамасы
ету және
( денсаулығын сақтау бойынша бірізді жұмыс атқарады. [5]
Корпоративтік құндылықтар мен стандарттар Компания жетістігінің
маңызды құрылымы болып табылады. Олар көрсетілетін қызмет сапасының және
компанияның сенімділігінің кепілі болып табылады.
Қызметкелерге қатысты Компания өзінің жауапкершілігіне келесі
міндеттемелерді алады:
• жұмыспен қамтамасыз ету, еңбекақы жүйесін бекіту және ашық сайыс
негізінде,жыныстық, қызметкердің жеке қасиеттерін, білімділігін,
шеберлігін басшылыққа алып,жыныстық, нәсіл, саясаттық, діни және өзге
тәрізді себептерді есепке алмай, қызметтік мансаптың өсуіне мүмкіндік
жасау;
• Компания үшін маңызды болатын қызметкерлердің бастамашылық ойлары мен
ұсыныстарын бағалау және қолдау көрсету;
• Компанияның ішкі құжаттарына,еңбек шарттарына сәйкес еңбекақы
бәсекелестік қабілетті жүйесін ұйымдастыру, жалақының уақытында
төленуін қамтамасыз ету;
• қолданыстағы заңнамамен көзделген еңбек қорғауы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, сондай-ақ қызметкердің кәсіптік өсуіне, оның жеке
қауіпсіздігіне ықпал жасайтын кепілді шараларды қамтамасыз ету;
заңнамамен көзделген шектерінде қызметкерге қатысты құпилық ақпараттың
сақталуын қамтамасыз ету; заңнамада бекітілген мөлшер мен тәртіпте
жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырылуын
қамтамасыз ету;
• қызметкерлерге қатысты әділ де шынайы көзқарасты қамтамасыз ету,
шиеленіс жағдайларды және қызметкерлердің өз міндеттерін сақтамау
дәйектерді тексеру негізінде қарастыру;
• туындайтын мәселер бойынша осы немесе өзге жағдайларға байланысты
тікелей немесе одан жоғары басшыларға еркін түрінде баяндауға, сондай-
ақ заңнама, Компанияның ішкі құжаттары және кодекс бойынша болуы
мүмкін немесе анықталған бұзушылық жөнінде хабардар етуге мүмкіншілік
жасау;
• лайықты жағдайлармен қамтамасыз ету және оқу және оқытудың әр түрлі
тәсілмен өзіндік білімін көтеруін қолдау ( тәлімгерлік, ротациялар,
қашықтан оқыту, корпоратив семинарлар, магистратура, Қазақстан
Республикасы шегінде және шет елде өткізілетін семинарларға, дӛңгелек
үстелдерге қатысу, тәжірибе алмасу, қазақ және ағылшын тілдерді оқуын
ынталандыру және т.б.);
• еңбек заңнаманың өзге талаптарды, еңбек шарттардың талаптарын сақтау.
[6]
Кәсіпорындағы әлеуметтік жауапкершілікті жүргізу
ұстанымдары
Әлеуметтік мәселелер бойынша кәсіпорын мен мемлекеттің мүдделерінің
өзара үйлесуі
АҚШ Еуропа
Экономикалық Корпоративті басқарудың Заңмен орнатылған ереже
әлеуметтік принциптеріне сақтау.
жауапкершілік Тұтынушыны қорғау мен
тиесілі сыйақы
кесте 2 жалғасы
АҚШ және Еуропада КӘЖ үлгілері
АҚШ Еуропа
Заңдық әлеуметтік Кәсіпорынның заңмен Бизнесті жүргізудегі
жауапкершілік белгіленген тәртіп заңнамалық ережелер
ережесі
Әдепті әлеуметтік Жергілікті ортаны қолдауМемлекеттік әлеуметтік
жауапкершілік қорғау және жоғарғы
деңгейдегі салық
Қайырымдылық Жоғары оқу орындарында Жоғарғы деңгейдегі салық
спонсорлық көмек және мемлекеттің түрлі саласын
өнер мен мәдениет қаржыландырады.
Бұл кестеден шетелде корпративті әлеуметтік жауапкершіліктің бір
жүйеге келтірілгенін көреміз. Осыған қарап, Қазақстанмен келесідей
айырмашылықтары бар екендігін байқаймыз:
• Қазақстан компанияларының шетел компанияларымен тәжірибе алмастыруы;
• КӘЖ-дің басқа да принциптерін дамыту;
• Корпоративті әлеуметтік жауапкершілікті жүзеге асыруға кәсіпорындардың
өздері ынталы болу керек;
• Кәсіпорындар мемлекет ұйымдастыратын әлеуметтік іс-шараларға әрдайым
араласу қажет;
• Әр түрлі әлеуметтік-экологиялық жағдайларда (дағдарыс, төтенше
жағдайда) мемлекетке көмек беру керек. [9]
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің американдық үлгісі күрделі
және ең бай болып саналады. Британдық үлгісі сыртқы демеушілердің арқасында
соңғы жылдары қарқынды дамуда. Американдық доктрина, британдық және
континентальды жүйелерге қарағанда соңғы 100 жыл ішінде америка қоғамының
даму ағымымен ақырындап қана унисонға жылжи отырып, айтарлықтай
трансформацияға ұшырап кеткен жоқ.. Американың күрделі және бай мұрасына
қарамастан, соңғы жиырма жыл көлеміндегі британдық және континенталдық
үлгілер еліміз үшін бүгінгі тенденцияларды ескере отырып айтатын болсақ,
өте пайдалы болып табылады.
АҚШ пен Европадағы корпоративті әлеуметтік жауапкершілік үлгілерінің
ашық және жасырын формалары бар.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің ашық формасы кәсіпорынның
қоғам қызығушылық танытатын мәселелерін шешуді ғана өзіне алуындағы
кәсіпорын қызметін білдіреді. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің ашық
формасы әдетте ерікті және өздігінен анықталатын тәртіп сызығын, кәсіпорын
өзі қабылдайтын кәсіпорынның стратегиялары мен бағдарламалары жөніндегі
мәселелерді қарастырады.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жасырын формасы қоғам мүддесі
үшін кәсіпорын жауапкершілігі кәсіпорындармен алдын ала келісілген немесе
оларға ұйғарылған еліміздің ресми және ресми емес институттарын білдіреді.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жасырын формасы негізінде,
қоғамдық, саяси және экономикалық мүдделерді заңды тұлғаның тиісті және
негізделген кәсіпорынға қатысты міндетті талап ретінде қарастыруға алып
келетін ережелер мен тәртіптерді қамтиды.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің американдық үлгісіне
келер болсақ, көп уақыт бойы, корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің тек
американдық жүйе екендігі жайында пікірлер айтылып жүрді. Расында,
бизнестің филантропия және ерікті көмек көрсету дәстүрі АҚШ-та сонау он
тоғызыншы ғасырда кең тараған.
Америка кәсіпкерлігі өзіне тән, субъектілердің толық мүмкіндігіне
сүйенетін қоғамның барлық саласы бүгінгі күнге дейін өзін-өзі реттеп,
дамытып келе жатыр. Мысалы үшін, жұмысшы жұмыс беруші арасындағы еңбек
қатынасы осы екі жақтың арасындағы келісімшарт болып табылады.
Денсаулықты сақтау құқығын американдықтар негізінде өз еркімен
таңдайды, яғни медицина мекемесінің қызметіне жүгіну қажет пе, жоқ па
екендігін (мұннан медициналық сақтандырудағы еркінділік шығады)өздері
шешеді.
Яғни, корпоративті әлеуметтік жауапкершілік аумағындағы
бастамалардың бәрі кәсіпорындар үшін табиғаты жағынан ерікті болып
саналады. Америка қоғамды әлеуметтік қорғау мәселесі бойынша көптеген
механизмдерін жасап шығарды, мысалы: бизнестің есебінен алуан түрлі
әлеуметтік бағдарламаларды шешуге бағытталған шексіз корпоративті қорлар
саны. Американың кәсіби мектебі, бәріне белгілі жеке сектормен
қаржыландырылады, ал осындай жүйелер әлемнің еш бір елінде жоқ.
Кәсіпорынның қоғам алдындағы әлеуметтік жауапты ісі тиісті салықтық
жеңілдіктермен және заңды деңгейде бекітілген шегерімдермен
ынталандырылады. АҚШ үшін мемлекеттік жеке секторға мүмкіндігінше аз
араласуы тән болып саналады. Осыған қарамастан, Америка бизнесі көптеген
коммерциялық емес жобаларды жүйелі түрде қаржыландырады.
Еуропадағы континентальды корпоративті әлеуметтік жауапкершілік моделі.
Компанияның өзінің стейхолдерлерімен арасындағы қарым-қатынас мәселесі
жөніндегі заңнама талаптарының шегінен шыға отырып, корпоративті әлеуметтік
жауапкершіліктің компанияның өз ықыласымен іске асырылатын
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктың европалық үлгісі кәсіпорын
әрекетінің ашық бағыты бола бермейді. Керісінше, АҚШ-та корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік ретінде дәстүрлі түрде қарастырылатын корпоративті
әрекет (яғни, бизнес-қауымдастықтың өз ұсынысымен жүргізілетін), Еуропада
ережеге сай тиісті елдің заңдары, стандарттары және талаптарымен реттеліп
келеді. Осыған байланысты, еуропалық үлгінің америкалық үлгіден ерекшелігін
ажырата аламыз:
• Американдық тәсіл бойынша, экономикалық жауапкершілік негізінен
бизнестің табысы аспектісінде және кәсіпорынның акционерлер алдындағы
жауапкершілігіне негізделеді. Еуропалықтар қарым-қатынастың осы тобына
белгілі бір ұйымның жұмысшылары және жергілікті қауымдастықтар
алдындағы жауапкершілігін жатқызады;
• Еуропадағы құқықтық жауапкершілік әлеуметтік жауапкершіліктің негізі
болып саналады. Еуропалық бизнес мемлекетті қабылданған ережелерді
орындауды жүзеге асыратын институт ретінде қарастырады, ал АҚШ-та
мемлекеттік реттеу жеке еркіндік мәселесіне араласу болып саналады;
• Әлеуметтік мәселелердің көп бөлігін еуропалықтар этикалық
жауапкершілік саласына жатқызады. Еуропада қоғамның бизнеске жоғары
назар аударуы осымен айқындалады. Мысалға, атомды энергетика,
медициналық дәрі-дәрмектерді жануарларға сыннан өткізу, гендік
инженерия үнемі еуропалықтардың назарында.
Еуропада қайрымдылыққа АҚШ-пен салыстырғанда көп көңіл бөлмейді. Бұл
Еуропада Америкамен салыстырғандағы салық ауыртпашылығына байланысты деп
ойлаймын. Нәтижесінде, еуропалық кәсіпорындар филантропиялық акцияларға
заңды бекітілген нормалар арқылы ғана қатысуға мүмкіндіктері бар. [9]
2.2 Корпоративті әлеуметтік жауапкершілктің қазақстандық
үлгісінің қалыптасуы (Қазақмыс корпорациясының мысалында)
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік деген ұғымды көтеріп
отырғанымыздың өзі Елбасының бастамасынан бастау алып, реформаларды жүзеге
асырудың нәтижесінде, Еліміздің нарықты дамытып, қалыптастыру жолында үлкен
қадам жасағанын көрсетеді. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі туралы
республикалық форумда еліміздегі бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
талқыға салынған болатын. Соның бірі - мемлекет пен бизнес экономикадағы
мәселелерді шешуде ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік саладағы мәселелерді
шешу жолында толыққанды мүдделес әріптес болуы керек деген ұғым.
Әлеуметтік жауапкершілік тұрғысынан алып қарағанда мемлекет негізінен
жолдың өзіне тиесілі бөлігін жүріп өтті, тұтасымен алғанда ол қызметін
тиімді атқаруда. Ендігі кезек бизнестікі, – деп атап көрсеткен Елбасымыз
Нұрсұлтан Әбішұлы. Бизнес тек өзін ғана ойламай, білім, денсаулық, спорт,
мәдениет, қайырымдылық шараларына әлеуметтік қолдауға қаржы бөлу керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында экономика саласында -
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация құру туралы идея болатын. Осы идеяны
жүзеге асырар болсақ, әлеуметтік жауапкершілікті дамытудың да бір жолы
болатынын көруге болады. [10]
Елбасы халықаралық форумдардың бірінде "Бізге бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігінің тек Қазақстанның өзіне тән дербес үлгісі қажет. Бұл
үлгіге бизнес пен биліктің іс жүзіндегі әріптестігі, бизнес-қоғамдастық пен
мемлекеттің, сондай-ақ, бизнес пен азаматтық қоғам институттары арасында
әлеуметтік диалог орнатудың әлеуметтік жауапкершілікке ие іскерлік
принциптері қамтылуға тиіс. Бұл үлгі мүдделі тараптардың мүддесін,
құндылықтары мен ұстанымын құрметтеуге негізделуге тиіс. Онда
кәсіпкерлердің елді тұрақты дамытуға, экологиялық проблемаларды шешуге,
әлеуметік маңызды ұлттық және аймақтық проблемаларды шешуге, кәсіби
мамандар дайындауға, қызметкерлердің денсаулығын қорғауға, Қазақстанның
барша азаматтарының әл-ауқаты мен еліміздің экономикалық гүлденуіне қосатын
үлесін арттыру жолдары қарастырылуға тиіс",- деді мемлекет басшысы.
Елбасымымыздың осындай Жолдауларын іске асыру мақсатында Еліміздің
кәсіпорындары, соның ішінде ірі ұлттық компаниялар, ұлттық корпорациялар
әлеуметтік жауапкершілікке ерекше көңіл бөлу керек. Себебі, қазіргі таңда,
олар – Қазақстан экономикасының негізгі тірегі болып саналады. Бұл ірі
компаниялар әлеуметтік жауапкершілік бойынша белгілі бір дәреже есебінде
әрекет етіп жатыр. Көптеген ірі компанияларда дамыған елдерге тән
мемлекеттік-жеке әріптестік элементтері бар әлеуметтік жауапкершілік үлгісі
даму үстінде. [11].
Қазақстандағы әлеуметтік жауапкершіліктің үлгісін қалыптастырған және
Қазақстандағы ең ірі және әлемдегі алдыңғы қатарлы мыс өндірушілердің бірі
Қазақмыс корпорациясы болып табылады. Қазақмыс корпорациясы Қазақстан
Республикасы Президентінің 2008 жылғы Парыз бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігі конкурсының Гран-при жүлдесіне ие болған компания болып
табылады.
Қазақмыс корпорациясы Қазақстанда алғашқылардың бірі болып бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігі принциптері мен құндылықтарын белсенді түрде
жүзеге асыра бастаған. Корпорация өзінің күш-қуатын еңбек қауіпсіздігіне,
жалақының тұрақтылығына, қосымша медициналық және әлеуметтік сақтандыруға,
өзінің қызметкерлері мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауға бағыттады.
Жергілікті мектеп түлектеріне еліміздің ең мәртебелі жоғары оқу орындарында
оқу гранттарын береді. Қазақмыс кәсіпорындары қызмет ететін өңірлердің
бәрінде балабақшалар жұмыс істейді, олардың барлығы корпорация балансына
алынған. Қазақмыс баскетбол, волейбол және хоккей командаларына, бокс
және күрес секцияларына, Таеквондо спорт мектебі мен Футбол академиясына
демеушілік көрсетіп келеді. [12]
Қазақмыс корпорациясы Қазақстанның әр өңірінде әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асырып отырады. Қазақмыс копорациясының тек
Жезқазған аумағы бойынша әлеуметтік инвестициялары жылына шамамен
7 млрд теңгені құрайды. Әлеуметтік нысандарды ұстауға, қайырымдылық пен
демеушілікке жұмсалатын инвестициялардан басқа Қазақмыс Тобы өз
қызметкерлерінің еңбек жағдайларын жақсартуға ерекше назар аударып келеді.
Осылайша, Жезқазғанда 62 әлеуметтік-өндірістік нысандардың (ӘТК, асханалар,
сауықтыру бөлмелері, жатақханалар) әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту
жөніндегі бағдарлама іске асырылуда. 2013-2014 жылдары оған шамамен 3,5
млрд теңге жұмсау жоспарланған. Қазақмыс копорациясы сонымен қатар,
аймақта шағын және орта бизнестің дамуына қолдау көрсетіп келеді.
Қазақмыстың бастауымен, аймақта жаңа өндірістерді іске қосып, жаңадан жұмыс
орындарын ашу, жергілікті тауар өндірушілер мен тауарларды, жұмыстар мен
қызметтерді жеткізушілердің бәсекеге қабілеттігін арттыру және қолдау
мақсатында, Жезқазған кәсіпкерлерінің Қауымдастығы құрылды. Бүгінгі күні
Қауымдастықтың құрамына 38 орта және шағын кәсіпкорын кіреді.
Сонымен қатар, Қазақмыс корпорациясы үнемі Еліміздегі әр түрлі
мерекелік шараларға ат салысып, демеушілік және әлеуметтік көмек көрсетіп
отырады. Атап өтетін болсақ, Қазақмыс корпорациясы жақында атап өткен
Ұлы Жеңістің 70 жылдық мерейлі мерекесін тойлауға көптеген іс-шаралар
өткізген, оның ішінде қайырымдылық іс-шаралары да қамтылған. Жалпы
мерейтойды тойлауға компания 32 миллион теңге қаржы бөлді. Қазақмыс
корпорациясы Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен мүгедектеріне, соларға
теңестірілген азаматтарға, соғыста құрбан болғандардың және із-түзсіз
жоғалғандардың жарларына , сол сияқты тыл ардагерлеріне қаржылай көмек
көрсетіледі. Соғыс ардагерлеріне мереке қарсаңында 150 мың теңгеден
беріледі. Сонымен қоса ардагерлерге әлеуметтік көмек көрсетілген:
диспансерлік тексеру, ақысыз медициналық көмек, санаторилерге ақысыз
жолдамалар бөлінген. [13]
Қазақмыс корпорациясы бизнестің әлеуметтік жауапкершілік идеясын
әрдайым жүзеге асырып, экономикалық қиындықтарға қарамастан, компания
басшылары жұмысшыларды еңбекпен қамту және оларға лайықты жалақы төлеудің
барлық мүмкіндіктерін қарастырып жатады. Жыл сайын Қазақмыс корпорациясы
жүздеген қызметкерлер мен олардың балаларын демалуға жібереді, қаланың
кәсіптік мектептерімен бірлесе отырып өздерінде жұмыс істейтін кадрлар
даярлайды.
2015 жылы Қазақмыс компаниясында нарықта жез құнының күрт түсіп
кетуіне байланысты күрделі экономикалық жағдай туды. Кәсіпорынның тиімсіз
болып тұрған бөлігі тоқтатылды. Осы экономикалық жағдайға қарамастан
Қазақмыс корпорациясы 2000-ға жуық жұмыскерлерді біліктілігін арттыру,
оқыту курстарынан өткізді. Барлық қызметкерлер орташа жалақы алған,
оқытылғаннан кейін оларды Бозшакөл, Ақтоғай жобаларына жұмысқа орналастыру
жоспарланған . Біз тіпті күрделі экономикалық кезеңде де ұжымға аса салмақ
түсірмей, оңтайландыру үрдісіне өтуге тырыстық. Әлеуметтік жауапкершілік
біз үшін маңызды. Әр жұмыскер үшін жауаптымыз, - деп атап көрсеткен
Қазақмыс корпорациясы басшылары.
Кесте 3 - Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің қазақстандық
үлгісін қалыптастырған кәсіпорындар
№ Жыл Кәсіпорын атауы Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
құндылықтары мен прицнциптері
1 2008Қазақмыс Қазақстанда алғашқылардың бірі болып бизнестің
корпорациясы әлеуметтік жауапкершілігі құндылықтары мен
прицнциптерін белсенді жүзеге асыра бастаған.
Корпорация өзінің күш-қуатын еңбек
қауіпсіздігіне, жалақының тұрақтылығына, қосымша
медициналық және әлеуметтік сақтандыруға, өзінің
қызметкрелері мен зейнеткерлерін әлеуметтік
қорғауға бағыттады.
2 2009Торғай ПетролеумГазды кешенді қайта өңдеу қондырғылары жобасы
АҚ шеңберінде қазақстандық мазмұны 100% 350-ден
астам жұмыс орындарын құрған. 2009 жылы компания
қазақстандық мамандарды оқытуға және кәсіби
даярлауға, техникалық және бейінді оқытуға 126
млн. теңгеден аса қаражат жұмсаған.
3 2010СНПС–АктобемунайгҚызметкрел ерінің барлық санаттарына берілетін
аз АҚ жеңілдіктердің көлемі мен бағыттын көбейтіп
келеді. мәселен, 2010 жылы демалыққа қосылатын
сауықтыру материалдық көмегі 158,8 млн.теңгені
құраса, жылдық әлеуметтік пакеттің жалпы мөлшері
бір адамға шаққанда - 185,2 мың теңге болды.
Демеушілік және қайрымдылық мақсаттарындағы
шығыстардың жалпы сомасы 815 млн.теңгені
құраған.
4 2011Теңізшевройл ЖШС 2010 жылы Игілік,бағдарламасына 2,9 млрд.
теңге бөлген, оның негізгі бөлігі Құлсары
қаласындағы Сумен жабдықтау жүйесін
реконструкциялау жобасы бойынша жұмысты
жалғастыруға, 116 млн. теңге денсаулық сақтау,
білім беру және оқыту сапасын жақсартуға
бағытталған, нөлдік мөлшерлеме бойынша
ипотекалық кредит беріп, қызметкерлердің жоғары
білі алуына және немесе жоғары білімнен кейін
білімін жалғастыруына қаржылай көмек көрсеткен
5 2012Қаз ТрансОйл АҚ Жалпы сомасы 4,1 млрд. теңгеге әлеуметтік
нысандар құрылысын қаржыландырған, оның ішінде:
Үшарал қаласындағы тұрғын үй; Павлодар
қаласындағы бес көп функционалды спорт алаңының
құрылысы; Орал қаласында 6 бес қабатты тұрғынүй
құрылысы; т.б. Павлодар қаласындағы
функционалды спорт алаңының құрылысы салынды.
Компания жалпы сомасы 2,6 млард. Теңгеге
демеушілік (қайырымдылық) көмегін көрсеткен.
6 2013Өскемен 2013 жылы Өскеменнің және басқа да облыстардың
титан-магний тұрғындары үшін Новая Согра, кентінде бір
комбинаты АҚ ауысымда 240 орынға арналған емхананы қамтитын
құны 1,1 млрд. теңге тұратын медицинылық орталық
салу жобасын іске асырды. Компанияның
әлеуметтік шығыстары 359 млн.теңгені құраған.
Қызметкерлерді оқытуға шамамен 40 млн.теңге
жұмсалған.
Ескерту: автормен құрылған
2.3 Қазақстандағы ірі компанияларының корпоративті әлеуметтік
жауапкершілігін талдау
Теңізшевройл ЖШС Атырау облысындағы алып Теңіз кенішінде геологиялық
барлау және игеру жұмыстарымен айналысатын Қазақстандағы ірі кәсіпорын
болып табылады.
Корпоративтік жауапкершілік Қазақстанның басқа компанияларына
қарағанда Теңізшевройл -да кең мағынада түсіндіріледі. Теңізшевройл ЖШС
үшін КЖ бұл тек қоғам мен қызметкерлердің дамуына қосылған үлес емес.
КЖ біздің өз арамыздағы және серіктестеріміз арасындағы қарым-қатынасты
анықтайтын этикалық құндылықтар мен қағидалардықамтиды. КЖ – бұл біздің
қызметіміздің экологиялық көрсеткіштері
және Қазақстан экономикасына қосып отырған қомақты үлесіміз. КЖ біздің
қызметкерлерімізбен, үкіметпен және жергілікті жұртшылықпен қарым-қатынас
құру ережелерін қамтиды.Корпоративтік жауапкершілік біздің қызметіміздің
және Қазақстаналдындағы міндеттемелеріміздің басты негізі болып табылады.
Біздің міндеттемелеріміз компания қызметінің барлық бағыттарынаықпал ету
нәтижелерін көрсетеді. Теңізшевройл ЖШС корпоративтік жауапкершілікті
ұдайы жақсарту бағытында айтарлықтай жұмыстар атқарды.Компанияның миссиясы,
стратегиялық міндеттері мен негізгі құндылықтары корпоративтік
жауапкершілікті басқарудағы Теңізшевройл ЖШС жетістіктерінің іргетасы
болып табылады. Теңізшевройл ЖШС КӘЖ жүзеге асыруда келесідей бағыттарды
қарастырады:
• Қауіпсіздік техникасы, денсаулық және қоршаған ортаны
қорғау саласындағы жоғары өндірістік нәтижелер;
• Кадрларды дамытудың стратегиялық бағдарламасы;
• Жергілікті қауымдастыққа және жұртшылықпен
айланысқа бөлінетін инвестициялар
Теңізшевройл ЖШС өзінің әлеуметтік жауапкершілік элементтерінің бірі
ретінде жұмысшылар алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін айқындайды.
Теңізшевройл ЖШС ұжымында түрлі жастағы, мамандығы, тәжірибесі мен
мүдделері әр алуан адамдар еңбек етеді. Алайда, қызметкерлер мен жұмыс
ортасының әр алуандығына қарамастан, компания олардың әлеуметтік қорғалуын
қызметкерлердің кәсіпорынға қатыстылығына, корпоративтік мәдениетке,
қызметкерлердің компания құндылықтары мен стратегияларын ұстанушылықтарына
бағытталған әлеуметтік бағдарламалар, жеңілдіктер мен бастамалардың
кеңейтілген пакеті арқылы қамтамасыз етеді. Теңізшевройл ЖШС -нің
қызметкерлер алдындағы әлеуметтік жауапкершілігі 1996 жылдан бері
қолданылып келе жатқан ұжымдық шартта рәсімделген.
Ұжымдық шарт әр үш жыл сайын жаңартылып, өзгертіліп тұрады. Соңғы
жаңарту 2014 жылдың 1 қаңтарында енгізілді. Теңіз мұнай-газ кешені
жұмысшыларының кәсіподағы, Теңізшевройл ЖШС жұмысшылар бірлестігі
және компания басшылығы ұжымдық шарт тараптары болып табылады. Ұжымдық
шартта бекітілген компанияның әлеуметтік міндеттемелері ретінде
төмендегілерді атап өтуге болады:
• Қызметкерлерді оқыту және жетілдіру;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкерлерінің жоғарғы және ЖОО-нан кейінгі білім
алуы;
• Қызметкер мен олардың отбасыларының медициналық
сақтандырылуы;
• Қызметкердің кезекті еңбек демалысына қосылатын жылдық
денсаулық сауықтыру ақысы;
• Салауатты өмір салты және спорт бағдарламасы;
• Вахталық жұмыс әдісі үшін тұрғылықты жер, тұрмыстық және
тынығу жағдайларын ұйымдастыру;
• Жұмыс орнына компания көлігі арқылы жеткізу;
• Қызметкердің өз балалары үшін ұйымдастырған демалыс
шығындарын қайтару;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкерлерінің балаларына арналған Мирас-Атырау
балабақшасы;
• Компания қызметкерлерінің балаларына жоғары білім алу үшін
қаржылай көмек көрсету бағдарламасы;
• Теңізшевройл ЖШС зейнеткерлерін қолдау;
• Қызметкерлер үшін компания қатысуымен болатын депозиттік
шоттарға қаражат жинақтау бағдарламасы;
• Еңбек өтілі үшін ынталандыру бағдарламасы;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкеріне банк мекемелері арқылы пайызсыз ипотекалық
несие беру.
Үдерістің негізгі шараларына Теңізшевройл ЖШС-нің көшбасшылықты
дамыту жөніндегі құрылымдық бағдарламасы, кадрлық резервті жоспарлау және
халықаралық тағайындау бағдарламасы жатады. Техникалық дағдыларды дамыту
үшін техникалық мамандар үшін бағдарламалар енгізілген, жұмыс
тағайындаулары, тәлімгерлік, техникалық білімді кеңейту арқылы олардың
біліктілігін арттыруға негізделген.Соңғы бес жылда компанияның
қызметкерлерді оқытубағдарламаларына жұмсаған қаражаты 41 млн. АҚШ долларын
құрады. 2015 жылы халықаралық тағайындаулар бағдарламасы бойынша
Теңізшевройл ЖШС -нің 90-нан астам қызметкері жаңа білім алу және
дағдыларын жетілдіру әрі алған тәжірибелерін Теңізшевройл ЖШС -ға қайта
оралған соң пайдалану мүмкіндігіне ие болды.
Теңізшевройл ЖШС ұлттық қызметкерлерін медициналық сақтандыру
Қазақстан Республикасы сақтандыру компаниялары арқылы қамтамасыз етіледі.
2015 жылы жалпы сақтандырылғандар саны 8 180 адамды құрады. Теңізшевройл
ЖШС компания қызметкерлері мен олардың отбасы мүшелеріне стандарттық
қызметтер пакетін ұсынады. Компанияда қызметкерлер үшін және олардың отбасы
мүшелерінің денсаулықтарын күтуге бағытталған бағдарламалар бар. Вахтамен
жұмыс істейтіндер Теңіз аумағында орналасқан, заманауи медициналық
техникамен жабдықталған клиника қызметтерін пайдалана алады.Теңіздегі
клиникада жұмысшылар жыл сайын медициналық тексерістен өтіп, керек жағдайда
медициналық қызметтердің басқа түрлерін, соның ішінде жедел жәрдем көмегін
пайдаланады. Теңізшевройл ЖШС салауатты өмір салтын насихаттаудың жалпы
стратегиясы шеңберінде 2015 жылдың шілде айында компания қызметкерлері
мен олардың отбасы мүшелеріне арналған, құпиялылық қағидасы сақталатын
тегін психологиялық көмек көрсету бағдарламасын енгізді. Жыл ішінде Теңіз
және Атырау қызметкерлері үшін көптеген спорттық шаралар мен сайыстар
ұйымдастырылады. Салауатты өмір салтын насихаттау мақсатында Теңізшевройл
ЖШС -ның барлық қызметкерлері дене шынықтыру-сауықтыру орталықтарының
қызметтерін пайдалана алады. [14]
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі – ПетроҚазақстан компаниясы
үшін бірінші орында тұрған басымдық.Бүгін компанияда иық тірескен
халықаралық ұжым жұмыс істейді, оның мүшелерін жұмылдыратын күш – біртұтас
корпоративтік рух, қалыптасқан дәстүрлер және табысқа жетуді нысанаға алу.
ПетроҚазақстан компаниясы қызметкерлер құрамын дайындауға үлкен көңіл
бөледі. Тек соңғы екі жылдың өзінде-ақ біз үш мыңнан астам адамды, яғни өз
қызметкерлеріміздің әрқайсысын дерлік оқытып, қайта дайындықтан өткізе
алдық. Біздің әлеуметтік бағдарламаларымызда дарынды жастарға қолдау жасау,
бұқаралық спортты дамыту, балалар үйлеріне, қоғамдық қорларға, зейнеткерлер
мен мүгедектерге көмек көрсету ісі ерекше орын алады. Әлеуметтік саладағы
біздің қызметіміз қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жобаларсыз олқы болар
еді. Біз газды пайдаға жарату бағдарламасын іске асырудың соңғы сатысына
жеттік, бұл бағдарламаның мәні мен маңызы мұнай-газ саласының ауқымында да,
сондай-ақ жалпы республикада да ешқандай күмән тудырмайды.
Жауапкершілік арқылы үйлесімге ұмтылу – осы сөздер ПетроҚазақстан
компаниялар тобының корпоративтік ұстанымын барынша дәл бейнелейді. Біз
қоршаған ортамен, заңнамамен, қызметкерлерімізбен, жергілікті тұрғындармен,
сондай-ақ адамгершілік қағидаларымен үйлесім табуға ұмтылуды өзіміздің
басты мақсатымыз деп санаймыз. Ештеңеге қарамастан, қайткенде де пайданы
көбейту – мұндай саясат ПетроҚазақстан үшін мүлде жарамайды. Оңтүстік
Қазақстан мен Қызылорда облысының тігінен интеграцияланған аса ірі мұнай-
газ компанияларының бірі бола отырып, ПетроҚазақстан компаниясы аймақтағы
экономикалық көшбасшы рөлін атқарады, ал оны корпоративтік әлеуметтік
жауапкершілік (КӘЖ) стандарттарын орындамастан атқару мүмкін емес. КӘЖ
қағидалары бізге бизнесті жүргізудің, билік органдарымен және қоғаммен
өзара қарым-қатынас жасаудың халықаралық стандарттарына бірте-бірте, қадам-
қадаммен жақындауға мүмкіндік беретін маңызды бағдарлар болып табылады. КӘЖ
қағидаларын ұстану ПетроҚазақстан компаниясының жоғары басшылығы үшін
ғана емес,сондай-ақ әрбір қызметкері үшін де басты міндет болып табылады.
Осылайша жұмыс істеу мәнері барлық тараптарға мемлекетке, жұмыскерлерге
және олардың отбасы мүшелеріне, өнімді тұтынушыларға және жергілікті
тұрғындарға, сондай-ақ акционерлерге қанағат сезімі мен пайда әкеледі.
ПетроҚазақстан компаниясының әлеуметтік жауапкершілі г інің ірге тасы
компанияның жұмыскерлерінің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, медициналық сақтандыру жүйесінің арқасында қызметкерлердің денсаулығын
қорғау, оқыту мен дайындау бағдарламалары арқылы адами ресурстарды дамыту,
сондай-ақ кешенді басқару жүйесін ендіру
жолымен қоршаған ортаны қорғау болып табылады. ПетроҚазақстан компаниясы
Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының – компанияның өзі қызмет
ететін, оның қызметкерлері тұратын және жұмыс істейтін аймақтардың халқы
алдындағы әлеуметтік жауапкершілікті толық көлемде ұғынады.
ПетроҚазақстан – Қазақстандағы әлеуметтік және қайырымдылық жобаларының
аса ірі демеушілерінің бірі, ол осы жобаларды іске асыруға елеулі
инвестициялар құйып отырады. Аймақтарға тұрақты негізде әлеуметтік қолдау
көрсету үшін Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының әкімдіктерімен
арадағы ынтымақтастық туралы Меморандумдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Қабылбекова Асем Болатқызы
КОРПОРАТИВТІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
(КОРПОРАЦИЯ МЫСАЛЫНДА)
6М050600 – Экономика
Экономика және бизнес магистрі академиялық
дәрежесін алу диссертациясы (жобасы)
Ғылыми жетекші:
Экономика ғылымдарының
докторы, доцент Галиева А.Х.
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Экономика кафедрасының меңгерушісі м.а.,
э.ғ.к., профессор м.а.
Бақтымбет А.С._______________________________
_________________________________ __20___ж.
Астана, 2017 жыл
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.1 Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің мағынасы мен 8
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әлеуметтік жауапкершіліктің ұйым қызметіндегі 12
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің шетелдік және 15
қазақстандық үлгісі ... ... ... ... ... .
2.1 Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің шетелдік 15
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Корпоративті әлеуметтік жауапкершілктің қазақстандық 18
үлгісінің қалыптасуы (Қазақмыс корпорациясының
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандағы ірі компанияларының корпоративті әлеуметтік 22
жауапкершілігін талдау
3. Комапниялардағы әлеуметтік жауакершілікті 42
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Әлеуметтік жауапкершілікті жүзеге асырудың басты 42
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан аумағында әлеуметтік жауапкершілікті дамыту 44
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. Әлеуметтік жауапкершілік саласын сертификаттау үшін Халықаралық Еңбек
Ұйымының ұсынымдары негізінде әзірленген, SA 8000 "Social
Accountability - әлеуметтік есептілігі" стандарты;
2. ВОК КӘЖ стандарты - 2007 "Ұйымның әлеуметтік жауапкершілігі.
Талаптары;
3. ISO 26000:2010 Guidance on social responsibility стандарты
(Әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі басқарма).
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда сəйкес анықтамалармен берілген келесі терминдерді
қолданады:
1. Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік – қоғам міндеттерінің жиынтығын
тұрақты қарастыратын, қоғамды дамыту ерекшелігі мен деңгейіне жауап
беретін, негізгі мүдделі тараптардың қатысуымен өз еркімен және
келісімді дағдыланатын, негізінен қоғам қаражаты есебінен орындалатын
және ішкі мен сыртқы әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға
бағытталған жүйе.
2. Корпоративтік әлеуметтік бағдарлама - әлеуметтік, экономикалық және
экологиялық салалардағы қызметті жүзеге асыратын ерікті түрде
байланысқан, ол бизнесті жүргізу сұрау салуларды шешуге бағытталған
және Компания қызметіне мүдделі тараптардың қанағаттандыру стратегиясы
мен миссиясы.
3. Қайырымдылық қызметі - азаматтарға немесе заңды тұлғаларға мүлікті,
ерікті түрде риясыз (өтеусіз немесе жеңілдікті шарттарда) беру бойынша
жұмыстарды орындау, өтеусіз қызметтерді ұсыну, ақша қаражатымен қолдау
көрсету бойынша компанияның қызметі.
4. Ұжымдық шарт - кәсіпорындағы әлеуметтік еңбек қатынастарын реттейтін,
сондай-ақ жұмыс берушінің өз қаражаты есебінен жеңілдіктер мен
кепілдіктер бекітетін құқықтық акт.
5. Еңбектің қауіпсіз жағдайлары - еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті
өндірістік факторлардың әсері осы ықпал етудің деңгейді немесе алып
тасталған, гигиеналық нормативтер.
6. Корпоративтік миссия – әдетте объективті өлшемге қиын берілетін
жеткілікті жалпы түсінікте көрсетілетін ұйымның жалпы мақсаттарының
тұжырымдамасы.
7. Әлеуметтік немесе қаржылық емес есептілік – қоғамның, аумақтың, елдің
дамуына қоғамның нақты үлесі туралы ақпаратты анықтау, бағалау, бақылау
және жариялау.
8. Қызметкерді дамытудың жеке жоспары – қызметкерлердің кәсіптік
дағдылар деңгейі мен құзіретін арттыруға бағытталған оқыту шараларының
тізбесі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КӘЖ- корпоративті әлеуметтік жауапкершілік
БӘЖ-бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
ӘЖ-әлеуметтік жауапкершілік
БАҚ-бұқаралық ақпарат құралдары
АҚ-акционерлік қоғам
ЖШС-жеке шаруашылық серіктестігі
ҰК-ұлттық компания
ТМД-Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
EURAM- European Academy of Management
(Еуропалық басқару Академиясы)
SSRN - Social Science Research Network
(Әлеуметанудың ғылыми-зерттеу желісі)
WBCSD- World Business Council for Sustainable Development
(Тұрақты дамудың әлемдік іскерлік кеңесі)
EABIS-European Business Ethics Network
(Іскерлік этикасының еуропалық желісі)
СSR- Corporate Stakeholder Responsibility
(Мүдделі тараптың корпоративтік жауапкершілігі
КДД – Корпоративтік даму департаменті
ТБД – Техникалық бақылау департаменті
ҚБЕД – Қаржы және бухгалтерлік есеп департаменті
ЛД – Логистика департаменті
ҚБ – Қауіпсіздік басқармасы
ҚБ – Қызметшілермен жұмыс басқармасы
ӘД – Әкімшілік департаменті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде барлық әлем елдерінде әлеуметтік
жауапкершілік мәселесіне аса назар аударылуда. Корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік тақырыбының өзектілігі, кәсіпорындарда корпоративтік
әлеуметтік жауапкершіліктің маңыздылығын анықтау, оны кәсіпорындарда іске
асыру, дамыту болып табылады. Еліміздегі ірі кәсіпорындарда корпоративтік
әлеуметтік жауапкершіліктің рөлі және тәжірибесі.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік ұғымы өте терең. Бұл ұғымға
қайырымдылық пен демеушіліктен бастап, экология, жергілікті қауымдастықпен
қатынас, дағдарыс кезінде көмек көрсетуге дайын болу, сапасы жоғары тауар
өндіру, сондай-ақ қоғам мүшелерінің заман талабына сай өмір сүруіне
қатысты басқа мәселелердің барлығын да жатқызуға болады. Яғни, балалардың
балабақшалармен жеткілікті қамтылуы, оқушыларымыз бен студенттеріміздің
мектептер мен жоғары оқу орындарында сапалы білім алуы, кәсіпорындарымыздың
жаңа технологияларға сай жарақтандырылып, ондағы еңбек қауіпсіздігінің
күшейтілуі, елді мекендеріміздің экологиялық жағдайы және т.б. осы сияқты
қадау-қадау факторлардың бәрі де айналып келгенде халықтың әлеуметтік
ахуалын сипаттайтын, осыған жалпы әсерін тигізетін жағдайлар.
Мемлекетіміздің экономикасының мүмкіндіктеріне қарай, халыққа
әлеуметтік қамқорлықтың деңгейі әр кезеңде әртүрлі жағдайда болған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл мәселе өте ауыр болды. Бірақ, соңғы
он жылда мемлекеттің адам капиталының даму дәрежесін көрсететін білім мен
ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет және әлеуметтік қорғау салаларына жұмсап
жатқан қаражатының сегіз есе өсуі бұл бағытта жасалынып жатқан ауқымды
жұмыстың қарқындылығын көрсетеді. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың
жүргізіп отырған салиқалы саясатының нәтижесінде жыл сайын республикамызда
әлеуметтік міндеттемелер қомақты бола түсіп, біз ТМД мемлекеттері арасында
көшбасшылар қатарында келе жатырмыз.
Алайда мына Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығында тағы да қарастыратын
мәселелеріміз алда. Соның ең маңызды мәселелерінің бірі – халықтың
әлеуметтік жағдайы. Менің қарастыруға ұсынып отырған тақырыбым
–Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік: тәжірибесі мен даму болашағы. Осы
тұрғыдан алғанда зерттелетін тақырып өткір де өзекті мәселе болып табылады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы, Қазақстандық белгілі кәсіпорындардың
тәжірибелерімен танысып, зерттеу.
Жұмыстың мақсаты – Кәсіпорындарда корпоративтік әлеуметтік
жауапкершіліктің жүзеге асырылуын зерттеу. Оны дамыту жолдарын анықтау.
Қазақстан Республикасы өз алдына мемлекет болып, нарықтық экономикаға
көшкенімізден бері, елімізде таңдалынып алынған тақырыптың зерттелу деңгейі
әлі де төмен деңгейде. Сол себепті, осы тақырыпты ашу мақсатында келесідей
міндеттерді қоямыз:
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық аспектілерін
қамтамасыз ету;
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің Қазақстандық
кәсіпорындардағы тәжірибесі;
• Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілікті дамыту жолдары.
Тәжірибелік маңыздылығы. Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік
маңыздылығы Қазақстандық белгілі бір кәсіпорындарда тәжірибе өтіп, сол
жерден алған тәжірибемді диссертациялық зерттеуде көрсету.
Зерттеу жұмысының деректік базасы. Зерттеу жұмысын жазуда бірнеше дерек
көздері пайдаланылды. Олардың бөлінуі келесідей:
Деректердің бірінші тобына ұлттық, трансұлттық компаниялардың
корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік туралы жыл сайынғы есептіліктері,
ресми құжаттар, Қазақстан Республикасының Жеке кәсікер жөнінде Заңы .
Деректердің екінші тобына әлеуметтік желіде, бұқара ақпарат
құралдарының ресми сайттарында, басқа да газет, журналдарда жарияланған
мақалалар жатады.
Деректердің үшінші тобына Президентіміздің, кәсіпкерлердің, үкімет
мүшелерінің республикалық форумдарда, бұқаралық ақпарат құралдарында
сөйлеген сөздері жатады.
Осы аталған деректер зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін анықтайды
және мағынасын ашады.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниялары.
Зерттеу пәні: Ұлттық компаниялардағы корпоративті әлеуметтік
жауапкершілік қызметі.
Зерттеу мақсаты: Қазақстанның Ұлттық компанияларының корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік деңгейін талдау арқылы теориялық және практикалық
негізде сипаттап көрсету.
Зерттеудің әдістері: Зерттеуде салыстырмалы және талдау әдісі
пайдаланылады.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
əдебиеттер тiзiмiнен жəне екі қосымшадан тұрады. Диссертациялық жұмыстың
орташа көлемi 45 беттi құрайды. Диссертациялық жұмыс 3 суреттен, 4 кестеден
жəне 20 əдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Әлеуметтік жауапкершіліктің теориялық негіздері
1. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің мағынасы мен мәні
Корпоративтік жауапкершілік туралы ұғымды мемлекеттік органдарда,
бизнесте, үкіметтік емес ұйымдарда және қауымдастықтар өздерінше айқындап,
өздерінше түсінеді. Корпоративтік жауапкершілік түсінігінің корпоративтік
азаматтық, тұрақты даму, бизнес жауапкершілігі, әлеуметтік
жауапкершілік секілді қанша тұжырымдамалары болса, соншалықты атауға да ие
– бәрінің негізінде бизнесті жүргізу құқығы үшін қажетті әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық аспектілерінің есепке алу сияқты үш бірлікті
қағидалары бар екендігін көрсетеді. [1]
Соңғы жылдары корпоративті әлеуметтік жауапкершілігі деген түсінік
кеңінен тарап келе жатыр, бірақ та оны қоғам қайырымдылық шаралары ретінде
қабылдайды . Қайырымдылық немесе филантропия компанияның немесе
кәсіпорынның әлеуметтік жауапкершілігне кіретін бір ғана бөлімі.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік – бұл кәсіпорын немесе компания өз
бизнесін жүзеге асыру барысында, ең алдымен, қоғамның мүддесімен санасу
керектігі және қызмет көрсетіп отырған тұтынушылары мен компания
қызметкерлері, мердігерлері мен акционерлері, сонымен қатар өзге де
стейкхолдерлер алдындaғы жауапкершілікті сезіне білуі тиіс екендігі туралы
бекітілген тұжырымдама болып саналады.
Кәсіпорындардың халықты жұмыспен қамтамасыз етіп, барлық салықты төлеп
отырғанын әлеуметтік жауапкершілік деп санауы жоғарыдағы тұжырымдамаға
мүлде сәйкес келмейді. Бастысы мәселе, КӘЖ кәсіпорындардың заңды мүлтіксіз
орындауымен ғана шектеле қоймайды, олар өз еріктерімен белсенді түрде
қоғамның қызығушылығын арттыруы тиіс. Одан табыс аз мөлшерде төмендеуі
мүмкін, оның есесіне кейін компания түрлі әлеуметтік құбылыстарға төтеп
бере алатындай күш-жігер жинайды. Статистикалық мәліметтерге сүйенетін
болсақ, банкротқа ұшырап, бизнес жоспарларын іске асыра алмаған
кәсіпорындардың көбі кезінде қоғам мүддесінен өз пайдасын жоғары қойғандар
екен. Оған Қазақстаннан мынадай мысалдар келтіре аламыз: Меніңше, қазір
сәнге айналған CSR-ден (корпаративті әлеуметтік жауапкершілік) гөрі,
Corporate Stakeholder Responsibility (стейкхолдерлер алдындағы корпаративті
жауапкершілік) деген дұрыс сияқты. Өйткені, егер акционерлердің
мүддесіндегі антагонисті қайшылықты (жұмысшылар құқығын қорғау, қоршаған
ортаны қорғау, халық денсаулығы болсын, қай сала болмасын, аз шығын
шығарып, көп табыс табуға құштарлық) ортақ мүдделер біріктірмесе, компания
немесе кәсіпорын ішінара және қоғамда дағдарыстан құтыла алмайтын болады
деп ойлаймын. [2,3]
Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік – бұл жай ғана тұжырым емес,
біз күнделікті қызметімізде ұстанатын бизнесті жүргізу тәртібі. Әлеуметтік
жауапкершілік принциптерін сақтау компанияның тек жоғары басшылығы үшін
ғана емес, барлық қызметкерлері үшін де айрықша құзірет болып табылады.
Істі жүргізудің мұндай стилі жұмыстан қанағаттанушылыққа әкеледі және
барлық тараптар – үкімет, жұмысшылар және оның отбасы мүшелері,
тұтынушылар, жергілікті қауымдастықтар және акционерлер үшін пайдалы.
Қазіргі уақытта елімізде көптеген адамдар тек шикізат ресурстарын өндіруге
негізделген даму үлгісі ел үшін қолайсыз екендігін анық түсіне бастады,
соған байланысты қоғам алдына қазіргі заман талабына сай әлемнің бәсекеге
қабілетті және табысты ұлттарының қауымдастығына кіру мақсаты тұр. [4]
Кортпоративті әлеуметтік жауапкершілікпен шұғылданатын
академиялық орталықтар мен ұйымдар тізімі
Академиялық орталықтар Ұйымдар
European Academy of Kazakhstan Public Private
Management (EURAM); Partnerships Center;
Kazakh-British Chamber of
Academy of Management Commerce ;
Social Science Research European Academy for Business
Network (SSRN); in Society (EABIS);
International Labour
CSR Center Organization;
European Business Ethics World Business Council for
Network Sustainable Development
(WBCSD);
Fridtjof Nansen
Institute
Сурет 1 - Кортпоративті әлеуметтік жауапкершілікпен шұғылданатын ұйымдар
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің деңгейлерімен мен
критерийлері
Заң және этикалық тәртіп
аясында бизнестің
міндеттемелері
Бірінші Кәсіпорынның өз
деңгейі қызметкерлері
алдындағы базалық
жауапкершілігі
Екінші Кәсіпорынның
деңгейі өзінің
жұмысшылары,
салымшылары
алдындағы ішкі
жауапкершілігі
Кәсіпорын
қызметкерлеріне
ұсынылған әлеуметтік
маңызы бар
бағдарламаларды және
жеңілдіктерді жүзеге
асыру
Үшінші Кәсіпорынның
деңгейі қайырымдылық және
демеушілік көмек
көрсетудегі
сыртқы
жауапкершілігі
Кәсіпорын қызметінің
көрсеткішін дамытуға
арналған әлеуметтік
бағдарламаларды
құрастыру
Төртінші Кәсіпорынның ішкі
деңгейі және сыртқы
ортасын есепке
ала отырып,
корпоративтік
мақсатқа қол
жеткізу
Бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін
экономикамен
байланыстыру арқылы
ынталандыру
Бесінші Қоғам алдындағы
деңгейі белсенді
әлеуметтік
жауапкершілікті
жүзеге асырудағы,
әлеуметтік
инвестициялар
Әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге
асыруға бағытталады
Алтыншы Қайырымдылық Қайырымдылық
деңгейі көрсетуге мәжбүр іс-шараларын жізеге
болған ұйымдарға асыру
көмек көрсету
Сурет 2 - Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің деңгейлері мен өлшемдері
Кесте 1 - Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жіктелуі
№ БӘЖ топтамасының Жіктелуі Мазмұны
критериилері
1. Субъект бойынша БӘЖ: Жалпы:
Шағын тура міндеттерін орындау
Орта Ерекшеліктері:мүмкіншілік
Ірі тер мен әлеуметтік
бағдарламалардыжүзеге
асырудың масштабы
2. Түрлері бойынша Ішкі Кәсіпорынадағы, фирмадағы
азаматтық капиталдың
іскерлік тәжірибесі:
Еңбек қауіпсіздігі
Жалақы төлеміінің
тұрақтылығы
Әлеуметтік маңызы бар
жалақыны қолдау
Қызметшілерді қосымша
медециналық және
әлеуметтік сақтандырулар
Оқу бағдарламалары және
біліктілікті көтеру және
дайындау бағдарламалары
Сыртқы Жергілікті
қауымдастықты, жалпы
қоғамды дамытудың
іскерлік тәжірибесі.
Тауарлар мен қызметтерді
тұтынушылардың алдындағы
жауапкершілік (сапалы
өнім шығару).
Қоршаған ортаны қорғауға
ат салысу
Демеушілік және
қайырымдылық
Жергілікті қауымдастықпен
және жергілікті билікпен
қарым-қатынас
Кризистік жағдайларға
қатысуға дайын болу
3. Міндеттерді орындау Төрт деңгей Бірінші базалық
деңгейлері бойынша деңгей-фирмалардың ойын
ережесіне сәйкестура
міндеттемелерді нақты
орындау
кесте 1 жалғасы
№ БӘЖ топтамасының Жіктелуі Мазмұны
критериилері
Екінші деңгей-фирмаішілік
әріптестік
қарым-қатынастарды дамыту
Үшінші
деңгей-бағдарламалар және
қызметі кәсіпорынның
шегінен шығатын әрекеттер
болып табылатын бағыттар
Төртінші жоғарғы
деңгей-бизнес
құрылымдардың өз еркімен
қайтарымсыз қайырымдылық
, демеушілік қызметі.
4. Масштабы БӘЖ: Кәсіпорын, фирма
бойынша микро деңгей деңгейіндегі
жауапкершілікті
мезо деңгей қарастырады.
Аймақ деңгейіндегі
макро деңгей жауапкершілікті
қарастырады.
Мемлекет және әлемдік
қауымдастық деңгейіндегі
жауапкершілікті
қарастырады
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік – бұл кәсіпорын өз бизнесін
жүргізгенде, ең алдымен, қоғамның мүддесімен санасу керектігі және қызмет
көрсетіп отырған тұтынушылары мен кәсіпорын қызметкерлері, мердігерлері мен
акционерлері, сонымен қатар өзге де стейкхолдерлер алдындaғы
жауапкершілікті сезіне білуі тиіс екендігі туралы анықтама.
2. Әлеуметтік жауапкершіліктің ұйым қызметіндегі маңыздылығы
Ұйым қызметіндегі әлеуметтік жауапкершілік – қызмет сапасының кепілі.
Заңнама, шарт келісімдер, іскерлік және әдептік ұстанымдардың талаптарына
сәйкес алынған міндеттемелер бойынша жауапкершілік болып табылады.
Компанияның әрбір қызметкері ұсынылатын қызмет үшін клиенттер алдында үлкен
жауапкершілік алады. Өз кезегімен, компания өзінің клиенттері мен
серіктестерден дәл сондай жауапты болуларын күтеді. Оған қоса, компания
мемлекет және қоғамның алдындағы әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Компания үшін нәтиже қана емес, сонымен бірге оларға қол жеткізу
тәсілдері маңызды. Компанияның корпоративтік әлеуметтік саясатының маңызды
қағидаты, әлеуметтік жауапкершілік қағидаттары болып табылды, ол үшін
Компания: толықтай алғанда азаматтық қоғамның мүддесін есепке ала отырып,
өзінің
( стратегиясын қалыптастырады; заңнамына сақтаайды;
( көпшілік қабылдаған моральдық-этикалық нормаларды ұсынады;
( адамның құқығын құрметтейді;
( өзінің қызметіне мүдделі тараптардың-акционерлердіңғ қызметкерлердің,
( әріптестердің, тұтынушылардың, компания қызмеі мен қандай да бір
байланыса бар өзге де әлеуметтік топтардың мүдделері балнсын қамтасыз етуге
ұмтылады; табиға ресурстарды неғұрылым ұқыпты пайдалануға және халықтың
( тіршілік жағдайларын жақсартуға ұмтыла отырып, Келешек ұрпақтың
мүдделерін ескереді; Компания қызметкерлерінің қауіпсіздігінің қамтамасы
ету және
( денсаулығын сақтау бойынша бірізді жұмыс атқарады. [5]
Корпоративтік құндылықтар мен стандарттар Компания жетістігінің
маңызды құрылымы болып табылады. Олар көрсетілетін қызмет сапасының және
компанияның сенімділігінің кепілі болып табылады.
Қызметкелерге қатысты Компания өзінің жауапкершілігіне келесі
міндеттемелерді алады:
• жұмыспен қамтамасыз ету, еңбекақы жүйесін бекіту және ашық сайыс
негізінде,жыныстық, қызметкердің жеке қасиеттерін, білімділігін,
шеберлігін басшылыққа алып,жыныстық, нәсіл, саясаттық, діни және өзге
тәрізді себептерді есепке алмай, қызметтік мансаптың өсуіне мүмкіндік
жасау;
• Компания үшін маңызды болатын қызметкерлердің бастамашылық ойлары мен
ұсыныстарын бағалау және қолдау көрсету;
• Компанияның ішкі құжаттарына,еңбек шарттарына сәйкес еңбекақы
бәсекелестік қабілетті жүйесін ұйымдастыру, жалақының уақытында
төленуін қамтамасыз ету;
• қолданыстағы заңнамамен көзделген еңбек қорғауы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, сондай-ақ қызметкердің кәсіптік өсуіне, оның жеке
қауіпсіздігіне ықпал жасайтын кепілді шараларды қамтамасыз ету;
заңнамамен көзделген шектерінде қызметкерге қатысты құпилық ақпараттың
сақталуын қамтамасыз ету; заңнамада бекітілген мөлшер мен тәртіпте
жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырылуын
қамтамасыз ету;
• қызметкерлерге қатысты әділ де шынайы көзқарасты қамтамасыз ету,
шиеленіс жағдайларды және қызметкерлердің өз міндеттерін сақтамау
дәйектерді тексеру негізінде қарастыру;
• туындайтын мәселер бойынша осы немесе өзге жағдайларға байланысты
тікелей немесе одан жоғары басшыларға еркін түрінде баяндауға, сондай-
ақ заңнама, Компанияның ішкі құжаттары және кодекс бойынша болуы
мүмкін немесе анықталған бұзушылық жөнінде хабардар етуге мүмкіншілік
жасау;
• лайықты жағдайлармен қамтамасыз ету және оқу және оқытудың әр түрлі
тәсілмен өзіндік білімін көтеруін қолдау ( тәлімгерлік, ротациялар,
қашықтан оқыту, корпоратив семинарлар, магистратура, Қазақстан
Республикасы шегінде және шет елде өткізілетін семинарларға, дӛңгелек
үстелдерге қатысу, тәжірибе алмасу, қазақ және ағылшын тілдерді оқуын
ынталандыру және т.б.);
• еңбек заңнаманың өзге талаптарды, еңбек шарттардың талаптарын сақтау.
[6]
Кәсіпорындағы әлеуметтік жауапкершілікті жүргізу
ұстанымдары
Әлеуметтік мәселелер бойынша кәсіпорын мен мемлекеттің мүдделерінің
өзара үйлесуі
АҚШ Еуропа
Экономикалық Корпоративті басқарудың Заңмен орнатылған ереже
әлеуметтік принциптеріне сақтау.
жауапкершілік Тұтынушыны қорғау мен
тиесілі сыйақы
кесте 2 жалғасы
АҚШ және Еуропада КӘЖ үлгілері
АҚШ Еуропа
Заңдық әлеуметтік Кәсіпорынның заңмен Бизнесті жүргізудегі
жауапкершілік белгіленген тәртіп заңнамалық ережелер
ережесі
Әдепті әлеуметтік Жергілікті ортаны қолдауМемлекеттік әлеуметтік
жауапкершілік қорғау және жоғарғы
деңгейдегі салық
Қайырымдылық Жоғары оқу орындарында Жоғарғы деңгейдегі салық
спонсорлық көмек және мемлекеттің түрлі саласын
өнер мен мәдениет қаржыландырады.
Бұл кестеден шетелде корпративті әлеуметтік жауапкершіліктің бір
жүйеге келтірілгенін көреміз. Осыған қарап, Қазақстанмен келесідей
айырмашылықтары бар екендігін байқаймыз:
• Қазақстан компанияларының шетел компанияларымен тәжірибе алмастыруы;
• КӘЖ-дің басқа да принциптерін дамыту;
• Корпоративті әлеуметтік жауапкершілікті жүзеге асыруға кәсіпорындардың
өздері ынталы болу керек;
• Кәсіпорындар мемлекет ұйымдастыратын әлеуметтік іс-шараларға әрдайым
араласу қажет;
• Әр түрлі әлеуметтік-экологиялық жағдайларда (дағдарыс, төтенше
жағдайда) мемлекетке көмек беру керек. [9]
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің американдық үлгісі күрделі
және ең бай болып саналады. Британдық үлгісі сыртқы демеушілердің арқасында
соңғы жылдары қарқынды дамуда. Американдық доктрина, британдық және
континентальды жүйелерге қарағанда соңғы 100 жыл ішінде америка қоғамының
даму ағымымен ақырындап қана унисонға жылжи отырып, айтарлықтай
трансформацияға ұшырап кеткен жоқ.. Американың күрделі және бай мұрасына
қарамастан, соңғы жиырма жыл көлеміндегі британдық және континенталдық
үлгілер еліміз үшін бүгінгі тенденцияларды ескере отырып айтатын болсақ,
өте пайдалы болып табылады.
АҚШ пен Европадағы корпоративті әлеуметтік жауапкершілік үлгілерінің
ашық және жасырын формалары бар.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің ашық формасы кәсіпорынның
қоғам қызығушылық танытатын мәселелерін шешуді ғана өзіне алуындағы
кәсіпорын қызметін білдіреді. Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің ашық
формасы әдетте ерікті және өздігінен анықталатын тәртіп сызығын, кәсіпорын
өзі қабылдайтын кәсіпорынның стратегиялары мен бағдарламалары жөніндегі
мәселелерді қарастырады.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жасырын формасы қоғам мүддесі
үшін кәсіпорын жауапкершілігі кәсіпорындармен алдын ала келісілген немесе
оларға ұйғарылған еліміздің ресми және ресми емес институттарын білдіреді.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің жасырын формасы негізінде,
қоғамдық, саяси және экономикалық мүдделерді заңды тұлғаның тиісті және
негізделген кәсіпорынға қатысты міндетті талап ретінде қарастыруға алып
келетін ережелер мен тәртіптерді қамтиды.
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің американдық үлгісіне
келер болсақ, көп уақыт бойы, корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің тек
американдық жүйе екендігі жайында пікірлер айтылып жүрді. Расында,
бизнестің филантропия және ерікті көмек көрсету дәстүрі АҚШ-та сонау он
тоғызыншы ғасырда кең тараған.
Америка кәсіпкерлігі өзіне тән, субъектілердің толық мүмкіндігіне
сүйенетін қоғамның барлық саласы бүгінгі күнге дейін өзін-өзі реттеп,
дамытып келе жатыр. Мысалы үшін, жұмысшы жұмыс беруші арасындағы еңбек
қатынасы осы екі жақтың арасындағы келісімшарт болып табылады.
Денсаулықты сақтау құқығын американдықтар негізінде өз еркімен
таңдайды, яғни медицина мекемесінің қызметіне жүгіну қажет пе, жоқ па
екендігін (мұннан медициналық сақтандырудағы еркінділік шығады)өздері
шешеді.
Яғни, корпоративті әлеуметтік жауапкершілік аумағындағы
бастамалардың бәрі кәсіпорындар үшін табиғаты жағынан ерікті болып
саналады. Америка қоғамды әлеуметтік қорғау мәселесі бойынша көптеген
механизмдерін жасап шығарды, мысалы: бизнестің есебінен алуан түрлі
әлеуметтік бағдарламаларды шешуге бағытталған шексіз корпоративті қорлар
саны. Американың кәсіби мектебі, бәріне белгілі жеке сектормен
қаржыландырылады, ал осындай жүйелер әлемнің еш бір елінде жоқ.
Кәсіпорынның қоғам алдындағы әлеуметтік жауапты ісі тиісті салықтық
жеңілдіктермен және заңды деңгейде бекітілген шегерімдермен
ынталандырылады. АҚШ үшін мемлекеттік жеке секторға мүмкіндігінше аз
араласуы тән болып саналады. Осыған қарамастан, Америка бизнесі көптеген
коммерциялық емес жобаларды жүйелі түрде қаржыландырады.
Еуропадағы континентальды корпоративті әлеуметтік жауапкершілік моделі.
Компанияның өзінің стейхолдерлерімен арасындағы қарым-қатынас мәселесі
жөніндегі заңнама талаптарының шегінен шыға отырып, корпоративті әлеуметтік
жауапкершіліктің компанияның өз ықыласымен іске асырылатын
Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктың европалық үлгісі кәсіпорын
әрекетінің ашық бағыты бола бермейді. Керісінше, АҚШ-та корпоративті
әлеуметтік жауапкершілік ретінде дәстүрлі түрде қарастырылатын корпоративті
әрекет (яғни, бизнес-қауымдастықтың өз ұсынысымен жүргізілетін), Еуропада
ережеге сай тиісті елдің заңдары, стандарттары және талаптарымен реттеліп
келеді. Осыған байланысты, еуропалық үлгінің америкалық үлгіден ерекшелігін
ажырата аламыз:
• Американдық тәсіл бойынша, экономикалық жауапкершілік негізінен
бизнестің табысы аспектісінде және кәсіпорынның акционерлер алдындағы
жауапкершілігіне негізделеді. Еуропалықтар қарым-қатынастың осы тобына
белгілі бір ұйымның жұмысшылары және жергілікті қауымдастықтар
алдындағы жауапкершілігін жатқызады;
• Еуропадағы құқықтық жауапкершілік әлеуметтік жауапкершіліктің негізі
болып саналады. Еуропалық бизнес мемлекетті қабылданған ережелерді
орындауды жүзеге асыратын институт ретінде қарастырады, ал АҚШ-та
мемлекеттік реттеу жеке еркіндік мәселесіне араласу болып саналады;
• Әлеуметтік мәселелердің көп бөлігін еуропалықтар этикалық
жауапкершілік саласына жатқызады. Еуропада қоғамның бизнеске жоғары
назар аударуы осымен айқындалады. Мысалға, атомды энергетика,
медициналық дәрі-дәрмектерді жануарларға сыннан өткізу, гендік
инженерия үнемі еуропалықтардың назарында.
Еуропада қайрымдылыққа АҚШ-пен салыстырғанда көп көңіл бөлмейді. Бұл
Еуропада Америкамен салыстырғандағы салық ауыртпашылығына байланысты деп
ойлаймын. Нәтижесінде, еуропалық кәсіпорындар филантропиялық акцияларға
заңды бекітілген нормалар арқылы ғана қатысуға мүмкіндіктері бар. [9]
2.2 Корпоративті әлеуметтік жауапкершілктің қазақстандық
үлгісінің қалыптасуы (Қазақмыс корпорациясының мысалында)
Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік деген ұғымды көтеріп
отырғанымыздың өзі Елбасының бастамасынан бастау алып, реформаларды жүзеге
асырудың нәтижесінде, Еліміздің нарықты дамытып, қалыптастыру жолында үлкен
қадам жасағанын көрсетеді. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі туралы
республикалық форумда еліміздегі бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
талқыға салынған болатын. Соның бірі - мемлекет пен бизнес экономикадағы
мәселелерді шешуде ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік саладағы мәселелерді
шешу жолында толыққанды мүдделес әріптес болуы керек деген ұғым.
Әлеуметтік жауапкершілік тұрғысынан алып қарағанда мемлекет негізінен
жолдың өзіне тиесілі бөлігін жүріп өтті, тұтасымен алғанда ол қызметін
тиімді атқаруда. Ендігі кезек бизнестікі, – деп атап көрсеткен Елбасымыз
Нұрсұлтан Әбішұлы. Бизнес тек өзін ғана ойламай, білім, денсаулық, спорт,
мәдениет, қайырымдылық шараларына әлеуметтік қолдауға қаржы бөлу керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында экономика саласында -
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация құру туралы идея болатын. Осы идеяны
жүзеге асырар болсақ, әлеуметтік жауапкершілікті дамытудың да бір жолы
болатынын көруге болады. [10]
Елбасы халықаралық форумдардың бірінде "Бізге бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігінің тек Қазақстанның өзіне тән дербес үлгісі қажет. Бұл
үлгіге бизнес пен биліктің іс жүзіндегі әріптестігі, бизнес-қоғамдастық пен
мемлекеттің, сондай-ақ, бизнес пен азаматтық қоғам институттары арасында
әлеуметтік диалог орнатудың әлеуметтік жауапкершілікке ие іскерлік
принциптері қамтылуға тиіс. Бұл үлгі мүдделі тараптардың мүддесін,
құндылықтары мен ұстанымын құрметтеуге негізделуге тиіс. Онда
кәсіпкерлердің елді тұрақты дамытуға, экологиялық проблемаларды шешуге,
әлеуметік маңызды ұлттық және аймақтық проблемаларды шешуге, кәсіби
мамандар дайындауға, қызметкерлердің денсаулығын қорғауға, Қазақстанның
барша азаматтарының әл-ауқаты мен еліміздің экономикалық гүлденуіне қосатын
үлесін арттыру жолдары қарастырылуға тиіс",- деді мемлекет басшысы.
Елбасымымыздың осындай Жолдауларын іске асыру мақсатында Еліміздің
кәсіпорындары, соның ішінде ірі ұлттық компаниялар, ұлттық корпорациялар
әлеуметтік жауапкершілікке ерекше көңіл бөлу керек. Себебі, қазіргі таңда,
олар – Қазақстан экономикасының негізгі тірегі болып саналады. Бұл ірі
компаниялар әлеуметтік жауапкершілік бойынша белгілі бір дәреже есебінде
әрекет етіп жатыр. Көптеген ірі компанияларда дамыған елдерге тән
мемлекеттік-жеке әріптестік элементтері бар әлеуметтік жауапкершілік үлгісі
даму үстінде. [11].
Қазақстандағы әлеуметтік жауапкершіліктің үлгісін қалыптастырған және
Қазақстандағы ең ірі және әлемдегі алдыңғы қатарлы мыс өндірушілердің бірі
Қазақмыс корпорациясы болып табылады. Қазақмыс корпорациясы Қазақстан
Республикасы Президентінің 2008 жылғы Парыз бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігі конкурсының Гран-при жүлдесіне ие болған компания болып
табылады.
Қазақмыс корпорациясы Қазақстанда алғашқылардың бірі болып бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігі принциптері мен құндылықтарын белсенді түрде
жүзеге асыра бастаған. Корпорация өзінің күш-қуатын еңбек қауіпсіздігіне,
жалақының тұрақтылығына, қосымша медициналық және әлеуметтік сақтандыруға,
өзінің қызметкерлері мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауға бағыттады.
Жергілікті мектеп түлектеріне еліміздің ең мәртебелі жоғары оқу орындарында
оқу гранттарын береді. Қазақмыс кәсіпорындары қызмет ететін өңірлердің
бәрінде балабақшалар жұмыс істейді, олардың барлығы корпорация балансына
алынған. Қазақмыс баскетбол, волейбол және хоккей командаларына, бокс
және күрес секцияларына, Таеквондо спорт мектебі мен Футбол академиясына
демеушілік көрсетіп келеді. [12]
Қазақмыс корпорациясы Қазақстанның әр өңірінде әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асырып отырады. Қазақмыс копорациясының тек
Жезқазған аумағы бойынша әлеуметтік инвестициялары жылына шамамен
7 млрд теңгені құрайды. Әлеуметтік нысандарды ұстауға, қайырымдылық пен
демеушілікке жұмсалатын инвестициялардан басқа Қазақмыс Тобы өз
қызметкерлерінің еңбек жағдайларын жақсартуға ерекше назар аударып келеді.
Осылайша, Жезқазғанда 62 әлеуметтік-өндірістік нысандардың (ӘТК, асханалар,
сауықтыру бөлмелері, жатақханалар) әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту
жөніндегі бағдарлама іске асырылуда. 2013-2014 жылдары оған шамамен 3,5
млрд теңге жұмсау жоспарланған. Қазақмыс копорациясы сонымен қатар,
аймақта шағын және орта бизнестің дамуына қолдау көрсетіп келеді.
Қазақмыстың бастауымен, аймақта жаңа өндірістерді іске қосып, жаңадан жұмыс
орындарын ашу, жергілікті тауар өндірушілер мен тауарларды, жұмыстар мен
қызметтерді жеткізушілердің бәсекеге қабілеттігін арттыру және қолдау
мақсатында, Жезқазған кәсіпкерлерінің Қауымдастығы құрылды. Бүгінгі күні
Қауымдастықтың құрамына 38 орта және шағын кәсіпкорын кіреді.
Сонымен қатар, Қазақмыс корпорациясы үнемі Еліміздегі әр түрлі
мерекелік шараларға ат салысып, демеушілік және әлеуметтік көмек көрсетіп
отырады. Атап өтетін болсақ, Қазақмыс корпорациясы жақында атап өткен
Ұлы Жеңістің 70 жылдық мерейлі мерекесін тойлауға көптеген іс-шаралар
өткізген, оның ішінде қайырымдылық іс-шаралары да қамтылған. Жалпы
мерейтойды тойлауға компания 32 миллион теңге қаржы бөлді. Қазақмыс
корпорациясы Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен мүгедектеріне, соларға
теңестірілген азаматтарға, соғыста құрбан болғандардың және із-түзсіз
жоғалғандардың жарларына , сол сияқты тыл ардагерлеріне қаржылай көмек
көрсетіледі. Соғыс ардагерлеріне мереке қарсаңында 150 мың теңгеден
беріледі. Сонымен қоса ардагерлерге әлеуметтік көмек көрсетілген:
диспансерлік тексеру, ақысыз медициналық көмек, санаторилерге ақысыз
жолдамалар бөлінген. [13]
Қазақмыс корпорациясы бизнестің әлеуметтік жауапкершілік идеясын
әрдайым жүзеге асырып, экономикалық қиындықтарға қарамастан, компания
басшылары жұмысшыларды еңбекпен қамту және оларға лайықты жалақы төлеудің
барлық мүмкіндіктерін қарастырып жатады. Жыл сайын Қазақмыс корпорациясы
жүздеген қызметкерлер мен олардың балаларын демалуға жібереді, қаланың
кәсіптік мектептерімен бірлесе отырып өздерінде жұмыс істейтін кадрлар
даярлайды.
2015 жылы Қазақмыс компаниясында нарықта жез құнының күрт түсіп
кетуіне байланысты күрделі экономикалық жағдай туды. Кәсіпорынның тиімсіз
болып тұрған бөлігі тоқтатылды. Осы экономикалық жағдайға қарамастан
Қазақмыс корпорациясы 2000-ға жуық жұмыскерлерді біліктілігін арттыру,
оқыту курстарынан өткізді. Барлық қызметкерлер орташа жалақы алған,
оқытылғаннан кейін оларды Бозшакөл, Ақтоғай жобаларына жұмысқа орналастыру
жоспарланған . Біз тіпті күрделі экономикалық кезеңде де ұжымға аса салмақ
түсірмей, оңтайландыру үрдісіне өтуге тырыстық. Әлеуметтік жауапкершілік
біз үшін маңызды. Әр жұмыскер үшін жауаптымыз, - деп атап көрсеткен
Қазақмыс корпорациясы басшылары.
Кесте 3 - Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің қазақстандық
үлгісін қалыптастырған кәсіпорындар
№ Жыл Кәсіпорын атауы Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
құндылықтары мен прицнциптері
1 2008Қазақмыс Қазақстанда алғашқылардың бірі болып бизнестің
корпорациясы әлеуметтік жауапкершілігі құндылықтары мен
прицнциптерін белсенді жүзеге асыра бастаған.
Корпорация өзінің күш-қуатын еңбек
қауіпсіздігіне, жалақының тұрақтылығына, қосымша
медициналық және әлеуметтік сақтандыруға, өзінің
қызметкрелері мен зейнеткерлерін әлеуметтік
қорғауға бағыттады.
2 2009Торғай ПетролеумГазды кешенді қайта өңдеу қондырғылары жобасы
АҚ шеңберінде қазақстандық мазмұны 100% 350-ден
астам жұмыс орындарын құрған. 2009 жылы компания
қазақстандық мамандарды оқытуға және кәсіби
даярлауға, техникалық және бейінді оқытуға 126
млн. теңгеден аса қаражат жұмсаған.
3 2010СНПС–АктобемунайгҚызметкрел ерінің барлық санаттарына берілетін
аз АҚ жеңілдіктердің көлемі мен бағыттын көбейтіп
келеді. мәселен, 2010 жылы демалыққа қосылатын
сауықтыру материалдық көмегі 158,8 млн.теңгені
құраса, жылдық әлеуметтік пакеттің жалпы мөлшері
бір адамға шаққанда - 185,2 мың теңге болды.
Демеушілік және қайрымдылық мақсаттарындағы
шығыстардың жалпы сомасы 815 млн.теңгені
құраған.
4 2011Теңізшевройл ЖШС 2010 жылы Игілік,бағдарламасына 2,9 млрд.
теңге бөлген, оның негізгі бөлігі Құлсары
қаласындағы Сумен жабдықтау жүйесін
реконструкциялау жобасы бойынша жұмысты
жалғастыруға, 116 млн. теңге денсаулық сақтау,
білім беру және оқыту сапасын жақсартуға
бағытталған, нөлдік мөлшерлеме бойынша
ипотекалық кредит беріп, қызметкерлердің жоғары
білі алуына және немесе жоғары білімнен кейін
білімін жалғастыруына қаржылай көмек көрсеткен
5 2012Қаз ТрансОйл АҚ Жалпы сомасы 4,1 млрд. теңгеге әлеуметтік
нысандар құрылысын қаржыландырған, оның ішінде:
Үшарал қаласындағы тұрғын үй; Павлодар
қаласындағы бес көп функционалды спорт алаңының
құрылысы; Орал қаласында 6 бес қабатты тұрғынүй
құрылысы; т.б. Павлодар қаласындағы
функционалды спорт алаңының құрылысы салынды.
Компания жалпы сомасы 2,6 млард. Теңгеге
демеушілік (қайырымдылық) көмегін көрсеткен.
6 2013Өскемен 2013 жылы Өскеменнің және басқа да облыстардың
титан-магний тұрғындары үшін Новая Согра, кентінде бір
комбинаты АҚ ауысымда 240 орынға арналған емхананы қамтитын
құны 1,1 млрд. теңге тұратын медицинылық орталық
салу жобасын іске асырды. Компанияның
әлеуметтік шығыстары 359 млн.теңгені құраған.
Қызметкерлерді оқытуға шамамен 40 млн.теңге
жұмсалған.
Ескерту: автормен құрылған
2.3 Қазақстандағы ірі компанияларының корпоративті әлеуметтік
жауапкершілігін талдау
Теңізшевройл ЖШС Атырау облысындағы алып Теңіз кенішінде геологиялық
барлау және игеру жұмыстарымен айналысатын Қазақстандағы ірі кәсіпорын
болып табылады.
Корпоративтік жауапкершілік Қазақстанның басқа компанияларына
қарағанда Теңізшевройл -да кең мағынада түсіндіріледі. Теңізшевройл ЖШС
үшін КЖ бұл тек қоғам мен қызметкерлердің дамуына қосылған үлес емес.
КЖ біздің өз арамыздағы және серіктестеріміз арасындағы қарым-қатынасты
анықтайтын этикалық құндылықтар мен қағидалардықамтиды. КЖ – бұл біздің
қызметіміздің экологиялық көрсеткіштері
және Қазақстан экономикасына қосып отырған қомақты үлесіміз. КЖ біздің
қызметкерлерімізбен, үкіметпен және жергілікті жұртшылықпен қарым-қатынас
құру ережелерін қамтиды.Корпоративтік жауапкершілік біздің қызметіміздің
және Қазақстаналдындағы міндеттемелеріміздің басты негізі болып табылады.
Біздің міндеттемелеріміз компания қызметінің барлық бағыттарынаықпал ету
нәтижелерін көрсетеді. Теңізшевройл ЖШС корпоративтік жауапкершілікті
ұдайы жақсарту бағытында айтарлықтай жұмыстар атқарды.Компанияның миссиясы,
стратегиялық міндеттері мен негізгі құндылықтары корпоративтік
жауапкершілікті басқарудағы Теңізшевройл ЖШС жетістіктерінің іргетасы
болып табылады. Теңізшевройл ЖШС КӘЖ жүзеге асыруда келесідей бағыттарды
қарастырады:
• Қауіпсіздік техникасы, денсаулық және қоршаған ортаны
қорғау саласындағы жоғары өндірістік нәтижелер;
• Кадрларды дамытудың стратегиялық бағдарламасы;
• Жергілікті қауымдастыққа және жұртшылықпен
айланысқа бөлінетін инвестициялар
Теңізшевройл ЖШС өзінің әлеуметтік жауапкершілік элементтерінің бірі
ретінде жұмысшылар алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін айқындайды.
Теңізшевройл ЖШС ұжымында түрлі жастағы, мамандығы, тәжірибесі мен
мүдделері әр алуан адамдар еңбек етеді. Алайда, қызметкерлер мен жұмыс
ортасының әр алуандығына қарамастан, компания олардың әлеуметтік қорғалуын
қызметкерлердің кәсіпорынға қатыстылығына, корпоративтік мәдениетке,
қызметкерлердің компания құндылықтары мен стратегияларын ұстанушылықтарына
бағытталған әлеуметтік бағдарламалар, жеңілдіктер мен бастамалардың
кеңейтілген пакеті арқылы қамтамасыз етеді. Теңізшевройл ЖШС -нің
қызметкерлер алдындағы әлеуметтік жауапкершілігі 1996 жылдан бері
қолданылып келе жатқан ұжымдық шартта рәсімделген.
Ұжымдық шарт әр үш жыл сайын жаңартылып, өзгертіліп тұрады. Соңғы
жаңарту 2014 жылдың 1 қаңтарында енгізілді. Теңіз мұнай-газ кешені
жұмысшыларының кәсіподағы, Теңізшевройл ЖШС жұмысшылар бірлестігі
және компания басшылығы ұжымдық шарт тараптары болып табылады. Ұжымдық
шартта бекітілген компанияның әлеуметтік міндеттемелері ретінде
төмендегілерді атап өтуге болады:
• Қызметкерлерді оқыту және жетілдіру;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкерлерінің жоғарғы және ЖОО-нан кейінгі білім
алуы;
• Қызметкер мен олардың отбасыларының медициналық
сақтандырылуы;
• Қызметкердің кезекті еңбек демалысына қосылатын жылдық
денсаулық сауықтыру ақысы;
• Салауатты өмір салты және спорт бағдарламасы;
• Вахталық жұмыс әдісі үшін тұрғылықты жер, тұрмыстық және
тынығу жағдайларын ұйымдастыру;
• Жұмыс орнына компания көлігі арқылы жеткізу;
• Қызметкердің өз балалары үшін ұйымдастырған демалыс
шығындарын қайтару;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкерлерінің балаларына арналған Мирас-Атырау
балабақшасы;
• Компания қызметкерлерінің балаларына жоғары білім алу үшін
қаржылай көмек көрсету бағдарламасы;
• Теңізшевройл ЖШС зейнеткерлерін қолдау;
• Қызметкерлер үшін компания қатысуымен болатын депозиттік
шоттарға қаражат жинақтау бағдарламасы;
• Еңбек өтілі үшін ынталандыру бағдарламасы;
• Теңізшевройл ЖШС қызметкеріне банк мекемелері арқылы пайызсыз ипотекалық
несие беру.
Үдерістің негізгі шараларына Теңізшевройл ЖШС-нің көшбасшылықты
дамыту жөніндегі құрылымдық бағдарламасы, кадрлық резервті жоспарлау және
халықаралық тағайындау бағдарламасы жатады. Техникалық дағдыларды дамыту
үшін техникалық мамандар үшін бағдарламалар енгізілген, жұмыс
тағайындаулары, тәлімгерлік, техникалық білімді кеңейту арқылы олардың
біліктілігін арттыруға негізделген.Соңғы бес жылда компанияның
қызметкерлерді оқытубағдарламаларына жұмсаған қаражаты 41 млн. АҚШ долларын
құрады. 2015 жылы халықаралық тағайындаулар бағдарламасы бойынша
Теңізшевройл ЖШС -нің 90-нан астам қызметкері жаңа білім алу және
дағдыларын жетілдіру әрі алған тәжірибелерін Теңізшевройл ЖШС -ға қайта
оралған соң пайдалану мүмкіндігіне ие болды.
Теңізшевройл ЖШС ұлттық қызметкерлерін медициналық сақтандыру
Қазақстан Республикасы сақтандыру компаниялары арқылы қамтамасыз етіледі.
2015 жылы жалпы сақтандырылғандар саны 8 180 адамды құрады. Теңізшевройл
ЖШС компания қызметкерлері мен олардың отбасы мүшелеріне стандарттық
қызметтер пакетін ұсынады. Компанияда қызметкерлер үшін және олардың отбасы
мүшелерінің денсаулықтарын күтуге бағытталған бағдарламалар бар. Вахтамен
жұмыс істейтіндер Теңіз аумағында орналасқан, заманауи медициналық
техникамен жабдықталған клиника қызметтерін пайдалана алады.Теңіздегі
клиникада жұмысшылар жыл сайын медициналық тексерістен өтіп, керек жағдайда
медициналық қызметтердің басқа түрлерін, соның ішінде жедел жәрдем көмегін
пайдаланады. Теңізшевройл ЖШС салауатты өмір салтын насихаттаудың жалпы
стратегиясы шеңберінде 2015 жылдың шілде айында компания қызметкерлері
мен олардың отбасы мүшелеріне арналған, құпиялылық қағидасы сақталатын
тегін психологиялық көмек көрсету бағдарламасын енгізді. Жыл ішінде Теңіз
және Атырау қызметкерлері үшін көптеген спорттық шаралар мен сайыстар
ұйымдастырылады. Салауатты өмір салтын насихаттау мақсатында Теңізшевройл
ЖШС -ның барлық қызметкерлері дене шынықтыру-сауықтыру орталықтарының
қызметтерін пайдалана алады. [14]
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі – ПетроҚазақстан компаниясы
үшін бірінші орында тұрған басымдық.Бүгін компанияда иық тірескен
халықаралық ұжым жұмыс істейді, оның мүшелерін жұмылдыратын күш – біртұтас
корпоративтік рух, қалыптасқан дәстүрлер және табысқа жетуді нысанаға алу.
ПетроҚазақстан компаниясы қызметкерлер құрамын дайындауға үлкен көңіл
бөледі. Тек соңғы екі жылдың өзінде-ақ біз үш мыңнан астам адамды, яғни өз
қызметкерлеріміздің әрқайсысын дерлік оқытып, қайта дайындықтан өткізе
алдық. Біздің әлеуметтік бағдарламаларымызда дарынды жастарға қолдау жасау,
бұқаралық спортты дамыту, балалар үйлеріне, қоғамдық қорларға, зейнеткерлер
мен мүгедектерге көмек көрсету ісі ерекше орын алады. Әлеуметтік саладағы
біздің қызметіміз қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жобаларсыз олқы болар
еді. Біз газды пайдаға жарату бағдарламасын іске асырудың соңғы сатысына
жеттік, бұл бағдарламаның мәні мен маңызы мұнай-газ саласының ауқымында да,
сондай-ақ жалпы республикада да ешқандай күмән тудырмайды.
Жауапкершілік арқылы үйлесімге ұмтылу – осы сөздер ПетроҚазақстан
компаниялар тобының корпоративтік ұстанымын барынша дәл бейнелейді. Біз
қоршаған ортамен, заңнамамен, қызметкерлерімізбен, жергілікті тұрғындармен,
сондай-ақ адамгершілік қағидаларымен үйлесім табуға ұмтылуды өзіміздің
басты мақсатымыз деп санаймыз. Ештеңеге қарамастан, қайткенде де пайданы
көбейту – мұндай саясат ПетроҚазақстан үшін мүлде жарамайды. Оңтүстік
Қазақстан мен Қызылорда облысының тігінен интеграцияланған аса ірі мұнай-
газ компанияларының бірі бола отырып, ПетроҚазақстан компаниясы аймақтағы
экономикалық көшбасшы рөлін атқарады, ал оны корпоративтік әлеуметтік
жауапкершілік (КӘЖ) стандарттарын орындамастан атқару мүмкін емес. КӘЖ
қағидалары бізге бизнесті жүргізудің, билік органдарымен және қоғаммен
өзара қарым-қатынас жасаудың халықаралық стандарттарына бірте-бірте, қадам-
қадаммен жақындауға мүмкіндік беретін маңызды бағдарлар болып табылады. КӘЖ
қағидаларын ұстану ПетроҚазақстан компаниясының жоғары басшылығы үшін
ғана емес,сондай-ақ әрбір қызметкері үшін де басты міндет болып табылады.
Осылайша жұмыс істеу мәнері барлық тараптарға мемлекетке, жұмыскерлерге
және олардың отбасы мүшелеріне, өнімді тұтынушыларға және жергілікті
тұрғындарға, сондай-ақ акционерлерге қанағат сезімі мен пайда әкеледі.
ПетроҚазақстан компаниясының әлеуметтік жауапкершілі г інің ірге тасы
компанияның жұмыскерлерінің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, медициналық сақтандыру жүйесінің арқасында қызметкерлердің денсаулығын
қорғау, оқыту мен дайындау бағдарламалары арқылы адами ресурстарды дамыту,
сондай-ақ кешенді басқару жүйесін ендіру
жолымен қоршаған ортаны қорғау болып табылады. ПетроҚазақстан компаниясы
Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының – компанияның өзі қызмет
ететін, оның қызметкерлері тұратын және жұмыс істейтін аймақтардың халқы
алдындағы әлеуметтік жауапкершілікті толық көлемде ұғынады.
ПетроҚазақстан – Қазақстандағы әлеуметтік және қайырымдылық жобаларының
аса ірі демеушілерінің бірі, ол осы жобаларды іске асыруға елеулі
инвестициялар құйып отырады. Аймақтарға тұрақты негізде әлеуметтік қолдау
көрсету үшін Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының әкімдіктерімен
арадағы ынтымақтастық туралы Меморандумдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz