Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
Дипломдық жұмыс
тақырып: Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеу және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты
мамандық: 5В050600 - Экономика
Атырау, 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні және объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдіснамалық негіздері, мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары ..23
2 Қазақстан Республикасы экономиканысының даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
3 Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері.. .46
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу мәселелері ... ... 56
3.3 Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасына тарту процесін реттеу ... . ..63
3.4 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . ... . 91
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғамның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әртүрлі деңгейде және әртүрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттікрететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әртүрлі тапсырмаларды шешеді.[1]
Экономканы мемлекеттік реттеудің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ең басты мақсаты - экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық және аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан үшін бір уақытта үш талапты бірдей сақтау - басты бағыт болып табылады: әлемдік экономикаға бірігу, халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және ел ішінді осы үдерістердің маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін қамтамасыз ету. Алға қойылған міндерттерге жету мемлекет тарапынан басқару әрекеттерінің табыстылығына байланысты болады. Мемлекет ойластырылған экономикалық саясатты жүргізу жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға қызу қарқын мен ерекше екпін бере алады. Сондықтан мемлекетке қоғам дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету қызметі, өзінің тетіктері мен әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін анықтау, экономикалық үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.[2]
Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеу және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты тақырып болып таңдалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісі және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсат пен міндеттері:
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - еліміздің экономикасын реттеу нысандары мен әдістерін талқылау. Сонымен қатар, экономиканы реттеу үшін шетел инвестицияларымен қалай жұмыс істеу керек екендігі, оны сырттай бақылау, шетел инвестициясын тарту.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздеріне талдау.
- Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары.
- Дамыған елдердің экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі.
- Қазақстан Респубикасы эономикасының даму жағдайына талдау.
- Қазақстан Республикасының индустриалды - инновациялық саясатын талдау.
- Қазақстан Респубикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау.
- Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндіктері.
- Қазақстан Республикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары.
Дипломдық жұмысты орындау әдістері - экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына, теориялық негіздеріне ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді пайдалана отырып талдау жасау, мемлекеттік стратегиялық жоспарларды, тұжырымдамаларды, нормативтік құжаттарға талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың практикалық және ғылыми мәні мен маңызы:
- Тақырыптың методологиялық, теориялық және ғылыми - әдістемелік негіздеріне талдау жасалды.
- Қазақстан Республикасының 2010 - 2015 жылдардағы экономикасының даму барысына, бағыттарына, мүмкіндіктеріне және индутриялды - инновациялық даму тұжырымдамасына талдау жасалды.
- Ұлттық экономиканың әлемдік бәсекеге қабілеттілігін дамыту мәселелері көрсетілді.
- Экономиканың дамуын қаржылық қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу бағыттары көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың құрамы - кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құрылған.
Жұмыс көлемі 90 бет.
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі
Экономикалық ғылымның пайда болу кезеңінен бастап, ғалымдар өз зерттеулерін экономикадағы мемлекеттің рөлі және қызметі мәселелерін анықтауға бағыттап келеді. Әр түрлі кезеңде және түрлі елдерде экономистердің жасаған теориялары ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесінде қалданылды.
Меркантелизм.Капиталды бастапқы жинау кезеңінде пайда болған (XV-XVII ғ.ғ.) алғашқы экономикалық мектептердің бірі меркантелизм деп аталып, оның өкілдері экономиканы белсенді мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеді. Олардың ойынша басты назарды әсіресе сауда мен өнеркәсіпті дамытуға ыбағыттау керек болатын.
Меркантелистер ақшаны байлықтың абсолюттік формасы ретінде змкқарастырды және олардың пікірінше ұлттық алтыны және күмісі неғұрлым көп болған жағдайда, соғұрлым ол бай болып саналады. Ал ітеақша байлығын жинақтау мемлекеттік биліктің көмегімен ғана қол жеткізіледі.
Ертеректегі (немесе ақша) меркантелизм теориясын жақтаушылар (ағылшын У.Стаффорд, итальяндық Г.Скаруффи) елдегі ақшаны ұстап тұруға бағытталған мемлекеттік шараларды қолдады. Мұндай шаралар ретінде келесілері атап өтілді: шетелге ақшаны шығаруға тыйым салу, валюта саудасына мемлекеттік монополияны орнату, шетел тауарлары саудасына қойма орындарын жасауды ұсыну.[4]
XVI ғ. екінші жартысы - XVI ғ. кейінгі меркантелизм дамып және өркендей бастады (оның өкілдері ағылшын экономисті Т. Манн, итальяндық А. Серра, француз А. Монкретьен). Бұл кезеңде абсолюттік монархияның қалыптасуы аяқталған болатын. Ал сауда буржуазиясының экономикалық қуаттылығы арта бастады. Мемлекет өзінің қызмет ету саласын сауда саласына ауыстырды, мұндағы басты міндет белсенді сауда тепе теңдігінің жүйесін құру болып табылады [2].
Кейінгі меркантелизмді жақтаушылардың пікірінше мемлекет байлығы елден шығарылған және елге әкелінген тауарлар құнының арасындағы айырмашылыққа тәуелді, яғни экспорттың импорттан артық болуына тікелей байланысты. Мұндай айырмашылықты қамтамасыз ету үшін келесілер ұсынылады [3].
- өз елінен тек дайын бұйымдарды шығару (шикізатты шығарумен салыстырғанда, оларды сатудан түсетін табыс көбірек), қымбат заттаурдың әкелуіне тыйым салу.
- Делдалдық сауданы дамыту. Ол үшін шетелге ақшаны шығару рұқсат етілді (мұндағы талап - бір елден арзанға сатып алып басқа елге қымбатқа сату).
Сонымен қатар үкімет белсенді сауда тепе теңдігін қалыптастыру және сыртқы нарықтарды қамту үшін, импортты шетелдік тауарларға баж салу арқылы реттеп, сыртқы нарықта өніміне сұранысы көп кәсіпорын иелеріне сыйақы беріп, экспортты ынталандыру тиіс.
Осы мақсатпен сонымен қатар елді өнеркәсіптік бұйымдарды импорттау қажеттілігінен босату үшін, өнеркәсіпті, әсіресе мануфактуралық өнеркәсіпті, дамытуды ынталандыру ұсынылады.
Меркантелизм идеялары мемлекеттік саясаттың теориялық негізі болып, ол протекционистік саясат немесе ұлттық нарықты қорғау саясаты деген атауға ие болды. Бұл саясат отандық экономиканы дамытуды ынталандыруға оны шетелдік бәсекелестерден қорғауға, сыртқы нарықты кеңейтуге бағытталған болатын. XVII ғ. бастап және осы күнге дейін белгілі бір дәрежеде, нақты жағдайларда протекционистік экономикалық саясатты қолданбаған мемлекет болған жоқ. Мұндай саясаттың негізгі құралдарына: импортталатын тауарларға протекционистік тарифтер, импорттық квоталар, экспорттық субсидиялар және экспорттаушыларға салықтық жеңілдіктер және т.б жатады. Әрине бұл шаралар мемлекеттің қолдауынсыз жүзеге асырылмайды. Сондықтан да меркантелистердің ойынша экономикалық үдерістерге мемлекет белсенді араласады.
Экономикалық либерализм.Нарықтық қатынастардың дамуы нәтижесінде ұлғайған өнеркәсіптік капитал мемлекеттік қолдау мен онымен байланысты шектеулерді өз қызметіндегі кедергі ретінде қарастырады, одан құтылуға ұмтылады. Экономистер өз еңбектерінде меркантелизм ұстанымдарын жиі сынға алып отырады. Экономикалық либерализмнің жаңа көзқарастарын саяси экономиканың классикалық мектебін қалаушылары Адам Смит, Давид Рекардо қалыптастырды.
А.Смиттің Халықтар байлығының табиғаты және себептері туралы зерттеуі (1776ж ) еңбегінде табиғат заңдарына ұқсас әрекет ететін және қоғамның дамуын анықтайтын экономикалық заңдар түсіндіріледі. Оған сыртқы (мемлекеттік) араласу болмаған кездегі экономикада стихиялы орнатылатын табиғи үйлесімділік тепе теңдік идеясы жақын болды және ол нарықтық жүйенің қызмет етуінің тиімді тәртібі болып табылады. Смит экономиканың мұндай табиғи қызмет етуін көрінбейтін қол қағидасы деп атады, яғни жеке табысқа ұмтылу жалпы табысқа өндіріс пен прогрестің дамуына әкеледі [4].
А. Смит мемлекет рөлін түнгі қарауыл қызметімен шектеді.
- тәртіпті қолдау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- сот шешімдерін тарату;
- қоғамдық құрылғыларды және қоғамдық мекемелерді ұстау.
Кәсіпкерліктің еркіндігі, сауда еркіндігі - бұл қағидалар теорияда да, саясатта да мемлекеттік протекционизм идеяларын алмастырды.
Экономикаға мемлекеттің араласуын шектеудің жақтаушысы ретінде Д.Риккардо танымал болды. А.Смит сияқты ол экономикада объективті және стихиялы. Бірақ тануға болатын заңдар әрекет етеді деп санады. Сыртқы (мемлекеттік) араласу орын алмаған кезде олардың әрекет ету механизмі экономикалық жүйені тепе-теңдікте болуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Д.Риккардо пікірінше қоғамның өндірістік күшінің өсуіне ықпал ететін мемлекеттік экономикалық саясатты жасау қажет еді. Мұнда ол экономикалық заңдарды зерттеуге және мемлекетке қажетті экономикалық саясатты жасауға қабілетті саяси экономиканың маңызды рөлін байқады.
А.Смит және Д.Рекардо фритредерлік (ағылшын тілінен free trade - еркін сауда) теориясы мен саясатының негізін қалаушылары болып саналады. Басты идея - барлық шаруашылық етуші субъектілеріне негізгі экономикалық бостандық кепілдендірілуі тиіс:
- Қызмет ету саласын таңдау еркіндігі;
- Бәсеке еркіндігі;
- Сауда еркіндігі.
Классиктер мұндай саясатты барлық елдер мен халықтарға әрқашан тиімді болады деп көрсетті. Дегенмен бұл саясат тек XIX ғ. ортасында ғана Ұлыбританияда толықтай жүзеге асырылған болатын.
Кейнсиандық теория.Терең және ұзаққа созылған экономикалық дағдарыстар, XIX ғ. ортасында әлеуметтік мәселелердің шиеленісуі, 1848ж. революция, әсіресе 1929-1933жж. Ұлы дағдарыс кезеңі шаруашылық дамуды тұрақтандырып, жүйенің әлеуметтік тепе теңдігін қамтамасыз ететін мемлекеттік әлеуметтік экономикалық саясаттың қажеттілігін білдірді. Бұл қажеттілік экономикалық ғылымда көрініс тапты. Ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің 1936ж жарық көрген Жұмыссыздық, пайыз, және ақшаның жалпы теориясыә еңбегінде негізі қаланған жаңа бағыт - кейнсиан бағыты пайда болды.
Дж.М.Кейнс (1883-1946) - XX ғасырдағы экономикалық пікірлердің көрнекті өкілі. Экономикалық ілімде оны экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының негізін қалаушысы деп санайды. Дж.М.Кейнс А.Смиттің көрінбейтін қол қағидасы мен мемлекеттің экономикаға араласпау идеясына сын көзбен қарады. Ол жеке экономикалық тұлға немесе фирманы жандануды. Шарттары ел экономикасы өркендеуінің шарттарымен ұқсас екені туралы пікірмен келіспейтінін айтты. Керісінше, олардың арасында қарама қайшылықтар туындайды және олардың шешімі ұдайы өндірістің жалпы жағдайлары аясында болады және мемлекетпен реттеледі.[4]
Кейнс теориясын дағдарысқа қарсы деп қарастыруға болады, себебі ол экономиканы дағдарыс жағдайында қарастырады. Оны көзқарасына сәйкес еркін нарықта экономиканың дағдарыс жағдайынан шығуын қамтамасыз ететін механизмдердің болмау себебінен мемлекет экономикаға белсенді араласуы тиіс. Осылайша Кейнс өздігінен реттелетін нарықтық механизмге сенімсіздік танытып, қалыпты өсуді өамтамасыз ету және тепе-теңдікке қол жеткізу үшін экономикалық даму үдерісіне сырттан араласу қажет.
Өсу және жұмыспен қамту деңгейін арттырудың анықтаушы факторы ретінде тиімді сұранысты қамтамасыз ету үшін Кейнстің негізгі әдістері:
1. Ақша саясаты, пайыздық мөлшерлемені реттеу.
2. Бюджеттік саясат.
3. Табысы жоғары емсе әлеуметтік топтар мүдделеріне сай табыстарды қайта бөлу.
4. Жоғары жұмыссыздыққа жол бермеу және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін кеңейту мақсатындағы толық жұмыспен қамту саясаты.
Монетаризм.70-жылдардың екінші жартысынан бастап (әсіресе 1974-1975ж.ж ірі әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін) өндірістің жағдайы күрт төмендеді. Экономиканы реттеудің кейнсиандық әдістері тиімсіз екені белгілі болды. Осының негізінде экономикалық ғылымда жаңа бағыт - монетаризм пайда болды. Оның негізін қалаушы Милтон Фридмен болды.
Монетаристердің кейнсиандықтардан айырмашылығы:
Біріншіден, нарықтық экономика өзінің тенденцияларына қарай тұрақтылыққа өзіндік реттелуге ұмтылады.
Нарықтық бәсеке жүйесі жоғары тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Ауытқулар, сәйкессіздіктің пайда болуы ішкі себептерден емес, сыртқы араласу, мемлекеттік реттеу қателіктерінің нәтижесі болып табылады.
Екіншіден, ақша факторлары басым болуы тиіс.
Демек экономикаға әсер ететін әртүрлі құралдардың ішінде әкімшілік, бағалы әдістер емес және салық жүйесі де емес, ақша құралдары таңдалады. Тек ақша құралдары экономикалық тұрақсыздықты қамтамасыз етуге қабілетті.
Монетаристік теория ақша-несие құралдарын экономиканы реттеудің басты құралдары ретінде санайды, яғни бұл құралдарды пайдалану ағымдық емес ұзақ мерзімді міндеттерге бағдарлануы тиіс[4].
Ұсыныс тұжырымдамасы. Соңғы жылдары дамыған нарықтық экономика елдерінде инфляция мен жұмыссыздыққа әсер ететін классикалық реттеу құралдарының өзара әрекет етуінде өзгерістер болды.
70-жылдары нарықтық экономикада жаңа құбылыс - стагфляция пайда болды, яғни бір уақытта инфляция мен жұмыссыздықтың пайда болуымен сипатталады. Онымен күресу жолдарын іздеу экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа бағытына, американдық экономистермен дайындалған (А.Лаффер, М.Фельдстайн, Р.Риган) ұсыныс тұжырымдамасының қалыптасуына алып келді. Теория ұсыныс тұжырымдамасы деген атауға ие болды. Және онда монетаризм жетекші рөл атқарды.
Бұл тұжырымдама өндірісті, инвестицияларды және жұмыспен қамтылуды ынталандыруға бағытталған тәжірибелік ұсыныстардың жиынтығы.
Ұсыныс экономикасының негізгі идеясы сұранысты ынталандырудың кейнсиандық әдістерінен бас тартып, күш жігерді ұсынысты анықтайтын факторларды қолдауға көшіру.
Бұл тұжырымдаманың негізгі ұсыныстары:
- инвестицияларды ынталандыру мақсатында салықтық мөлшерлемені төмендету.
- мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру.
- бюджеттік жандану, әлеуметтік бағдарламаларды қысқарту арқылы бюджет тапшылығын азайту.
Экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесінде соңғы уақытта монетаризм идеясы, және де экономиканы конъюнктуралық реттеу, тұрақты жұмыспен қамтылу, әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында ұлттық табысты қайта бөлудің кейнсиандық тұжырымдамалары қолданылуда.
Осыған байланысты мемлекеттік реттеудің негізгі үш түрін ажыратады:
1. Экономиканы басқаруда толық мемлекеттік монополизм. Ол КСРО және басқа да социалистік мемлекетерге тән болды. Қазіргі уақытта посткоммунистік елдерде,мысалы ҚХДР-да сақталған.
2. Нарықтық және мемлекеттік реттеуіштер үйлесімінің әртүрлі нұсқалары. Нарықтық экономиканың әлеуметтік бағытталған мұндай асырылған.
3. Либерализм жеке кәсіпкерліктің еркін дамуын тиімді деп санайды. Мемлекеттік реттеудің осы түрі АҚШ-қа тән [5].
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні және объективті қажеттілігі
Нарықтық экономика жағдайындағы экономиканымемлекеттік реттеу (ЭМР) қазіргі кезеңдегі әлеуметтік экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету және оның тұрақтылығын сақтау мақсатында мемлекеттік меке мелермен қоғамдық ұйымдардың жүзеге асыратын заң шығарушы, атқарушы және бақылау шараларынің жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу терминін қолданғанда мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) термині көп кездеседі. Теориялық көзқарастан МЭСті кең ұғымда қарастыруға болады. Өйткені оның құрамына экономиканы реттеу, мемлекеттің экономикаға араласпауы (экономикалық либерализм принциптері) енеді. Бірақ қазіргі кездегі нарықтық экономика шындықтарын есепке алатын болсақ, бұл көзқарас дұрыс емес. Қандай да әлеуметтік экономикалық жүйеде мемлекет фискалдық, әскери күштері мен басқару аппаратын қаржыландыру, сыртқы экономикалық байланыстар мен ақша айналымын реттеу, құрылыс жүргізумен айналысады. Ал қазіргі жағдайда мемлекет міндетті түрде элеуметтік экономикалық ұдерістерге қатысып ғылыми зерттеулерді, білім беруді, әлеуметтік қамту, қоршаған ортаны қорғауды қаржыландырады. Сондықтан ЭМР және МЭС терминдерін тең деп атауға болады [6].
XX ғасырда әлем елдерінің экономикасындағы мемлекеттің рөлі өсті. Бұл экономикасы орталықтан басқарылатын елдердің рөлінің өсуімен ғана емес сонымен қатар көп елдерге тән нарықтық экономиканың аумағының өсуімен және оның ішіндегі байланыстар мен үдерістердің күрделенуімен байланысты, нарықтық шаруашылықтың дамуымен қатар, жеке меншік негізінде автоматты түрде шешілмейтін экономикалық және әлеуметтік мәселелер туындады. Соның негізінде ұлттық экономиканың дамуына қажетті, бірақ жеке тұлғалар үшін тиімсіз пайдалылығы төмен салаларға ірі инвестицияларды тарту қажет болды.
Капитализм құрыла бастаған кезеңде пайда болған классикалық экономикалық теория өкілдерінің табыстар икемділігі және қамтылу негізінде бәсеке мен бағаны нарық өзбетімен реттей алады деген ой пікірлері әлемдік сипатқа ие болған экономикалық дағдарыстардың күшейіп өсуі одан әрі күмән тудырды. Жаппай жұмыссыздық, ақша айналымындағы бұрмалаушылықтар, монополиялардың озбырлығы, экологиялық мәселелер, әлемдік нарықтардағы бәсекенің шиеленісуі сияқты экономикалық өмірдің осындай ақиқаттары нарық өз механизмі бойынша автоматты түрде өзін өзі реттеуді қамтамасыз ете алмайтынын сендіре дәлелдеді. Барлық айтылған мәселелер нарық фиаскосы деп аталды. Нарық фиаскосы ретінде нарық жұмыс істеу механизміндегі жолдан тайдыруды, олардың тиімді шешімдерінің қамтамасыз етілмеуі түсіндіріледі. Бұл жолдан тайдыруды келесідей түсіндіруге болады.
1. Ішінара жұмыспен қамтылу кезіндегі ұзақ мерзімдік нарықтық
тепе-теңдік Дж.М.Кейнс осыны зерттеу негізіндежұмыспен қамтылуды
мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы қорытынды жасады [7].
2. Классикалық теорияға сәйкес нарықта тепе - теңдіктің кезкелген
бұзылуынан кейін өзгерген жағдайларға сай бейімдеу механизмдері жұмыс істей бастады. Соның нәтижесінде жаңа тепе-теңдік орын алады. Бірақ бұзылған макроэкономикалық тепе-теңдік кумулятивтік процестермен тереңдетілуі мүмкін. Нарықтық механизмнің жаңа жағдайға бейімделуі барысында бағалар және өндірілетін тауарлар мен қызметтер арасында ерекше ара қатынас орын алуы мүмкін, яғни нәтижесінде дағдарыстың ұдайы өндірісі пайда болады.
Тауарлар мен қызметтерге сұраныстың қысқартылуы өндірістің қысөартылуына әкеледі. Ал ол жұмыспен қамтудың, табыстардың және халықтың төлеуге қабілеті бар сұранысының қысқартылуына әкеледі. Фирмалар және қысқартылған сұранысқа бейімделеді және одан әрі жұмыс күші бойынша үнемдейді, бұл сұраныстың кезекті қысқартылуына әкеледі. Қорытындысында, инвестиция көлемі азаяды, өндіріс тез қысқартыла бастайды және бұл үдеріс барлық жаңа салаларды қамтиды. Сонымен сұраныстың бастапқы қысқартылуы тізбек түріндегі реакцияға әкеледі. Бұл жағдайда бағалар мен еңбек ақы төмендей бастаса да өндіріс және жұмыспен қамтудың төмендеуі әлі біраз уақыт созылуы мүмкін.
3. Экономикалық өсу салалық құрылымдағы өзгерістрмен тығыз
байланысты, өндірісті қысқарту ескі, болашақсыз салалардың жойылуына әкеледі. Сонымен қатар ҒТП жетістіктеріне негізделген жаңа салалар пайда болды. Нарықтық механизм салалық өқрылымдағы сондай прогресстік өзгерістеге мүмкіндік туғызады. Бірақ осындай өзгерістерді іске асыру уақыты созылуы мүмкін, демек төлем балансы мен жұмыспен қамтылудағы біршама мәселелермен анықталатын экономикалық тепе-теңсіз жағдайы созыла түседі. Куммулятивтік әсердегі дағдарыстарды болдырмау үшін бұл жағдайда тиімді мемлекеттік экономикалық саясат қажет.
4. Нарықтық механизмнің әлсіз жерлеріне өндірісті тиімді
орналастыруды қамтамасыз ету, күрделі қаржы қаражаттарын, табыстарды және жұмыспен қамтудың тиімді территориялық үйлесімдерін қамтамасыз ету жатады. Нарықтық механизмнің жұмыс істеу нәтижесінде басқа аудандар есебінен шағын территорияларда (шаруашылық агломерациялардың дамуы) өндірістің капиталдың, және жұмыспен қамтудың шоғырлануы сияқты тұрақты процестер болып тұрады. Нашарлау дамыған аймақтарда табыс және инвестиция табыстылығы да нашар болады. Мұндай аймақтарда төлеуге қабілеті бар сұраныс қысқартылады, соның нәтижесінде салыстырмалы төмен еңбекақы мен жер бағасына қарамастан, күрделі капитал салымдарына деген ынталылық азаяды. Бәсекеге қабілеті бар жұмыс күші, кәсіпкерлер біршама дамыған агломерацияларға ұмтылады, бұл жеке аймақтардың дамуындағы сәйкессіздіктерді тереңдетеді. Бұл мәселенің шешімі мемлекеттің қатысуын талап етеді.
5. Өнеркәсіп салаларының сандық жағынан дамуы қайта өңделмейтін ресурстарды толассыз жұмсауымен, қоршаған ортаға ауырлық тигізуімен тікелей байланысты болып келеді.Болашақ ұрпақтар үшін шаруашылықты сандық дамудан сапалық дамуға айналдыру керек. Осындай айналымды орта мерзімдік мемлекеттік бағдарламалар қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар нарық кемшіліктеріне нарық механизмінің әлеуметтік мәселелерді шешуге қабілетсіздігін жатқызуға болады.
Табиғи монополиялардың болуы және оладың қызметін реттеу-шешуді талап ететін мәселелер.
ЭМР себептерінің біріне қоғамдық игіліктерге деген қажеттіліктерді тиімді қамтамасыз ету жатады.
Экономикаға мемлекеттің араласуын талап ететін мақсаттарға, сонымен қатар сыртқы әсерлерді тегістеу қажеттігі, инфрақұрылымның дамуы, экономиканың кейбір салаларының жаңғыртылуы, ҒЗТКӘні жалпы мемлекеттік ауқымда қаржыландыруы жатады. Бұл мақсаттардың шешімі мемлекеттік сектор шектерінде қамтамасыз етіледі.
ЭМР-дің факторлары алуан түрлі болғанымен, түрлі экономикалық мәселелерді шешуге бағытталуына сәйкес оларды топтауға болады.
Әрине ұсынылған факторлардың топтамасы шартты болып табылады: мысалы жұмыспен қамтылу мәселесін қайта өндіру үдерісінің оңтайлы қамтамасыз етілуіне әкелсе, макроэкономикалық тепе теңдікті қолдау әлеуметтік шиеленістің қысқаруына әкеледі.
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеу ұдайы өндіріс процесінің құрама бөлігі болып табылады. Оның нақты бағыттары, түрлері, ауқымды нақты кезеңдегібелгілі бір елдің экономикалық және әлеуметтік мәселелерінің сипаты мен өткірлігіне байланысты анықталады. ЭМРдің объективті мүмкіндігі экономикалық дамуының, өндіріс пен капитал шоғырлануының белгілі деңгейге жетуімен қатар пайда болады.
Экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әлемдік шаруашылық мәселелерінің өткірлігі мемлекет тарапынан болатын нақты акцияларды талп етеді.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкәлдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А. Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу.
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді: экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті және ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпынарық механизмінетән кемшіліктерді
мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
- Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
- Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әртүрлі нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
- Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
- Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1. Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2. Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3. Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4. Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсерету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттағы қызметтері кең тараған:
- Ұлттық қорғаныс;
- Фундаменталды ғылым;
- Космостық зерттеулер;
- Денсаулық сақтау;
- Қала құрылысы, заводтар салу;
- Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
- Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
- Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
- Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
- Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
- Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
- Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1. Экономикалық өсім;
2. Жұмыс бастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3. Бағаның тұрақтылығы;
4. Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми -әдіснамалық негіздері, мақсаттары және міндеттері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны , қолданып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі. Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызады, өндірісті мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың бірігуі, әртүрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына көмектесетін (экономикалык саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап айтқанда мемлекет күшін талап етеді. [6]
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен қалыптасуының әртүрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII
ғасырлардағы нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық доктрина-меркантилизм - елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негізделген және оның көптеген жақтаушылары болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке мүлде көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін байқатты. Бұл мүлдеэкономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа толық еркіндік беру қажет, - деп есептеді.
Рыноктық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде, нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды себебі - рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелесті қамтамассыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау - монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз бетімен сауығудың мумкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің) объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен,экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
ЭМР-дің объектілері - бұл автоматты турде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін , ақша айналымын; төлем балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын реттеу саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке сұранысты қолдау мен капртал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады. Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы, импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндетті экономиканың қызып кетуінежол бермеу үшін, яғнитауарларды артық өндіру мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда - салалардың ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдылық ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы көтермелейді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономика мемлекеттік реттеудің объектісі-капиталды жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу - бұл нарықтық экономика көзқарасы тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатнастарды қалыпты қолдау. Бұл қатнастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық түсімнң төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеметтік нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар: инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта бағамының көтерлуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау), халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу [8].
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық валютаның тұрақтылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен, салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
ЭМР-дің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналық және қаржылық саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты, сыртқы экономикалық саясат және т.б. жатады.
ЭМР-дің мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты - экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
ЭМР құралдары. Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикалы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз көлемде пайдаланады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршған ортаны қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен шектеледі.
Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары:
- қазыналық саясат, яғни шығындар мен салықтардың құқықтық
аумағындағы саясат;
- ақша саясаты;
- табыстарды реттеу саясаты;
- әлеуметтік саясаты;
- баға бегіленімін мемлекеттік реттеу;
- сыртқыэкономикалық реттеу.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары ақша-кредит қаржылары мен бюджеттік саясатқа бөлінеді.
Негізгі экономикалық құралдар:
- есепкеалу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін,
Дисконттық саясат);
- елдің қаржылық институттары орталық банкте сақтауға міндетті, ең аз резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;
- мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздар рыногындағы мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.
ЭМР-дің экономикалық қызметі.
Мемлекет орындайтын қызметтерге ең алдымен мыналар жатады:
- экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
- монополияға қарсы реттеу;
- макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
- ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
- табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
- мүліктік қатнастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру - бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларынбелгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық қамтамасыз етілуімен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б. - құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу - әлеуметтік топқа жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында қолданылған, табыстарды салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
1.4 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары
Мемлекет, әлеуметтік-экономикалық процестерге реттеу жүргізуде, экономикалық міндеттерге, мемлекеттің материалдық мүмкіндіктеріне, реттеу туралы жинақталған тәжірибеге байланысты өзгеріп отыратын әдістер мен инструменттер жүйесін қолданады.
Мемлекеттік реттеу әдістері құқықтық, әкімшілік, экономикалық - тікелей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырып: Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеу және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты
мамандық: 5В050600 - Экономика
Атырау, 2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні және объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми-әдіснамалық негіздері, мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары ..23
2 Қазақстан Республикасы экономиканысының даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
2.2 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
3 Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері.. .46
3.2 Экономика дамуының қаржылық қамтамасыз етілу мәселелері ... ... 56
3.3 Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасына тарту процесін реттеу ... . ..63
3.4 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . ... . 91
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғамның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әртүрлі деңгейде және әртүрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан нарықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттікрететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әртүрлі тапсырмаларды шешеді.[1]
Экономканы мемлекеттік реттеудің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ең басты мақсаты - экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық және аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
Әлемдік жаһандану шеңберінде Қазақстан үшін бір уақытта үш талапты бірдей сақтау - басты бағыт болып табылады: әлемдік экономикаға бірігу, халықаралық аренада бәсекелестікті сақтау және ел ішінді осы үдерістердің маңызды және елеулі өзгерістерге әкелуін қамтамасыз ету. Алға қойылған міндерттерге жету мемлекет тарапынан басқару әрекеттерінің табыстылығына байланысты болады. Мемлекет ойластырылған экономикалық саясатты жүргізу жағдайында нарықтық қатынастарды дамытуға қызу қарқын мен ерекше екпін бере алады. Сондықтан мемлекетке қоғам дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ету қызметі, өзінің тетіктері мен әдістерін пайдалану арқылы ойын ережесін анықтау, экономикалық үдерістерді тікелей және жанама реттеу жүктеледі.[2]
Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы Қазақстан экономикасын мемлекеттік реттеу және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты тақырып болып таңдалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - экономиканы мемлекеттік реттеу үрдісі және қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету саясаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсат пен міндеттері:
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - еліміздің экономикасын реттеу нысандары мен әдістерін талқылау. Сонымен қатар, экономиканы реттеу үшін шетел инвестицияларымен қалай жұмыс істеу керек екендігі, оны сырттай бақылау, шетел инвестициясын тарту.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздеріне талдау.
- Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары.
- Дамыған елдердің экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі.
- Қазақстан Респубикасы эономикасының даму жағдайына талдау.
- Қазақстан Республикасының индустриалды - инновациялық саясатын талдау.
- Қазақстан Респубикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық әдістерін талдау.
- Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндіктері.
- Қазақстан Республикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары.
Дипломдық жұмысты орындау әдістері - экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына, теориялық негіздеріне ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді пайдалана отырып талдау жасау, мемлекеттік стратегиялық жоспарларды, тұжырымдамаларды, нормативтік құжаттарға талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың практикалық және ғылыми мәні мен маңызы:
- Тақырыптың методологиялық, теориялық және ғылыми - әдістемелік негіздеріне талдау жасалды.
- Қазақстан Республикасының 2010 - 2015 жылдардағы экономикасының даму барысына, бағыттарына, мүмкіндіктеріне және индутриялды - инновациялық даму тұжырымдамасына талдау жасалды.
- Ұлттық экономиканың әлемдік бәсекеге қабілеттілігін дамыту мәселелері көрсетілді.
- Экономиканың дамуын қаржылық қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу бағыттары көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың құрамы - кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құрылған.
Жұмыс көлемі 90 бет.
1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі
Экономикалық ғылымның пайда болу кезеңінен бастап, ғалымдар өз зерттеулерін экономикадағы мемлекеттің рөлі және қызметі мәселелерін анықтауға бағыттап келеді. Әр түрлі кезеңде және түрлі елдерде экономистердің жасаған теориялары ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесінде қалданылды.
Меркантелизм.Капиталды бастапқы жинау кезеңінде пайда болған (XV-XVII ғ.ғ.) алғашқы экономикалық мектептердің бірі меркантелизм деп аталып, оның өкілдері экономиканы белсенді мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеді. Олардың ойынша басты назарды әсіресе сауда мен өнеркәсіпті дамытуға ыбағыттау керек болатын.
Меркантелистер ақшаны байлықтың абсолюттік формасы ретінде змкқарастырды және олардың пікірінше ұлттық алтыны және күмісі неғұрлым көп болған жағдайда, соғұрлым ол бай болып саналады. Ал ітеақша байлығын жинақтау мемлекеттік биліктің көмегімен ғана қол жеткізіледі.
Ертеректегі (немесе ақша) меркантелизм теориясын жақтаушылар (ағылшын У.Стаффорд, итальяндық Г.Скаруффи) елдегі ақшаны ұстап тұруға бағытталған мемлекеттік шараларды қолдады. Мұндай шаралар ретінде келесілері атап өтілді: шетелге ақшаны шығаруға тыйым салу, валюта саудасына мемлекеттік монополияны орнату, шетел тауарлары саудасына қойма орындарын жасауды ұсыну.[4]
XVI ғ. екінші жартысы - XVI ғ. кейінгі меркантелизм дамып және өркендей бастады (оның өкілдері ағылшын экономисті Т. Манн, итальяндық А. Серра, француз А. Монкретьен). Бұл кезеңде абсолюттік монархияның қалыптасуы аяқталған болатын. Ал сауда буржуазиясының экономикалық қуаттылығы арта бастады. Мемлекет өзінің қызмет ету саласын сауда саласына ауыстырды, мұндағы басты міндет белсенді сауда тепе теңдігінің жүйесін құру болып табылады [2].
Кейінгі меркантелизмді жақтаушылардың пікірінше мемлекет байлығы елден шығарылған және елге әкелінген тауарлар құнының арасындағы айырмашылыққа тәуелді, яғни экспорттың импорттан артық болуына тікелей байланысты. Мұндай айырмашылықты қамтамасыз ету үшін келесілер ұсынылады [3].
- өз елінен тек дайын бұйымдарды шығару (шикізатты шығарумен салыстырғанда, оларды сатудан түсетін табыс көбірек), қымбат заттаурдың әкелуіне тыйым салу.
- Делдалдық сауданы дамыту. Ол үшін шетелге ақшаны шығару рұқсат етілді (мұндағы талап - бір елден арзанға сатып алып басқа елге қымбатқа сату).
Сонымен қатар үкімет белсенді сауда тепе теңдігін қалыптастыру және сыртқы нарықтарды қамту үшін, импортты шетелдік тауарларға баж салу арқылы реттеп, сыртқы нарықта өніміне сұранысы көп кәсіпорын иелеріне сыйақы беріп, экспортты ынталандыру тиіс.
Осы мақсатпен сонымен қатар елді өнеркәсіптік бұйымдарды импорттау қажеттілігінен босату үшін, өнеркәсіпті, әсіресе мануфактуралық өнеркәсіпті, дамытуды ынталандыру ұсынылады.
Меркантелизм идеялары мемлекеттік саясаттың теориялық негізі болып, ол протекционистік саясат немесе ұлттық нарықты қорғау саясаты деген атауға ие болды. Бұл саясат отандық экономиканы дамытуды ынталандыруға оны шетелдік бәсекелестерден қорғауға, сыртқы нарықты кеңейтуге бағытталған болатын. XVII ғ. бастап және осы күнге дейін белгілі бір дәрежеде, нақты жағдайларда протекционистік экономикалық саясатты қолданбаған мемлекет болған жоқ. Мұндай саясаттың негізгі құралдарына: импортталатын тауарларға протекционистік тарифтер, импорттық квоталар, экспорттық субсидиялар және экспорттаушыларға салықтық жеңілдіктер және т.б жатады. Әрине бұл шаралар мемлекеттің қолдауынсыз жүзеге асырылмайды. Сондықтан да меркантелистердің ойынша экономикалық үдерістерге мемлекет белсенді араласады.
Экономикалық либерализм.Нарықтық қатынастардың дамуы нәтижесінде ұлғайған өнеркәсіптік капитал мемлекеттік қолдау мен онымен байланысты шектеулерді өз қызметіндегі кедергі ретінде қарастырады, одан құтылуға ұмтылады. Экономистер өз еңбектерінде меркантелизм ұстанымдарын жиі сынға алып отырады. Экономикалық либерализмнің жаңа көзқарастарын саяси экономиканың классикалық мектебін қалаушылары Адам Смит, Давид Рекардо қалыптастырды.
А.Смиттің Халықтар байлығының табиғаты және себептері туралы зерттеуі (1776ж ) еңбегінде табиғат заңдарына ұқсас әрекет ететін және қоғамның дамуын анықтайтын экономикалық заңдар түсіндіріледі. Оған сыртқы (мемлекеттік) араласу болмаған кездегі экономикада стихиялы орнатылатын табиғи үйлесімділік тепе теңдік идеясы жақын болды және ол нарықтық жүйенің қызмет етуінің тиімді тәртібі болып табылады. Смит экономиканың мұндай табиғи қызмет етуін көрінбейтін қол қағидасы деп атады, яғни жеке табысқа ұмтылу жалпы табысқа өндіріс пен прогрестің дамуына әкеледі [4].
А. Смит мемлекет рөлін түнгі қарауыл қызметімен шектеді.
- тәртіпті қолдау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- сот шешімдерін тарату;
- қоғамдық құрылғыларды және қоғамдық мекемелерді ұстау.
Кәсіпкерліктің еркіндігі, сауда еркіндігі - бұл қағидалар теорияда да, саясатта да мемлекеттік протекционизм идеяларын алмастырды.
Экономикаға мемлекеттің араласуын шектеудің жақтаушысы ретінде Д.Риккардо танымал болды. А.Смит сияқты ол экономикада объективті және стихиялы. Бірақ тануға болатын заңдар әрекет етеді деп санады. Сыртқы (мемлекеттік) араласу орын алмаған кезде олардың әрекет ету механизмі экономикалық жүйені тепе-теңдікте болуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Д.Риккардо пікірінше қоғамның өндірістік күшінің өсуіне ықпал ететін мемлекеттік экономикалық саясатты жасау қажет еді. Мұнда ол экономикалық заңдарды зерттеуге және мемлекетке қажетті экономикалық саясатты жасауға қабілетті саяси экономиканың маңызды рөлін байқады.
А.Смит және Д.Рекардо фритредерлік (ағылшын тілінен free trade - еркін сауда) теориясы мен саясатының негізін қалаушылары болып саналады. Басты идея - барлық шаруашылық етуші субъектілеріне негізгі экономикалық бостандық кепілдендірілуі тиіс:
- Қызмет ету саласын таңдау еркіндігі;
- Бәсеке еркіндігі;
- Сауда еркіндігі.
Классиктер мұндай саясатты барлық елдер мен халықтарға әрқашан тиімді болады деп көрсетті. Дегенмен бұл саясат тек XIX ғ. ортасында ғана Ұлыбританияда толықтай жүзеге асырылған болатын.
Кейнсиандық теория.Терең және ұзаққа созылған экономикалық дағдарыстар, XIX ғ. ортасында әлеуметтік мәселелердің шиеленісуі, 1848ж. революция, әсіресе 1929-1933жж. Ұлы дағдарыс кезеңі шаруашылық дамуды тұрақтандырып, жүйенің әлеуметтік тепе теңдігін қамтамасыз ететін мемлекеттік әлеуметтік экономикалық саясаттың қажеттілігін білдірді. Бұл қажеттілік экономикалық ғылымда көрініс тапты. Ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің 1936ж жарық көрген Жұмыссыздық, пайыз, және ақшаның жалпы теориясыә еңбегінде негізі қаланған жаңа бағыт - кейнсиан бағыты пайда болды.
Дж.М.Кейнс (1883-1946) - XX ғасырдағы экономикалық пікірлердің көрнекті өкілі. Экономикалық ілімде оны экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының негізін қалаушысы деп санайды. Дж.М.Кейнс А.Смиттің көрінбейтін қол қағидасы мен мемлекеттің экономикаға араласпау идеясына сын көзбен қарады. Ол жеке экономикалық тұлға немесе фирманы жандануды. Шарттары ел экономикасы өркендеуінің шарттарымен ұқсас екені туралы пікірмен келіспейтінін айтты. Керісінше, олардың арасында қарама қайшылықтар туындайды және олардың шешімі ұдайы өндірістің жалпы жағдайлары аясында болады және мемлекетпен реттеледі.[4]
Кейнс теориясын дағдарысқа қарсы деп қарастыруға болады, себебі ол экономиканы дағдарыс жағдайында қарастырады. Оны көзқарасына сәйкес еркін нарықта экономиканың дағдарыс жағдайынан шығуын қамтамасыз ететін механизмдердің болмау себебінен мемлекет экономикаға белсенді араласуы тиіс. Осылайша Кейнс өздігінен реттелетін нарықтық механизмге сенімсіздік танытып, қалыпты өсуді өамтамасыз ету және тепе-теңдікке қол жеткізу үшін экономикалық даму үдерісіне сырттан араласу қажет.
Өсу және жұмыспен қамту деңгейін арттырудың анықтаушы факторы ретінде тиімді сұранысты қамтамасыз ету үшін Кейнстің негізгі әдістері:
1. Ақша саясаты, пайыздық мөлшерлемені реттеу.
2. Бюджеттік саясат.
3. Табысы жоғары емсе әлеуметтік топтар мүдделеріне сай табыстарды қайта бөлу.
4. Жоғары жұмыссыздыққа жол бермеу және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін кеңейту мақсатындағы толық жұмыспен қамту саясаты.
Монетаризм.70-жылдардың екінші жартысынан бастап (әсіресе 1974-1975ж.ж ірі әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін) өндірістің жағдайы күрт төмендеді. Экономиканы реттеудің кейнсиандық әдістері тиімсіз екені белгілі болды. Осының негізінде экономикалық ғылымда жаңа бағыт - монетаризм пайда болды. Оның негізін қалаушы Милтон Фридмен болды.
Монетаристердің кейнсиандықтардан айырмашылығы:
Біріншіден, нарықтық экономика өзінің тенденцияларына қарай тұрақтылыққа өзіндік реттелуге ұмтылады.
Нарықтық бәсеке жүйесі жоғары тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Ауытқулар, сәйкессіздіктің пайда болуы ішкі себептерден емес, сыртқы араласу, мемлекеттік реттеу қателіктерінің нәтижесі болып табылады.
Екіншіден, ақша факторлары басым болуы тиіс.
Демек экономикаға әсер ететін әртүрлі құралдардың ішінде әкімшілік, бағалы әдістер емес және салық жүйесі де емес, ақша құралдары таңдалады. Тек ақша құралдары экономикалық тұрақсыздықты қамтамасыз етуге қабілетті.
Монетаристік теория ақша-несие құралдарын экономиканы реттеудің басты құралдары ретінде санайды, яғни бұл құралдарды пайдалану ағымдық емес ұзақ мерзімді міндеттерге бағдарлануы тиіс[4].
Ұсыныс тұжырымдамасы. Соңғы жылдары дамыған нарықтық экономика елдерінде инфляция мен жұмыссыздыққа әсер ететін классикалық реттеу құралдарының өзара әрекет етуінде өзгерістер болды.
70-жылдары нарықтық экономикада жаңа құбылыс - стагфляция пайда болды, яғни бір уақытта инфляция мен жұмыссыздықтың пайда болуымен сипатталады. Онымен күресу жолдарын іздеу экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа бағытына, американдық экономистермен дайындалған (А.Лаффер, М.Фельдстайн, Р.Риган) ұсыныс тұжырымдамасының қалыптасуына алып келді. Теория ұсыныс тұжырымдамасы деген атауға ие болды. Және онда монетаризм жетекші рөл атқарды.
Бұл тұжырымдама өндірісті, инвестицияларды және жұмыспен қамтылуды ынталандыруға бағытталған тәжірибелік ұсыныстардың жиынтығы.
Ұсыныс экономикасының негізгі идеясы сұранысты ынталандырудың кейнсиандық әдістерінен бас тартып, күш жігерді ұсынысты анықтайтын факторларды қолдауға көшіру.
Бұл тұжырымдаманың негізгі ұсыныстары:
- инвестицияларды ынталандыру мақсатында салықтық мөлшерлемені төмендету.
- мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру.
- бюджеттік жандану, әлеуметтік бағдарламаларды қысқарту арқылы бюджет тапшылығын азайту.
Экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесінде соңғы уақытта монетаризм идеясы, және де экономиканы конъюнктуралық реттеу, тұрақты жұмыспен қамтылу, әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында ұлттық табысты қайта бөлудің кейнсиандық тұжырымдамалары қолданылуда.
Осыған байланысты мемлекеттік реттеудің негізгі үш түрін ажыратады:
1. Экономиканы басқаруда толық мемлекеттік монополизм. Ол КСРО және басқа да социалистік мемлекетерге тән болды. Қазіргі уақытта посткоммунистік елдерде,мысалы ҚХДР-да сақталған.
2. Нарықтық және мемлекеттік реттеуіштер үйлесімінің әртүрлі нұсқалары. Нарықтық экономиканың әлеуметтік бағытталған мұндай асырылған.
3. Либерализм жеке кәсіпкерліктің еркін дамуын тиімді деп санайды. Мемлекеттік реттеудің осы түрі АҚШ-қа тән [5].
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні және объективті қажеттілігі
Нарықтық экономика жағдайындағы экономиканымемлекеттік реттеу (ЭМР) қазіргі кезеңдегі әлеуметтік экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету және оның тұрақтылығын сақтау мақсатында мемлекеттік меке мелермен қоғамдық ұйымдардың жүзеге асыратын заң шығарушы, атқарушы және бақылау шараларынің жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу терминін қолданғанда мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) термині көп кездеседі. Теориялық көзқарастан МЭСті кең ұғымда қарастыруға болады. Өйткені оның құрамына экономиканы реттеу, мемлекеттің экономикаға араласпауы (экономикалық либерализм принциптері) енеді. Бірақ қазіргі кездегі нарықтық экономика шындықтарын есепке алатын болсақ, бұл көзқарас дұрыс емес. Қандай да әлеуметтік экономикалық жүйеде мемлекет фискалдық, әскери күштері мен басқару аппаратын қаржыландыру, сыртқы экономикалық байланыстар мен ақша айналымын реттеу, құрылыс жүргізумен айналысады. Ал қазіргі жағдайда мемлекет міндетті түрде элеуметтік экономикалық ұдерістерге қатысып ғылыми зерттеулерді, білім беруді, әлеуметтік қамту, қоршаған ортаны қорғауды қаржыландырады. Сондықтан ЭМР және МЭС терминдерін тең деп атауға болады [6].
XX ғасырда әлем елдерінің экономикасындағы мемлекеттің рөлі өсті. Бұл экономикасы орталықтан басқарылатын елдердің рөлінің өсуімен ғана емес сонымен қатар көп елдерге тән нарықтық экономиканың аумағының өсуімен және оның ішіндегі байланыстар мен үдерістердің күрделенуімен байланысты, нарықтық шаруашылықтың дамуымен қатар, жеке меншік негізінде автоматты түрде шешілмейтін экономикалық және әлеуметтік мәселелер туындады. Соның негізінде ұлттық экономиканың дамуына қажетті, бірақ жеке тұлғалар үшін тиімсіз пайдалылығы төмен салаларға ірі инвестицияларды тарту қажет болды.
Капитализм құрыла бастаған кезеңде пайда болған классикалық экономикалық теория өкілдерінің табыстар икемділігі және қамтылу негізінде бәсеке мен бағаны нарық өзбетімен реттей алады деген ой пікірлері әлемдік сипатқа ие болған экономикалық дағдарыстардың күшейіп өсуі одан әрі күмән тудырды. Жаппай жұмыссыздық, ақша айналымындағы бұрмалаушылықтар, монополиялардың озбырлығы, экологиялық мәселелер, әлемдік нарықтардағы бәсекенің шиеленісуі сияқты экономикалық өмірдің осындай ақиқаттары нарық өз механизмі бойынша автоматты түрде өзін өзі реттеуді қамтамасыз ете алмайтынын сендіре дәлелдеді. Барлық айтылған мәселелер нарық фиаскосы деп аталды. Нарық фиаскосы ретінде нарық жұмыс істеу механизміндегі жолдан тайдыруды, олардың тиімді шешімдерінің қамтамасыз етілмеуі түсіндіріледі. Бұл жолдан тайдыруды келесідей түсіндіруге болады.
1. Ішінара жұмыспен қамтылу кезіндегі ұзақ мерзімдік нарықтық
тепе-теңдік Дж.М.Кейнс осыны зерттеу негізіндежұмыспен қамтылуды
мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы қорытынды жасады [7].
2. Классикалық теорияға сәйкес нарықта тепе - теңдіктің кезкелген
бұзылуынан кейін өзгерген жағдайларға сай бейімдеу механизмдері жұмыс істей бастады. Соның нәтижесінде жаңа тепе-теңдік орын алады. Бірақ бұзылған макроэкономикалық тепе-теңдік кумулятивтік процестермен тереңдетілуі мүмкін. Нарықтық механизмнің жаңа жағдайға бейімделуі барысында бағалар және өндірілетін тауарлар мен қызметтер арасында ерекше ара қатынас орын алуы мүмкін, яғни нәтижесінде дағдарыстың ұдайы өндірісі пайда болады.
Тауарлар мен қызметтерге сұраныстың қысқартылуы өндірістің қысөартылуына әкеледі. Ал ол жұмыспен қамтудың, табыстардың және халықтың төлеуге қабілеті бар сұранысының қысқартылуына әкеледі. Фирмалар және қысқартылған сұранысқа бейімделеді және одан әрі жұмыс күші бойынша үнемдейді, бұл сұраныстың кезекті қысқартылуына әкеледі. Қорытындысында, инвестиция көлемі азаяды, өндіріс тез қысқартыла бастайды және бұл үдеріс барлық жаңа салаларды қамтиды. Сонымен сұраныстың бастапқы қысқартылуы тізбек түріндегі реакцияға әкеледі. Бұл жағдайда бағалар мен еңбек ақы төмендей бастаса да өндіріс және жұмыспен қамтудың төмендеуі әлі біраз уақыт созылуы мүмкін.
3. Экономикалық өсу салалық құрылымдағы өзгерістрмен тығыз
байланысты, өндірісті қысқарту ескі, болашақсыз салалардың жойылуына әкеледі. Сонымен қатар ҒТП жетістіктеріне негізделген жаңа салалар пайда болды. Нарықтық механизм салалық өқрылымдағы сондай прогресстік өзгерістеге мүмкіндік туғызады. Бірақ осындай өзгерістерді іске асыру уақыты созылуы мүмкін, демек төлем балансы мен жұмыспен қамтылудағы біршама мәселелермен анықталатын экономикалық тепе-теңсіз жағдайы созыла түседі. Куммулятивтік әсердегі дағдарыстарды болдырмау үшін бұл жағдайда тиімді мемлекеттік экономикалық саясат қажет.
4. Нарықтық механизмнің әлсіз жерлеріне өндірісті тиімді
орналастыруды қамтамасыз ету, күрделі қаржы қаражаттарын, табыстарды және жұмыспен қамтудың тиімді территориялық үйлесімдерін қамтамасыз ету жатады. Нарықтық механизмнің жұмыс істеу нәтижесінде басқа аудандар есебінен шағын территорияларда (шаруашылық агломерациялардың дамуы) өндірістің капиталдың, және жұмыспен қамтудың шоғырлануы сияқты тұрақты процестер болып тұрады. Нашарлау дамыған аймақтарда табыс және инвестиция табыстылығы да нашар болады. Мұндай аймақтарда төлеуге қабілеті бар сұраныс қысқартылады, соның нәтижесінде салыстырмалы төмен еңбекақы мен жер бағасына қарамастан, күрделі капитал салымдарына деген ынталылық азаяды. Бәсекеге қабілеті бар жұмыс күші, кәсіпкерлер біршама дамыған агломерацияларға ұмтылады, бұл жеке аймақтардың дамуындағы сәйкессіздіктерді тереңдетеді. Бұл мәселенің шешімі мемлекеттің қатысуын талап етеді.
5. Өнеркәсіп салаларының сандық жағынан дамуы қайта өңделмейтін ресурстарды толассыз жұмсауымен, қоршаған ортаға ауырлық тигізуімен тікелей байланысты болып келеді.Болашақ ұрпақтар үшін шаруашылықты сандық дамудан сапалық дамуға айналдыру керек. Осындай айналымды орта мерзімдік мемлекеттік бағдарламалар қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар нарық кемшіліктеріне нарық механизмінің әлеуметтік мәселелерді шешуге қабілетсіздігін жатқызуға болады.
Табиғи монополиялардың болуы және оладың қызметін реттеу-шешуді талап ететін мәселелер.
ЭМР себептерінің біріне қоғамдық игіліктерге деген қажеттіліктерді тиімді қамтамасыз ету жатады.
Экономикаға мемлекеттің араласуын талап ететін мақсаттарға, сонымен қатар сыртқы әсерлерді тегістеу қажеттігі, инфрақұрылымның дамуы, экономиканың кейбір салаларының жаңғыртылуы, ҒЗТКӘні жалпы мемлекеттік ауқымда қаржыландыруы жатады. Бұл мақсаттардың шешімі мемлекеттік сектор шектерінде қамтамасыз етіледі.
ЭМР-дің факторлары алуан түрлі болғанымен, түрлі экономикалық мәселелерді шешуге бағытталуына сәйкес оларды топтауға болады.
Әрине ұсынылған факторлардың топтамасы шартты болып табылады: мысалы жұмыспен қамтылу мәселесін қайта өндіру үдерісінің оңтайлы қамтамасыз етілуіне әкелсе, макроэкономикалық тепе теңдікті қолдау әлеуметтік шиеленістің қысқаруына әкеледі.
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеу ұдайы өндіріс процесінің құрама бөлігі болып табылады. Оның нақты бағыттары, түрлері, ауқымды нақты кезеңдегібелгілі бір елдің экономикалық және әлеуметтік мәселелерінің сипаты мен өткірлігіне байланысты анықталады. ЭМРдің объективті мүмкіндігі экономикалық дамуының, өндіріс пен капитал шоғырлануының белгілі деңгейге жетуімен қатар пайда болады.
Экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әлемдік шаруашылық мәселелерінің өткірлігі мемлекет тарапынан болатын нақты акцияларды талп етеді.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкәлдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А. Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу.
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді: экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті және ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпынарық механизмінетән кемшіліктерді
мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
- Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
- Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әртүрлі нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
- Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
- Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1. Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2. Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3. Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4. Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсерету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттағы қызметтері кең тараған:
- Ұлттық қорғаныс;
- Фундаменталды ғылым;
- Космостық зерттеулер;
- Денсаулық сақтау;
- Қала құрылысы, заводтар салу;
- Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
- Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
- Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
- Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
- Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
- Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
- Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1. Экономикалық өсім;
2. Жұмыс бастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3. Бағаның тұрақтылығы;
4. Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі, ғылыми -әдіснамалық негіздері, мақсаттары және міндеттері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны , қолданып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде шешілмейтін, яғни экономиканың өзін-өзі реттеу қағидалары негізінде экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі. Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызады, өндірісті мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейді, өндіріс пен капиталдың бірігуі, әртүрлі елдің бір-бірімен өзара тәуелділігі өсті. Сонымен бірге қоғам дамуының белгілі бір сатысында еңбек пен капиталдың арасындағы қарама-қайшылық күшейе түсті, жаппай жұмыссыздық пайда болды, экономикалық дағдарыстар салалық шеңберден асып, жалпы ұлттық кейін әлемдік дағдарыстарға айналды. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына көмектесетін (экономикалык саясатты жүргізу), нарық пен іс-әрекеттің қарама-қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап айтқанда мемлекет күшін талап етеді. [6]
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы мен қалыптасуының әртүрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII
ғасырлардағы нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық доктрина-меркантилизм - елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген.
Нарықтық қатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негізделген және оның көптеген жақтаушылары болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты, жеке мүлде көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін байқатты. Бұл мүлдеэкономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа толық еркіндік беру қажет, - деп есептеді.
Рыноктық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде, нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды себебі - рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелесті қамтамассыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау - монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың маңызды сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты. Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар, экономикалық құлдыраудан өз бетімен сауығудың мумкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты сұраныс пен жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға көмектесетін қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері қабылдады. Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық саясатты пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын жұмсартуға көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің) объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен,экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады.
ЭМР-дің объектілері - бұл автоматты турде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін қажетті.
ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін , ақша айналымын; төлем балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын реттеу саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке сұранысты қолдау мен капртал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады. Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының азаюы, импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан келіп, баға мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-дің міндетті экономиканың қызып кетуінежол бермеу үшін, яғнитауарларды артық өндіру мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
ЭМР сонымен бірге, аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рөл атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай қамтамасыз етіледі: бір жағдайда созылмалы дағдарыста қалған шаруашылық бірліктері мен салаларына қолдау көрсетіледі; басқа жағдайда - салалардың ішінде, салалар арасында және барлық халық шаруашылығында оның тиімділігін көтеруде және бәсекелестік қабілетін арттыруда құрылымдылық ілгерілеушілікке әкелетін, өндірістің түрлері мен жаңа шаруашылық саласының дамуы көтермелейді. Сонымен бірге, өндірісті шектен тыс шоғырландыруға кедергі жасауға шаралар қабылдануы да мүмкін.
Экономика мемлекеттік реттеудің объектісі-капиталды жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады.
Жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу - бұл нарықтық экономика көзқарасы тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатнастарды қалыпты қолдау. Бұл қатнастар еңбекақысы еңбекке жеткілікті тартуға қызмет ететін экономиканың білікті және тәртіпті қызметкерлерге деген талабын қанағаттандыруы тиіс. Бірақ сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынастар ұлттық бәсекелестік қабілетке кері әсер ететін еңбекақының шектен тыс өсуіне апармауы тиіс. Жұмыспен қамтамасыз етудің қажетсіздігі және тез төмендеуі жұмыссыздар армиясын көбейтуге, тұтынушы сұранысының, салық түсімнң төмендеуіне, жәрдемақыға салықтың өсуіне және қауіпті әлеметтік нәтижелерге әкеледі.
Ақша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағыттар: инфляциямен күрес, баланс төлемінің жағдайына әсер ету, ұлттық валюта бағамының көтерлуі мен төмендеуі, (валюталық дәлізді анықтау), халықаралық экономикалық интеграцияға қатысу [8].
Реттеудің тағы бір маңызды объектісі баға болып табылады. Бағаның серпіні мен құрылымы экономиканың жағдайын көрсетеді. Сонымен бірге сол баға шаруашылық құрылымына, күрделі қаржы жұмсалымының жағдайына, ұлттық валютаның тұрақтылығына күшті ықпал етеді.
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен, салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады.
ЭМР-дің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналық және қаржылық саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты, сыртқы экономикалық саясат және т.б. жатады.
ЭМР-дің мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты - экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.
ЭМР құралдары. Мемлекеттік реттеудің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді (мысалы, үкімет Мәскеу шектерінде кәсіпорын салуға тыйым салды. Ол салық пен айыппұлды көбейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқтатты). Мемлекет өндірістік кәсіпорындарды сол жерде кәсіптік оқытуға, өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылар үшін тұрмыстық жағдай жасауға күштеу шарасы арқылы мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикалы дамыған елдерде реттеудің әкімшілік құралы елеусіз көлемде пайдаланады. Олардың қызметінің аясы негізінен қоршған ортаны қорғаумен, әлеуметтік әлсіз қорғалған тұрғындар үшін жағдай жасаумен шектеледі.
Мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары:
- қазыналық саясат, яғни шығындар мен салықтардың құқықтық
аумағындағы саясат;
- ақша саясаты;
- табыстарды реттеу саясаты;
- әлеуметтік саясаты;
- баға бегіленімін мемлекеттік реттеу;
- сыртқыэкономикалық реттеу.
Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары ақша-кредит қаржылары мен бюджеттік саясатқа бөлінеді.
Негізгі экономикалық құралдар:
- есепкеалу мөлшерін реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін,
Дисконттық саясат);
- елдің қаржылық институттары орталық банкте сақтауға міндетті, ең аз резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;
- мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздар рыногындағы мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау және өтеу сияқты операциялары.
ЭМР-дің экономикалық қызметі.
Мемлекет орындайтын қызметтерге ең алдымен мыналар жатады:
- экономиканың қызмет ету үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
- монополияға қарсы реттеу;
- макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
- ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
- табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
- мүліктік қатнастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру - бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларынбелгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатнастарды анықтайтын заңдар мен нормативті актілерді атап өтуге болады.
Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық қамтамасыз етілуімен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б. - құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу - әлеуметтік топқа жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында қолданылған, табыстарды салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық жасауды өз мойнына алады.
Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын және пайда әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.
1.4 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері және негізгі бағыттары
Мемлекет, әлеуметтік-экономикалық процестерге реттеу жүргізуде, экономикалық міндеттерге, мемлекеттің материалдық мүмкіндіктеріне, реттеу туралы жинақталған тәжірибеге байланысты өзгеріп отыратын әдістер мен инструменттер жүйесін қолданады.
Мемлекеттік реттеу әдістері құқықтық, әкімшілік, экономикалық - тікелей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz