Жазбаша тілдің бұзылуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 бөлім. ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУДА ТҮЗЕТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

1. 1 Жалпы тіл кемістігінің сипаттамасы . . . 6

1. 2 Баланың сөйлеу қабілетінің даму заңдылықтары . . . 20

1. 3 Сөйлеу бұзылысы кезінде ана тілді қалыптастыру және жетілдіру үрдісі . . . 24

2 бөлім. ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР

2. 1 Жалпы тіл кемістігі бар балалардың жүйелі сөйлеу жағдайын зерттеу . . . 38

2. 2 Балалардың жүйелі сөйлеу тілін қалыптастыру . . . 46

2. 3 Тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері . . . 59

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 62

ҚОСЫМШАЛАР . . . 72

АННОТАЦИЯ

Кіріспеде логопедияның мағынасы тілдің әлеуметтік маңызымен байланысты. Өзімізге белгілі біздің тіліміз екі міндетті атқарады. Біріншісі адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде қолданылса, екіншісі айтайын деген ойларын бір-біріне жеткізіп түсінсу үшін қолданылады. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршіліқ жасай алмас еді, табиғаттың күшіне қарсы күресе алмас еді, өзара түсінсіп, дегеніне жете алмас еді.

Бірінші бөлімде жалпы тіл кемістігі бойынша әдеби шолу жасалынады және дыбыстары бұзып айтуын, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологиялардың түрлерінде байқалуы мүмкін олай болса, баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның ойының дамуы үшін де үлкен маңызы туралы.

Екінші бөлімде жалпы тіл кемістігі бар естияр балалардың жүйелі сөйлеуінің жай күйіне зерттеу жүргізіледі, тәжірибелік жұмыстың мақсаттары мен жоспарлары белгіленеді. Балаларды мектепке оқуға дайындау кезінде әсіресе монологты сөйлеу түрінің қалыптасуы және дамуына аса зор маңыз аударылады. Өйткені бұл білімді толық игерудің, логикалық ойлауының дамуының, шығарамашылық қабілетінің және психикалық іс-әрекетінің басқа да қырларының дамуының маңызды дәлелі, жағдайы болып табылады.

Қорытынды бөлімде жұмыстарға тұжырымдамалы пікірлер келтірілген. Қосымша әдістемелер мен кестелер бар. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі бірқатар маңызды жоғары еңбектер қатарына құрылып мәтіндегі ғылыми сілтемелер ретінде сай реттеліп берілген.

Дипломдық жұмыс кіріспеден теориялық және эксперименталды бөлімдерден қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Жалпы көлемі бет, қосымшамен 72, 3-кесте, пайдаланған әдебиеттер саны-66.

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда балалардың сөйлеу қабілетінің дамуына талаптар айтарлықтай өсті, олар бала-бақшадан мектепке дейін сөйлеу дамуының, сөздік қордың, сөйлеудің грамматикалық қатарының, диалогты сөйлеуден жүйелі сөйлеуге өтуі белгілі бір деңгейіне жетүі қажет. Білім беру жүйесін жетілдіру мақсатында жалпы білім беру мекемелері жұмыстарының тәжірибесінде әрбір баланы оның жасына сай қалыпты дамыту жағдайларымен қамтамасыз етуге, толыққанды тұлға ретінде қалыптасуына, қажетті білімін алуға бағытталған шаралар кешенін ендіруді талап етеді.

Сол себепті жалпы тіл кемістігі бар балалардың сөйлеу тілін дамытуда түзету жұмыстарының ерекшелігі біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесі болып табылады. Жалпы тіл кемістігі - есту қабілеті мен ой-өрісінің әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрамының компоненттердінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.

Жалпы тіл кемістігін дефектология ғылыми зерттеу институтының Р. Е. Левина бастаған ғалым қызметкерлер /Н. А. Никашкина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова және т. б. / 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.

Дыбыстары бұзып айтуын, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік.

«Жалпы білім беретін мектептердегі балалардың сөйлеу мүкістерінің коррекциясы» кітабында А. В. Ястребова жалпы тіл мүкістігі бар балалардың сөйлеу байланысын түзете-дамыта оқыту әдістерін жасап шығарды, толыққанды сөйлеу әрекетін қалыптастыратын тәсілдерді ұсынды.

В. В. Воробьева, С. С. Ляпидевский мен С. Н. Шаховскаяның редакциясын басқаруымен шыққан «Балалардағы сөйлеу және дауыс бұзылыстары» кітабының «Моторлы алалиясы бар мектеп оқушыларының жүйелі сөйлеу ерекшеліктері» бөлімінде жүйелі сөйлеу қалыптаспауының себептерін көрсетті.

Логопедтерге арналған «Мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы тіл дамымауын жою жолдары» атты кітапта жүйелі сөйлеуді дамыту мәселесіне Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева үлкен назармен көңіл бөлді.

Бұл мәселемен кезінде Филичева Т. Б., Г. В. Чиркина, В. А. Ястребова, Т. В. Туманова, Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова және басқа да көптеген ғалымдар айналысқан. Бұл мәселе жеткілікті дәрежеде анықталған, зерттелген. Біз бұл тақырыптағы әдебиеттерді талдай келе балалардағы сөйлеу тілін дамыту бойынша бірнеше түсіндірілетін мәселелерді анықтадық.

«Мектепке дейінгі жастағы балалардағы сөйлеу бұзылыстары» атты кітапта (құрастырушы Р. А. Белова-Давид) . Е. Г. Корицкая және Т. А. Шимкович «Формирование развернутой описательно-повествовательной речи у детей с третьим уровнем общего речевого недоразвития» бөлімінде балалардағы кең қамтылған өз бетінше орындалатын суреттеу-баяндаулы сөйлеуді қалыптастыру бойынша жүргізілетін жұмыстардың мақсатын ашып, бұл жұмыстың екі бағытын көрсетеді.

1. Баланың сөйлеуін бұрын беріліп қойылған дайын сюжет тірегімен қалыптастыру (оқыған әңгіменің мазмұнын айту және сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрастыру, бірізді, жүйелі суреттер сериясы бойынша әңгіме құрастыру жұмыстары) [1, 12] .

2. Баланың сөйлеуін дайын сюжет тірегінсіз қалыптастыру.

Зерттеу объектісі: бұл тақырыпты жеткілікті дәрежеде өзекті деп айта аламыз, өйткені жалпы тіл кемістігі бар бар балалардың жүйелі сөйлеуін дамыту, яғни оларды бала-бақшадан мектепке дейін сөйлеу дамуының, сөздік қордың, сөйлеудің грамматикалық қатарының, диалогты сөйлеуден жүйелі сөйлеуге өтуі белгілі бір деңгейіне жеткізу қажет.

Зерттеудің ғылыми болжамы: тіл кемістігі көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларда кездеседі. Тексерудің көрсеткені бойынша тіл кемістігі, тұтықпа сияқты тіл кемістіктерінің едәуір проценті мектеп жасына дейінгі балаларда кездесетіні анықталды. Егер осы кемістіктерді дәл уақытында жоймаса, олар барған сайын ұлғайып, нығаяды да, баланың дұрыс сөйлеуіне кесірін тигізеді. Логопедияда тіл кемістіктерін зерттеп жою үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады. Оларды бірнеше топқа шартты түрде бөлуге болады. Жәрдемдесе отырып, сөйлеу тілін тексеріп, оның кемістігін анықтауды бірінші топқа жатқызады. Бұл топқа бақылау, әңгімелесу, тәжірибе жасау сияқты тәсілдердің нақтылы түрлерін еңгізуге боладыоларды мектепке оқуға дайындау логопедияда қарастырылады.

Зерттеу пәні: көрсетілген міндеттерден логопедияның теориялық және практикалық бағыттылығы анықталады. Сонымен сөйлеу тілінің дамуы мен бұзылуын түзету және сақтандыру логопедиялық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің әлеуметтік маңызымен байланысты. Өзімізге белгілі біздің тіліміз екі міндетті атқарады. Біріншісі адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде қолданылса, екіншісі айтайын деген ойларын бір-біріне жеткізіп түсінсу үшін қолданылады. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршіліқ жасай алмас еді, табиғаттың күшіне қарсы күресе алмас еді, өзара түсінсіп, дегеніне жете алмас еді. Сондықтан да біздің тіліміз адам қоғамының өсіп-өнуі үшін ең маңызды құрал [2, 16] .

Тілдің сөйлегенде бұзылып, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Мысалы: кейбір дыбыстардың үндестік нақышымен дұрыс айтылмауы адамның өзіне оғаш сезіліп, ол ыңғайсызданады, содан өз сөзіне немқұрайлы, салғырт қараған соң, сөзінің сұлулығы жойылады да, кісімен мәнерлеп сөйлесуіне кедергісін тигізеді. Күрделі тіл мүкістіктері немесе тұтықпа сияқты кемістіктер мектепте баланың оқу үлгерімнің төмендеуіне себебін тигізсе, өскенде мамандық таңдауына да әсер етіп, қиындық туғызады.

Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Баланың тілін дамытумен бірге біз оның ойын да дамытамыз. Тіл ойдың құралы деп аталады. Біз сөздің жәрдемімен ғана ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және де сол арқылы қолданылады. Олай болса, баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның ойының дамуы үшін де үлкен маңызы бар. Сөз қорының таяздығы, тілдің толық жетілмеуі ақыл ойдың дамуын кешеуілдететін нышаны болады.

Таза әдеби тілде сөйлеуге үйрету жұмысы мектеп жасына дейінгі балаға берілетін эстетикалық тәрбиенің ең маңызды саласы.

Баланың тамаша сезімінің дамуын тек қана дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана білуімен шектестіріп қоймай, ол өзінің тілін, оның әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқуға немесе мәнерлеп сөйлеуге үйретіп, тырысуында.

Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы, облыстық «Оңалту орталығы».

Зерттеу мақсаты: Мұнда жалпы тіл кемістігі бар балалардың жүйелі сөйлеуін дамыту жолдарының дәстүрлі тәсілдері мен әдістерін жетілдіру, сонымен бірге жаңаша анағұрлым тиімді ғылыми негізделген жолдарын қарастыру қажеттілігі туып отыр. Бірақ бұл тақырып мектепке дейінгі жастағы логопедияда толық көлемде зерттелмеген, қосымша зерттеулерді қажет етеді, міне сондықтан біз дәл осы тақырыпқа тоқталып отырмыз. Аталмыш мәселені шешу біздің зерттеуіміздің мақсатын құрайды.

Зерттеу жұмысының міндетттері:

1. Жалпы тіл кемістігі бар балалардың жүйелі сөйлеу мәселесі бойынша арнайы әдебиеттерді оқып-үйрену;

2. Тәжірибелік зерттеу барысында жалпы тіл кемістігі бар балалардың жүйелі сөйлеуінің ерекшеліктерін анықтау және талдау;

3. Тәжірибелік зерттеу барысында жүйелі сөйлеуді дамытуға арналған тәсілдерді табу, жасап шығару;

4. Тәжірибелік оқыту барысында қандай да бір тәсілдердің қолданыстағы табыстылығын және мақсатқа сай келуін тексеру.

Зерттеу кезеңдері: Осы қойылған міндеттерге тиісінше жұмысымызды келесі бөлімдер құрайды.

Бірінші бөлімде жалпы тіл кемістігі бойынша әдеби шолу жасалады.

Екінші бөлімде жалпы тіл кемістігі бар балалардың жүйелі сөйлеуінің жай күйіне зерттеу жүргізіледі, тәжірибелік жұмыстың мақсаттары мен жоспарлары белгіленеді.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.

1 бөлім. ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУДА ТҮЗЕТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

1. 1 Жалпы тіл кемістігінің сипаттамасы

Сөйлеу тілі бұзылуының түрлеріне түзетумен және сауықтандырумен ойдағыдай айналасу үшін сөйлеу тілі бұзылуының белгілерінің симптоматикасын, себептерін және механизмін білу қажет. Бұл логопедия басқа ғылымдармен тығыз байланысты екендігін анықтайды. Олардың ішінен педагогиканы /жалпы және арнайы педагогиканы/, медицина, лингвистиканы атауға болады.

Оториноларингология, невропатология, олигофрения клиникасы, педиатрия ғылымдарының мәліметтері сөйлеу тілі бұзылуының механизмі және этиологиясын зерттеуге логопед пен тәрбиешіге өте жақсы жәрдемін тигізеді, ал бұл сөйлеу тілінің бұзылуын ерте анықтап, жас кезіндегі түзетуге ықпал жасау мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Қойылған диагнозға қарай баланың емделетін арнайы мекемесінің түрі, сонымен бірге сөйлеу тілін тәрбиелеу тәсілі сайланады.

Логопедия жалпы және арнайы психологиямен, психодиагностикамен тығыз байланысты. Логопед баланың психикалық дамуының заңдылығын және әртүрлі жастағы баланы психолого-педагогикалық тәсілдермен тексеруді пайдалана білу қажет. Осы тәсілдерді қолдана отырып, әр түрлі тұлғадағы тіл кемістіктерін ой-өрісінің жеткіліксіздігінен, немесе көңіл-күйі және мінез-құлқы бұзылуына байланысты кездесетін тіл кемістіктерінен ажыратуға болады. Психология қағидасы жас балалармен байланыс орнатуға жәрдемдеседі, олардың сөйлеу тілін ақылын ұғынуын, назарын, ой-өрісін тексеруде барабар тәсілді таңдайды, сонымен бірге осы жастағылар үшін әрекеттің түрлері бойынша логопедия жұмысын өткізеді.

Логопедияда жалпы педагогиканың бірқатар принциптері мен тәсілдері кеңінен пайдаланылады. Логопед сабақ өткізудің алдында баланың жасын, оның психологиялық ерекшелігін еске алу қажет.

Медицина ғылымының ішіндегі логопедиямен тығыз байланыстылары: патофизиология, анотомия, физиология және есіту мен сөйлеу тілі мүшелерінің патологиясы, олигофрения клиникасы, психопатология, педиатрия.

Бұл ғылымдар, сау баланың даму заңдылығын зерттеумен бірге, баланың дене бітімі мен психикалық дамуының мөлшерден ауытқуын да зерттейді.

Сонымен И. П. Павловтың бірінші және екінші сигналды жүйесінің өзара әсерлесіп әрекет жасауы туралы ілімі, шартты-рефлекторлық байланыстың қалыптасуының заңдылығы туралы, П. К. Анохинның функционалды жүйе туралы, психиялық міндеттің қозғалмалылығын жайлатпауы туралы ілім және сөйлеу тілінің әрекеттері туралы осы заманғы ілімі логопедияның психофизиологиялық табиғи ғылыми негізі болады.

Жалпы тіл кемістігі - есту қабілеті мен ой-өрісінің әдеттегідей дамыган балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрамының компоменттердінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері [3, 11] .

Жалпы тіл кемістіктері дефектология ғылыми зерттеу институтының Р. Е. Левина бастаған ғалым қызметкерлер /Н. А. Никашкина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова және т. б. / 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.

Дыбыстары бұзып айтуын, фонематикалық есту кабілетінін дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологиялардың түрлерінде байқалуы мүмкін [4, 15] .

Тіл кемістігі деп - сөйлеу қабілетінің психофизиологиялық механизмінің бұзылу салдарынан сөйлеушінің сөйлеу тілінің қоршаған ортаға тән мөлшерден ауытқуын айтамыз. Қатынас теориясының көзқарасында тіл кемістігі ауызша сөйлеу қатынасының бұзылуы болып есептеледі.

Сонымен сөйлеу тілінің бұзылуы төмендегіше сипатталады:

өз бетінше пайда болады, жоғалмайды, қайта бекиді;
сөйлеушінің жас мөлшеріне сәйкес келмейді;
оның ерекшелігіне байланысты нақты логопедиялық ықпал жасауды талап етеді;
баланың одан әрі дамуына жағымсыз әсерін жиі тигізеді;
тіл білмейтіндік-диалектизм-тіл кемістігі болып саналмайды;
сөйлеу тілінің психофизиологиялық механизмінің ақаулықтарымен байланысты.

Аталған ерекшеліктер тіл кемістіктерінің айырмашылығын көрсетеді. Логопедия «сөйлеу тілінің жетілмеуі», «сөйлеу тілінің бұзылуы», «тіл кемістігі» деген ұғымдар кездеседі.

Сөйлеу қабілетінің немесе сөйлеу жүйесінің құрамдарының төмен деңгейде қалыптасуы сөйлеу тілінің жетілмеуі деп саналады.

Сөйлеу тілі құрамының әртүрлі бөлімдерінің сөздік қоры, грамматикалық құрылысының мөлшерден ауытқуы және тілдің негізгі функциялары - қарым-қатынас, ойлау қабілеттерін атқара алмауы тіл кемістіктері деп саналады. Әрине, ол ауытқулар әрқалай және әртүрлі мөлшерде кездесуі мүмкін. Сөйлеуші кейде тек бір дыбысты бұзып айтуы немесе мүлдем айта алмауы мүмкін. Мысалы, «қарға-қааға», «қарға-қалға». Әрине, мұндай жағдайда тіл өзінің негізгі функциясын жоғалпайды, дегенмен кейбір жағдайда ыңғайсыздық туғызуы мүмкін. Жеңіл тіл кемістіктері бар адамдар актер, диктор, мұғалім т. б. мамандықтары бойынша жұмыс істеуіне бөгет келтіреді. Тіл кемістіктерінің себебі сыртқы және ішкі зияндық факторлардың немесе екеуінің бірдей организмге әсер етуі деп түсінеміз [5, 13] .

Баланың сөйлеу тілі патологиясына негізгі себептері:

әртүрлі ішқұрсақ патологиясы іштегі нәрестенің дамуына зиянын тигізеді, сөйлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нәрестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығындағы дамуының бұзылуынан пайда болады. Іштегі нәрестенің дамуының бұзылуына анасының екіқабат кезіндегі токсикоз, вирусты және эндокринді аурулар, жарақаттар, резус-фактор бойынша сыйымсыздығы және басқалар әсер етуі мүмкін;
босану кезіндегі жарақаттану және босану кезіндегі асфиксия (оттегі жетіспеуі) ;
өмірінің алғашқы жылдарындағы әртүрлі аурулар;
бас сүйегінің жарақаттануы;
тұқым қуалаушылық факторлар;
әлеуметтік тұрмыстық жағдайларының қолайсыздығы.

Жоғарыда атап өтілген себептер өзгешеліктеріне қарай табиғи және функционалды болып екі түрге бөлінуі мүмкін.

Табиғи себеп деп шеттегі немесе орталық бөлімдеріндегі тіл механизмдері анатомо-физиология құрылысының қатты бұзылуынан болатын себепті айтады. Функционалды себептерге анатомо-физиология құрылысы әдеттегі күйінше сақталып, тек қана тіл механизмінің бұзылуы жатады.

Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғызатын себептерге байланысты екі топқа бөлуге болады.

а) табиғи тіл кемістіктері (органикалық) ;

б) функционалды тіл кемістіктері.

Табиғи тіл кемістіктері зақымды жайылтпайтындығына байланысты:

а) тілдің табиғи бұзылуы орталықтан пайда болуы

б) тілдің табиғи бұзылуы шеткеріден пайда болуы деп бөлінеді.

Біріншісіне, бас ми қабығында орналасқан тіл механизмдерінің орталық тарауларының табиғи бұзылуының нәтижесінде пайда болған кемістік жатады.

Тілдің табиғи бұзылуының орталықтан пайда болуына алалия, афазия, сонымен бірге тіл мүкістіктернің кейбір түрлері жатады.

Логопедия ғылымында осы уақытқа дейін шешілмей келе жатқан мәселелердің бірі-жүйелі ғылыми тұрғыдан тіл кемістіктерін топтастыру (классификация) болып табылады. Оған бөгет болатын жағдайлар, біріншіден, тіл кемістіктерінің көптеген түрлерінің кездесуі және олардың таза, нағыз күйінде кездеспей, күрделі түрде кездесуі. Осының бәрі тіл кемістіктерін ғылым жүзінде дәлелдеп, топтастыруды қиындатады. Бұның қиындығы сонда, егер тіл кемістігінің бір түрі бірнеше себептерінің салдарынан болса, керісінше бір себептің салдарынан тіл кемістігінің бірнеше түрі пайда болуы мүмкін. Мысалы, дыбыс шығару кемшілігі шеттегі сөйлеу мүшелерінің дұрыс жұмыс істемеуінен, немесе есту қабілетінің бұзылуынан, жоғарғы дәрежедегі акустикалық талдау мен жинақтау функцияларының жетілмеуінен т. б. себептердің әсерінен болуы мүмкін [6, 19] .

Көп жылдар бойы логопедияда тіл кемістіктерін клиникалық негізде топтастыру кең орын алып келеді. (М. Е. Хватцев, Ф. А. Рау, О. В. Правдина, С. С. Ляпидевский, Б. М. Гришнин т. б. ) . Клиникалық топтастыру тіл кемістіктерінің себептері мен белгілерінің негізінде жасалған. Бұл классификация бойынша сөйлеудің түріне байланысты ауызша және жазбаша тіл кемістіктері болып екі топқа бөлінеді. Ауызша сөйлеу кемістіктерінің екі түрі болады:

тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы;
сөйлеу тілінің құрылымдарын іштей жинақтап, мәнді түрде ауызша жеткізу қабілетінің бұзылуы немесе сөйлеу тілінің толық жетілмеуі.

Тіл кемістіктері жеке түрде немесе басқа тіл кемістіктерімен қисындасып, тіркесіп кездесуі мүмкін. Соған байланысты олар логопедияда белгілі терминдермен белгіленеді.

Дислалия - есту қабілеті мен сөйлеу мүшелерінің инвервациясы дұрыс сақталғанда кездесетін тіл дыбыстарының бұзылып айтылуы. Синонимдері: тіл мүкістігі, тіл дыбыстарын айту кемістігі, фонетикалық кемістік.

Ринолалия - сөйлеу мүшелерінің анатомиялық-функционалдық кемістіктерінің салдарынан дауыс әуезділігінің (тембрінің), тіл дыбыстарының айтылуының бұзылуы. Синонимдері: мұрынан сөйлеу-палатолалия.

Дизартрия - жүйке тамырларының сөйлеу мүшелерінің жұмысын толық қамтамасыз ете алмауына байланысты сөйлеу қабілетінің бұзылуы Дизартрияның ауыр түрі анартрия деп аталады. Ондай жағдайда адам дыбыс айту мүмкіншілігінен айырылады.

Тұтықпа - сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерінің тартылу салдарынан сөйлеудің ырғақтығын, жылдамдығының бұзылуы. Синонимдері: логоневроз. Тұтықпа органикалық немесе функционалды болып келеді, көбінесе ол баланың тілінің жедел даму кезеңінде пайда болады.

Брадилалия - сөйлеу жылдамдығының қалыптан тыс баяулауы. Синоним: брадифазия. Сөйлеу жылдамдығы баяулағанда сөз босаң, бірқалыпта, созыңқы шығады. Сөйлеу жеделдеген кезде сөз шапшаң, екпінді шығады да мұндай ауытқулар жеке тіл кемістіктері деп есептеліп, мынандай терминдермен аталады: баттаризм, парафазия. Шапшаң сөйлеген кезде өздігінен кідіріп, мүдіріп, тоқтап қалу - полтерн деген терминмен белгіленеді.

Дисфония (афония) - дауыс шығару мүшелерінің қалыптан тыс өзгеру себептерінен дыбыс шығару қабілетінің бұзылуы немесе мүлдем айта алмауы. Синонимдері: дауыстың бұзылуы, вокальдың бұзылуы. Бұл кемістіктің әртүрлі белгілері болады, фоноцияның мүлдем бұзылуы (афония) немесе дауыс шаршағыштығының, оның қырылдап, сырылдап бәсең шығуы (фоностения) .

Алалия - бас ми қабығындағы тіл аймақтарының (зонасының) жастайынан зақымданудың әсерінен баланың сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе мүлдем дамымауы. Синонимдері: дисфазия, балалар афазиясы, даму афазиясы, мылқау.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.