ҚАЗАҚ РУ - ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ РУ-ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ

§1. 1. Мəселенің өзектілігі

Қазақ халқының тарихы рулық-тайпалық құрылымдармен тығыз байланысты екендігін ешкім де жоққа шығара алмайды. Қаласақ та, қаламасақ та бұл біздің ұлтымыздың тарихына тəн сипат болып табылады. Тайпалық-рулық қауымдастық ерекшеліктері біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтардан бастау алып, кешегі ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы кеңестік дəуірдің берік орнығу кезеңіне дейін біздің атабабаларымыздың əлеуметтік, саяси-шаруашылықтық өмірімен тығыз, біте қайнасып, өрбіп, өрістеп келді. Бұл ғылымда дəлелдеуді қажет етпейтін аксиома!

Кеңестік тоталитарлық жүйе рулық қауымдастықты ғана емес, осы негізде өркендеген қазақ халқының өзіндік рухани болмысын, дəстүрлі шаруашылыққа негізделген күллі өмірін күйретіп жіберді.

Бүгінде шүкіршілік, біз адамзат қоғамының жаңа даму сатысы - өркениетті демократиялық қоғамға ұмтылудамыз. Бұл планетаның басым көпшілігі ұстанған, басты мақсатқа бағытталған, үрдісті дамудың шұғылалы да, сəулетті ұстанымы екендігі күмəнсіз. Тəуелсіздік алған еліміздің осындай айқын жолдағы аршынды қадамдары халқымызды рухани рухтандырып, саяси сергітіп қана қоймай, өзіміздің өткенімізді танып білуге деген ғаламат құштарлықты, екпінді, ынтаны жоғары деңгейге көтеріп жіберді. Оң қол, сол қолын танып, еңсесін көтеріп тəуелсіз ойлай бастаған кез-келген халыққа тəн жаңа қасиеттер мен сипаттар ғой бұл! Сондықтан да болар біздің зиялы қауым төл тарихымызды жазуға, жариялауға белсенді 3 бет бұрыстар жасап үлгерді. Мұның өзі ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде қолдау да тапты. Арнайы «тарих жылы» да жарияланды.

Солай бола тұрса да, Қазақстан тарихы бұрынғы бес томдықтың көлемінен аспай қойды. Еліміздің тарихына байланысты баспалардан қаптап шығып жатқан «Қазақстан тарихы» оқулықтары да негізінен басты мəселелерде бірін-бірі қайталаудан ұзай қоймады.

Мұндағы тағы бір басты кемшілік, біздің ойымызша, ежелгі дəуірлерден ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейінгі үлкен тарихымызды жазуда жекелеген тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттік құрылымдар тарихын зерттеуден əріге бара қойған жоқпыз. Бұлардың қатарында сақтар, түріктер, ғұндар, əртүрлі қағанаттар, қыпшақ, үйсін, қаңлы, жужан, түргеш, қырғыз, қарлық, ұйғыр, қарахан, қарақытай, керейт, найман, сармат, огуз мемлекеттері бар. Тайпалық-этникалық негізде құрылған бұл одақтардың рулық құрылымдары тарихымызда əлі толық ашыла қойған жоқ.

Тарихымызда моңғол жаулауынан кейінгі пайда болған мемлекеттік бірлестіктер негізінен əлі де саяси тұрғыдан жазылуда. Олардың рулықтайпалық құрылымы жəне осы құрылымның ордалық мемлекеттер мен хандық бірлестіктердің саяси, əлеуметтік жəне əскери өміріндегі, дəстүрлі шаруашылық пен болмыстағы маңызды да шешуші рөлдері жəне алатын орны туралы арнайы да ауқымды еңбектер тарихнамамызда жоқтың қасы. Алғашқы қазақ хандары тұсында мемлекетіміздің шаңырағын көтеріскен тайпалар тарихы да əлі күнге дейін тарихымызда үстірт те жалпылама баяндалып келе жатқаны құпия емес. Мұның төңірегінде ойланатын мəселелер де жеткілікті. Шын мəнінде, кейінірек «қазақ» деген халықты құраған осы ежелгі тайпалар тарихы көптеген рулар тарихынан тұратынын да ескере бермейміз. Бұл маңызды мəселені этнографтар ғана төңіректегендіктен, бізде тарихшылар, археологтар, тарихнамашылар, деректанушылар жəне т. б. тарапынан қазақ руларының сан-салалы жəне қилы тарихы əлі де салиқалы түрде жəне толыққанды зерттеле қойған жоқ. Мұнда ескеретін тағы бір мəселе, рулар тарихын шежіремен ғана шектегісі келетіндер қатты қателеседі. Шежіре - тарих емес, ол ата-баба жылнамасын біршама анықтап беретін тарихи дерек. Ал тарихи дерек тарихқа қызмет етуі үшін, əрбір қазақ руының халқымыз бастан кешкен тарихи процестердегі өзіндік, соны жəне ерекше тарихын айқындап алуымыз керек. Міне, сонда ғана біздің ұлттық тарихымыз ауқымды сипат алып, кең құлашпен көсіліп жазылады. Ал енді бұрынғыша бəрімізге белгілі тарихи дəуірлерді, кезеңдерді жəне этаптарды, сондай-ақ қазақты құраған негізгі тайпалар тарихын ғана жалпылама түрде қамтып жазу керісінше тарихымызды жазудың методологиясын таптаурын болған ескі соқпаққа түсіреді. Бүгінде «Қазақстан тарихы» оқулықтарына байланысты мұндай ахуалдың айқын көрініс беріп отырғаны құпия емес. Мұның өзі қызықты да тартымды жəне күрделі тарихымыздан басқаларды, əсіресе өзіміздің жас ұрпақты бездіреді. Оны оқып-үйренушілер қатарын сирете түседі. Осыған байланысты көбіміз тарих тартымды жазылуы тиістігін түсіне бастадық. Мұның өзі кейбір авторларды тарихымызды жазудың балама жолдарын іздестіруге де итермеледі. Алайда, мұндай ұстанымдар да күрделі тарихымыздың «ақтаңдақтарын» жоюға, жоғалтқандарымызды табуға, ең бастысы, тарихи шындықты қалпына келтіруге құлшына қызмет ете қойған жоқ. Себебі, тарихымызды балама жолмен жазуды ұсынған жекелеген авторлар жоқ жерден сенсация іздеп, тарихи сананы ақиқаттан ауытқытатын бөтен бағыт-тарға жетелеп кетті. Бұдан тарихымыз ұтты деп айта алмаймыз. Керісінше, тарихи шындық кей тұста оқырманға бұрмаланған түрде жететін болып алды.

Мұндай тарихымызды жазудағы сəтсіздіктердің орын алуының басты себебі біздің ойымызша мынада - қазақ халқының өзінің дəстүрлі тайпалықрулық тарихи даму жолын, осы маңызды да күрделі мəселені бүгінгі қоғамымызда кеңестік кезеңнен бастау алып қалыптасқан «рушылдық» пиғылдардан сақтану психологиясының жолына «құрбандық» еттік. Рушылдық тəрізді өркениетті қоғамға жараса бермейтін ұнамсыз құбылыстан құтылудың айқын жолы, біздіңше, өзіңнің руыңды, шыққан тегіңді, ата-баба шежіресін ұмыту емес (біз бұл жолмен кеңестік коммунистік құрылыс жылдарында жүріп көргенбіз) . Керісінше қазақты ұзақ тарихи дамуымызда ұлт етіп құраған осы рулар мен тайпалардың нақты тарихын терең жəне жан-жақты білу ғана ортақ ұлттық мүддені ту етіп көтеретін иманды қазақ азаматын қалыптастыра алады. Яғни ұлтымыздың əлеуметтік рулық құрылымы туралы терең білім ғана ұлтты жаңа сапалы деңгейге көтереді.

Рулар тарихын арнайы жəне тереңдетіп жазу əрбір қазақ азаматының ата-бабаның ерлік істерін, салт-дəстүрін, рухани-діни наным-сенімін құрметтеуіне жол ашады, оның ұлтын, елін, туып-өскен жерін жан жүрегімен сүйетін нағыз патриот болып қалыптасуына зор мүмкіндіктер береді.

Бүгінде Батыстың жəне Еуропаның бүгінгі мəдениетінде ұлттық дəстүрлі құндылықтардың екінші қатарға ысырылуы, азғындаған ұрпақтың үстемдігіне жол ашып келеді. Мұның ұлтымыз үшін қаупі аса зор. Бұған біз өзіміздің дəстүрлі рухани құндылықтарымыз бен ұлттық тарихымызды қарсы қойғанда ғана қорғана аламыз. Егер осы айтылғандарды мойындар болсақ, қазақ қоғамын құраған рулар мен тайпалар тарихын тереңдете зерттеу қажеттігі өзінен-өзі туындайды.

Бұл тақырыптың тарихымыз үшін өзекті де маңызды болатын тағы бір жағы - қазақ халқын құраған əрбір тайпаның немесе рудың өмір жолында ортақ этникалық, саяси-əлеуметтік заңдылықтармен қатар өзіндік ерекшеліктер де аз емес. Оларды зерттеп-білудің ұлт тарихының толыққанды болып жазылуына, тарихымыздағы «ақтаңдақтарды» жоюға жəне жалпы қазақ халқының күрделі тарихи жолындағы оған тəн құбылыстар мен процестерді айқындауға үлкен ықпал жасары сөзсіз.

Мұндайда мынаны да айтпасқа болмас: қазақтың əрбір тайпасының немесе руының тарихында қайталанбас тарихи оқиғалар орын алды. Тіптен жалпы ұлтымызға ортақ процестерде де, шиеленісті тарихи құбылыстарда да əрбір қазақ тайпасының немесе руының өзіне ғана тəн үлесі бар. Жағдайдың мұндай болуына рулар кінəлі емес, керісінше бұл ұзақ мерзімді қамтитын тарихи-географиялық, əлеуметтік-саяси, этникалық-мəдени ақуалдардың нəтижесі.

Тарихтың осынау ащы шындығын айналып кету де мүмкін емес. Осы тұрғыдан алғанда ұлтымыздың тарихындағы əрбір рудың орнын жəне рөлін айқындау - тарихымызды түгендеу ғана емес, халқымыздың ұлттық тарихи ерекшеліктерін ескеру де болып шығады. Бүгінде əркім өзінің руын ғана дəріптейтін көзқарастың заманы əлдеқашан өткен, керісінше, əрбір азамат өзінің рулас ата-бабасының ұлтымыздың өркендеуіне қосқан үлесін айқындап, дұрыс пайымдайтын уақыт басталды.

Оның үстіне кеңестік жүйеге дейін қазақтың əрбір руының өзіндік атақонысы, шаруашылықтық көшу жолдары, ел басқарған ру басылары, от ауызды, орақ тілді шешен-билері, қол бастаған ерен батырлары, ұлтымыздың рухани, діни жəне мəдени өмірінде із қалдырған айтулы салсерілері, дарынды əнші-күйшілері, адуынды жыраулары жəне т. б. болғанын да ешкімнің жоққа шығара алмайтыны айдан анық. Қазақ руларының тарихын білу деген сөз осындай тарихи тұлғалардың тарихын мақтаныш жəне болашаққа үлгі ету болып шығады.

Рас, біз ірі тұлғаларды рулық емес, ұлттық деңгейде насихаттауға дағдыландық. Əрине, бұл өте құптарлық нəрсе. Солай бола тұрса да олар белгілі бір тарихи кезеңдерде өздерінің руымен бірге, рулық-тайпалық əлеуметтік қоғамда əрекет жасағанын неге ұмытуымыз керек. Мұндай тарихи бейнелер тарихы өзінің туған руының ортақ тарихынан жеке дара жəне дербес қаралмауы керек. Руды ұмытып, ұлт жасаймыз деу тарихи қателік. Біз рулық-тайпалық ерекшелікті есте ұстағанда ғана зерттеу барысында тарихи тұлғаның шынайы да айқын жəне толыққанды бейнесін жасай аламыз. Бұл мəселе кеңестік тоталитарлық жүйеге дейін əрқашан ескеріліп келді.

Орыс отарлауы орныққанға дейін қазақтардың өздерінің есімдеріне ру-тайпа аттарын тіркеп айтқаны, əкелерінің есімдерінің орнына дəл осы рулар мен тайпалар аттары жазылғаны (қоңырат Алатау, шақшақ Бөгенбай, шапырашты Қарасай, тарақты Байқозы, албан Райымбек жəне т. б. ) қазақ тарихынан хабары бар кісілерге белгілі. Бұл туралы «Оренбургский листок» басылымының 1880 жылғы 10 тамыздағы 33-номерінде этнограф Р. Егнатьев арнайы жазған еді.

Тарихи шындық дəл осылай бола тұрса да бүгінгі тəуелсіздік алған тарихымызда бұрынғы кеңестік кезеңдегі тарихи бұрмалаулардан толық бас тарта алмай, қазақтың көшпелі рулық қауымында өмір сүрген, белгілі бір ру-тайпа өзінің ортасынан шығарған тарихи ірі тұлғалардан жалпыұлттық, рулық емес жалпы қазақтық бейнелер жасауға құлшына кірістік. Ниетіміз əрине жақсы-ақ! Алайда осы жерде: жақсы ниетке неге тарихи шындықты ескермей баруымыз керек? Ұлттық деңгейлердегі алыптарды ортасынан шығарған рулар мен тайпалар жаңа жағдайда неге «ұмыт» қалулары керек? Халықтың тарихи санасында Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай деген есімдермен қалған ұлттық тұлғаларды жаңа жағдайда неге басқаша атауға тиіспіз. Батырларға өз орталарынан алғашқы жасақтарды жинап берген «қанжығалы» немесе «қаракерей» рулары тарихымызда неге ұмыт қалулары керек? - деген тəрізді қисынды сауалдар туындайды. Осылардың мазмұнына тереңдеп үңілсек, бұлар сауалдардан гөрі бүгінгі жаңадан жазылуы тиіс этникалық, ұлттық тарихымызға қойылатын талаптарға көбірек ұқсайды. Бұдан шығатын қорытынды да бір ғана - бүгінгі тарихта да бұрынғы рулық қауымдағы тарихи тұлғаларды жаңаша əсірелетпей, бұрынғыша рулармен, тайпалармен тұтас қарастыруға міндеттіміз.

Қазақ қашанда «жеті атасын білмеген жетесіздерді» құрметтей қоймаған. Мұның астарында ата-бабаға деген шынайы бауырмалдық, туыстық жəне қандастыққа негізделген абзал сезімдер жатыр. Мұндай зерделілікке шақырудың басқа тұрғыдан алғанда да көптеген артықшылықтары баршылық.

Ұлтымызға тəн тағы бір ерекшелік - ағайынды, туысты, құда-жекжатты, дос-жаранды, жиен-нағашыны əрқайсысын өз орнымен қастерлейтін қасиеттердің басымдығы дер едік. Бүгінгі жаһандану заманында ғасырлар бойы қанымызға сіңіп, берік дəстүрімізге айналған осынау асылдарымыздан ажырап қалмаудың жолын тынбай іздестірулеріміз керек. Қазақтың рулықтайпалық тарихын терең білген азамат бөтен жұрттың алдында өзінің ұлтының жоғарыдағыдай өзіндік, қайталанбас қасиеттерін мақтаныш етуге жəне оларды көздің қарашығындай қорғап қалуға белсенді жұмыс жасайтын болады.

Осы айтылғандар бізді қазақ тарихын жазудың этникалық жəне тың методологиялық бағыты ретінде - ру-тайпалар тарихын кеңінен жəне арнайы зерттеуге ұмтылдырып отырғанын атап көрсетеміз. Қазақ ұлты аман болса алда оның тайпалық-рулық тарихының көп томдығы да жазылатынына біз күмəнданбаймыз.

Жалпы қазақ халқының рулық-тайпалық қауымдастық арнасында өрбіген тарихын жазудың негізі бұрынғы ғасырлардан бастау алатынын да ұмытпауымыз керек. Қазақ руларының тарихын жазудан қашқақтайтын зерттеушілерге П. И. Рычковтың, В. В. Вельяминов-Зерновтың, А. И. Левшиннің, Шəкəрім Құдайбердіұлының, А. И. Аристовтың, Г. Е. Грумм Гржимайлоның, В. В. Бартольдтың, ақырында өзіміздің М. Тынышпаевтың9 еңбектеріне назар аударыңыз дер едік. Халқымыздың рулық-тайпалық тарихын белсенді, тиянақты, əрі терең зерттеген осындай ғалымдар болмаса бүгінгі Қазақстан тарихы толыққанды бола алар ма еді? Əрине, жоқ.

Алайда, осындай салиқалы да байсалды зерттеушілер салған айқын жол кеңестік-тоталитарлық жүйе тұсында үзіліп қалды.

Енді қазақ рулары мен тайпалары тарихын жазушылар қуғындалатын болды. Бұл бағытты жалғастыру жəне болашаққа апару тарихымызды жанжақты толықтыра жəне байыта түспек.

Бұл міндетті бүгінде тəуелсіздіктің еркін тыныстай бастаған тұсында тарихшылар белсенді қолға алмаса мұнымен кім айналысады. Біздіңше, осыны мықтап ойластыратын кез келді. Кеңестік тоталитарлық жүйенің орнығуына дейінгі қазақ халқының тарихын жазумен əуестенушілер рулықтайпалық бірлестіктердің түбегейлі орнығуының арқасында қазақ деген ұлттың этникалық тұрғыда жүйелі түрде ұйысып, қалыптасқанына, əрбір ру мен тайпаның өздерінің туған өлкелерін, көшу жолдарын, жайылымдарын жəне қыстауларын сыртқы жаулардан белсенді қорғап, оларды үздіксіз ұлғайта берулерінің нəтижесінде, сандары көптеген халықтардан əлдеқайда аз болған қазақтардың бүгінде Қазақстан деп аталатын аса ауқымды территорияны басқаларға бермей ұстап қалғанына баса мəн бере қараулары керек деп ойлаймыз. Қазақ ұлтының басын құрап, осындай ұлы да мəрт, ержүрек те дархан жəне жомарт мінезді ерекше халықты тарихтың көрнекті сахнасына алып шыққан бүгінде бəрімізге белгілі қазақтың 40-тан астам руының ежелгі заманнан бастау алатын шынайы тарихы əлі күнге дейін жүйелі де тұтас жазылған жоқ. Сондықтан да қазіргі кезеңде кітап түрінде оқырман қауымына ұсынылған тарихымыздың жүдеу-жадау, өзге тұрмақ өзімізді де деңгейде қалып отырғаны ешкімге құпия емес.

Бұдан əрине əркім өзінің қандас руының ғана тарихын жазулары керек деген біржақты тұжырым туындамауы керек. Қазақ тарихшылары үшін қазақтың кез-келген ру-тайпасының тарихы ұлт тарихының құрамдас жəне ажырамас бөлігі болып табылады. Ғылыми зерттеуде өзіңнің руыңның тарихын ғана меншіктеніп алатын өзімшілдікке, «менің руымның тарихын басқалар жазбауы керек» деген қызғаншақтыққа, көреалмаушылыққа орын болуы тиіс емес. Қазақтың əрбір ру-тайпасының тарихының күллі қазаққа ортақ екендігін естен шығаруға тиіс емеспіз. Зерттеуші үшін рудың үлкенкішісі жоқ. Əрбір, тіптен сандары аз рулардың да ұлтымыздың өмірінде өзіндік орны, үлесі жəне рөлі бар. Рулар тарихын ғылыми тұрғыда зерттеу арқылы біздер ұлт тарихын толық зерттеуге барамыз.

Қазақ руларының тарихи тағдырларын тереңдете, жан-жақты зерттеу тарих тауқыметімен шашырай қоныстанған кейбір қазақ руларының өткеніне тəн тарихи құбылыстардың тылсым астарларын айқындап алуымызға көп көмек көрсетсе керек.

Шежірелік тұрғыдан қарағанда да қазақ ру-тайпалары тағдырында анықталмаған мəселелер баршылық. Шежіренің əр түрлі нұсқалары рулар тарихынан құнды мəліметтер берумен қатар, мəселе мазмұнын шатастыра да түседі. Оның үстіне шежірелер əртүрлі баламалар түрінде де кездеседі. Мұндайда шынайы да салмақты тарихи талдау ғана көмекке келе алады. Жалпы алғанда, көптеген рулардың əр түрлі шежірелік нұсқаларының өздерінің зерттеушілерін күтіп жатқандары өміріміздің шындығы. Бұл міндетті рулар тарихын жан-жақты зерттеген ғалымдар ғана жүзеге асыра алатыны да құпия емес.

Қазақ руларының ежелгі тарихына тереңдеп барғанда түркі тайпаларының ортақ шығу тегін де ұмытпауымыз керек. Қазір ғылымда қабылданған түсінік бойынша, түркі тектес халықтардың ру-тайпаларының қалыптасуы Алтай дəуірінен бастау алады. Бұл əсіресе тілдік ерекшеліктерден айқын байқалады. Мұны белгілі түркітанушы Н. А. Баскаков жасаған сызбадан айқынырақ аңғарамыз.

Мұнда əсіресе түркі тілдес халықтардың тарихи отаны Саян-Алтай өңірі екендігі дəлелдірек көрсетілген. Яғни алғашқы түркі тайпаларының рулық-тайпалық бірлестіктері жəне мемлекеттік одақтары негізінен осында дүниеге келген жəне қазіргі қазақ жері арқылы батысқа қанат жайған. Бұдан шығатын қорытынды кейінгі қазақ руларының ата-бабаларының терең тамырлары сонау түркі дəуірлеріне таралып кеткен.

Оғыз-қарлық-қыпшақ бірлестіктерінен бастау алған қазақтың рутайпалары көптеген қилы тарихи кезеңдерді бастан өткізіп, өзінің мемлекеттігін - Қазақ хандығын құра алды. Көшпелі ру-тайпалардың бір орталыққа біріккен мемлекетін ұйыстырудың өзі сол заманда адамзат тарихындағы ұлы ерлік болды. Бұл мемлекеттің этно-əлеуметтік тірегі, ынтымағы жарасқан, «ел басына күн туып, ат ауыздығымен су ішкен» заманда «бір жағадан бас, бір жеңнен қол» шығара білген қазақ рулары мен тайпалары болды. Алайда, орыс отарлауы жəне кеңестік тоталитарлық билік қазақтың дəстүрлі қоғамын күйретіп жіберуге жұмыс жасады. Əсіресе, ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ рулары мен тайпаларына ашықтан-ашық жаулық көзқарас көрініс берді. Қазақтың ру-тайпаларын түгендемек түгіл, адамдардың өздерінің туған ата-бабаларының есімін естен шығаратын, яғни дəстүрлі тарихи сананы аяқ асты ететін рухсыздану, русыздану жəне ұлтсыздану заманы басталды. Иншалла, бүгінде еліміз еңсесін тіктеп, өткен тарихына байсалды көз жүгірткен заманда жоғарыда əңгімеленген ұзын-сонар тарихымыз неге назардан тыс қалуы керек?! Рушылдықтан қорқамыз деп, өзіндік ерекшелігі бар - шын мəнінде өткені ру-тайпалардың іс-əрекетінен құралған ұлтымыздың тарихын көпе-көрнеу байқамай, қазақ тарихын тайпалар мен рулар тарихын екшелеп алмай-ақ, «ұлттық», «халықтық» деген жалпылама ұрандар тасасында «жауырды жаба тоқып» жаза береміз бе? Рулар тарихын ұлт тарихына қарсы қойғанымыз қалай болады?!

Сонда біз қазақты этникалық тұрғыдан құраған əрбір рулардың алғаш өзіндік рулық тулары болғанын (Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи- 9 Рашидиін» қараңыз), олардың жеке рулық таңбалары-белгілері болғанын, кейінірек рулық ұрандардың үстемдік алғанын жəне т. б. айтудан неге жалтарамыз? Неліктен осындай көптеген ру-тайпалар мəселесіне қатысты тарихымыздың құнды да бағалы жақтарынан қасақана, саналы түрде бас тартуымыз керек? Бүгін мұндай сауалдарға жауаптар батыл жəне нақты болулары тиіс.

§1. 2. Қазақты құраған түркі тайпаларының этно-саяси мəселелері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.