Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу жолдары
Тақырыбы: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу
жолдары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3 бет
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4 бет
Қысқартаулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5 бет
Тақырыбы: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелеу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12 бет
2. 5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мен жетілдірудің
ерекшеліктері ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25 бет
2. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
тәжірибелік-эксперименталдық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31 бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеуін
қалыптастырудың жолдары, формалары және
әдістері ... ... ... ... ... ... .31 бет
2. Күнделікті тұрмыста және еңбекте, ойын кезінде балаларды рухани
мәдениетке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..33 бет
3. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... 49 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68 бет
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..70 бет
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73бет
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III ЗРК Білім
туралы Заңы
[2] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
[3] 2011-2020 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар және
қысқартулар қолданылады:
Тәрбие - адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын
көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы
кең мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын,
атап айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие орындары, еңбек
ұжымы, ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл
салалар қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі - бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; балаларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбие – адамгершілік мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді,
мінездерді, моральдық қасиеттерді қалыптастыру үрдісі деп айтуға болады.
Адамгершілік тәрбиесі – мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді, мінез-
құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға жән адамгершілік сезімді,
ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға бағытталған жалпы адамзаттық
тәрбиенің құрамдас бөлігі.
Руханилық - адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы
нәтижесі.
Руханилық – адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысаты және соған
қатысты қасиеттерді білдіреді.
Қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда мемлекетіміздегі білім
беру жүйелері мен білім беру мазмұны жаңару жолында. Оның басты себептері
әлемдік өркениетке ілесе отырып елімізді бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына қосу идеясы болып отыр. Мұндай күрделі
де жауапты мақсатқа қол жеткізу үшін
көптеген міндеттер туындайды. Ол міндеттерді іске асырушы маңызды
әлеуметтік институттың бірі, әрине, балабақша.
Рухани мәдениет тәрбие беру мәселесі жаңалық болып танылмайды, өйткені
ол адамзат қауымы қалыптасқан кезеңнен бері көкейкестілігі бір кемімеген
тақырып. Сол себептен де аталған мәселе туралы cөз көзқарас, пікірлерін
білдірмеген көрнекті ойшыл, ғұлама кемде-кем.
Мәселен, бүгінгі күнге дейін тәрбие теориясы мен тәжірибесін түсіне
білген адамға берері мол еңбектер қатарына Руми, Йассауй, Үйгінеки, Саади,
Инаятхан, Ыдырыс Шах, Қайқаус, Баласағұн, М.Көпеев, Ш.Құдайбердиев және
т.б. жатқызамыз.
Рухани мәдениет тәрбиесін ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар ретінде
В.Белинский, А.Байтұрсынов, Л.Божович, Б.Ананьев, П.Якобсон, Ш.Амонашвили,
Е.Ильин, Н.Щуркова, Б.Лихачев, Т.Грибоедова, Т.Петракова, А.Романова,
А.Шамшурина, Е.Егембаева, Т.Шамғанова, Р.Төлеубекова, Ш.Майғаранова,
Ж.Бәшірова, Р.Тұрысжанова, Н.Әлқожаева, Ұ.Асанова, Г.Аңламасова,
И.Бодықова, С.Әбділдина, Ә.Әмірова, А.Қаплиева және т.б. танимыз.
Олардың қайсысының ой-пікірлеріне жүгінсек те, ортақ сипат рухани
мәдениет тәрбиесінің негізіне жалпы адамзаттық рухани құндылықтарына
байланысты.
Ал Ы.Алтынсариннің Қырғыз хрестоматиясы еңбегінен оның рухани
мәдениет тәрбиесін бірінші орынға қойғанын айқын байқаймыз.
В.Белинский Адамның тәні сияқты, жанына да тәрбие керек, онсыз жан
семіп қалады, енжарлықтың ми батпағына батады деп санайды. Ж.Аймауытов
Тәрбиеге жетекші еңбегінде Тәрбиенің негізгі мақсаты – мінезді түзеу,
адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу деген.
Руханилық ұғымы – философиялық категория. Философиялық сөздікте
Руханилық адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикаының жоғарғы
нәтижесі. Рух материяның жоғарғы көркі, қоғамның рухани өмірі, қоғамдық
сана мен болмыстың бейнесі болып табылады. Сонымен қатар ол қоғамдық
болмысқа, адамзаттың практикалық қызметіне, өзінің белсенді ықпалын
тигізеді деген түсінік берілген. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне
жүгінсек, руханилық ұғымы адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысты
және соған қатысты қасиеттерді білдіреді.
Рухани мәдениет тәрбие мәселесін қазақстандық философ І.Ерғалиев,
А.Косиченколар зерттей келе, руханилықты Адам болмысының ерекше бір
белгісі дейді. Ал Г.Соловьева рухани мәдениет адамның ішкі жарықты, нұрды
қабылдай білу қасиеті дейді. Философ С.Нұрмұратов руханилықтың тағы бір
келбеті адамдардың өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін қоршаған ортаға
беруге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын,
жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, ғаламға беру ұмтылысы. Осындай
ұстанымдар басымдық танытқанда ғана адам рухани дамудың жолына түседі
деген пікір білдіреді.
М.Шахановтың пікірінше, руханилық адамның ішкі жан дүниесі, көзге
көрінбейтін күш. Оның құндылығы өз еркіңмен өзгеге, халыққа және әлемге
деген тек жақсылық жасауға талпыныс еріктілігі. Ал осы мәселені зерттеуші
А.Түлкібаева өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Рух адамның ішкі жан
дүниесі, көзге көрінетін, бірақ ерік-жігер беретін күш. Руханилық адам
санасы мен сезімнің, сенімі мен сапасының, білімі мен өмір сүру тәсілінің
көрсеткіші деп пайымдайды. Рухани мәдениет тәрбие мәселесін арнайы
зерттеген бір топ ғалымдардың пікірлерін тиянақтайтын болсақ, онда олар
құндылықтарды бірнеше типке жіктейді деуге негіз бар.
Биологиялық теория өкілдерінің айтуынша, барлығы тұқымнан ата-
бабаларымыздан беріледі, сондықтан мектепте бір нәрсе өзгерту мүмкін емес.
Мектепке дейінгі шақта бір нәрселерді себуге болады, сол себептен мектепке
дейінгі тәрбиенің яғни балабақшада маңызы зор деп санайды.
Руханилық теориясы бойынша әр адам белгілі бір жағымды рухани негізбен
дүниеге келеді. Кез келген адам жағымды өзекке ие, бірақ оны өмір сүре келе
жоғалтады. Ылғи да жақсы бағдар іздеу қажет және алғашқы бастапқы жақсыны
жоғалтып алмауымыз тиіс. Осы теория өкілі Ж.Руссо адамды өркениет бұзды
деген пікірді дамытты. Кейбір діндердің негізінде де осы қағидалар
кездеседі.
Руханилық мәдениет – адамгершілік тәрбиесінің нәтижесінде ғана қол
жететін, күрделі, көзге көрінбейтін, түпкі негізі тұқыммен де беріліп
жататын, әлі де әр қырынан зерттеуді қажет ететін терең пайымдауларға
негізделіп барып, қорытылуы тиіс философиялық және педагогикалық категория.
Сонымен қатар руханилықтың әліппесі адамгершілік қасиеттер, сондықтан
рухани тұлға қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі өте ерте жастан
кешенді жүргізілуі тиіс. Сол сияқты руханилық әр адамның әлеуметтік
тәжірибесінің, өресінің деңгейімен тығыз байланыста дамиды деген ойдамын.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы:
Тәрбиеші бала үшін оның психологиялық ахуалын тек топта ғана емес,
достарымен қатынас жасау денгейінде де анықтайтын тұлғаға айналады, оның
ықпалы отбасыдағы қарым-қатынасқа да бейнелейді. Отбасындағы бала мен
дәстүрлі қарым-қатынас мазмұнында оның балабақшадағы өмірінің бүкіл
кезендері енгізіледі. Жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі кезде балалардың
әсіресе мектеп жасында балалардың рухани іс-әрекеттерінің төмендеуі өзекті
мәселеге айналып отырғандығы белгілі. Еліміздің көптеген балабақшаларында,
мектептерде аталған мәселенің шешілу жолдарын қарастыруда. Сондықтан да
осы аталған мәселенің шешілуіне өз үлесімді қосу мақсатында дипломдық
жұмысымның тақырыбын Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелеу жолдары деп алдым.
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениет
арқылы тәрбиелеу.
Зерттеу міндеті: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді анықтауымыз керек:
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани
мәдениетке тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелей отырып қалыптастыру.
Ғылыми болжамы: егер, балабақша сатысында балаларға ұлттық тәрбие
берудің ерекшеліктері айқындалып, соның негізінде үлгісі жасалса, сонымен
қатар педагогикалық шарттар жүйесі құрылып, іс тәжірибеге енгізілсе, онда
балалардың ұлттық сана-сезімін, ұлтжандылық, толеранттық қасиеттерін,
ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруға болады, өйткенi мұндай
жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп,
оқушылардың тәрбиелілік деңгейі артады.
Зерттеу әдістері: балабақшаның оқыту және тәрбиелеу бағдарламалары
мен бүгінгі таңдағы Алғашқы қадам бағдарламасы.
Зерттеу базасы: СҚО, Уалихан ауданы, Ақтүйесай аулы, Арай шағын
орталығы.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
теориялық негіздері
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу
мәселелері.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі
Ыбырай Алтынсарин
Педагогика рухани мәдениетті қалыптастыруды бала өмірінің
алғашқы жылынан бастап моральдық сананы, адамгершілік сезімдер мен
әдеттерді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастырудың мақсатқа бағытталған
белсенді процессі ретінде қарастырады.
Балалар бақшасында бұл процесс мектепке дейінгі балалардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, рухани мәдениетті қалыптастыру принциптерінің
рухында жүзеге асырылады. Рухани мәдениетті қалыптастыру нақты моральдық
қасиеттер негіздерін қалыптастырудан көрінеді.
Адамның рухани мәдениет дамуында ұрпақтан ұрпаққа көшкен, дамыған,
толықтырылған, адамдардың бірлесіп өмір сүру процесінде жасалған
адамгершілік нормаларын игерудің елеулі маңызы бар.
Біздің адамгершілік ең саналы адамгершілік болып есептеледі, өйткені
ол - эгоизмге қарама-қарсы, коллективизмді ұсынады және оны қолдайды.
Коллективизм - коммунистік адамгершіліктің ең ерекше белгісі, ол адамның
шындыққа қатынасының барлық жүйесін, оның бар мінез-құлқын анықтап береді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің одан әрі гүлдене беруіне үлес қосу үшін әрбір
адам адал еңбек етуге, тәртіпті болуға, халық байлығын сақтауға және
арттыра беруге, мораль нормаларын бұзушылармен күресуге тиіс. Осындай
позицияны қалыптастыру – рухани мәдениет тәрбие беру ісінің міндеті.
Осынау ортақ міндеттерге сәйкес мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
жөніндегі жұмыстар да жетілдіріліп отырылуға тиіс. Мектепке дейінгі жаста
қалыптасқан моральдық сана-сезім мен мінез-құлық барлық балалық іс-
әрекеттер мен үлкендер арасындағы өзара қарым-қатынасы комплексіне шешуші
ықпал жасайды.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді. Тәрбиелеу білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін еске алу арқылы нақтыланады. Рухани мәдениетке,
адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендерің қолынан
келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде
іске асады. Идеялық-саяси тәрбиенің ең бастапқы формалары педагогтың
балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс-әрекетінде, қоғамдық өмірдің
құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған классикалық және қазіргі
заман әдебиетінің озық шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу
негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
колективизм мен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүниені өз қолымен
жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің
нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы
жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат
қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады.
Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын айқындайды, оның
өмірге белсенді позициясын бірте-бірте қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы - оның моралдық дамуы жөнінде қамқорлық жасау -
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі. Осыған орай баланың жеке басының қалыптасуы мен
балалар коллективі міндеттері өзара ұштасып жатады.
Мектепке дейінгі мекемелер балалардың жан-жақты дамуын, олардың
мектепке дайындығын қарастыратын Балалар бақшасындағы тәрбие программасы
бойынша жұмыс істейді.
Балалар бақшасындағы тәрбие программасын жүзеге асыруда басты рол
педагогта жатады. Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-
қатынасы балалар үшін үлгі болған сайын, педагогтың ықпалы әсерлі болып,
баланың жеке басы қалыптасады, оның ықпалы неғұрлым белсендірек болып,
баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, ал олардың ерік күшін
жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани мәдениетінің дамуы балалар
бақшасы мен жанұя арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын
ойдағыдай жүзеге асады. Балалардың рухани мәдениетінің дамуының тамаша
нәтижелерін көбіне ата-аналары Балалар бақшасындағы тәрбие программасын
білетін, тәрбиешілердің ақыл-кеңестерін таңғылықты тыңдайтын жанұялардан
байқауға болады, ол тәрбиешілер жанұя тәрбиесінің жақсы тәжірибесін, жанұя
өмірі жағдайларын зерттеп біледі.
Балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудегі педагогикалық процестерді
ұйымдастыру мен методикалық басшылық ету ерекшеліктерін түсіндірудің
алдында мектепке дейінгі балалық шақтың әр сатысының негізгі міндетін
саралап шығуға мүмкіндік беретін балалардың жас ерекшеліктері сипаты
ескеріледі.
Мектепке дейінгі мекемелерде рухани мәдениет тәрбие комплексті түрде
жүзеге асады, бірақ әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау
үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен, ойында - ұнамды әдеттер,
өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады; еңбекте - еңбек
сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік,
парыздық сезімі сияқты қасиеттер; сабақтарда идеялық бағытталудың
бастамалары, қоғамдық өмірдегі құбылыстар, патриоттық сезімдер жайлы
мағлұматтар.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын
пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері
оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп,
қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің
мол қоры бар рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау
және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке
шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі
оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Баланың өмірге белсенді
көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру
жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы
нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде,
үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын
және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.
Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды
қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен
танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен
танысу негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині
өз қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді
дамытуға, үлкендер еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік
жасайды.
Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір
нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері
қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық
бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте
қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау-
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың
жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы
жүзеге асыруда басты ролді атқарады.
Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-қатынасы
балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке
басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың
сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып,
санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы
мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай
жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,
өзіндік ерекше жағдайлар жасалады.
Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік
сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу,
сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,
патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,
жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды
Іс-әрекетке тәрбиелеу принципін қолдану - мектепке дейінгілерді
рухани мәдениет жақтан дамытуда сөз және сөз жүзіндегі методтардың рөлін
авторлар тарапынан бағаламау дегенді білдірмейді, бұл топтағы методтарды
пайдалану - балаларға моралдық праволарды түсінуге мүмкіндік жасайды.
Рухани мәдениет жақтан дамыту методтары көбінесе балалардың рухани
мәдениеттің, адагершіліктің шығар көзін түсінуіне негізделіп, оның сезімі
мен еркіне бір уақытта әсер ету жағын қарастырады. Рухани мәдениетке
тәрбиелеудің алуан түрлі методтарын қолдана отырып, ойын мен еңбектің, ойын
мен оқудың, еңбек пен оқудың өзара байланысын көре білу қажет.
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
"Адамгершілік даму", "адамгершілік тәрбие" ұғымдары. Шет елдердегі
мектел жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің теориясы.
К.Бюлер, З.Фрейд, Ж.Пиаже және т.б. Қазақтың ағартушы ғалымдары Ол-
Фараби, Ы.Алтынсарин, А.Қунанбаев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов
сцбектеріндегі адамгершілік тәрбиесі. Жалпы базалық кұндылықтар.
Мектеп жасыма дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу тур алы
Н.Қулжанова, А.К. Менжанова, Ж.А.Исмайлова зерттеулері. Мектеп жасына
дейінгі балалардық "Мен бейнесі", "Мен тұжырымдамасынын" қалыптасу
ерекшеліктері. "Өзін- өзі тану" бағадарламасы - мектеп жасына дейінгі
балаларды жоғары рухани адамгершілікке тәрбиелеу.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады,
ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық,
яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті
тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани
-адамгершілік тәрбие- екі жақты процесс.
Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің
белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан
көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың
әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың
нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік,
қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ
қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің,
мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың
негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың моральдік сапа негіздері мектепке дейінгі жаста қалыптасады.
Мектепке дейінгі шақта балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің көп
мүмкіндіктері бар. Бастапқы бірлестіктерде мектепке дейінгі балалардың
өзара қарым-қатынасы орнығып тәрбиешінің жетекшілігі арқасында ұжымдық
сипат алады. Балалар ұжымының бастамасы пайда болады. Адамгершілік
тәрбиесінің мақсаты: балалардың адамгершілік сезімдерін мінез-құлықтың
жақсы әдет дағдыларын қалыптастыру. Жақсы мінез-құлық мативтерін
қалыптастыру, адамгершілік туралы түсініктерін қалыптастыру. Міндеті: Бала
өздерінің туған ауылын, қаласын сүюге, еңбек адамдарын құрметтеп қадірлеу,
өзінің адамгершілік борышын сезіну. Мектепке дейінгі естияр жастағы
балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеуді жүзеге асыруда тәрбиеші олардың
мүмкіндіктерінің үш-төрт жастағы балдырғандарға қарағанда анағұрлым көп
екендігін қатаң ескеру қажет. Балалар бақшасына балалар төрт жасында
белгілі бір тәжірибе жинақтайды, онымен педагогтың санасқаны жөн. Ең
алдымен ол: құрбыларымен қарым-қатынас тәжірибесі, барлық балаларға ортақ
нормалы педагогтық талапты орындау тәжірибесі. Бұл бірлескен толқулар
тәжірибесі, ортақ қуаныш, ортақ қамқорлық ал кейде әр түрлі себептермен
байланысты балдырғандардың реніштері. Бұл балалардан қимылдарын келісе
білуді, бір-біріне көмектесуді (топ бөлмесін, учаскені тазалау, огородтағы
мәдени дақылдарды күту) талап ететін бірлескен еңбектік іс-әрекет
тәжірибесі. Төрт жасар бала бірге ойнауды, бір-бірінің ойындағы түпкі ойын
қостауды, ойыншықты ортақ пайдалануды үйренеді.
Бес жасар баланың дамуы, салыстырмалы түрде ширақтығы, ептілігі және
қимылының сенімділігі көптеген бірлескен іс-әрекетті жетілдіріп, олардың
өзара түсінүсуіне алғы шарт жасайды.
Бес жасқа жаңа ғана толған баланың салыстырмалы түрдегі ширақтығы,
ептілігі және қимылының сенімділігі көптеген бірлескен іс-әрекетті
жетілдіріп, олардың өзара түсінуіне алғы шарт жасайды.
Бес жасқа жаңа толған баланың салыстыралы түрдегі өз бетімен істеуі
балалар іс-әрекетіне педагогикалық басшылық сипатын өзгертуді, кейбір топ
балаларына олардың өзара қарым-қатынасты өз беттерімен істейтініне,
ойындардың мазұнынын дамытатына сене отырып, балаладың бұл мүмкіндіктерін,
олрдың алғашқы жарты жылдағы өздерін өздері ұйымдастыру табыстары әлі де
тұрақсыз және де балалардың іс-әрекетін тәрбиеші тарапынан үнемі зейін
қоюды талап етеді, ойындар ойнауға материал береді.
Еріктік даму шегі мен ілгерілеуді ескерген жөн. Бұл жастағы балалар
есту және көру белгілеріне өзінің іс-әрекетін бағындыра отырып, оларға тез
жауап қайтарып (тоқтау, қимылды қайталау, сөзбен жауап қайтару т.б.) бірте-
бірте өзінің импульстік қозуын шектеуге, педагог пен құрбыларын
ұстамдылықпен тыңдауға бірте-бірте үйренеді. Бұл - ұстамдылыққа, мінез-
құлықты ұйымдастыруға тәрбиелеу үшін алғы шарт жасайды.
Бес жасар баланың көпшілігі фонетикалық дыбыс ырғағын дұрыс меңгеріп,
дауыс ырғағы грамматикалық және синтаксистік тұрғыдан дұрыс болады, бұл -
балалардың өзар жеңіл, еркін түсінісіп, ойынның түпкі мазмұны туралы
келісіп, өз сөйлеміндегі ойдың дұрыстығын дәлеледейді.
Осы жастағы балалардың мінез-құлқы өте қарама-қайшы. Бұл балалардың
өздеріне-өздерінің сенімсіздігінен және сонымен қатар өз бетімен істеуге
тырысуынан, қиқарлық көрсетуінен, сонымен бірге тәрбиелік шараларға
берілуінен көрінеді. Психологтар мен педагогтар балалардың дамуындағы
өзгерістерді үлкендермен бірге жасаған іс-әрекеттен өз бетімен істейтін іс-
әрекетке көшудің әсерінен деп есептейді.
Балалардың қылықтарынан олардың өзара қарым-қатынасынан жағымды
қасиеттері аңғарылады, олар тұрақты бола отырып, мейірімділіктің,
сыпайылықтың, шыншылдықтың, ұйымшылдықтың және балалар арасындағы достық
қатынастың болуына кедергі келтірудің (өзгелермен санаспау, санасқысы
келмеу, жолдастарын өзіне бағындыру) негізін жасайды.
Тұрақты моральдық мінез-құлықты дамыту және коллективтік өзара қарым-
қатынастың бастамасын қалыптастырудың алғы шарты - балалар бақшасы мен
жанұяның педагогикалық талаптарының тұрақтылығы, үлкендердің тұрақты жақсы
үлгісінің әсері болып табылады. Баланың өзіне тән жеке дара қылығын және
оның көңіл-күйін ол арқылы өз құрбыларымен тез қарым-қатынас жасайды,
олармен бірге ойнағанда ойынды жеңісті түрде дамытады, үлкендердің
еңбектегі тапсырмаларын орындайды. Жағымды өзара қарым-қатынасты дамыту
үшін көп әрі мазмұнды ойнауға, күн сайын еңбектенуге, сабаққа ынтамен
қатысуға, балаларға әр түрлі іс-әрекетте өзін белсенді көрсетуге
мүмкіндік беру өте маңызды. Атап айтқанда, мазмұнды іс-әрекет мұнда
балалардың біріне-бірінің кешірімді болуына өзінің пікір жөнінде
басқалармен үнемі келісуіне болады. Коллективтік өзара қарым-қатынастың
алғашқы тәжірибесін, баланың моральдық көрінісінің негізін, қалыптастырады.
Осы жастағы балаларға қызықты да сыйымды бірігіп жасаған іс-әрекеттер
(бірге ойын ойнау, бірге жалпы сабақтар оқу, тұрмыстық процестерге қатысу
еңбектік міндеттерді орындау) балалардың мейірімді өзара қарым-қатынастарын
қалыптастыратын басты шарт. Іс-әрекет жағымды эмоциялық көрініс тудырады,
ол көрініс әлеуметтік сезімнің дамуына негіз салады және құрбыларының
арасында мінез-құлықтың тұрақты дағдылары мен әдеттерінің алғашқы пайда
болуына мүмкіндік жасайды. Балалардың іс-әрекетіне басшылық ете отырып,
олардың алдына жеке-дара істеуді, бірігіп күш жұмсауды талап ететін белгілі
бір тапсырма қою керек.
Балалардың дұрыс өзара қарым-қатынастарын табысты түрде қалыптастыру
көптеген себептереге: балалардың араласудағы тәжірибесі олардан алған
жағымды және жағымсыз әсерлері жанұядағы тәрбиенің қолайлы немесе қолайсыз
жағдайларынан тәрбиешінің әр баланың даму ерекшеліктерін көре, оның жағымды
қасиеттеріне сүйене білуге байланысты.
Балалардың бір-біріне әсерін ескерудің де маңызы зор. Мұндай әсер
бірге ойнаудан немесе еңбектенуден пайда болатын шағын ғана балалар
бірлестігінде табысты түрде жүзеге асады. Тәрбиеші балалардың араласуын
қолдауға, олардың өз бетімен еркін де шешімді, іс-әрекет жасауына мүмкіндік
береді.
Кішкентай балалардың қолдауа бейімділігін ескере отырып, олардың жақсы
істі үйренуге тырысуын жан-жақты мадақтау, жаман қылықтарға жирене қарауға
тәрбиелеу.
Балалардың өзара қарым-қатынасы жаңадан қалыптаса келе жатқан кезеңде
де тәрбиешінің белсенділік бет алысы қажет-ақ. Алғашқы бірге ойнаудан-ақ
тұрақты достық ниеттің қалыптасуына, тәрбиелік тұрғыдан бағалы нәтижелерге
жетуге қол жеткізу керек.
Қоғамдық мекемелердегі балалардың өмірі олардың бірге ойнауына, оқу
мен еңбектік іс-әрекет процесіне жақсы жағдай туғызады және бірлесе отырып,
күш жұмсаудың арқасында алға қойған мақсаттарға жетуге талаптану мен қол
жеткізуге тәрбиеленеді. Балалардың бірлескен қоғамдық негізге бағытталған
әрекеттерінің әуендері сол іс-әрекеттің өзін және оның нәтижесін жоғарырақ
дәрежеге көтереді. Осы әуендерге сай әрекет ете отырып, балалар мақсатты
және бірлесе еңбектенеді, бір-біріне көмектеседі, туындаған міндеттерді
табысты шешеді.
Тәрбиеші әр баланың өз қалауына, ықыласына, бейімділігіне қарай істі
таңдап алуына, белсенділік пен инициатива көрсетуі жөнінде қамқорлық жасауы
маңызды, мақсатқа бағытталған тәрбиеде бала үш жастың өзінде-ақ белгілі бір
ойындар мен сабақтарға мән береді, мұның өзі оның қызығушылығы, бейімділігі
жөнінде мәліметтер береді.
Төрт жастағы балаларда құрбылармен бірге ойнау талаптары анық
байқалады: бала бірге іс-әрекет жасайтын жолдастарды іздейді, ол тек бірге
ойнаған ойындардың өзінен ғана емес, жолдастарымен араласудан да қуанышқа
бөленеді. Балалардың өзара қарым-қатынасты бір-біріне деген мейрімділіктің
көмек көрсете білудің қалыптасуының, ойын ережесін түсіндірудің,
қуыршақтарды бірлесе жинаудың, топтағы тәртіптің сақталуын қадағалаудың
дәрежесіне қарай беки түседі.
Балалардың өз құрбыларымен араласуына қойылатын талаптарды түсінуі,
бұл талаптарды орындау тәсілдерін меңгеру балалардан тек өз бетімен істеуді
дамытуды ғана қамтамасыз етеді. Құрбыларымен бірге ойнағысы келу ықыласымен
қатар ол өзінің білетінін өзгеге уйретуге тырысуы, өзінің алған әсерлері
жөнінде жолдастарымен пікірлесуі араласуға себеп болады.
Балалардың дамып келе жатқан өз бетімен істеуінің олардың үлкендермен
арадағы қарым-қатынас сипатына да қатысы бар: балаларды киіндіру, шешіндіру
т.б. жөнінде өтініштерді сирек айтады, бірігіп ойнауға белсене қатысады,
ойын барысында өзін қызықтырған танымдық нәрселер туралы, тәрбиешіге сұрақ
қояды, мұның жеке баста қалыптастыруда маңызды шарт екені белгілі. Мектепке
дейінгі ересек балалар жасындағы балалардың танымдық ынталарының өсуі -
олардың рухани мәдениет жақтан дамуының жетекші жүйесіне айналады.
Бес жасқа толғанда балалардың рухани мәдениет өзара қарым-қатынасының
бастамасы педагогтың балалар белсенділігі мен өз бетімен істеуін дамытуға
зейін қойған жағдайда ғана қалыптасады.
Осы жас сатысында балалар өз жеке басының және өз құрдастарының
қылықтарын дұрыс та жеткілікті бағалай алады. Дұрыс және мақсатқа
бағытталған тәрбиенің ықпалымен балалар тек қана бірге ойнауға, құрылыс
салуға, қуыршақты орын-орнына қоюға көңіл аударып қана қоймайды, сондай-ақ
бір-біріне көмек көрсетуге тырысудың да маңызы ерекше. Алайда балаларда
бұл қасиеттердің осы жаста тым орнықсыз екенін ескеріп, педагог тарапынан
жіті зейін қойылып, қолданылып отырылуын естен шығармау қажет.
Көпке ортақ ережелерді балалардың сақтауы, топта тәртіпті сақтай
білуі, келесіде болатын ойын жөнінде құрбыларымен келісіп алуы,
ойыншықтарды бөлісуі, қиыншылыққа кездескенде жолдасқа көмектесе білуі -
осының бәрі коллективтік өзара қарым-қатынастың бастапқы көрінісі.
Тәрбиешінің осыларды көруі, дамытуы, бекіте түсуі маңызды.
Балалар бақшасындағы тәрбие программасында анықталған ережелер
балалардың өзара қарым-қатынасына жағымды бағыт беруге көмектеседі.
Ережелерді меңгеру шамасына байланысты балалар оларға өздерінің іс-
әрекеттері мен құрбыларының арасындағы өзара қарым-қатынас процесінде
оларға сүйене бастайды.
Мінез-құлық нормаларын меңгеру - баланың еркінің дамуына әсерін
тигізеді, импульсті ашуын тежеуге көмектеседі, өзінің қылығы мен қимылын,
ережелерін белгіленген обьективтік талаптарға бағындырады.
Ойын процесінде балалардың үйренетін ережелерінің зор рөлі бар.
Балалар ойын барысында сол ереженің талаптарын орындауды бірте-бірте
меңгеруді үйренеді, оларды ойынға қызықтыруға мүмкіндік жасайды.
Естияр жас тобында қимылды ойындардың ерекше маңызы бар. Бес жастағы
бала жоғарыда көрсеткендей, жақсы қимылдайды, негізгі барлық қимылдарды
жеңіл меңгереді. Сондықтан олар үшін ережелереді тежеуін дамытуға
көзделген мынадай қимылды ойындарды тыңдап алу керек: бұл ойындар бес жасар
балаға қиынға соғады, өйткені онда тежеу процесінен қозу процесі әлі де
әлдеқайда басым болады.
Ойынның ережелерін меңгере отырып, бала өз қимылдарын басқа балалардың
қимылдарымен келістіруді үйренеді.
Мінез-құлық ережелері мен нормаларын басқалардан бұрын меңгерген
балалар осы ережелер мен нормаларды бұзған өз меңгерген балалар осы
ережелер мен нормаларды бұзған өз жолдастары жөнінде тәрбиешіге жиі шағым
жасайтындығы байқалады. Мұндай шағымдардың нашар қылықтың көрінісі емес
екендігін есте ұстау керек. Педагогқа тәртіптің бұзылғандығы туралы белгі
бере отырып, бала өзінің ережені меңгерудегі білімін дәлеледейді. Бірақта
балалардың бір-біріне жиі шағым жасауы - олардың өзара қарым-қатынаста тату
еместікке әкеліп соғуы мүмкін екендігін ескеру қажет: өзінің құрбысы
жөнінде шағым жасаған бала өзінің өзгеден артық екендігі жөнінде шағым
жасаған бала өзінің өзгеден артық екендігі жөнінде түсінік болады. Ал
үстінен арыз айтылған да зәбір шегеді, шағымшыға кектенеді. Тәрбиеші
балалардың бір-біріне мінез-құлық ережелерінің бұзылғанда, бірден
үлкендерге йтпай, әуелі өздері түсінісуіне әдеттендіріп, үйретеді. Мишаның
құтыдағы гүл тұрған терезеге ойнағанын көріп, оған шағым айтқан Сашаға
тәрбиеші: Мишаға көмектесіп, қораптағы мозайканы терезеден столға қойып,
столда ойнаған ыңғайлы болады, - деп ескертеді.
Жыл ортасында естияр жас тобындағы балалар шектен тыс жағдайда ғана
жолдасы жөнінде шағым айтады. Ойыннан соң қуыршақтарды жиюды,
жабыстырғаннан кейін клеенканы жууды ұмытқан балаға, қасықты орнына
қоймаған кезекшіге, балалардың өздері ескертіп, кейде көмектеседі. Тек
ережені орындаудан біреулер бас тартқанда ғана педагогқа айтады.
Жолдасқа ережелерді еске салу, қиын сәтте көмектесу, мейірімділікке
негізделген балалардың қарым-қатынасын нығайтады, кейбір балалардың көзге
түсуге тырысуы өзін басқаға қарсы қоюы, тәрбиешінің зейінін өзіне аудару
дегендер болмайды. Олар өздерінің шағымының педагогтан қолдау таппайтынын
біле бастайды.
Бес жастағы баланы тәрбиелеуде талап қоюдың маңызы ерекше. Осы жас
басқышында баланың өз мінез-құлқын сапалы басқаруына арқа сүйеуге болмайды,
өйткені ол көп нәрсені түсінбейді, мінез-құлықтың дұрыс үлгісін айыра
алмайды, үлкендердің қойған талаптарының ішінен біреулерін ұмытады, енді
біреулерін өзі үшін міндетті деп есептемейді де оған керісінше бірдемелерді
жасайды. Балаларға қойылған талаптар әділ болуға тиіс, ал міндеттер орындай
алатындай дәрежеде болуға тиіс.
Үлкендердің айтқанын орындамау бір балаларға реніш әкеледі, жасқаншақ
болып, ұялады, ал екіншісі - тілазар болып, әдетте тәрбиелеуге көптеген
қиындықтар жасайды.
Балаға бір нәрсеге рұқсат бергенде, немесе тыйым салғанда, шектеудің
мақсатын ойластырған және тапсырманы орындай алатындығына назар салған жөн.
Үнемі балаларға бір нәрсеге (тиіспе, айғайлама, жүгірме, шықпа)
тыйым салушы тәрбиешілерде тәртіп бұзушылар көп кездеседі. Неге? Өйткені
ұсақ-түйектен аса алмаған педагог балаларды да сыйламайды, оларға сенбейді,
өсіп келе жатқан жас ерекшеліктері ескерілмейді. Мұнан басқа осы шектеудің
артында кішкене балалардың жас ерекшеліктерін білмеуді, олардың
ықыластарын жоққа шығарып, артық іспен өздерін шұғылдандырудан аулақ
ұстауды бәрінен де жиі кездестіруге болады. Сонымен қатар шексіз тыйым
салу зиянын тигізеді. Ол - баланың дұрыс дамуына кедергі жасайды, оның
құнын кемітеді, осыдан барып, әсіресе өзімшіл, нәзік сезімді балалар қатты
ренжиді.
Талапты қоя отырып, балаларға белгілі бір жүйелілікті сақтау жөнінде
еске салған жөн, жай міндеттердің бастапқы өте күрделі де қиын міндеттерді,
орындауда балаларға белгілі бір күш жұмсауға тура келеді.
Балаларда мәдени мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін құрбыларымен
өзара дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыруда кездесетін кедергінің бірі -
тұрақты талап қоюдың жоқтығы. Тәрбиеші бүгін балалардың бір-бірімен өзара
мәдениетті сөйлесуіне барынша күш жұмсап, жетістікке жетеді, ертеңгісін
дөрекі сөз айтқан кейбір балалардың қасынан үндемей өтеді, бүгін балаларға
құстарды күту жөнінде қамқорлық жасауды: күтуді, тамақтандыруды, торын
тазалауды ұсынса, ал екінші ретте соның бәрін өзі істейді немесе мүлде
олар жөнінде ұмытып кетеді.
Тұрақтылық ықпалы дағдыларды қалыптастырудың алғы шартын жасайды,
педагогтың қосымша ескертуі мен ұсынысынсыз-ақ, балалар көп нәрсені өздері
біліп атқаруына негіз болады.
Балаға қойылған талаптарды әрқашан оның не істеу керектігі жөнінде
қорытындылануы қажет: құрылыс жабдықтарын орнына жинау, жабыстырғаннан кйін
қолды жуу. Осындай жағдайда талапты орындаудың қажеттілігіне мойын ұсынады,
сол арқылы шектеудің өзіне баланың пәрменді көзқарасын оятады.
Тағы да бір маңызды жағдайды ескерген жөн: талаптар мейірімділік үнмен
және балалардың оны орындай алатындығына нық сенім білдіре отырып қойылуға
тиіс. Баланың тырысуын міндетті түрде қолдау керек.
Естияр жас тобындағы балалардың осы жасқа сай ерекшілігі мен олардың
адамгершілік жақтан даму перспективаларын ескергенде адамгершілікке
тәрбиелеудің қандай басты міндеттері шешеілуге тиіс? Өткен жас
сатыларындағы сияқты адамгершілік сезімдерге тәрбиелеу ең басты міндет,
бірақ бес жасар баланың сана-сезімдері белсендірек жетіліп, құрбыларының
қуанышы мен ренішінде бірге қуанып, бірге ренжиді, көмекке келуге талпынып,
басқаларға жақсылық жасауға ұмтылады.
Мәдени мінез-құлық шеберлігін, дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру
жұмыстарымен жалғастырылады, ол - басқа балалардың ойын кезеіндегі
ұсыныстарымен, ықыластарымен санаса білуінен, орын беруінен, ортақ
ойыншықтарымен бірге ойнауынан, еңбекке тиянақты араласуынан, тапсырылған
істі өз бетімен орындауынан, таңертеңгілікке, түскі тамаққа стол жасай
білуінен, табиғат бұрышындағы өсімдіктер мен мекендеушілерді тиянақты күте
білуінен көрінеді. Балаларға автобуста, метрода, қоғамдық орындарда, мәдени
мінез-құлық ережелерін сақтай білуді үйрету қажет.
Балалар қашанда шындықты айтуға тәрбиеленуі тиіс. Осы жас
баспалдағында жинақталған ең маңызды, ерекше мәні бар міндет үлкендермен,
құрбыларымен арадағы қарым-қатынасты қалыптастыру: үлкендерге сыпайы,
зейінді қарау, балалармен тату ойнай білу әлсізді, ренжігенді қорғау,
жолдастарға көмектесу, кішкентайларды қамқорлыққа алу.
Заттарға ұқыпты қарау мінез-құлық нормасына айналуға тиіс, оның өзі
заттарды жөндеуге, түзеуге, тәртіпке келтіруге әзір тұруға тырысуынан
көрінеді, бұның өзі ұйымшылдықтың, ұқыптылықтың бстапқы дамуына әсер етеді.
Балалардың іс-әрекетте тұрақтылығы мен мақсатқа тырысушылығын дамыту
қажет: өз бетімен ойнай білу, үлкенердің тапсырмаларын ықыласымен орындау,
тырысушылықты таныту, кездесетін қиындықтарды өз бетімен жеңуге тырысу,
сабақтарға, еңбекке белсене араласу. Балалардың ата-аналармен айналадағы
үлкендер еңбегіне ықыласын дамыту, оларға көмек көрсетуге дайын тұру кейбір
еңбек процестерінің ойын кезінде бейнеленуін мадақтау қажет.
Балалардың моральдық түсініктері мен түсіну білімі шеңберін кеңейту
туралы ойланған да жөн. Балалар бақшасында балалардың тату-тәтті
жүретіндігін, таласпайтындығын, ойыншықтарды бір-бірімен бөлісетіндігін,
біріне-бірі көмектесетіндігін кішкентайлар жөнінде қамқорлық жасап,
үлкендерді сыйлайтындығын, айтқанын орындайтын балалар білуге тиіс.
Балалар дүние-мүлікті жасауға кеткен адамның еңбегін, еңбектің жемісін
ұқыпты пайдаланып сақтау керектігі жөнінде түсініктер алуы керек. Бұл
түсініктер балаларға ең басты идеяны біздің елімізде барлық адамдардың
жақсы өмір сүруі үшін еңбектенетінін ашуға тиіс.
Идеялық тәрбиенің негізі Отанымыз туралы бастапқы түсініктерден
құралады. Бұл жас баспалдағында В.И.Ленин туралы білімдердің ерекше маңызы
бар. Бұл мағлұматтарды балалар әңгімелесу, сөйлеу, суреттерді көру кезінде
алады. Қоғамдық өмірдегі құбылыстар туралы алғашқы түсініктерді
қалыптастыратын, балалар сезімін оятатын тәрбиешінің әңгімелері, өлеңдерді
жаттау, әңгімелесу, суреттерді қарау - нақтылы образдар жасайды.
Рухани мәдениетке тәрбиелеу барлық педагогикалық процесс арқылы жүзеге
асады. Бірақ күнделікті жұмыс барысында тәрбиеші балаларға нақтылы іс-
әрекет арқылы іске асатын тапсырмаларды бере алады. Сөйтіп, күнделікті
тұрмыстық іс-әрекетте ең алдымен мәдени мінез-құлық дағдылары қалыптасады,
әдептілік ережелері меңгеріледі. Үлкенді құрметтеуге, тіл алғыштыққа
заттарды күтіп ұстауға, құрбыларына зейін қоюға, оларға өз әлінше көмек
көрсетуге тәрбиеленеді.
Ойындарға барлық өзара қарым-қатынастар жеңісті дамып, оларға
мейірімділік рух беріліп, сезімдері дағдылары мен мәдени мінез-құлық
әдеттері дамиды, кейбір моральдық түсініктер анықталады.
Еңбектегі іс-әрекетте, сондай-ақ балалар арасындағы өзара қарым-
қатынас үлкендердің еңбегіне көзқарас қалыптасады. Еңбек сүйгіштіктің,
ұйымшыл мінез-қылықтың, жауапкершілікті сезінудің, пайдалы істі тек өзі
үшін ғана емес, басқалар үшін жасай білуі мен оған деген ықыласының
болуының алғашқы баспалдақтары қаланады.
Моральдық нормалар жөніндегі түсініктердің қалыптасуы үшін
көптеген мүмкіндіктер жасайды. Балалар өзінің және құрбыларының
жетістіктерін әділ бағалауға, шыдамдылыққа, жинақылыққа, табандыққа
үйренеді.
Әрине, мұндай міндеттерді бөлісу өте шартты түрде: педагогикалық
жұмыста бір міндет сабақтарда да тұрмыстық іс-әрекетте де ойындар ойнаған
кезінде де зейін қойылатын бір нәрсе болуы мүмкін Қазақстан Республикасы-
бай тарихи дәстүрлері бар тәуелсіз мемлекет. Қазіргі кезеңде Қазақстан үшін
азаматтар бойындағы өзіндік қасиеттерге нұқсан келтірмей жаңа қасиеттерді,
дербестікті және таңдау мен шешім қабылдау жағдайындағы жауапкершілікке
баулу, қоғамдағы тиімділікті арттыруға әсер ететін білім, білік, дағдыларды
ұлттық мәдениет аясында қалыптастыру мәселесі тұр. Білім беру жүйесі арқылы
ғана оқыту мен тәрбиелеудегі жеке тұлғаға бағытталған жұмыс нәтижесінде
оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, олардың әлеуметтік
міндеттерінің және өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын көтеруге болады.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың
(Я.А.Коменский, И.Г.Гербарт, А.Н.Кочетов, А.С.Макаренко т.б.) еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Өз зерттеулерінде ғалым-зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің
мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап
негіздеуге талпынған А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі
билеу, кішіпейілділік, сыпайлық, ізгілік, жауапкершілік сапаларды
тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер
айтқан. А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу,
кішіпейілдік, сыпайлық, ізгілік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп
тәртібі жөнінде жан-жақты жаңа пікірлер айтты. Оның еңбегінің маңыздылығы
сонда, ол – орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды,
сонымен бірге,мұғалім оқушыларының тиісті мектеп тәртібін талап ете білуі
керек деген тұжырым айтты.
Ал, И.Г.Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің басты мақсаты-
мінез-құлықты, ізгілікті, жауапкершілікті қалыптастыру. Бұл тәрбие
Гербардтың пікірінше негізінен оқу арқылы жүргізіледі. И.Г.Гербарттың
дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – мінез-құлықты қалыптастыру.
Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылақтар мен адамгершілік
елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолоции еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады
деп санады.
Кеңес педагогы А.С.Макаренко болса, адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
қалыптастыруға аса көңіл бөлген ғалым, педагог.
Абай, Шәкәрім өз еңбектерінде тұлға бойында, рақымшылық, қанағат,
төзімділік, жауапкершілік секілді қасиеттердің қалыптасуына көп көңіл
бөлген. Бұл тұлғаның адамгершілігінің белгісі ретінде қарастырған. Сол
секілді қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов балаға
адамгершілік тәрбие беруді оқу-тәрбие ісінде пайдалануға айрықша көңіл бөлу
қажеттілігін барынша дәлелдеуге талпынды.
Осы кезекте Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог-жазушы Спандияр
Көбеевтің де пікірлерін қарастырып өткен жөн. Спандияр Көбеев өз
шығармаларында балалар үшін тәрбиелік мәні бар мәселелерді көтерді.
Біреулерінде С.Көбеев қиын жағдайда адамдардың бір-біріне көмек беруі қажет
екенін айта отырып, адамды адамға жақсылық жасауға үндесе, келесілерінде
зорлықты, қатыгездікті әшкерелейді.
1.2. 5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мен жетілдірудің
ерекшеліктері
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, кұрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің түрлері болады қоршаған
ортасына байланысты болады. Оқушылардың тілдік қорларының жетілуімен
олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз әдебиетіндегі
мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері адамдардың бірлесе
жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы қоғамда қалыптасқан
адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдардың және адамның
өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан,
адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білуі.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар
бойы адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға
өнегелі тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл
адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу, сонымен қатар міндетін
жауапкершілікпен орындау. Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке
бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна,
жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік
қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері
күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген.
Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың
ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан көруге
болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тәрбиенің
арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар
бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер,
қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ
ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып
табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі
болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы,
көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік,
кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық,
қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке
адамның қасиеті, адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың
бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты
міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін
қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер
балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді.
Демек, шәкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің
асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның
өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері
сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу.Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек
қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі
озық етіп тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.Мектеп ке дейінгі
адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-сезімін, мінез-
құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық пен шыншылдық,
адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі қарапайымдылық пен
сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тәрбиесінің жүйелі
сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жолдары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3 бет
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4 бет
Қысқартаулар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5 бет
Тақырыбы: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелеу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12 бет
2. 5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мен жетілдірудің
ерекшеліктері ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25 бет
2. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
тәжірибелік-эксперименталдық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31 бет
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеуін
қалыптастырудың жолдары, формалары және
әдістері ... ... ... ... ... ... .31 бет
2. Күнделікті тұрмыста және еңбекте, ойын кезінде балаларды рухани
мәдениетке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..33 бет
3. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... 49 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68 бет
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..70 бет
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73бет
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III ЗРК Білім
туралы Заңы
[2] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
[3] 2011-2020 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар және
қысқартулар қолданылады:
Тәрбие - адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын
көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі. Тәрбие ұғымы
кең мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын,
атап айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие орындары, еңбек
ұжымы, ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің мемлекетте бұл
салалар қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі - бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; балаларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбие – адамгершілік мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді,
мінездерді, моральдық қасиеттерді қалыптастыру үрдісі деп айтуға болады.
Адамгершілік тәрбиесі – мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді, мінез-
құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға жән адамгершілік сезімді,
ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға бағытталған жалпы адамзаттық
тәрбиенің құрамдас бөлігі.
Руханилық - адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы
нәтижесі.
Руханилық – адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысаты және соған
қатысты қасиеттерді білдіреді.
Қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда мемлекетіміздегі білім
беру жүйелері мен білім беру мазмұны жаңару жолында. Оның басты себептері
әлемдік өркениетке ілесе отырып елімізді бәсекеге қабілетті 50 елдің
қатарына қосу идеясы болып отыр. Мұндай күрделі
де жауапты мақсатқа қол жеткізу үшін
көптеген міндеттер туындайды. Ол міндеттерді іске асырушы маңызды
әлеуметтік институттың бірі, әрине, балабақша.
Рухани мәдениет тәрбие беру мәселесі жаңалық болып танылмайды, өйткені
ол адамзат қауымы қалыптасқан кезеңнен бері көкейкестілігі бір кемімеген
тақырып. Сол себептен де аталған мәселе туралы cөз көзқарас, пікірлерін
білдірмеген көрнекті ойшыл, ғұлама кемде-кем.
Мәселен, бүгінгі күнге дейін тәрбие теориясы мен тәжірибесін түсіне
білген адамға берері мол еңбектер қатарына Руми, Йассауй, Үйгінеки, Саади,
Инаятхан, Ыдырыс Шах, Қайқаус, Баласағұн, М.Көпеев, Ш.Құдайбердиев және
т.б. жатқызамыз.
Рухани мәдениет тәрбиесін ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар ретінде
В.Белинский, А.Байтұрсынов, Л.Божович, Б.Ананьев, П.Якобсон, Ш.Амонашвили,
Е.Ильин, Н.Щуркова, Б.Лихачев, Т.Грибоедова, Т.Петракова, А.Романова,
А.Шамшурина, Е.Егембаева, Т.Шамғанова, Р.Төлеубекова, Ш.Майғаранова,
Ж.Бәшірова, Р.Тұрысжанова, Н.Әлқожаева, Ұ.Асанова, Г.Аңламасова,
И.Бодықова, С.Әбділдина, Ә.Әмірова, А.Қаплиева және т.б. танимыз.
Олардың қайсысының ой-пікірлеріне жүгінсек те, ортақ сипат рухани
мәдениет тәрбиесінің негізіне жалпы адамзаттық рухани құндылықтарына
байланысты.
Ал Ы.Алтынсариннің Қырғыз хрестоматиясы еңбегінен оның рухани
мәдениет тәрбиесін бірінші орынға қойғанын айқын байқаймыз.
В.Белинский Адамның тәні сияқты, жанына да тәрбие керек, онсыз жан
семіп қалады, енжарлықтың ми батпағына батады деп санайды. Ж.Аймауытов
Тәрбиеге жетекші еңбегінде Тәрбиенің негізгі мақсаты – мінезді түзеу,
адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу деген.
Руханилық ұғымы – философиялық категория. Философиялық сөздікте
Руханилық адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикаының жоғарғы
нәтижесі. Рух материяның жоғарғы көркі, қоғамның рухани өмірі, қоғамдық
сана мен болмыстың бейнесі болып табылады. Сонымен қатар ол қоғамдық
болмысқа, адамзаттың практикалық қызметіне, өзінің белсенді ықпалын
тигізеді деген түсінік берілген. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне
жүгінсек, руханилық ұғымы адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысты
және соған қатысты қасиеттерді білдіреді.
Рухани мәдениет тәрбие мәселесін қазақстандық философ І.Ерғалиев,
А.Косиченколар зерттей келе, руханилықты Адам болмысының ерекше бір
белгісі дейді. Ал Г.Соловьева рухани мәдениет адамның ішкі жарықты, нұрды
қабылдай білу қасиеті дейді. Философ С.Нұрмұратов руханилықтың тағы бір
келбеті адамдардың өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін қоршаған ортаға
беруге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын,
жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, ғаламға беру ұмтылысы. Осындай
ұстанымдар басымдық танытқанда ғана адам рухани дамудың жолына түседі
деген пікір білдіреді.
М.Шахановтың пікірінше, руханилық адамның ішкі жан дүниесі, көзге
көрінбейтін күш. Оның құндылығы өз еркіңмен өзгеге, халыққа және әлемге
деген тек жақсылық жасауға талпыныс еріктілігі. Ал осы мәселені зерттеуші
А.Түлкібаева өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Рух адамның ішкі жан
дүниесі, көзге көрінетін, бірақ ерік-жігер беретін күш. Руханилық адам
санасы мен сезімнің, сенімі мен сапасының, білімі мен өмір сүру тәсілінің
көрсеткіші деп пайымдайды. Рухани мәдениет тәрбие мәселесін арнайы
зерттеген бір топ ғалымдардың пікірлерін тиянақтайтын болсақ, онда олар
құндылықтарды бірнеше типке жіктейді деуге негіз бар.
Биологиялық теория өкілдерінің айтуынша, барлығы тұқымнан ата-
бабаларымыздан беріледі, сондықтан мектепте бір нәрсе өзгерту мүмкін емес.
Мектепке дейінгі шақта бір нәрселерді себуге болады, сол себептен мектепке
дейінгі тәрбиенің яғни балабақшада маңызы зор деп санайды.
Руханилық теориясы бойынша әр адам белгілі бір жағымды рухани негізбен
дүниеге келеді. Кез келген адам жағымды өзекке ие, бірақ оны өмір сүре келе
жоғалтады. Ылғи да жақсы бағдар іздеу қажет және алғашқы бастапқы жақсыны
жоғалтып алмауымыз тиіс. Осы теория өкілі Ж.Руссо адамды өркениет бұзды
деген пікірді дамытты. Кейбір діндердің негізінде де осы қағидалар
кездеседі.
Руханилық мәдениет – адамгершілік тәрбиесінің нәтижесінде ғана қол
жететін, күрделі, көзге көрінбейтін, түпкі негізі тұқыммен де беріліп
жататын, әлі де әр қырынан зерттеуді қажет ететін терең пайымдауларға
негізделіп барып, қорытылуы тиіс философиялық және педагогикалық категория.
Сонымен қатар руханилықтың әліппесі адамгершілік қасиеттер, сондықтан
рухани тұлға қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі өте ерте жастан
кешенді жүргізілуі тиіс. Сол сияқты руханилық әр адамның әлеуметтік
тәжірибесінің, өресінің деңгейімен тығыз байланыста дамиды деген ойдамын.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы:
Тәрбиеші бала үшін оның психологиялық ахуалын тек топта ғана емес,
достарымен қатынас жасау денгейінде де анықтайтын тұлғаға айналады, оның
ықпалы отбасыдағы қарым-қатынасқа да бейнелейді. Отбасындағы бала мен
дәстүрлі қарым-қатынас мазмұнында оның балабақшадағы өмірінің бүкіл
кезендері енгізіледі. Жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі кезде балалардың
әсіресе мектеп жасында балалардың рухани іс-әрекеттерінің төмендеуі өзекті
мәселеге айналып отырғандығы белгілі. Еліміздің көптеген балабақшаларында,
мектептерде аталған мәселенің шешілу жолдарын қарастыруда. Сондықтан да
осы аталған мәселенің шешілуіне өз үлесімді қосу мақсатында дипломдық
жұмысымның тақырыбын Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелеу жолдары деп алдым.
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениет
арқылы тәрбиелеу.
Зерттеу міндеті: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді анықтауымыз керек:
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани
мәдениетке тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке
тәрбиелей отырып қалыптастыру.
Ғылыми болжамы: егер, балабақша сатысында балаларға ұлттық тәрбие
берудің ерекшеліктері айқындалып, соның негізінде үлгісі жасалса, сонымен
қатар педагогикалық шарттар жүйесі құрылып, іс тәжірибеге енгізілсе, онда
балалардың ұлттық сана-сезімін, ұлтжандылық, толеранттық қасиеттерін,
ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруға болады, өйткенi мұндай
жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп,
оқушылардың тәрбиелілік деңгейі артады.
Зерттеу әдістері: балабақшаның оқыту және тәрбиелеу бағдарламалары
мен бүгінгі таңдағы Алғашқы қадам бағдарламасы.
Зерттеу базасы: СҚО, Уалихан ауданы, Ақтүйесай аулы, Арай шағын
орталығы.
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудің
теориялық негіздері
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеу
мәселелері.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі
Ыбырай Алтынсарин
Педагогика рухани мәдениетті қалыптастыруды бала өмірінің
алғашқы жылынан бастап моральдық сананы, адамгершілік сезімдер мен
әдеттерді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастырудың мақсатқа бағытталған
белсенді процессі ретінде қарастырады.
Балалар бақшасында бұл процесс мектепке дейінгі балалардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, рухани мәдениетті қалыптастыру принциптерінің
рухында жүзеге асырылады. Рухани мәдениетті қалыптастыру нақты моральдық
қасиеттер негіздерін қалыптастырудан көрінеді.
Адамның рухани мәдениет дамуында ұрпақтан ұрпаққа көшкен, дамыған,
толықтырылған, адамдардың бірлесіп өмір сүру процесінде жасалған
адамгершілік нормаларын игерудің елеулі маңызы бар.
Біздің адамгершілік ең саналы адамгершілік болып есептеледі, өйткені
ол - эгоизмге қарама-қарсы, коллективизмді ұсынады және оны қолдайды.
Коллективизм - коммунистік адамгершіліктің ең ерекше белгісі, ол адамның
шындыққа қатынасының барлық жүйесін, оның бар мінез-құлқын анықтап береді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің одан әрі гүлдене беруіне үлес қосу үшін әрбір
адам адал еңбек етуге, тәртіпті болуға, халық байлығын сақтауға және
арттыра беруге, мораль нормаларын бұзушылармен күресуге тиіс. Осындай
позицияны қалыптастыру – рухани мәдениет тәрбие беру ісінің міндеті.
Осынау ортақ міндеттерге сәйкес мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
жөніндегі жұмыстар да жетілдіріліп отырылуға тиіс. Мектепке дейінгі жаста
қалыптасқан моральдық сана-сезім мен мінез-құлық барлық балалық іс-
әрекеттер мен үлкендер арасындағы өзара қарым-қатынасы комплексіне шешуші
ықпал жасайды.
Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді. Тәрбиелеу білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін еске алу арқылы нақтыланады. Рухани мәдениетке,
адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендерің қолынан
келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде
іске асады. Идеялық-саяси тәрбиенің ең бастапқы формалары педагогтың
балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс-әрекетінде, қоғамдық өмірдің
құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған классикалық және қазіргі
заман әдебиетінің озық шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу
негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
колективизм мен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүниені өз қолымен
жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің
нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы
жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат
қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады.
Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын айқындайды, оның
өмірге белсенді позициясын бірте-бірте қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы - оның моралдық дамуы жөнінде қамқорлық жасау -
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі. Осыған орай баланың жеке басының қалыптасуы мен
балалар коллективі міндеттері өзара ұштасып жатады.
Мектепке дейінгі мекемелер балалардың жан-жақты дамуын, олардың
мектепке дайындығын қарастыратын Балалар бақшасындағы тәрбие программасы
бойынша жұмыс істейді.
Балалар бақшасындағы тәрбие программасын жүзеге асыруда басты рол
педагогта жатады. Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-
қатынасы балалар үшін үлгі болған сайын, педагогтың ықпалы әсерлі болып,
баланың жеке басы қалыптасады, оның ықпалы неғұрлым белсендірек болып,
баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, ал олардың ерік күшін
жұмылдырып, санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани мәдениетінің дамуы балалар
бақшасы мен жанұя арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын
ойдағыдай жүзеге асады. Балалардың рухани мәдениетінің дамуының тамаша
нәтижелерін көбіне ата-аналары Балалар бақшасындағы тәрбие программасын
білетін, тәрбиешілердің ақыл-кеңестерін таңғылықты тыңдайтын жанұялардан
байқауға болады, ол тәрбиешілер жанұя тәрбиесінің жақсы тәжірибесін, жанұя
өмірі жағдайларын зерттеп біледі.
Балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеудегі педагогикалық процестерді
ұйымдастыру мен методикалық басшылық ету ерекшеліктерін түсіндірудің
алдында мектепке дейінгі балалық шақтың әр сатысының негізгі міндетін
саралап шығуға мүмкіндік беретін балалардың жас ерекшеліктері сипаты
ескеріледі.
Мектепке дейінгі мекемелерде рухани мәдениет тәрбие комплексті түрде
жүзеге асады, бірақ әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау
үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен, ойында - ұнамды әдеттер,
өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады; еңбекте - еңбек
сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік,
парыздық сезімі сияқты қасиеттер; сабақтарда идеялық бағытталудың
бастамалары, қоғамдық өмірдегі құбылыстар, патриоттық сезімдер жайлы
мағлұматтар.
Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын
пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері
оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.
Атақты педагог Сухомлинский; Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден
алады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің
рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп,
қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің
мол қоры бар рухани азық, деп атап көрсеткен.
Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың
негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау
және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке
шақырады.
Рухани-адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі
оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Баланың өмірге белсенді
көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру
жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы
нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде,
үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын
және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.
Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды
қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен
танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен
танысу негізінде іске асады.
Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке,
ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині
өз қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді
дамытуға, үлкендер еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік
жасайды.
Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір
нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері
қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық
бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте
қалыптастырады.
Әр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау-
бүгінгі күннің және алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті
көңіл бөлуі талап етіледі.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың
жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы
жүзеге асыруда басты ролді атқарады.
Оның тәртібі, іс-қимылы, балалар және үлкендермен қарым-қатынасы
балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке
басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың
сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып,
санасына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы
мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай
жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,
өзіндік ерекше жағдайлар жасалады.
Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік
сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу,
сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,
патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,
жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен
дәстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін және бағдарларын
қалыптастыруды болжайды
Іс-әрекетке тәрбиелеу принципін қолдану - мектепке дейінгілерді
рухани мәдениет жақтан дамытуда сөз және сөз жүзіндегі методтардың рөлін
авторлар тарапынан бағаламау дегенді білдірмейді, бұл топтағы методтарды
пайдалану - балаларға моралдық праволарды түсінуге мүмкіндік жасайды.
Рухани мәдениет жақтан дамыту методтары көбінесе балалардың рухани
мәдениеттің, адагершіліктің шығар көзін түсінуіне негізделіп, оның сезімі
мен еркіне бір уақытта әсер ету жағын қарастырады. Рухани мәдениетке
тәрбиелеудің алуан түрлі методтарын қолдана отырып, ойын мен еңбектің, ойын
мен оқудың, еңбек пен оқудың өзара байланысын көре білу қажет.
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
"Адамгершілік даму", "адамгершілік тәрбие" ұғымдары. Шет елдердегі
мектел жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің теориясы.
К.Бюлер, З.Фрейд, Ж.Пиаже және т.б. Қазақтың ағартушы ғалымдары Ол-
Фараби, Ы.Алтынсарин, А.Қунанбаев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов
сцбектеріндегі адамгершілік тәрбиесі. Жалпы базалық кұндылықтар.
Мектеп жасыма дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу тур алы
Н.Қулжанова, А.К. Менжанова, Ж.А.Исмайлова зерттеулері. Мектеп жасына
дейінгі балалардық "Мен бейнесі", "Мен тұжырымдамасынын" қалыптасу
ерекшеліктері. "Өзін- өзі тану" бағадарламасы - мектеп жасына дейінгі
балаларды жоғары рухани адамгершілікке тәрбиелеу.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады,
ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық,
яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті
тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани
-адамгершілік тәрбие- екі жақты процесс.
Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің
белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан
көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың
әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың
нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық
өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік,
қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ
қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің,
мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың
негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.
Баланың моральдік сапа негіздері мектепке дейінгі жаста қалыптасады.
Мектепке дейінгі шақта балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің көп
мүмкіндіктері бар. Бастапқы бірлестіктерде мектепке дейінгі балалардың
өзара қарым-қатынасы орнығып тәрбиешінің жетекшілігі арқасында ұжымдық
сипат алады. Балалар ұжымының бастамасы пайда болады. Адамгершілік
тәрбиесінің мақсаты: балалардың адамгершілік сезімдерін мінез-құлықтың
жақсы әдет дағдыларын қалыптастыру. Жақсы мінез-құлық мативтерін
қалыптастыру, адамгершілік туралы түсініктерін қалыптастыру. Міндеті: Бала
өздерінің туған ауылын, қаласын сүюге, еңбек адамдарын құрметтеп қадірлеу,
өзінің адамгершілік борышын сезіну. Мектепке дейінгі естияр жастағы
балаларды рухани мәдениетке тәрбиелеуді жүзеге асыруда тәрбиеші олардың
мүмкіндіктерінің үш-төрт жастағы балдырғандарға қарағанда анағұрлым көп
екендігін қатаң ескеру қажет. Балалар бақшасына балалар төрт жасында
белгілі бір тәжірибе жинақтайды, онымен педагогтың санасқаны жөн. Ең
алдымен ол: құрбыларымен қарым-қатынас тәжірибесі, барлық балаларға ортақ
нормалы педагогтық талапты орындау тәжірибесі. Бұл бірлескен толқулар
тәжірибесі, ортақ қуаныш, ортақ қамқорлық ал кейде әр түрлі себептермен
байланысты балдырғандардың реніштері. Бұл балалардан қимылдарын келісе
білуді, бір-біріне көмектесуді (топ бөлмесін, учаскені тазалау, огородтағы
мәдени дақылдарды күту) талап ететін бірлескен еңбектік іс-әрекет
тәжірибесі. Төрт жасар бала бірге ойнауды, бір-бірінің ойындағы түпкі ойын
қостауды, ойыншықты ортақ пайдалануды үйренеді.
Бес жасар баланың дамуы, салыстырмалы түрде ширақтығы, ептілігі және
қимылының сенімділігі көптеген бірлескен іс-әрекетті жетілдіріп, олардың
өзара түсінүсуіне алғы шарт жасайды.
Бес жасқа жаңа ғана толған баланың салыстырмалы түрдегі ширақтығы,
ептілігі және қимылының сенімділігі көптеген бірлескен іс-әрекетті
жетілдіріп, олардың өзара түсінуіне алғы шарт жасайды.
Бес жасқа жаңа толған баланың салыстыралы түрдегі өз бетімен істеуі
балалар іс-әрекетіне педагогикалық басшылық сипатын өзгертуді, кейбір топ
балаларына олардың өзара қарым-қатынасты өз беттерімен істейтініне,
ойындардың мазұнынын дамытатына сене отырып, балаладың бұл мүмкіндіктерін,
олрдың алғашқы жарты жылдағы өздерін өздері ұйымдастыру табыстары әлі де
тұрақсыз және де балалардың іс-әрекетін тәрбиеші тарапынан үнемі зейін
қоюды талап етеді, ойындар ойнауға материал береді.
Еріктік даму шегі мен ілгерілеуді ескерген жөн. Бұл жастағы балалар
есту және көру белгілеріне өзінің іс-әрекетін бағындыра отырып, оларға тез
жауап қайтарып (тоқтау, қимылды қайталау, сөзбен жауап қайтару т.б.) бірте-
бірте өзінің импульстік қозуын шектеуге, педагог пен құрбыларын
ұстамдылықпен тыңдауға бірте-бірте үйренеді. Бұл - ұстамдылыққа, мінез-
құлықты ұйымдастыруға тәрбиелеу үшін алғы шарт жасайды.
Бес жасар баланың көпшілігі фонетикалық дыбыс ырғағын дұрыс меңгеріп,
дауыс ырғағы грамматикалық және синтаксистік тұрғыдан дұрыс болады, бұл -
балалардың өзар жеңіл, еркін түсінісіп, ойынның түпкі мазмұны туралы
келісіп, өз сөйлеміндегі ойдың дұрыстығын дәлеледейді.
Осы жастағы балалардың мінез-құлқы өте қарама-қайшы. Бұл балалардың
өздеріне-өздерінің сенімсіздігінен және сонымен қатар өз бетімен істеуге
тырысуынан, қиқарлық көрсетуінен, сонымен бірге тәрбиелік шараларға
берілуінен көрінеді. Психологтар мен педагогтар балалардың дамуындағы
өзгерістерді үлкендермен бірге жасаған іс-әрекеттен өз бетімен істейтін іс-
әрекетке көшудің әсерінен деп есептейді.
Балалардың қылықтарынан олардың өзара қарым-қатынасынан жағымды
қасиеттері аңғарылады, олар тұрақты бола отырып, мейірімділіктің,
сыпайылықтың, шыншылдықтың, ұйымшылдықтың және балалар арасындағы достық
қатынастың болуына кедергі келтірудің (өзгелермен санаспау, санасқысы
келмеу, жолдастарын өзіне бағындыру) негізін жасайды.
Тұрақты моральдық мінез-құлықты дамыту және коллективтік өзара қарым-
қатынастың бастамасын қалыптастырудың алғы шарты - балалар бақшасы мен
жанұяның педагогикалық талаптарының тұрақтылығы, үлкендердің тұрақты жақсы
үлгісінің әсері болып табылады. Баланың өзіне тән жеке дара қылығын және
оның көңіл-күйін ол арқылы өз құрбыларымен тез қарым-қатынас жасайды,
олармен бірге ойнағанда ойынды жеңісті түрде дамытады, үлкендердің
еңбектегі тапсырмаларын орындайды. Жағымды өзара қарым-қатынасты дамыту
үшін көп әрі мазмұнды ойнауға, күн сайын еңбектенуге, сабаққа ынтамен
қатысуға, балаларға әр түрлі іс-әрекетте өзін белсенді көрсетуге
мүмкіндік беру өте маңызды. Атап айтқанда, мазмұнды іс-әрекет мұнда
балалардың біріне-бірінің кешірімді болуына өзінің пікір жөнінде
басқалармен үнемі келісуіне болады. Коллективтік өзара қарым-қатынастың
алғашқы тәжірибесін, баланың моральдық көрінісінің негізін, қалыптастырады.
Осы жастағы балаларға қызықты да сыйымды бірігіп жасаған іс-әрекеттер
(бірге ойын ойнау, бірге жалпы сабақтар оқу, тұрмыстық процестерге қатысу
еңбектік міндеттерді орындау) балалардың мейірімді өзара қарым-қатынастарын
қалыптастыратын басты шарт. Іс-әрекет жағымды эмоциялық көрініс тудырады,
ол көрініс әлеуметтік сезімнің дамуына негіз салады және құрбыларының
арасында мінез-құлықтың тұрақты дағдылары мен әдеттерінің алғашқы пайда
болуына мүмкіндік жасайды. Балалардың іс-әрекетіне басшылық ете отырып,
олардың алдына жеке-дара істеуді, бірігіп күш жұмсауды талап ететін белгілі
бір тапсырма қою керек.
Балалардың дұрыс өзара қарым-қатынастарын табысты түрде қалыптастыру
көптеген себептереге: балалардың араласудағы тәжірибесі олардан алған
жағымды және жағымсыз әсерлері жанұядағы тәрбиенің қолайлы немесе қолайсыз
жағдайларынан тәрбиешінің әр баланың даму ерекшеліктерін көре, оның жағымды
қасиеттеріне сүйене білуге байланысты.
Балалардың бір-біріне әсерін ескерудің де маңызы зор. Мұндай әсер
бірге ойнаудан немесе еңбектенуден пайда болатын шағын ғана балалар
бірлестігінде табысты түрде жүзеге асады. Тәрбиеші балалардың араласуын
қолдауға, олардың өз бетімен еркін де шешімді, іс-әрекет жасауына мүмкіндік
береді.
Кішкентай балалардың қолдауа бейімділігін ескере отырып, олардың жақсы
істі үйренуге тырысуын жан-жақты мадақтау, жаман қылықтарға жирене қарауға
тәрбиелеу.
Балалардың өзара қарым-қатынасы жаңадан қалыптаса келе жатқан кезеңде
де тәрбиешінің белсенділік бет алысы қажет-ақ. Алғашқы бірге ойнаудан-ақ
тұрақты достық ниеттің қалыптасуына, тәрбиелік тұрғыдан бағалы нәтижелерге
жетуге қол жеткізу керек.
Қоғамдық мекемелердегі балалардың өмірі олардың бірге ойнауына, оқу
мен еңбектік іс-әрекет процесіне жақсы жағдай туғызады және бірлесе отырып,
күш жұмсаудың арқасында алға қойған мақсаттарға жетуге талаптану мен қол
жеткізуге тәрбиеленеді. Балалардың бірлескен қоғамдық негізге бағытталған
әрекеттерінің әуендері сол іс-әрекеттің өзін және оның нәтижесін жоғарырақ
дәрежеге көтереді. Осы әуендерге сай әрекет ете отырып, балалар мақсатты
және бірлесе еңбектенеді, бір-біріне көмектеседі, туындаған міндеттерді
табысты шешеді.
Тәрбиеші әр баланың өз қалауына, ықыласына, бейімділігіне қарай істі
таңдап алуына, белсенділік пен инициатива көрсетуі жөнінде қамқорлық жасауы
маңызды, мақсатқа бағытталған тәрбиеде бала үш жастың өзінде-ақ белгілі бір
ойындар мен сабақтарға мән береді, мұның өзі оның қызығушылығы, бейімділігі
жөнінде мәліметтер береді.
Төрт жастағы балаларда құрбылармен бірге ойнау талаптары анық
байқалады: бала бірге іс-әрекет жасайтын жолдастарды іздейді, ол тек бірге
ойнаған ойындардың өзінен ғана емес, жолдастарымен араласудан да қуанышқа
бөленеді. Балалардың өзара қарым-қатынасты бір-біріне деген мейрімділіктің
көмек көрсете білудің қалыптасуының, ойын ережесін түсіндірудің,
қуыршақтарды бірлесе жинаудың, топтағы тәртіптің сақталуын қадағалаудың
дәрежесіне қарай беки түседі.
Балалардың өз құрбыларымен араласуына қойылатын талаптарды түсінуі,
бұл талаптарды орындау тәсілдерін меңгеру балалардан тек өз бетімен істеуді
дамытуды ғана қамтамасыз етеді. Құрбыларымен бірге ойнағысы келу ықыласымен
қатар ол өзінің білетінін өзгеге уйретуге тырысуы, өзінің алған әсерлері
жөнінде жолдастарымен пікірлесуі араласуға себеп болады.
Балалардың дамып келе жатқан өз бетімен істеуінің олардың үлкендермен
арадағы қарым-қатынас сипатына да қатысы бар: балаларды киіндіру, шешіндіру
т.б. жөнінде өтініштерді сирек айтады, бірігіп ойнауға белсене қатысады,
ойын барысында өзін қызықтырған танымдық нәрселер туралы, тәрбиешіге сұрақ
қояды, мұның жеке баста қалыптастыруда маңызды шарт екені белгілі. Мектепке
дейінгі ересек балалар жасындағы балалардың танымдық ынталарының өсуі -
олардың рухани мәдениет жақтан дамуының жетекші жүйесіне айналады.
Бес жасқа толғанда балалардың рухани мәдениет өзара қарым-қатынасының
бастамасы педагогтың балалар белсенділігі мен өз бетімен істеуін дамытуға
зейін қойған жағдайда ғана қалыптасады.
Осы жас сатысында балалар өз жеке басының және өз құрдастарының
қылықтарын дұрыс та жеткілікті бағалай алады. Дұрыс және мақсатқа
бағытталған тәрбиенің ықпалымен балалар тек қана бірге ойнауға, құрылыс
салуға, қуыршақты орын-орнына қоюға көңіл аударып қана қоймайды, сондай-ақ
бір-біріне көмек көрсетуге тырысудың да маңызы ерекше. Алайда балаларда
бұл қасиеттердің осы жаста тым орнықсыз екенін ескеріп, педагог тарапынан
жіті зейін қойылып, қолданылып отырылуын естен шығармау қажет.
Көпке ортақ ережелерді балалардың сақтауы, топта тәртіпті сақтай
білуі, келесіде болатын ойын жөнінде құрбыларымен келісіп алуы,
ойыншықтарды бөлісуі, қиыншылыққа кездескенде жолдасқа көмектесе білуі -
осының бәрі коллективтік өзара қарым-қатынастың бастапқы көрінісі.
Тәрбиешінің осыларды көруі, дамытуы, бекіте түсуі маңызды.
Балалар бақшасындағы тәрбие программасында анықталған ережелер
балалардың өзара қарым-қатынасына жағымды бағыт беруге көмектеседі.
Ережелерді меңгеру шамасына байланысты балалар оларға өздерінің іс-
әрекеттері мен құрбыларының арасындағы өзара қарым-қатынас процесінде
оларға сүйене бастайды.
Мінез-құлық нормаларын меңгеру - баланың еркінің дамуына әсерін
тигізеді, импульсті ашуын тежеуге көмектеседі, өзінің қылығы мен қимылын,
ережелерін белгіленген обьективтік талаптарға бағындырады.
Ойын процесінде балалардың үйренетін ережелерінің зор рөлі бар.
Балалар ойын барысында сол ереженің талаптарын орындауды бірте-бірте
меңгеруді үйренеді, оларды ойынға қызықтыруға мүмкіндік жасайды.
Естияр жас тобында қимылды ойындардың ерекше маңызы бар. Бес жастағы
бала жоғарыда көрсеткендей, жақсы қимылдайды, негізгі барлық қимылдарды
жеңіл меңгереді. Сондықтан олар үшін ережелереді тежеуін дамытуға
көзделген мынадай қимылды ойындарды тыңдап алу керек: бұл ойындар бес жасар
балаға қиынға соғады, өйткені онда тежеу процесінен қозу процесі әлі де
әлдеқайда басым болады.
Ойынның ережелерін меңгере отырып, бала өз қимылдарын басқа балалардың
қимылдарымен келістіруді үйренеді.
Мінез-құлық ережелері мен нормаларын басқалардан бұрын меңгерген
балалар осы ережелер мен нормаларды бұзған өз меңгерген балалар осы
ережелер мен нормаларды бұзған өз жолдастары жөнінде тәрбиешіге жиі шағым
жасайтындығы байқалады. Мұндай шағымдардың нашар қылықтың көрінісі емес
екендігін есте ұстау керек. Педагогқа тәртіптің бұзылғандығы туралы белгі
бере отырып, бала өзінің ережені меңгерудегі білімін дәлеледейді. Бірақта
балалардың бір-біріне жиі шағым жасауы - олардың өзара қарым-қатынаста тату
еместікке әкеліп соғуы мүмкін екендігін ескеру қажет: өзінің құрбысы
жөнінде шағым жасаған бала өзінің өзгеден артық екендігі жөнінде шағым
жасаған бала өзінің өзгеден артық екендігі жөнінде түсінік болады. Ал
үстінен арыз айтылған да зәбір шегеді, шағымшыға кектенеді. Тәрбиеші
балалардың бір-біріне мінез-құлық ережелерінің бұзылғанда, бірден
үлкендерге йтпай, әуелі өздері түсінісуіне әдеттендіріп, үйретеді. Мишаның
құтыдағы гүл тұрған терезеге ойнағанын көріп, оған шағым айтқан Сашаға
тәрбиеші: Мишаға көмектесіп, қораптағы мозайканы терезеден столға қойып,
столда ойнаған ыңғайлы болады, - деп ескертеді.
Жыл ортасында естияр жас тобындағы балалар шектен тыс жағдайда ғана
жолдасы жөнінде шағым айтады. Ойыннан соң қуыршақтарды жиюды,
жабыстырғаннан кейін клеенканы жууды ұмытқан балаға, қасықты орнына
қоймаған кезекшіге, балалардың өздері ескертіп, кейде көмектеседі. Тек
ережені орындаудан біреулер бас тартқанда ғана педагогқа айтады.
Жолдасқа ережелерді еске салу, қиын сәтте көмектесу, мейірімділікке
негізделген балалардың қарым-қатынасын нығайтады, кейбір балалардың көзге
түсуге тырысуы өзін басқаға қарсы қоюы, тәрбиешінің зейінін өзіне аудару
дегендер болмайды. Олар өздерінің шағымының педагогтан қолдау таппайтынын
біле бастайды.
Бес жастағы баланы тәрбиелеуде талап қоюдың маңызы ерекше. Осы жас
басқышында баланың өз мінез-құлқын сапалы басқаруына арқа сүйеуге болмайды,
өйткені ол көп нәрсені түсінбейді, мінез-құлықтың дұрыс үлгісін айыра
алмайды, үлкендердің қойған талаптарының ішінен біреулерін ұмытады, енді
біреулерін өзі үшін міндетті деп есептемейді де оған керісінше бірдемелерді
жасайды. Балаларға қойылған талаптар әділ болуға тиіс, ал міндеттер орындай
алатындай дәрежеде болуға тиіс.
Үлкендердің айтқанын орындамау бір балаларға реніш әкеледі, жасқаншақ
болып, ұялады, ал екіншісі - тілазар болып, әдетте тәрбиелеуге көптеген
қиындықтар жасайды.
Балаға бір нәрсеге рұқсат бергенде, немесе тыйым салғанда, шектеудің
мақсатын ойластырған және тапсырманы орындай алатындығына назар салған жөн.
Үнемі балаларға бір нәрсеге (тиіспе, айғайлама, жүгірме, шықпа)
тыйым салушы тәрбиешілерде тәртіп бұзушылар көп кездеседі. Неге? Өйткені
ұсақ-түйектен аса алмаған педагог балаларды да сыйламайды, оларға сенбейді,
өсіп келе жатқан жас ерекшеліктері ескерілмейді. Мұнан басқа осы шектеудің
артында кішкене балалардың жас ерекшеліктерін білмеуді, олардың
ықыластарын жоққа шығарып, артық іспен өздерін шұғылдандырудан аулақ
ұстауды бәрінен де жиі кездестіруге болады. Сонымен қатар шексіз тыйым
салу зиянын тигізеді. Ол - баланың дұрыс дамуына кедергі жасайды, оның
құнын кемітеді, осыдан барып, әсіресе өзімшіл, нәзік сезімді балалар қатты
ренжиді.
Талапты қоя отырып, балаларға белгілі бір жүйелілікті сақтау жөнінде
еске салған жөн, жай міндеттердің бастапқы өте күрделі де қиын міндеттерді,
орындауда балаларға белгілі бір күш жұмсауға тура келеді.
Балаларда мәдени мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін құрбыларымен
өзара дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыруда кездесетін кедергінің бірі -
тұрақты талап қоюдың жоқтығы. Тәрбиеші бүгін балалардың бір-бірімен өзара
мәдениетті сөйлесуіне барынша күш жұмсап, жетістікке жетеді, ертеңгісін
дөрекі сөз айтқан кейбір балалардың қасынан үндемей өтеді, бүгін балаларға
құстарды күту жөнінде қамқорлық жасауды: күтуді, тамақтандыруды, торын
тазалауды ұсынса, ал екінші ретте соның бәрін өзі істейді немесе мүлде
олар жөнінде ұмытып кетеді.
Тұрақтылық ықпалы дағдыларды қалыптастырудың алғы шартын жасайды,
педагогтың қосымша ескертуі мен ұсынысынсыз-ақ, балалар көп нәрсені өздері
біліп атқаруына негіз болады.
Балаға қойылған талаптарды әрқашан оның не істеу керектігі жөнінде
қорытындылануы қажет: құрылыс жабдықтарын орнына жинау, жабыстырғаннан кйін
қолды жуу. Осындай жағдайда талапты орындаудың қажеттілігіне мойын ұсынады,
сол арқылы шектеудің өзіне баланың пәрменді көзқарасын оятады.
Тағы да бір маңызды жағдайды ескерген жөн: талаптар мейірімділік үнмен
және балалардың оны орындай алатындығына нық сенім білдіре отырып қойылуға
тиіс. Баланың тырысуын міндетті түрде қолдау керек.
Естияр жас тобындағы балалардың осы жасқа сай ерекшілігі мен олардың
адамгершілік жақтан даму перспективаларын ескергенде адамгершілікке
тәрбиелеудің қандай басты міндеттері шешеілуге тиіс? Өткен жас
сатыларындағы сияқты адамгершілік сезімдерге тәрбиелеу ең басты міндет,
бірақ бес жасар баланың сана-сезімдері белсендірек жетіліп, құрбыларының
қуанышы мен ренішінде бірге қуанып, бірге ренжиді, көмекке келуге талпынып,
басқаларға жақсылық жасауға ұмтылады.
Мәдени мінез-құлық шеберлігін, дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру
жұмыстарымен жалғастырылады, ол - басқа балалардың ойын кезеіндегі
ұсыныстарымен, ықыластарымен санаса білуінен, орын беруінен, ортақ
ойыншықтарымен бірге ойнауынан, еңбекке тиянақты араласуынан, тапсырылған
істі өз бетімен орындауынан, таңертеңгілікке, түскі тамаққа стол жасай
білуінен, табиғат бұрышындағы өсімдіктер мен мекендеушілерді тиянақты күте
білуінен көрінеді. Балаларға автобуста, метрода, қоғамдық орындарда, мәдени
мінез-құлық ережелерін сақтай білуді үйрету қажет.
Балалар қашанда шындықты айтуға тәрбиеленуі тиіс. Осы жас
баспалдағында жинақталған ең маңызды, ерекше мәні бар міндет үлкендермен,
құрбыларымен арадағы қарым-қатынасты қалыптастыру: үлкендерге сыпайы,
зейінді қарау, балалармен тату ойнай білу әлсізді, ренжігенді қорғау,
жолдастарға көмектесу, кішкентайларды қамқорлыққа алу.
Заттарға ұқыпты қарау мінез-құлық нормасына айналуға тиіс, оның өзі
заттарды жөндеуге, түзеуге, тәртіпке келтіруге әзір тұруға тырысуынан
көрінеді, бұның өзі ұйымшылдықтың, ұқыптылықтың бстапқы дамуына әсер етеді.
Балалардың іс-әрекетте тұрақтылығы мен мақсатқа тырысушылығын дамыту
қажет: өз бетімен ойнай білу, үлкенердің тапсырмаларын ықыласымен орындау,
тырысушылықты таныту, кездесетін қиындықтарды өз бетімен жеңуге тырысу,
сабақтарға, еңбекке белсене араласу. Балалардың ата-аналармен айналадағы
үлкендер еңбегіне ықыласын дамыту, оларға көмек көрсетуге дайын тұру кейбір
еңбек процестерінің ойын кезінде бейнеленуін мадақтау қажет.
Балалардың моральдық түсініктері мен түсіну білімі шеңберін кеңейту
туралы ойланған да жөн. Балалар бақшасында балалардың тату-тәтті
жүретіндігін, таласпайтындығын, ойыншықтарды бір-бірімен бөлісетіндігін,
біріне-бірі көмектесетіндігін кішкентайлар жөнінде қамқорлық жасап,
үлкендерді сыйлайтындығын, айтқанын орындайтын балалар білуге тиіс.
Балалар дүние-мүлікті жасауға кеткен адамның еңбегін, еңбектің жемісін
ұқыпты пайдаланып сақтау керектігі жөнінде түсініктер алуы керек. Бұл
түсініктер балаларға ең басты идеяны біздің елімізде барлық адамдардың
жақсы өмір сүруі үшін еңбектенетінін ашуға тиіс.
Идеялық тәрбиенің негізі Отанымыз туралы бастапқы түсініктерден
құралады. Бұл жас баспалдағында В.И.Ленин туралы білімдердің ерекше маңызы
бар. Бұл мағлұматтарды балалар әңгімелесу, сөйлеу, суреттерді көру кезінде
алады. Қоғамдық өмірдегі құбылыстар туралы алғашқы түсініктерді
қалыптастыратын, балалар сезімін оятатын тәрбиешінің әңгімелері, өлеңдерді
жаттау, әңгімелесу, суреттерді қарау - нақтылы образдар жасайды.
Рухани мәдениетке тәрбиелеу барлық педагогикалық процесс арқылы жүзеге
асады. Бірақ күнделікті жұмыс барысында тәрбиеші балаларға нақтылы іс-
әрекет арқылы іске асатын тапсырмаларды бере алады. Сөйтіп, күнделікті
тұрмыстық іс-әрекетте ең алдымен мәдени мінез-құлық дағдылары қалыптасады,
әдептілік ережелері меңгеріледі. Үлкенді құрметтеуге, тіл алғыштыққа
заттарды күтіп ұстауға, құрбыларына зейін қоюға, оларға өз әлінше көмек
көрсетуге тәрбиеленеді.
Ойындарға барлық өзара қарым-қатынастар жеңісті дамып, оларға
мейірімділік рух беріліп, сезімдері дағдылары мен мәдени мінез-құлық
әдеттері дамиды, кейбір моральдық түсініктер анықталады.
Еңбектегі іс-әрекетте, сондай-ақ балалар арасындағы өзара қарым-
қатынас үлкендердің еңбегіне көзқарас қалыптасады. Еңбек сүйгіштіктің,
ұйымшыл мінез-қылықтың, жауапкершілікті сезінудің, пайдалы істі тек өзі
үшін ғана емес, басқалар үшін жасай білуі мен оған деген ықыласының
болуының алғашқы баспалдақтары қаланады.
Моральдық нормалар жөніндегі түсініктердің қалыптасуы үшін
көптеген мүмкіндіктер жасайды. Балалар өзінің және құрбыларының
жетістіктерін әділ бағалауға, шыдамдылыққа, жинақылыққа, табандыққа
үйренеді.
Әрине, мұндай міндеттерді бөлісу өте шартты түрде: педагогикалық
жұмыста бір міндет сабақтарда да тұрмыстық іс-әрекетте де ойындар ойнаған
кезінде де зейін қойылатын бір нәрсе болуы мүмкін Қазақстан Республикасы-
бай тарихи дәстүрлері бар тәуелсіз мемлекет. Қазіргі кезеңде Қазақстан үшін
азаматтар бойындағы өзіндік қасиеттерге нұқсан келтірмей жаңа қасиеттерді,
дербестікті және таңдау мен шешім қабылдау жағдайындағы жауапкершілікке
баулу, қоғамдағы тиімділікті арттыруға әсер ететін білім, білік, дағдыларды
ұлттық мәдениет аясында қалыптастыру мәселесі тұр. Білім беру жүйесі арқылы
ғана оқыту мен тәрбиелеудегі жеке тұлғаға бағытталған жұмыс нәтижесінде
оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, олардың әлеуметтік
міндеттерінің және өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын көтеруге болады.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың
(Я.А.Коменский, И.Г.Гербарт, А.Н.Кочетов, А.С.Макаренко т.б.) еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Өз зерттеулерінде ғалым-зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің
мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап
негіздеуге талпынған А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі
билеу, кішіпейілділік, сыпайлық, ізгілік, жауапкершілік сапаларды
тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер
айтқан. А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу,
кішіпейілдік, сыпайлық, ізгілік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп
тәртібі жөнінде жан-жақты жаңа пікірлер айтты. Оның еңбегінің маңыздылығы
сонда, ол – орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды,
сонымен бірге,мұғалім оқушыларының тиісті мектеп тәртібін талап ете білуі
керек деген тұжырым айтты.
Ал, И.Г.Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің басты мақсаты-
мінез-құлықты, ізгілікті, жауапкершілікті қалыптастыру. Бұл тәрбие
Гербардтың пікірінше негізінен оқу арқылы жүргізіледі. И.Г.Гербарттың
дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – мінез-құлықты қалыптастыру.
Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылақтар мен адамгершілік
елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолоции еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады
деп санады.
Кеңес педагогы А.С.Макаренко болса, адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
қалыптастыруға аса көңіл бөлген ғалым, педагог.
Абай, Шәкәрім өз еңбектерінде тұлға бойында, рақымшылық, қанағат,
төзімділік, жауапкершілік секілді қасиеттердің қалыптасуына көп көңіл
бөлген. Бұл тұлғаның адамгершілігінің белгісі ретінде қарастырған. Сол
секілді қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов балаға
адамгершілік тәрбие беруді оқу-тәрбие ісінде пайдалануға айрықша көңіл бөлу
қажеттілігін барынша дәлелдеуге талпынды.
Осы кезекте Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог-жазушы Спандияр
Көбеевтің де пікірлерін қарастырып өткен жөн. Спандияр Көбеев өз
шығармаларында балалар үшін тәрбиелік мәні бар мәселелерді көтерді.
Біреулерінде С.Көбеев қиын жағдайда адамдардың бір-біріне көмек беруі қажет
екенін айта отырып, адамды адамға жақсылық жасауға үндесе, келесілерінде
зорлықты, қатыгездікті әшкерелейді.
1.2. 5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мен жетілдірудің
ерекшеліктері
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, кұрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің түрлері болады қоршаған
ортасына байланысты болады. Оқушылардың тілдік қорларының жетілуімен
олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз әдебиетіндегі
мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері адамдардың бірлесе
жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы қоғамда қалыптасқан
адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдардың және адамның
өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан,
адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білуі.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар
бойы адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға
өнегелі тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл
адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу, сонымен қатар міндетін
жауапкершілікпен орындау. Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке
бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна,
жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік
қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері
күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген.
Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң- қаларсың
ұятқа... Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға — деген мақалдардан көруге
болады. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тәрбиенің
арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар
бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер,
қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ
ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып
табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.
Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі
болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы,
көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік,
кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық,
қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке
адамның қасиеті, адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.
Адамгершілік тақырыбы- мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың
бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты
міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін
қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский Егер
балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады, — дейді.
Демек, шәкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің
асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның
өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері
сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу.Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек
қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени — ғылыми өрісі
озық етіп тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.Мектеп ке дейінгі
адамгершілік тәрбие — балалардың адамгершілік сана-сезімін, мінез-
құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық пен шыншылдық,
адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы және өмірдегі қарапайымдылық пен
сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тәрбиесінің жүйелі
сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz