Нобель сыйлығы - әлемдегі ең беделді сыйлық

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Нобель сыйлығы - әлемдегі ең беделді сыйлық
Нобель сыйлығы 1901 жылдан бері әр жыл сайын физика, химия, медицина, әдебиет және бейбітшілік салалары бойынша елеулі жетістікке жеткен ғалымдар мен ұйымдарға беріледі. Марапаттау рәсімі жыл сайын 10 желтоқсан күні өтеді. Осы салтанатты марапаттау күнінде Швеция королі лауреаттарға Нобель медалін, диплом және де ақшалай сыйлық тапсырады. Альфред Нобель мұрасы Нобель сыйлығы швед өнертапқышы және өнеркәсіп иесі Альфред Нобельдің (1833 -- 1896) өсиеті бойынша құрылған. 1895 жылы жазылған өсиетте Нобель өзінің қаржы жағдайын сенімді бағалы қағаз күйінде ұстауды бұйырған. Өсиетке сәйкес, марапат беруге Швеция мен Норвегия еліндегі төрт ұйым жауапты болуы қажет. Олар Швед ғылым академиясы, Стокгольмдегі Каролин институты, Стокгольм академиясы, сондай-ақ, бес мүшеден тұратын Норвегия парламенті сайлаған комитет.
Динамит атасы Нобель сыйлығын құрушы Альфред Нобель инженер-химик, өнертапқыш және ірі өнеркәсіп иесі болған. Ол 1833 жылы 21 қазанда Стокгольм қаласында туылып, 1896 жылдың 10 желтоқсанында Сан-Ремода дүниеден озды. Нобель өз еңбегінің көбін жарылғыш заттарға бөлген. Ол капсюль-детонатор, динамит, түтінсіз дәрі секілді өнертабыстардың авторы. Альфред Нобель есімі бүкіл әлемге 1882 жылы Сен-Готард туннелінің құрылысы кезінде алғаш рет динамит қолданылған бойда танылды. Өз өмірінде Нобель 355 өнертабысты бес түрлі елде патенттеген. Оның ойлап тапқан жарылғыш заттары әлемнің әр жерінде орналасқан 100 зауытта өндірілді. Атақты өнертапқыш Швеция, Ресей, Франция, Ұлыбритания, Германия, Италия секілді елдерде жұмыс істеген. Ол сонымен қатар 5 тілді білген, әдебиет оқу мен өлең, пьеса жазуды сүйген адам болған.
Жүз он бір жыл ішіндегі Нобель сыйлығы 1901 жылы алғаш рет Нобель сыйлығы берілгеннен бастап, 2011 жылға дейін Нобель сыйлығы лауреаты атанған адамдар мен ұйымдар саны 853-ке жетті. Олардың 23-і ұйым болып есептеледі. Лауреат атанған адамдардың кейбірі мұндай құрметке екі рет лайық болған. Физика саласында тұңғыш лауреат атанған адам - сәулеленуді ойлап тапқан Вильгельм Конрад Рентген болды. Рентген сәулеленуі қазіргі күнге дейін бүкіл әлемде медицина саласында қолданылып келеді. 1905 жылы тарихта алғаш рет Нобель сыйлығы лауреаты австриялық жазушы Берта фон Зутнер атты әйел адам болды. Әдебиет саласы бойынша, Нобель сыйлығы лауреат атанғандарының ішінде Эрнест Хемингуэй (1945), Тони Моррисон (1993), Дарио Фо (1997), Гарольд Пинтер (2005) бар. Ал осы номинация бойынша ең қарт лауреат Дорис Лессинг еді. Ол 2007 жылы 87 жасында марапатталған болатын. Жыл сайын адам іс-әрекетінің келесі салалар бойынша жеткен жетістіктері үшін Нобель сыйлығы беріледі: Физика - 1901 жылдан бастап, Швеция Химия - 1901 жылдан бастап, Швеция Медицина және физиология - 1901 жылдан бастап, Швеция Экономика - 1969 жылдан бастап, Швеция Әдебиет - 1901 жылдан бастап, Швеция Әлемді қорғау - 1901 жылдан бастап. Алғашында Нобель математиканы сыйлық берілетін ғылым салаларының тізіміне қосты да, кейінірек оны әлем сыйлығымен алмастырып, сызып тастады. Анық себебі белгісіз; көбінесе оны швед математигінің атымен байланыстырады, сол уақыттағы швед математикасының озаты Миттаг-Леффлер, оны Нобель Стокгольм Университеті үшін қайырымдылықты мазасыз сұрағандықтан жақтырмай қалған болатын. Екінші болжам бойынша Нобель Софья Ковалевскаяны жақсы көрген, ал ол Миттаг-Леффлерді таңдады. Сонымен қатар мынадай болжам да бар, Нобель сыйлықты тек адамзатқа нақты және көрнекті пайдасын тигізетін жетістіктерге бермек болған, ал математика жетістіктері, әлеметтің көзқарасы бойынша, мұндайға жатпайды. Математика бойынша нобель сыйлығының "баламалары" болып Филдстық сыйлық және Абелевтық сыйлық жатады, информатика саласында - Тьюринг сыйлығы жатады. Бейресми түрде бұлай Альфред Нобельдің құрметіне Швеция Банкінің экономикалық ғылымдағы сыйлықтарын атайды. Экономика саласы бойынша ең беделді сыйлық болып табылады. Нобель сыйлығымен марапаттау салтанаттарында берілетін басқа сыйлықтардан ерекшелігі, бұл сыйлыққа қаржы Альфред Нобельдің мұрасынан бөлінбейді, оның өсиетнамасында экономика аталған жоқ. Сондықтан, бұл сыйлықты "шынайы нобельдік" деп санау дискуссиялық сұрақ болып табылады. Бұл сыйлық 1969 жылы Швед Банкімен оның 300-жылдығына орай қабылданды. Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты 12 қазанда жарияланады; барлық сыйлықты беру салтанаты Стокгольмде жыл сайын 10 желтоқсанда өтеді. XX ғасырдың басынан-ақ сыйлық лауреаттарының ресми сынақтарға сәйкестігі жөнінде сұрақ қарастырылды. Жекелеп алғанда, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаттарының арасында бүкіләлемге танымал авторлармен қатар танымалдықты олардың қоғамдық және саяси іс-әрекеттерінің арқасында алған жазушылар да кездеседі. Әлемнің нобель сыйлығында да осындай жағдай бар, кейбір тұлғаларға (атап айтқанда Кофи Аннан, Ясир Арафат) берілуі халықтың түсініспеушілігін тудырды. Әдебиет бойынша номинациялар да сондай бір құпиялықпен қапталған, өйткені номинаттардың өздері қандай өзгеріс жасағандарын білмейді. Осылайша әлемдік МАҚ Ресейден Константин Кедров және Белла Ахмадуллина ақындарының номинациясы туралы ақпаратты жіберіп алды, бірақ ешкім ақындардың өздерінен номинацияға рұқсаттарын сұраған жоқ. АСТАНА. 11 қазан. ҚазАқпарат - Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығы Химиялық қаруға тыйым салу жөніндегі ұйымға (ХҚТҰ) берілді. Бұл аталымдағы лауреат дәстүр бойынша Ослода жария етілді, деп хабарлады Утро.ру. Химиялық қаруға тыйым салу жөніндегі үкіметаралық ұйым 1997 жылы Химиялық қаруға тыйым салу жөніндегі конвенцияны жүзеге асыру мақсатында құрылды. ХҚТҰ бақылауымен әлемдегі белгілі химиялық қарулардың 80 пайызға жуығы жойылды. Оған коyвенцияны ратификациялаған мемлекеттер автоматты түрде мүше болады. Қазіргі кезде ХҚТҰ ұйымына 189 мемлекет қатысушы болып отыр, 2013 жылы 14 қазанда Сирия ресми түрде ұйымның 190-шы қатысушысы болады. Ресей-американ жоспарына сәйкес6 Сирияда химиялық қару өндірісі жабдықтары қараша айына дейін, ал барлық химиялық арсеналдар келесі жылдың бірінші жартысында жойылуы тиіс. Биылғы жылы бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығына үміткерлер саны рекордтық межеге жетті. Бұл марапатқа 50 қоғамдық ұйымды қоса алғанда, 259 үміткер тіркелді. 211 жылы мұндай үміткерлер саны 241 болған еді. Дәстүр бойынша үміткерлердің аты-жөні құпия ұсталады (тізім алдағы 50 жыл бойы құпия сақталуы тиіс). Дегенмен, оған ұсынылғандар арасында АҚШ-тың экс-президенті Билл Клинтон, 14 жасар пәкістандық белсенді қыз Малала Юсуфзай, Ресей президенті Владимир Путин, ОББ-ның бұрынғы қызметкері Эдвард Сноуден болған. Олардың бірде-бірі сыйлыққа қол жеткізе алмады, өйткені өтінім беру мерзімі 1 ақпанда өтіп кетті. Еске сала кетейік, 2012 жылы құрметті дилом, Альфред Нобель бейнеленген алтын медаль және ақшалай жүлде Еуропаны соғыс құрлығынан бейбітшілік құрлығына айналдырудағы басты рөлі үшін Еуроодаққа берілген болатын. Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығы - әлемде бейбітшілік сақтауға елеулі үлес қосқаны үшін берілетін ең беделді халықаралық марапат. Бұл Швецияда емес, Норвегияда тағайындалатын бірден-бір Нобель сыйлығы. Нобель сыйлығы 1901 жылдан бері Альфред Нобельдің жеке өзінің өсиеті бойынша бес аталымда: физикадағы, химиядағы, медицинадағы, әдебиеттегі жетістіктер және бейбітшілік ісіне қосқан үлесі үшін беріліп келе жатқан марапат. 1969 жылдан бастап экономика бойынша да наградалар беріле бастады. Биылғы жылы әр аталым бойынша берілетін Нобель сыйлығы 8 млн. швед кронын (1,2 млн. АҚШ доллары) құрады.
2010 жылға дейін - АҚШ-тан 291, Ұлы Британиядан 101, Германиядан 89, Франциядан 52, Швециядан 29, Щвейцариядан 22, Нидерландиядан 18, Жапониядан 16, Италиядан 16, Посткеңестік мемлекеттерден 15, Даниядан 14, Австриядан 13, Бельгиядан 9, Израилден 9, Канададан 9, Норвегиядан 8, ОАР-нан 8,Австралиядан 7, Польшадан 7, Исландиядан 6, Ирландиядан 5, Қытайдан 5, Ресейден 5, Аргентинадан 4, Венгриядан 4, Мысырдан 4, Үндістаннан 4, Мексикадан 3, Финляндиядан 3, Шығыс Тимордан 2, Гватемаладан 2, Грециядан 2, Партугалиядан 2,Чилиден 2, Вьетнамдан 1, Ганадан 1, Ираннан 1, Кениядан 1, Колумбиядан 1, Коста-Рикадан 1, Мьянмадан 1, Перудан 1, Пәкістаннан 1, Фаластинадан 1, Сент-Люсиядан 1, Трининад-Тобагодан 1, Түркиядан1, Чехиядан1, Чехославакиядан1, Югаславиядан 1, Оңтүстік Кореядан 1, Бангладештен 1, азаматтығы болмағандардан 1. Әдебиет бойынша нобель сыйлығын алған 107 жазушы, ақын және саясаткердің қай мемлекет азаматы екенін анық белгілеу бүгінгі глобалды дәуірде оңай іс емес. Мысал үшін Бродскийді алайық - ұлты жағынан ол- еврей, АҚШ азаматтығындағы ол, өзін орыс әдебиетшісі деп есептейді. Бұл жерде жазылған шығарманың қай тілде екендігі үлкен рол ойнаса керек. Осы жағынан қарайтын болсақ, 2010 жылға дейін нобель сыйлығын алған жазушыларыдың 26-сы ағылшын тілінде жазған, бұл барлық лауреаттардың 25 пайызынын құрайды. 13-і яғни 12.5 пайызы француз және неміс тілінде, 10 пайызы испан тілінде, 6 пайызы италиян және швед, 5 пайызы орыс тілінде жазған. Ағылшын тілінде жазғандардың көптігі табиғи жағдай. Себебі көптеген елдерде бұл тіл мемілекеттік тіл мәртебесіне ие. Француз, Испан тілдерінің бұл жердегі үстемдіктері де дәлелдеуді қажет етпесе керек. Тек орыс жазушылары өз өкілдерінің аздығына наразы.
Француз ақыны Арман Сюлли-Прюдомның қайтыс болғанына жүз жылдан асты. Егерде бір тарихи оқиға болып өтпегенде оны ешкім есіне де алмауы мүмкін еді. Қазіргі уақытта тіпті өз отанында да ұмытыла жаздаған ақын әдебиет бойынша нобель сыйлығына бірінші лайық көрілген. Бұл 1901 жылы, әлі әлемде шығармалары ең көп оқылатын жазушы Лев Николаевич Толстойдың ынта-шынтасымен қолына қалам алып, шығармалар жазып тұрған уақытта болған еді. Жоқ, біз ақынға бұл сыйлық лайықсыз болса да берілді деген пікірді айтудан аулақпыз! Сюлли-Прюдом көп қиыншылықтар көрген, сонымен бірге лайықты өмір кешірген әдебиетші! Жұпыны өміріне қарамай ол, Францияның ең білімді адамдарының бірі болды. Өзінің философиялық поэзиясында ол адамилықты насихаттады. Ақын прустар армиясы Парижді қоршап алған уақытта қаланы қорғау үшін қолына қару алған. Оның қандай адамдығы шығармаларымен бірге жүзеге асырған істерімен де маңызды. Прюдом нобель сыйлығы үшін алған ақшасының көп бөлігін жас ақындарды шабыттандыруға сарп еткен. Ясная поляналық шал - (Толстойды осылай атар еді) Нобель сыйлығынан бас тартқан деген болжамдар да жоқ емес. Солженициннің жазуына қарағанда, Толстой: әлдеқандай керосин сатушы нобель сыйлығын ұсынады, бұл қалай болды? деп мысқылдаған. Бұл рас әңгіме ме?! Толстой сыйлықтан 1906 жылда да бас тартқан, бұған күмән жоқ. Ал, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.