Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық
аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі
жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу
жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін
жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі
бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің аймақтық бюджетаралық қатынастарды
дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КlРlСПЕ
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм
құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту,
қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет
механизiмi( -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мына қорларға түсетiн және олардан аударылатын қаражат республикалық
бюджеттiң кiрiсi құрамында ескерiледi.
Ал, шығысына келетiн болсақ Қазақстан республикасының халықтарын
әлеуметтiк, экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады
Мемлекет басшысы Н Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында
мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді. Осы
күнге дейін талқыланып, әзірленген демократиялық бағдарламалар аясындағы
саяси реформаларға қатысты заң жобаларына қарап, қазақстандық
саясаттанушылар Қазақстанның болашақ басқару жүйесінің моделіне қаысты
түрлі пікір білдірген болатын. Бірақ өз жолдауында Президент:
- біз қазақстандық саяси реформалар моделін құрып жатырмыз, ал оның
басты ерекшелігі президенттік басқару формасын счақтай отырып,
қабылданған шешімдердің тепе теңдігін сақтау, жалпы ұлттық диалог,
негізгі саяси күштерді бірікіріп, реформаны кезең кезеңмен жүргізу
болып табылады. Мемкомиссияның ұсыныстары басқа біреудің тәжірибесін
көшіру емес, ол біздің қоғамның Қазақстанның даму ерекшелігін
көрсету болып таылады. Таяуда құрылған жұмысшы тобы еліміздің
негізгі заңы мен бірқатар қолданыстағы заңарға өзгерістер енгізу
үшін дайындық жұмысына кірісіп кетті – деді. Сонда жүзеге асырылуға
тиіс саяси реформалардың қазақстандық моделі қандай болмақ:
- экономиканың тұрақты дамуы реформаардың әлеуметтік бағыттылығын
күшейтуге мүмкіндік береді. Бұл біздің экоомикалық саясаттың маңызды
нәтижесі, - деп атап өткен Елбасы Үкіметке ана мен баланы әлеуметтік
қамтамасыз етуді жақсарту, зейнетақы мөлшерін ұлғайту мен индекстеу,
бюджет саласы қызметкерлерініңеңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөніндегі бір қатар нақты шаралар қабылдауды тапсырды.
Атап айтқанда:
- жұмыс істейтін әйелдердің жүктілігін, босануы мен аналық кезінде
міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізуге және декреттік демалыста
және бір жасқа толғанға дейін нәресте күтімі жөніндегі демалыста
жүрген кезінде олардың зейнетақылық жинақтаулары жүргізіле беруін;
- іргелілік зейнетақының мөлшерін ұлғайтуды және таяудағы жылдары оның
тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 пайызы денгейінде сақталуын
қамтамасыз етуді;
- зейнетақы есептеу үшін ескерілетін табысты шектеуді өзгертуді, оны
15 мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттыруды;
- зейнетақы төлемдерін индекстеуді сақтауды және тұтыну бағаларын
индексінің болжамды өсімінен екі пайыз арттыруды жүзеге асыруды;
- бюджет саласы қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөнінде жұмысты жалғастыруды;
- 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зиянды және ауыр еңбек жағдайында өтілін
өткерген қазақстандықтар үшін сегіз айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде арнайы жәрдемақылар енгізуді (2 – тізім бойынша)
тапсырды.
Осы аталған барлық төлемдерді көбейтуге жұмсалатын қаражатқа қажетілік
2009 жылы шамамен 108 миллиард тенгені құрайды.
Президент сондай ақ үш жылдың ішінде 100 мектеп пен 100 аурухана
салуды, әрі олардың еліміздің нақ осындай нысандарға мұқтаж болып отырған
аудандаында салуды тапсырды
Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне
енгізуіміз керек,- деп атап өтті Н Назарбаев.
Еласы Қазақстан -2030 стратегиясын дәйектілікпен іске асыру
еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының
берік негізін қалағанын атап өтті.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, каптал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне
арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу.
Мемлекет басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға
түбегейлі жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар
аясын қысқартуды, қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор
нарығын құруды, Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз
етуі, халықаралық техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке
беетін ең басты тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық
емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету.
Бесінші өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге
сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру
және кәсіптік қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін
қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану,
инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және
әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси
жүәені жаңарту демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру.
Тоғызыншы халықаралық іс тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны
жеделдете жүргізу. Оныншы мінет жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен
әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде орнықтыру үшін біз жаңа
уақыттың өктем талабына уақтылы әрі лайықты үн қатуымыз керек.
Сондықтанда Үкіметке 2030 стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңакезеңге
сай дамытып отырған жоғарыда атап көрсеткен барлық міндетерін дәйекті
тапсыратынын айтты.
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1. Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне сәйкес бюджет – бұл
мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржылық қамтамасыз
етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры [1]. Бюджет - ол жалпы қаржы
мен салыстырғанда категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық
категория [2]. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа
деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты.
Сондай-ақ, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше
тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше
байланыс қоғамдық кұндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке
тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қайшылық
қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен
болатын кұндылық бөлу үдерісінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі -
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет барлық
мемлекеттерде мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық,
займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-
экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын
өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория ретінде
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған коса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет ол қаржылық жоспар;
бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол
коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатын дәлелдейтін құжат
деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған
мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері,
бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
өз алдында жеке бір экономикалық категория;
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң
[2].
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол коғамдық өңдірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бөлуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланылады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет
орталық жөне жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде
орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры - бюджеттік қорда болады. Бұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің
жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді.
Мемлекет бюджеті төмендегі 1-суретте бейнеленген.
Ескерту: Автормен құрастырылды.
1-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) - ол мемлекет тарапына, оның жалпы
мемлекеттік функцияларын орындауға арналған құндылық бөлу сатыларын өткен,
обьективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану - құндылықты бөлу мен кайта бөлуге байланысты сол құндылықтық
қозғалыс үдерісін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталыңтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
үдерісінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және
шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады,
яғни кіріс - мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс – жалпы мемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің
түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер бюджет тапшылығы
мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде,
бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін
бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу
үдерісіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым-қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл қарым-
қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге
пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу үдерістері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан көбінесе
солардың мәнін анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне қатысты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында каржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың әл-
ауқаттылығын арттыру мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын
төмендету мен баска да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
айқындалады, яғни экономикалық маңызды сипаттайтын әдіс ретінде жалпы қаржы
мен оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес жүргізіледі.
Сондықтан, мемлекетік бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау
функцияларын атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
ұлттық табысты қайта бөлу;
әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
экономиканы реттеу мен ынталандыру;
ақша каражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалануын
бақылау [3].
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттындыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу үдерісімен
анықталады. Бюджеттен басқа бірде-бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке
кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының баска да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
үдерістерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық үдерістерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іс-
әрекеті жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де
экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін жоғарылатуына
ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысын қалайды. Мысалы,
бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер -
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісіне
жатады. Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса, ол экономика мен басқа іс-әрекет салаларда экономикалық
коньюнктура қажетті деңгейде еместігін білдіреді. Сондықтан, бюджеттік
көрсеткіштер экономикадағы осындай кемшіліктерді көрсете отырып, сол
кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті іс-шаралармен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына таралды. Дегенмен, бюджетке елдің
барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға экономиканың
жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның талабына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары
да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі әлеуеттік
қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін тек міндетті
түрде белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер
көрінісі, оларды бөлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша
іс-әрекет үдерісінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады.
1.2. Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
Бюджет жүйесi - бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі
болып табылады [2]. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын, бюджетті - қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы қаржылық қатынастар.
Басқаша айтқанда, барлық денгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға
негізделген бюджеттік үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік
жүйе деп түсіндіріледі.
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалык бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржылық активтер мен басқа
мүліктерді қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және
сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты туралы тоқтала кететін
болсақ, ол 2009 ж. басына 3 310,7 млн. теңгені құрады. Ұлттық қордың таза
активтері 3 309,4 млн. теңгені (аудиттелген қаржылық есептілікке сәйкес
есептеу тәсілімен) құрады [4].
2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
1 718,7 млн. теңге түсті, оның ішінде мұнай секторы кәсіпорындарынан түскен
тікелей салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке
алынатын салықтарды қоспағанда) – 1 700,5 млн. теңге, оның 717,7 млн.
теңгесі (5,9 млн. АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастауқайта
айырбастау операциясын дәл сол күні жүргізу жолымен Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының тиісті шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы
түсімдер болып табылады, мұнай секторы кәсіпорындары жүзеге асыратын
операциялардан түсетін басқа да түсімдер (жергілікті бюджеттерге
есептелетін түсімдерді қоспағанда) – 16 678,1 млн. теңге, ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер – 1 611,1 млн. теңге,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер – 66 237,5 млн. теңге [4].
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге
байланысты Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы
2 674,0 млн. теңгеге шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 461430,6 млн. теңгенің
461 400,0 млн. теңгесі аударылды, ол жоспардың 99,9 %-ін құрайды. Бұдан
басқа, 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке жоспарланған 5094,1 млн. теңгенің 3521,3 млн. теңгесі аударылды,
бұл 69,1 %-ті құрайды [4].
Бюджет жүйесін қалыптастыру қағидаларын қарастыралық, олар келесілерді
қамтиды [1]:
1)бiрыңғайлық;
2)толымдылық;
3)реалистiк;
4)транспаренттiлiк;
5)дәйектiлiк;
6)нәтижелiлiк;
7)бюджеттердiң дербестiк;
8)сабақтастық;
9)негiздiлiк;
10)уақтылылық;
11)кассаның бiрыңғайлық қағидасы;
12)тиiмдiлiк;
13)жауапкершiлiк;
14)бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты;
Осы аталған бюджет жүйесiн толығырақ қарастырайық.
Ең басты қағидасы ол - бiрыңғайлық қағидасы - бюджет жүйесiн
ұйымдастырудың және оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай қағидаларын қолдану,
Қазақстан Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет
үдерісiнiң бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану;
Екінші - толымдылық қағидасы - бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;
Үшінші - реалистiк қағидасы - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттiк
параметрлердiң, мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлерiне, бағыттарына сәйкес
келуi;
Төртінші - транспаренттiлiк қағидасы - мемлекеттiк немесе заңмен
қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен
бұқаралық ақпарат құралдары үшiн бюджет үдерісiнiң мiндеттi ашықтығын
қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар
мен олардың iске асырылуы туралы есептердi, Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi
түрде жариялау;
Бесінші - дәйектiлiк қағидасы - мемлекеттiк органдардың бюджеттiк
қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы;
Алтыншы - нәтижелiлiк қағидасы - мемлекеттiк органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге
бағдарланған бюджеттердi әзiрлеу және атқару;
Жетінші - бюджеттердiң дербестiк қағидасы - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуiн белгiлеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет үдерісiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуi, төменгi бюджеттерге оларды тиiстi өтеусiз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi;
Сегізінші - сабақтастық қағидасы - өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттiк параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттiк мониторинг қорытындыларына, нәтижелердi бағалауға
негiзделген республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлау;
Тоғызыншы - негiздiлiк қағидасы - бюджет жобасына қандай да болсын
түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да
құжаттар негiзiнде бюджеттi жоспарлау;
Оныншы - уақтылылық қағидасы - республикалық және жергiлiктi
бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның
бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкiндегi Үкiмет шотына аудару, мiндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттiк мекемелердiң
мiндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына
сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерде
белгiленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар
шоттарына аудару;
Он бірінші - кассаның бiрыңғайлық қағидасы - бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;
Он екінші - тиiмдiлiк қағидасы - бюджет қаражатының бекiтiлген көлемiн
пайдаланып, ең үздiк тiкелей нәтижеге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негiзге ала
отырып, бюджеттердi әзiрлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемiн пайдаланып, тiкелей нәтижеге қол жеткiзу;
Он үшінші - жауапкершiлiк қағидасы - тiкелей және түпкiлiктi
нәтижелерге қол жеткiзуге және бюджеттiк бағдарламалар әкiмгерлерi мен
мемлекеттiк мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмейтiн шешiмдер қабылдағаны үшiн жауапкершiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған қажеттi әкiмшiлiк және басқару шешiмдерiнiң қабылдануы;
Он төртінші - бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты
қағидасы - бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының
заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттiк органдардың
стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол
жеткiзуге бағыттауы және пайдалануы.
Бюджет жүйесінің қағидасына сәйкес 2009 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің
есебін талдау 2009 жылғы республикалық бюджет туралы Заңның (бұдан әрі -
Заң) жекелеген мақсаттарының, міндеттерінің және параметрлерінің толық
көлемінде орындалмағанын көрсетті. Заңның он жеті бабы толық орындалған, он
тоғыз бабының тиісті дәрежеде орындалуы қамтамасыз етілмеген, үш бабы
орындалмаған.
Заң баптарының нақты қағидалары мен ережелерінен ауытқу және оларды
орындамау бюджеттік үдеріске қатысушылардың бюджет жүйесінің басты
қағидаларын сақтамауынан болып отыр. Жекелеген бюджеттік бағдарлама
әкімгерлері бұларды бөлінген ресурстардың өсу мақсаттары мен
теңгерімділігінің арасындағы теңдестікті қамтамасыз етудің пәрменді
тетіктері болмағанына қарамастан іске асыруда. Салалар мен өңірлердің
дамуына қатысты жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен бағыттар бойынша, сондай-
ақ солардың іске асырылуына дербес жауапкершілікті бекіту жөнінде тиісті
өзара байланыс пен үйлестіру жұмыстары өз шешімін таппай отыр.
Өңірлердің және жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуға әсерін
тигізетін әртүрлі құралдарды (бюджетаралық трансферттер, нысаналы
мемлекеттік және салалық бағдарламалар, ұлттық холдингтер активтерінің
өсуі) қолдану нақты басымдықтарсыз әрі тиісті үйлестірусіз жүзеге
асырылуда.
Бюджеттік инвестициялық бағдарламаларды іске асыру кезіндегі
мемлекеттік органдардың жауапкершілігін бағалаудың өлшемдері әзірленбеген.
Жекелеген нәтижелерге қол жеткізу, бюджет қаражатының бекітілген
көлемін пайдаланып, ең үздік нәтижемен қамтамасыз ету қажеттілігін негізге
алатын, бюджеттерді әзірлеуді және атқаруды көздейтін, тиімді мемлекеттік
жоспарлауды қамтамасыз ететін бюджет жүйесінің басты қағидалары - тиімділік
және нәтижелілік қағидалары сақталмай отыр.
Нәтижесінде, кірістер мен шығыстардың параметрлерін білдіретін Заңның 1-
бабы толық көлемінде орындалмаған. Заңда белгіленген кірістердің көлемі,
салық түсімдерінің 32 млрд. теңгеге аз түсуіне байланысты, мөлшерден 12,1
млрд. теңгеге кем орындалған. Сонымен бірге, салықтық емес түсімдер 21
млрд. теңгеге асыра орындалған [6]. Ұлттық қорға жіберілетін түсімдердің
көлемін белгілейтін 3-бап салықтық және салықтық емес түсімдердің 186,5
млрд. теңгеге асыра орындалуы есебінен жүзеге асқан, ал сол кезде жер
телімдерін сатудан 4,5 млрд. теңге аз түскен.
Үкіметтің резервінен Заңның 24-бабына сәйкес бөлінген қаражатты
пайдалану кезінде қолданыстағы заңнаманың талаптары 2,0 млрд. теңгеге
бұзылған.
Мәліметтер мен каражаттардың жетіспеушілігіне байланысты, мемлекеттік
кепілдіктер мен мемлекет кепілгерліктерін беруге, сондай-ак 2009 жылғы 1
каңтарға дейін таратылған заңды тұлғаларға Үкіметтің мемлекеттік
кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауға бөлінген несиелер мен қаражат
жөніндегі талаптарын тоқтату іс-шараларын іске асыруға қатысты Заңның 31,
33 және 35-баптары орындалмаған [6].
Есепті жылы KEGOC АҚ 37,5 млрд. теңге мөлшеріндегі екі мемлекеттік
кепілдікке және Қандыағаш қаласындағы 4,4 млрд. теңге мөлшеріндегі газ
турбиналық электр станциясын салуға және пайдалануға қатысты концессия
шартының аясында жүргізілген бір жоба бойынша мемлекет кепілгерліктерін
беруді көздеген. Қарыз беруші - Халықаралық Қайта кұру және Даму Банкінің
(ХҚДБ) рәсімдеріне сәйкес, қарыздарды тарту және, тиісінше, мемлекеттік
кепілдіктер беру 2009 жылға көшірілген. Концессионердің мемлекет
кепілгерлігін алу шартын орындамауынан, кепілгерлік шартына қол қойылмаған.
Аталған баптардың орындалмауы қарыздарды тарту мен соған байланысты
тәуекелдерді басқару рәсімдерінің тиімсіздігін көрсетеді.
Заңның 19 бабы тиімсіз орындалған, атап айтқанда нысаналы
трансферттерді пайдалану кезінде 16,3 млрд. теңгені кұрайтын бұзушылықтарға
жол берілген (11, 12, 15, 16, 17, 15,19, 25-баптары).
Бюджет кодексінің 4-бабында бюджет жүйесінің қағидалары, оның ішінде
атаулылық, тиімділік және жауапкершілік қағидалары реттелген. Бұл ретте,
бұзушылықтардың тізбесі айқындалмаса да, соңғы қағиданың қолданыс аясы
бюджет жүйесінің осал буыны болуы мүмкін. Бюджет кодексінен республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражатын, оның ішінде нысаналы трансферттер
мен несиелерді мақсатсыз, негізсіз (құқыққа қайшы) және тиімсіз пайдалану
жөніндегі анықтаманың алынып тасталуы бюджет үдерісіне катысушылардың
жауапкершілігінің төмендеуіне ықпал етеді.
Заңның орындалуын талдау көрсетіп отырғандай, бюджет жүйесі қағидалары
әр уақытта сақталып отырмаған. Оны бюджет үдерісін жузеге асырудың бірыңғай
рәсімдерінен ауытқудан байқауға болады.
Отандық заңнамада көзделген барлық түсімдердің және шығыстардың
бюджеттер мен Ұлттық қорда көрсетілуін талап ететін толымдылық принціпінің
сақталмауын Ұлттық қорды қалыптастыру тәртібін бұрмалаушылыққа қатысты
анықталған фактілер дәлелдейді.
Мәселен, Үкімет мұнай секторы компанияларынан алынған 1,8 млрд. теңге
бонустарды Ұлттық қорға аударудың орнына республикалық бюджетке аударған.
Бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта
мерзімді стратегиялық кұжаттардың бағыттарына сәйкес келмеуі Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігінің макроэкономикалық саясат
қалыптастырудағы өзінің рөлін жеткілікті дәрежеде атқармай отырғандығында
жатыр. Мұны реалистік қағиданың нашар іске асырылғаны растап отыр.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді жоспарына есеп беру кезеңінде бірнеше рет өзгерістер енгізілген.
Соның салдарынан, республикалық бюджет екі рет нақтыланып, Заңды іске асыру
жөніндегі қаулы бірнеше рет түзетілген.
Бюджеттік бағдарлама әкімгерлері бюджет үдерісін жүзеге асыруды
регламенттеу үшін қабылданған бірыңғай ережелер мен рәсімдерді сактамауда.
Оған Есеп комитеті анықтаған бірқатар мысалдарды келтіруге
болады. Осыдан барып, каражатты игеру барысында объектінің сметалық
құны артып, кұрылыс мерзімі созылып кетеді, құрал-жабдықтарды құрастыру
кешеуілдейді. Сонымен қатар, бюджетті жоспарлау кезінде бюджет
өтінішін жасау ережесінің талаптары сақталмай жатады.
Бюджеттің теориялық тұрғыларын қарастыру барысында келесі бір ең
маңызды талдауды талап ететін бөлігі ол – бюджет құрылымы болып табылады.
Оны келесі 2-суреттен көруге болады. Келтірілген құрылым бойынша бюджеттің
бекітуі мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл
арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін
қаржы келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты
арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік
құралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз
ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және
қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды тұлғаларға
субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми трансферттер де
жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға
төлейтін төлемдер.
Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы операциялық қалдық
(сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып
түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері болса - онда оң
операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық жіберіледі, егерде
бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті
көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен анықталады.
Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие
беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелер қайтару
және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар
алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады.
Ескерту: Автормен құрастырылды.
2-сурет. Бюджет құрылымы.
Мемлекеттің қаржы активтер мен мүліктеріне жұмсалған шығындар мен
оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер
операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы активтермен
мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік
меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар
табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып мемлекеттік
меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық
басқарудағы заңды тұлғалар мен халыкаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен
құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі - ол Ұлттық табыс. Ұлттық
табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің
тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай
бөлігі - ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының
қәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-
әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда шұғылданатын
азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер
жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер
маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған
мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі. Бюджет
түсімдерінің негізін салықтармен алымдар түрлерінде жұмылдыратын төлемдер
құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және шаруашылық
формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар қолданыстағы
заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті төлемдер
төлеуге тартылады.
Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар
оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес оларды уақытымен және толығымен төлеуге
жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет
кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық
салалары мен бөлек экономикалык аумақтарды жетілдіруге немесе олардың
дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге,
белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға не болмаса одан бас
тартуға мүмкіндік жасауға болады.
Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының оның
кірістерінен артықшылығын қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері оның
шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік артықшылық пайда болады. Бюджет
тапшылығының мөлшері операциялық қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен
қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең. Бюджеттік
тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді пайдаланады, мысалы, ақша
эмиссиясы, ішкі және сырттан қарыз алып пайдалану. Республиканың Бюджеттік
кодексінде бюджеттік тапшылықты қаржыландыру сырттан қарыз алып пайдалану
мен бюджет құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық мөлшеріне сәйкес және
ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар
бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.
өзгерістері сипатталып отыр.
Онда 2007 жылы мемлекеттік бюджеттің құрамында ең жоғары үлеске ие
болып отырған салалар қатарында білім беру – 17%, денсаулық сақтау – 11 %,
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру - 20%, көлік және
коммуникация - 11 % салалрын атауға болады. Осы аталған салалар 2008 және
2009 жылдары да мемлекеттік бюджеттің шығысындағы ең жоғары үлеске ие
болғандығы сақталып отыр [7].
Республикада активтерді басқарудың тиімді жүйесі жасалмаған,
акцияларының пакеті (үлесі) мемлекетке тиесілі болып келетін кәсіпорындар
мен ұйымдардың саны айқындалмаған, рентабельді емес мемлекеттік
кәсіпорындарды оңалтудың тетігі әзірленбеген. Сондықтан, түрлі акционерлік
қоғамдардың жарғылық капиталдарын ұлғайтып, толықтыруға бөлінген
республикалык бюджет қаражаты ұтымсыз пайдаланынып отыр. Есеп комитеті
жүргізген бақылау іс-шаралары, мемлекет активтерін пайдалану кезінде, 33,5
млрд.теңгеге қаржылық бұзушылықтарды анықтады.
Бәсекелестікті қорғау агенттігінің деректеріне сәйкес, мемлекеттік
қазыналық кәсіпорындардың 85%-дан астамы және шаруашылық жүргізу
құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың 60%-ы өзін-өзі ақтамай отыр екен.
Олардың бір бөлігі жарнама, күзет, қонақүй және туристік бизнес сияқты
бәсекелестік ортаға жататын кызметтер көрсетумен айналысады.
Макроэкономикалык көрсеткіштердің жоспарланған параметрлерінің, бюджет
түсімдері кәлемінің толық орындалмағаны, сонымен бірге бюджет қаражатын
тиімсіз және негізсіз пайдалану фактілерінің болуы 2009 жылғы
республикалык бюджет туралы Заңның көптеген көрсеткіштерінің орындалу
сапасына ықпал еткен.
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1. Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны мен рөлі
Мемлекет белгiлi бiр таптардың мүдделерiн қорғай отырып, бiр жағынан,
қоғамдық қажеттiлiктi қамтамасыз ету мүмкiндiгiн анықтайды, ал екiншi
жағынан, осы қажеттiлiктi қамтамасыз ету жолдарын iздестiрiп, жүзеге
асырады.
Мемлекеттiң нарықтық экономикада атқаратын қызметтерiн мына
топтарға бөлуге болады:
-тиiмдiлiктi қамтамасыз ете отырып, монополияға жол бермеу;
- нарықтық жүйе еңбекке жарамсыз топтар мен балалар, қарттарға
мемлекет әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қамтамасыз етуге тырысады;
- бағаның өзгеруi мен бағалық мехзанизмдi ретке келтiредi:
• прогрессивтi салық салу;
• зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтiк
мүқтаж азаматтардың табыстарын қорғау шараларын қарастыру.
- экономикалық тұрақтылықты сақтау;
- шаруашылық жүргiзу туралы бекiтiлген шешiмдердi заңдылық-
құқықтық жағынан қамтамасыз ету;
- несие саясатын жүргiзу, ақша айналымын тұрақтандыру.
Жалпы мемлекеттiң саладағы саясаты екi бағытта жүргiзiледi:
- бiлiм беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделi
мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарлама бекiтiлiп жүзеге асырылуда;
- нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтiк жағынан қорғау.
Экономиканы реттеуде мемлекет әртүрлi тәсiлдер қолданады: әкiмшiлiк-
құқықтық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетiктер (салық,
несие, баға тағы басқалар) мемлекеттiк тапсырыс, лимиттер мен квоталар тағы
басқалар. [8]
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық
аспектілері
1.1 Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
1.2 Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі
жағдайы
2.1 Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу
жүйесіндегі орны м ен рөлі
2.2 Бюджеттік реттеу механизмі бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру құралы ретінде
3 Қазақстан Республикасында бюджеттік реттеу механизмін
жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттік реттеудің мемлекеттік деңгейдегі дамуының негізгі
бағыттары
3.2 Бюджеттік реттеудің аймақтық бюджетаралық қатынастарды
дамыту механизмін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КlРlСПЕ
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм
құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту,
қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет
механизiмi( -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Мына қорларға түсетiн және олардан аударылатын қаражат республикалық
бюджеттiң кiрiсi құрамында ескерiледi.
Ал, шығысына келетiн болсақ Қазақстан республикасының халықтарын
әлеуметтiк, экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады
Мемлекет басшысы Н Назарбаев осы жолғы халқына арнаған Жолдауында
мемлекеттің демократиялық дамуының алдағы 10 жылына айырықша мән берді. Осы
күнге дейін талқыланып, әзірленген демократиялық бағдарламалар аясындағы
саяси реформаларға қатысты заң жобаларына қарап, қазақстандық
саясаттанушылар Қазақстанның болашақ басқару жүйесінің моделіне қаысты
түрлі пікір білдірген болатын. Бірақ өз жолдауында Президент:
- біз қазақстандық саяси реформалар моделін құрып жатырмыз, ал оның
басты ерекшелігі президенттік басқару формасын счақтай отырып,
қабылданған шешімдердің тепе теңдігін сақтау, жалпы ұлттық диалог,
негізгі саяси күштерді бірікіріп, реформаны кезең кезеңмен жүргізу
болып табылады. Мемкомиссияның ұсыныстары басқа біреудің тәжірибесін
көшіру емес, ол біздің қоғамның Қазақстанның даму ерекшелігін
көрсету болып таылады. Таяуда құрылған жұмысшы тобы еліміздің
негізгі заңы мен бірқатар қолданыстағы заңарға өзгерістер енгізу
үшін дайындық жұмысына кірісіп кетті – деді. Сонда жүзеге асырылуға
тиіс саяси реформалардың қазақстандық моделі қандай болмақ:
- экономиканың тұрақты дамуы реформаардың әлеуметтік бағыттылығын
күшейтуге мүмкіндік береді. Бұл біздің экоомикалық саясаттың маңызды
нәтижесі, - деп атап өткен Елбасы Үкіметке ана мен баланы әлеуметтік
қамтамасыз етуді жақсарту, зейнетақы мөлшерін ұлғайту мен индекстеу,
бюджет саласы қызметкерлерініңеңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөніндегі бір қатар нақты шаралар қабылдауды тапсырды.
Атап айтқанда:
- жұмыс істейтін әйелдердің жүктілігін, босануы мен аналық кезінде
міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізуге және декреттік демалыста
және бір жасқа толғанға дейін нәресте күтімі жөніндегі демалыста
жүрген кезінде олардың зейнетақылық жинақтаулары жүргізіле беруін;
- іргелілік зейнетақының мөлшерін ұлғайтуды және таяудағы жылдары оның
тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 пайызы денгейінде сақталуын
қамтамасыз етуді;
- зейнетақы есептеу үшін ескерілетін табысты шектеуді өзгертуді, оны
15 мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттыруды;
- зейнетақы төлемдерін индекстеуді сақтауды және тұтыну бағаларын
индексінің болжамды өсімінен екі пайыз арттыруды жүзеге асыруды;
- бюджет саласы қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін одан әрі
жетілдіру жөнінде жұмысты жалғастыруды;
- 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зиянды және ауыр еңбек жағдайында өтілін
өткерген қазақстандықтар үшін сегіз айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде арнайы жәрдемақылар енгізуді (2 – тізім бойынша)
тапсырды.
Осы аталған барлық төлемдерді көбейтуге жұмсалатын қаражатқа қажетілік
2009 жылы шамамен 108 миллиард тенгені құрайды.
Президент сондай ақ үш жылдың ішінде 100 мектеп пен 100 аурухана
салуды, әрі олардың еліміздің нақ осындай нысандарға мұқтаж болып отырған
аудандаында салуды тапсырды
Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне
енгізуіміз керек,- деп атап өтті Н Назарбаев.
Еласы Қазақстан -2030 стратегиясын дәйектілікпен іске асыру
еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан жақты жаңартуының
берік негізін қалағанын атап өтті.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, каптал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне
арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу.
Мемлекет басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға
түбегейлі жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар
аясын қысқартуды, қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор
нарығын құруды, Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз
етуі, халықаралық техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке
беетін ең басты тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық
емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету.
Бесінші өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге
сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру
және кәсіптік қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін
қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану,
инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және
әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси
жүәені жаңарту демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру.
Тоғызыншы халықаралық іс тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны
жеделдете жүргізу. Оныншы мінет жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен
әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде орнықтыру үшін біз жаңа
уақыттың өктем талабына уақтылы әрі лайықты үн қатуымыз керек.
Сондықтанда Үкіметке 2030 стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңакезеңге
сай дамытып отырған жоғарыда атап көрсеткен барлық міндетерін дәйекті
тапсыратынын айтты.
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
1.1. Бюджет мәні, оның экономикалық мазмұны мен функциялары
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне сәйкес бюджет – бұл
мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржылық қамтамасыз
етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры [1]. Бюджет - ол жалпы қаржы
мен салыстырғанда категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық
категория [2]. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа
деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты.
Сондай-ақ, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше
тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше
байланыс қоғамдық кұндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке
тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қайшылық
қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен
болатын кұндылық бөлу үдерісінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі -
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет барлық
мемлекеттерде мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық,
займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-
экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын
өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория ретінде
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған коса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет ол қаржылық жоспар;
бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол
коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатын дәлелдейтін құжат
деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған
мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері,
бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
өз алдында жеке бір экономикалық категория;
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң
[2].
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде
сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне
байланысты емес, ең алдымен ол коғамдық өңдірістің дамуына керекті
орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан
туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын
орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор, себебі олар
мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен
экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген - ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бөлуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині - мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланылады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылы мемлекет
орталық жөне жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалды түрде
орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры - бюджеттік қорда болады. Бұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің
жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы көрінеді.
Мемлекет бюджеті төмендегі 1-суретте бейнеленген.
Ескерту: Автормен құрастырылды.
1-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) - ол мемлекет тарапына, оның жалпы
мемлекеттік функцияларын орындауға арналған құндылық бөлу сатыларын өткен,
обьективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану - құндылықты бөлу мен кайта бөлуге байланысты сол құндылықтық
қозғалыс үдерісін көрсетеді.
Бюджеттік іс-әрекет жүргізу мемлекеттің орталыңтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
үдерісінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс және
шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы қолданылады,
яғни кіріс - мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс – жалпы мемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджет іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде кірістің
түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер бюджет тапшылығы
мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады. Негізінде,
бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы реттейтін
бюджеттік қарым-қатынастың белгілі формалары.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылық бөлу мен қайта бөлу
үдерісіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым-қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл қарым-
қатынас мемлекет ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге
пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу үдерістері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан көбінесе
солардың мәнін анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға
белсенді түрде ықпал етуіне қатысты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық
ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында каржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың әл-
ауқаттылығын арттыру мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын
төмендету мен баска да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
айқындалады, яғни экономикалық маңызды сипаттайтын әдіс ретінде жалпы қаржы
мен оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес жүргізіледі.
Сондықтан, мемлекетік бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау
функцияларын атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда
бюджет ерекше категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
ұлттық табысты қайта бөлу;
әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
экономиканы реттеу мен ынталандыру;
ақша каражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдалануын
бақылау [3].
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттындыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапынан уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу үдерісімен
анықталады. Бюджеттен басқа бірде-бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуге жеке
кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының баска да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
үдерістерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық үдерістерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі іс-
әрекеті жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық және
әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік береді де
экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін жоғарылатуына
ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысын қалайды. Мысалы,
бюджетке уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер -
экономиканың кейбір салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісіне
жатады. Егер бюджет тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде
пайдаланбаса, ол экономика мен басқа іс-әрекет салаларда экономикалық
коньюнктура қажетті деңгейде еместігін білдіреді. Сондықтан, бюджеттік
көрсеткіштер экономикадағы осындай кемшіліктерді көрсете отырып, сол
кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық тәртіпті қалпына қайта келтіруге
бағытталған нақты шара қарастырып қолдануға негіз болады.
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті іс-шаралармен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына таралды. Дегенмен, бюджетке елдің
барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға экономиканың
жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның талабына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның функциялары
да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі әлеуеттік
қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін тек міндетті
түрде белгілі саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер
көрінісі, оларды бөлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша
іс-әрекет үдерісінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады.
1.2. Бюджеттік жүйенің түсінігі және оның құрылымы
Бюджет жүйесi - бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі
болып табылады [2]. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын, бюджетті - қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы қаржылық қатынастар.
Басқаша айтқанда, барлық денгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға
негізделген бюджеттік үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік
жүйе деп түсіндіріледі.
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалык бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржылық активтер мен басқа
мүліктерді қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және
сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражаты туралы тоқтала кететін
болсақ, ол 2009 ж. басына 3 310,7 млн. теңгені құрады. Ұлттық қордың таза
активтері 3 309,4 млн. теңгені (аудиттелген қаржылық есептілікке сәйкес
есептеу тәсілімен) құрады [4].
2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
1 718,7 млн. теңге түсті, оның ішінде мұнай секторы кәсіпорындарынан түскен
тікелей салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке
алынатын салықтарды қоспағанда) – 1 700,5 млн. теңге, оның 717,7 млн.
теңгесі (5,9 млн. АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастауқайта
айырбастау операциясын дәл сол күні жүргізу жолымен Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының тиісті шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы
түсімдер болып табылады, мұнай секторы кәсіпорындары жүзеге асыратын
операциялардан түсетін басқа да түсімдер (жергілікті бюджеттерге
есептелетін түсімдерді қоспағанда) – 16 678,1 млн. теңге, ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер – 1 611,1 млн. теңге,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер – 66 237,5 млн. теңге [4].
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге
байланысты Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы
2 674,0 млн. теңгеге шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007 – 2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2008 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 461430,6 млн. теңгенің
461 400,0 млн. теңгесі аударылды, ол жоспардың 99,9 %-ін құрайды. Бұдан
басқа, 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан республикалық
бюджетке жоспарланған 5094,1 млн. теңгенің 3521,3 млн. теңгесі аударылды,
бұл 69,1 %-ті құрайды [4].
Бюджет жүйесін қалыптастыру қағидаларын қарастыралық, олар келесілерді
қамтиды [1]:
1)бiрыңғайлық;
2)толымдылық;
3)реалистiк;
4)транспаренттiлiк;
5)дәйектiлiк;
6)нәтижелiлiк;
7)бюджеттердiң дербестiк;
8)сабақтастық;
9)негiздiлiк;
10)уақтылылық;
11)кассаның бiрыңғайлық қағидасы;
12)тиiмдiлiк;
13)жауапкершiлiк;
14)бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты;
Осы аталған бюджет жүйесiн толығырақ қарастырайық.
Ең басты қағидасы ол - бiрыңғайлық қағидасы - бюджет жүйесiн
ұйымдастырудың және оның жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай қағидаларын қолдану,
Қазақстан Республикасында бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет
үдерісiнiң бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалану;
Екінші - толымдылық қағидасы - бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;
Үшінші - реалистiк қағидасы - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттiк
параметрлердiң, мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлерiне, бағыттарына сәйкес
келуi;
Төртінші - транспаренттiлiк қағидасы - мемлекеттiк немесе заңмен
қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен
бұқаралық ақпарат құралдары үшiн бюджет үдерісiнiң мiндеттi ашықтығын
қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы
нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген)
бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар
мен олардың iске асырылуы туралы есептердi, Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi
түрде жариялау;
Бесінші - дәйектiлiк қағидасы - мемлекеттiк органдардың бюджеттiк
қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы;
Алтыншы - нәтижелiлiк қағидасы - мемлекеттiк органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тiкелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге
бағдарланған бюджеттердi әзiрлеу және атқару;
Жетінші - бюджеттердiң дербестiк қағидасы - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуiн белгiлеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет үдерісiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуi, төменгi бюджеттерге оларды тиiстi өтеусiз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi;
Сегізінші - сабақтастық қағидасы - өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттiк параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттiк мониторинг қорытындыларына, нәтижелердi бағалауға
негiзделген республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жоспарлау;
Тоғызыншы - негiздiлiк қағидасы - бюджет жобасына қандай да болсын
түсiмдердi немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң
негiздiлiгiн айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да
құжаттар негiзiнде бюджеттi жоспарлау;
Оныншы - уақтылылық қағидасы - республикалық және жергiлiктi
бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның
бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкiндегi Үкiмет шотына аудару, мiндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттiк мекемелердiң
мiндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына
сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерде
белгiленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар
шоттарына аудару;
Он бірінші - кассаның бiрыңғайлық қағидасы - бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;
Он екінші - тиiмдiлiк қағидасы - бюджет қаражатының бекiтiлген көлемiн
пайдаланып, ең үздiк тiкелей нәтижеге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негiзге ала
отырып, бюджеттердi әзiрлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемiн пайдаланып, тiкелей нәтижеге қол жеткiзу;
Он үшінші - жауапкершiлiк қағидасы - тiкелей және түпкiлiктi
нәтижелерге қол жеткiзуге және бюджеттiк бағдарламалар әкiмгерлерi мен
мемлекеттiк мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмейтiн шешiмдер қабылдағаны үшiн жауапкершiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған қажеттi әкiмшiлiк және басқару шешiмдерiнiң қабылдануы;
Он төртінші - бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты
қағидасы - бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының
заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттiк органдардың
стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол
жеткiзуге бағыттауы және пайдалануы.
Бюджет жүйесінің қағидасына сәйкес 2009 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңының атқарылуын бағалау бойынша Үкіметтің
есебін талдау 2009 жылғы республикалық бюджет туралы Заңның (бұдан әрі -
Заң) жекелеген мақсаттарының, міндеттерінің және параметрлерінің толық
көлемінде орындалмағанын көрсетті. Заңның он жеті бабы толық орындалған, он
тоғыз бабының тиісті дәрежеде орындалуы қамтамасыз етілмеген, үш бабы
орындалмаған.
Заң баптарының нақты қағидалары мен ережелерінен ауытқу және оларды
орындамау бюджеттік үдеріске қатысушылардың бюджет жүйесінің басты
қағидаларын сақтамауынан болып отыр. Жекелеген бюджеттік бағдарлама
әкімгерлері бұларды бөлінген ресурстардың өсу мақсаттары мен
теңгерімділігінің арасындағы теңдестікті қамтамасыз етудің пәрменді
тетіктері болмағанына қарамастан іске асыруда. Салалар мен өңірлердің
дамуына қатысты жүргізіліп жатқан іс-шаралар мен бағыттар бойынша, сондай-
ақ солардың іске асырылуына дербес жауапкершілікті бекіту жөнінде тиісті
өзара байланыс пен үйлестіру жұмыстары өз шешімін таппай отыр.
Өңірлердің және жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуға әсерін
тигізетін әртүрлі құралдарды (бюджетаралық трансферттер, нысаналы
мемлекеттік және салалық бағдарламалар, ұлттық холдингтер активтерінің
өсуі) қолдану нақты басымдықтарсыз әрі тиісті үйлестірусіз жүзеге
асырылуда.
Бюджеттік инвестициялық бағдарламаларды іске асыру кезіндегі
мемлекеттік органдардың жауапкершілігін бағалаудың өлшемдері әзірленбеген.
Жекелеген нәтижелерге қол жеткізу, бюджет қаражатының бекітілген
көлемін пайдаланып, ең үздік нәтижемен қамтамасыз ету қажеттілігін негізге
алатын, бюджеттерді әзірлеуді және атқаруды көздейтін, тиімді мемлекеттік
жоспарлауды қамтамасыз ететін бюджет жүйесінің басты қағидалары - тиімділік
және нәтижелілік қағидалары сақталмай отыр.
Нәтижесінде, кірістер мен шығыстардың параметрлерін білдіретін Заңның 1-
бабы толық көлемінде орындалмаған. Заңда белгіленген кірістердің көлемі,
салық түсімдерінің 32 млрд. теңгеге аз түсуіне байланысты, мөлшерден 12,1
млрд. теңгеге кем орындалған. Сонымен бірге, салықтық емес түсімдер 21
млрд. теңгеге асыра орындалған [6]. Ұлттық қорға жіберілетін түсімдердің
көлемін белгілейтін 3-бап салықтық және салықтық емес түсімдердің 186,5
млрд. теңгеге асыра орындалуы есебінен жүзеге асқан, ал сол кезде жер
телімдерін сатудан 4,5 млрд. теңге аз түскен.
Үкіметтің резервінен Заңның 24-бабына сәйкес бөлінген қаражатты
пайдалану кезінде қолданыстағы заңнаманың талаптары 2,0 млрд. теңгеге
бұзылған.
Мәліметтер мен каражаттардың жетіспеушілігіне байланысты, мемлекеттік
кепілдіктер мен мемлекет кепілгерліктерін беруге, сондай-ак 2009 жылғы 1
каңтарға дейін таратылған заңды тұлғаларға Үкіметтің мемлекеттік
кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауға бөлінген несиелер мен қаражат
жөніндегі талаптарын тоқтату іс-шараларын іске асыруға қатысты Заңның 31,
33 және 35-баптары орындалмаған [6].
Есепті жылы KEGOC АҚ 37,5 млрд. теңге мөлшеріндегі екі мемлекеттік
кепілдікке және Қандыағаш қаласындағы 4,4 млрд. теңге мөлшеріндегі газ
турбиналық электр станциясын салуға және пайдалануға қатысты концессия
шартының аясында жүргізілген бір жоба бойынша мемлекет кепілгерліктерін
беруді көздеген. Қарыз беруші - Халықаралық Қайта кұру және Даму Банкінің
(ХҚДБ) рәсімдеріне сәйкес, қарыздарды тарту және, тиісінше, мемлекеттік
кепілдіктер беру 2009 жылға көшірілген. Концессионердің мемлекет
кепілгерлігін алу шартын орындамауынан, кепілгерлік шартына қол қойылмаған.
Аталған баптардың орындалмауы қарыздарды тарту мен соған байланысты
тәуекелдерді басқару рәсімдерінің тиімсіздігін көрсетеді.
Заңның 19 бабы тиімсіз орындалған, атап айтқанда нысаналы
трансферттерді пайдалану кезінде 16,3 млрд. теңгені кұрайтын бұзушылықтарға
жол берілген (11, 12, 15, 16, 17, 15,19, 25-баптары).
Бюджет кодексінің 4-бабында бюджет жүйесінің қағидалары, оның ішінде
атаулылық, тиімділік және жауапкершілік қағидалары реттелген. Бұл ретте,
бұзушылықтардың тізбесі айқындалмаса да, соңғы қағиданың қолданыс аясы
бюджет жүйесінің осал буыны болуы мүмкін. Бюджет кодексінен республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражатын, оның ішінде нысаналы трансферттер
мен несиелерді мақсатсыз, негізсіз (құқыққа қайшы) және тиімсіз пайдалану
жөніндегі анықтаманың алынып тасталуы бюджет үдерісіне катысушылардың
жауапкершілігінің төмендеуіне ықпал етеді.
Заңның орындалуын талдау көрсетіп отырғандай, бюджет жүйесі қағидалары
әр уақытта сақталып отырмаған. Оны бюджет үдерісін жузеге асырудың бірыңғай
рәсімдерінен ауытқудан байқауға болады.
Отандық заңнамада көзделген барлық түсімдердің және шығыстардың
бюджеттер мен Ұлттық қорда көрсетілуін талап ететін толымдылық принціпінің
сақталмауын Ұлттық қорды қалыптастыру тәртібін бұрмалаушылыққа қатысты
анықталған фактілер дәлелдейді.
Мәселен, Үкімет мұнай секторы компанияларынан алынған 1,8 млрд. теңге
бонустарды Ұлттық қорға аударудың орнына республикалық бюджетке аударған.
Бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта
мерзімді стратегиялық кұжаттардың бағыттарына сәйкес келмеуі Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігінің макроэкономикалық саясат
қалыптастырудағы өзінің рөлін жеткілікті дәрежеде атқармай отырғандығында
жатыр. Мұны реалистік қағиданың нашар іске асырылғаны растап отыр.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді жоспарына есеп беру кезеңінде бірнеше рет өзгерістер енгізілген.
Соның салдарынан, республикалық бюджет екі рет нақтыланып, Заңды іске асыру
жөніндегі қаулы бірнеше рет түзетілген.
Бюджеттік бағдарлама әкімгерлері бюджет үдерісін жүзеге асыруды
регламенттеу үшін қабылданған бірыңғай ережелер мен рәсімдерді сактамауда.
Оған Есеп комитеті анықтаған бірқатар мысалдарды келтіруге
болады. Осыдан барып, каражатты игеру барысында объектінің сметалық
құны артып, кұрылыс мерзімі созылып кетеді, құрал-жабдықтарды құрастыру
кешеуілдейді. Сонымен қатар, бюджетті жоспарлау кезінде бюджет
өтінішін жасау ережесінің талаптары сақталмай жатады.
Бюджеттің теориялық тұрғыларын қарастыру барысында келесі бір ең
маңызды талдауды талап ететін бөлігі ол – бюджет құрылымы болып табылады.
Оны келесі 2-суреттен көруге болады. Келтірілген құрылым бойынша бюджеттің
бекітуі мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл
арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін
қаржы келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты
арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік
құралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз
ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және
қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды тұлғаларға
субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми трансферттер де
жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға
төлейтін төлемдер.
Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы операциялық қалдық
(сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып
түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері болса - онда оң
операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық жіберіледі, егерде
бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті
көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен анықталады.
Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие
беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелер қайтару
және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар
алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады.
Ескерту: Автормен құрастырылды.
2-сурет. Бюджет құрылымы.
Мемлекеттің қаржы активтер мен мүліктеріне жұмсалған шығындар мен
оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер
операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы активтермен
мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік
меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар
табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып мемлекеттік
меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық
басқарудағы заңды тұлғалар мен халыкаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен
құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі - ол Ұлттық табыс. Ұлттық
табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің
тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай
бөлігі - ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының
қәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-
әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда шұғылданатын
азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер
жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер
маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған
мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі. Бюджет
түсімдерінің негізін салықтармен алымдар түрлерінде жұмылдыратын төлемдер
құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және шаруашылық
формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар қолданыстағы
заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті төлемдер
төлеуге тартылады.
Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар
оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес оларды уақытымен және толығымен төлеуге
жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет
кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық
салалары мен бөлек экономикалык аумақтарды жетілдіруге немесе олардың
дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге,
белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға не болмаса одан бас
тартуға мүмкіндік жасауға болады.
Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының оның
кірістерінен артықшылығын қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері оның
шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік артықшылық пайда болады. Бюджет
тапшылығының мөлшері операциялық қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен
қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең. Бюджеттік
тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді пайдаланады, мысалы, ақша
эмиссиясы, ішкі және сырттан қарыз алып пайдалану. Республиканың Бюджеттік
кодексінде бюджеттік тапшылықты қаржыландыру сырттан қарыз алып пайдалану
мен бюджет құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық мөлшеріне сәйкес және
ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар
бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.
өзгерістері сипатталып отыр.
Онда 2007 жылы мемлекеттік бюджеттің құрамында ең жоғары үлеске ие
болып отырған салалар қатарында білім беру – 17%, денсаулық сақтау – 11 %,
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру - 20%, көлік және
коммуникация - 11 % салалрын атауға болады. Осы аталған салалар 2008 және
2009 жылдары да мемлекеттік бюджеттің шығысындағы ең жоғары үлеске ие
болғандығы сақталып отыр [7].
Республикада активтерді басқарудың тиімді жүйесі жасалмаған,
акцияларының пакеті (үлесі) мемлекетке тиесілі болып келетін кәсіпорындар
мен ұйымдардың саны айқындалмаған, рентабельді емес мемлекеттік
кәсіпорындарды оңалтудың тетігі әзірленбеген. Сондықтан, түрлі акционерлік
қоғамдардың жарғылық капиталдарын ұлғайтып, толықтыруға бөлінген
республикалык бюджет қаражаты ұтымсыз пайдаланынып отыр. Есеп комитеті
жүргізген бақылау іс-шаралары, мемлекет активтерін пайдалану кезінде, 33,5
млрд.теңгеге қаржылық бұзушылықтарды анықтады.
Бәсекелестікті қорғау агенттігінің деректеріне сәйкес, мемлекеттік
қазыналық кәсіпорындардың 85%-дан астамы және шаруашылық жүргізу
құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың 60%-ы өзін-өзі ақтамай отыр екен.
Олардың бір бөлігі жарнама, күзет, қонақүй және туристік бизнес сияқты
бәсекелестік ортаға жататын кызметтер көрсетумен айналысады.
Макроэкономикалык көрсеткіштердің жоспарланған параметрлерінің, бюджет
түсімдері кәлемінің толық орындалмағаны, сонымен бірге бюджет қаражатын
тиімсіз және негізсіз пайдалану фактілерінің болуы 2009 жылғы
республикалык бюджет туралы Заңның көптеген көрсеткіштерінің орындалу
сапасына ықпал еткен.
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1. Бюджеттік реттеу механизмінің мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны мен рөлі
Мемлекет белгiлi бiр таптардың мүдделерiн қорғай отырып, бiр жағынан,
қоғамдық қажеттiлiктi қамтамасыз ету мүмкiндiгiн анықтайды, ал екiншi
жағынан, осы қажеттiлiктi қамтамасыз ету жолдарын iздестiрiп, жүзеге
асырады.
Мемлекеттiң нарықтық экономикада атқаратын қызметтерiн мына
топтарға бөлуге болады:
-тиiмдiлiктi қамтамасыз ете отырып, монополияға жол бермеу;
- нарықтық жүйе еңбекке жарамсыз топтар мен балалар, қарттарға
мемлекет әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қамтамасыз етуге тырысады;
- бағаның өзгеруi мен бағалық мехзанизмдi ретке келтiредi:
• прогрессивтi салық салу;
• зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтiк
мүқтаж азаматтардың табыстарын қорғау шараларын қарастыру.
- экономикалық тұрақтылықты сақтау;
- шаруашылық жүргiзу туралы бекiтiлген шешiмдердi заңдылық-
құқықтық жағынан қамтамасыз ету;
- несие саясатын жүргiзу, ақша айналымын тұрақтандыру.
Жалпы мемлекеттiң саладағы саясаты екi бағытта жүргiзiледi:
- бiлiм беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделi
мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарлама бекiтiлiп жүзеге асырылуда;
- нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтiк жағынан қорғау.
Экономиканы реттеуде мемлекет әртүрлi тәсiлдер қолданады: әкiмшiлiк-
құқықтық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетiктер (салық,
несие, баға тағы басқалар) мемлекеттiк тапсырыс, лимиттер мен квоталар тағы
басқалар. [8]
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz