ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ (ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ЭТИКА-ЭСТЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Жаңартпа технологиялар және
Білім беру мазмұнын ҒЗИ
Ұлттық тәрбие
(Ұлттық тәрбиенің этика-эстетикалық негіздері)
Оқу құралы
Алматы, 2011
УДК 394395+18
ББК 63.3 (5Қаз)+87.817
Ұ 43
Ғылыми кеңесші:
Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры, академик С.Ж.Пралиев
Пікір жазғандар:
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Төлеубекова Р.К.
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Керимов Л.К.
Баспаға Абай атындағы ҚазҰПУ-де мемлекеттік грант бойынша жүргізілген
ғылыми жобаның нәтижесі бойынша ұсынылған
(№15, 01.04.2010 ж.)
Ұ 43
Ұлттық тәрбие (ұлттық тәрбиенің этика-эстетикалық негіздері): оқу
құралы. Құрастырушылар: п.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Пралиев
С.Ж., т.ғ.к., профессор Нуриев М.А., Якупова А.Н., ф.ғ.к.
Сейсенбаева Ж.А., п.ғ.д., доцент Аганина Қ.Ж. – Алматы, 2011. – 241 б.
ISBN 978-601-232-442-6
Бұл оқу құралында қазақ халқының ұлттық тәрбие берудегі ұлттық діл мен
ұлттық нақышқа негізделген төл мәдениеті мен озық өркениеті, этика-
эстетикалық тәрбиесі теориясы мен практикасы жан-жақты ашылып
қарастырылған. Ғасырлар қойнауынан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
ұлттық тәрбие негізі сарапталып, олардың әдеп пен әдемілік тұрғыда
тәрбиелік қырлары көрсетілген. Ұлттық тәрбиелік білім негізін әдеп пен
әдемілік тұрғыдан жастарға бағыт-бағдар беру қыры жан-жақты сараланған.
Оқу құралы студент жастарға, оқушыларға, білім беру саласындағы
қызметкерлер мен жалпы оқырман қауымға арналған.
УДК 394395+18
ББК 63.3 (5Қаз)+87.817
©Абай атындағы ҚазҰПУ, 2011 ж.
Алғы сөз
Қазақстан Республикасының
Егемендігінің 20 жылдық
мерейтойына арнаймыз!
Қолдарыңызға ұсынылып отырған Ұлттық тәрбие (Ұлттық тәрбиенің этика-
эстетикалық негіздері) атты оқу құралының қазіргі таңда тәрбие мәселесінде
алар орны ерекше. Оқулықтан оқырман ұлттық діл мен ұлттық нақышқа
негізделген этика-эстетикалық тәрбие көздерін, төл мәдениетіміз бен озық
өркениет үлгілерін және де халық даналығынан мысалдар кездестіреді. Сол
сияқты, жастардың бойына ұлттық тәрбиені сіңірудің тиімді жолдары
ұсынылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы
басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен
қарайтын нағыз мәдениетті азамат қалыптасады дейтін болсақ, қазіргі кезде
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі
қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда бұл
оқулықтың тиер пайдасы мен ролі өте жоғары.
Халқымыздың әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге
айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау
дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Тәлім-
тәрбиелік мұрамызға үңіліп қарайтын болсақ, ол әр кезде де адамгершілікті,
қайрымдылықты, мейірбандықты дәріпт еп отырған. Сондай-ақ, ата-бабаларымыз
баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Адамгершілікті, ар-ұяты бар
адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі көргенді де, парасатты
болып келеді. Ондай адам халық арасында Иман жүзді кісі деп құрметпен
қаралып, сыйға ие бола алған. Демек, балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу
үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық,
кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді
қашан да бойына сіңіріп отыру қажет. Жастарды үлкенді сыйлауға, кішіге ізет
көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулып отыру қажет. Ал,
адамгершілікке баулу – адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Жас ұрпақты
адамгершіліке тәрбиелеуде қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстаған жөн.
Ал, адамгершілікке тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу,
сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек,
адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз. Өйткені, адам
баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен,
қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тәрбие мен тәлім
арқылы тек білім мен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті,
қасиеті мол адамшылық атаулының көрінісі болып табылады.
Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық етіп тәрбиелеу
– біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Осыған байланысты, бұл оқу құралының
көтерер жүгі мен атқарар міндеті аса ауқымды.
Негізгі мақсаты ұлттық ділді, ұлттық рухты, этика мен эстетикалық
тәрбиенің ұлттық иірімдерін дәріптеп, жастарға заманауи тұрғыда тәлім-
тәрбие беруде ықпалы зор. Ұлттық ділі мен ата-дәстүр мәдениетінен, әдет-
ғұрпынан алшақтап бара жатқан жастарды өз халқының асыл мұрасына назарын
аудартып, халқымыздың өзіне тән ұлттық құндылықтарын мақтан тұтуға; қазақ
халқының бай мәдениеті мен озық өркениеті үлгілерін танытып, таныстырып
отыру осы кітаптың асыл мұраттары болмақ.
Қорытындылай келе, осы оқу құралы өз оқырман жүрегінің төрінен орын
алып, ұлттық тәлім-тәрбие берудегі қайталанбас өзіндік өрнегі бар үлесін
қосарына сенімдіміз.
Бұл оқу құралы Абай атындағы ҚазҰПУ-де мемлекеттік грант бойынша
жүргізілген ғылыми жобаның нәтижесінде дайындалған.
Этикалық әдеп дәстүрлерінің ғылыми негіздері мен мән-маңызы
1. Этика терминінің пайда болуы;
2. Ұлттық этиканың қалыптасуы, дамуы;
3. Этика мен моральдың ара қатынасы. Олардың
категориялары мен атқаратын негізгі функциялары
1. Өткенсіз бүгін жоқ. Жүріп өткен жолыңды, тарихыңды ұмыту – болашағыңа
балта шабу. Демек, әр халықтың әрі қарай өмір сүруі мен келешегінің
гүлденіп, дамуы, әрине өткенінен, тарихынан нәр алуы арқылы жүзеге
асады. Соған байланысты, не нәрсенің бәрі қай кезде де өткендегімен
тығыз байланысты болып отырады да, жаңа дүниелер тек өткен
ғасырлардағы мұралардың белгілі бір саласын меңгеру негізінде ғана
жасалынады. Кез келген адамның қайсыбірі болмасын өзінің қызметін, іс-
әрекетін белгілі бір қоғамдық жағдайларда, алғышарттарда (ол мейлі
рухани, не материалдық болсын) бастайды. Ал сол қоғамда жүріп жатқан
адамдардың іс-әрекетін бақылауға алып, реттеп отыратын этика, әдеп
дәстүрлері болып табылады.
ОЛ ТУРАЛЫ АЙТПАС БҰРЫН, ЕҢ БІРІНШІ ЭТИКА ТЕРМИНІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫНА
ТОҚТАЛАТЫН БОЛСАҚ, БҰЛ ТЕРМИН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР БОЙЫНША ӨЗ
БАСТАУЫН АРИСТОТЕЛЬ ЕҢБЕКТЕРІНЕН АЛҒАН БОЛАТЫН. АРИСТОТЕЛЬ ӨЗ
ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ АДАМ ПРОБЛЕМАЛАРЫНА ЕРЕКШЕ КӨҢІЛ БӨЛІП, ОЛАРҒА ТИІСТІ ТАЛДАУ
ЖАСАЙДЫ. АРИСТОТЕЛЬДІҢ АЙТУЫНША, МЕМЛЕКЕТ БАСЫНДАҒЫ ЗАҢ ШЫҒАРУШЫНЫҢ МІНДЕТІ
– АЗАМАТТАРДЫ ЖАҚСЫ ҚЫЛЫҚТАРҒА, ІЗГІ НИЕТТІЛІККЕ ҮЙРЕТІП, ОЛАРДЫ ТЕК ИГІЛІК
ІСТЕРДЕН ҒАНА ЛӘЗЗАТ АЛАТЫНДАЙ ДӘРЕЖЕГЕ ЖЕТКІЗУ. СОНДАЙ-АҚ, ОЛ ӨЗ
ЕҢБЕКТЕРІНДЕ МОРАЛЬ ПРОБЛЕМАСЫНА ДА ТОҚТАЛҒАН. ОНЫҢ АЙТУЫНША, ЖОҒАРҒЫ МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӘРҚАЙСЫСЫ – БІРІНЕ-БІРІ ҚАРСЫ ЕКІ ТҮРЛІ ҰШҚАРЫ ҚЫЛЫҚТЫҢ
АРАЛЫҒЫ. БҰЛАРДЫҢ ЕКЕУІН ДЕ ТЕРІС ҚЫЛЫҚТАРҒА ЖАТҚЫЗҒАН. АТАП АЙТАР БОЛСАҚ,
БАТЫЛДЫҚ – ҚОРҚАҚТЫҚ ПЕН БАСБҰЗАРЛЫҚТЫҢ АРАЛЫҒЫ, СЫПАЙЫЛЫҚ – ҰЯЛШАҚТЫҚ ПЕН
ҰЯТСЫЗДЫҚТЫҢ, МЫРЗАЛЫҚ – САРАҢДЫҚ ПЕН ДҮНИЕ ШАШУШЫЛЫҚТЫҢ АРАЛЫҒЫ, Т.С.С.
ТІЗІП АЛЫП КЕТЕ БЕРГЕН. АЛ, ЕҢ ЖАҚСЫ АДАМ – ҰЛЫЛЫҚ ДӘРЕЖЕСІНЕ ЖЕТКЕН КЕҢ
ПЕЙІЛДІ, ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ, ОЛ ӨЗІН МАҚТАҒАНДЫ, БАСҚА БІРЕУДІ ЖАМАНДАҒАНДЫ
СҮЙМЕЙДІ, ӨЗІНІҢ КҮШТІЛІГІН ӘЛСІЗДЕРДІҢ АРАСЫНДА КӨРСЕТПЕУГЕ ТЫРЫСАДЫ.
ЖАУҒА АШЫҚ ЖАУ, ДОСҚА АШЫҚ ДОС БОЛҒЫСЫ КЕЛЕДІ. ОНЫҢ КӨҢІЛІ ПАЙДАЛЫҒА ЕМЕС,
ТАМАШАҒА, СҰЛУЛЫҚҚА ҒАНА АУАДЫ. ҚАЙЫРЫМДЫ, АҚ ПЕЙІЛДІ КІСІНІҢ ЖҮРІСІ ЖАЙЛЫ,
ДАУСЫ ТӨМЕН, СӨЗІ МАЗМҰНДЫ БОЛУҒА ТИІС ДЕП ОЙ ТҮЙГЕН.
АЛ, ҚАЗАҚ ЭТИКАСЫ ТУРАЛЫ БАСЫЛЫМДАРДА ӘДЕП, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК
СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАДЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ӘРТҮРЛІ АНЫҚТАМАЛАР БЕРІЛЕДІ.
ОЛАРДЫҢ БІРІНДЕ БҰЛ ТЕРМИНДЕРДІ ӨМІР СҮРУ БАРЫСЫНДА ҚАЛЫПТАСҚАН МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ, ІС-ӘРЕКЕТ ҰҚСАСТЫҚТАРЫН БІЛДІРЕТІН ӘДЕТ-ҒҰРЫП ДЕП ТҮСІНДІРІЛСЕ,
ЕКІНШІСІ – МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ЖОҒАРЫ КӨРСЕТКІШІ ДЕГЕН ПІКІРДІ ҰСТАНАДЫ. ЖАЛПЫ,
САЙЫП КЕЛГЕНДЕ ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ӘДЕП, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК
СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ӨЗ БАСТАУЫН СОНАУ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНАН АЛАДЫ. ОҒАН БАЛАМА
РЕТІНДЕ РИМДІК ӘЙГІЛІ ШЕШЕН ЦИЦЕРОН (Б.З.Д 106-43) ЖАСАҒАН МОРАЛЬДЫҚ ДЕГЕН
ЛАТЫНША СӨЗ НЕГІЗІНДЕ Б.З. IV ҒАСЫРДА МОРАЛЬ СӨЗІ ҚАЛЫПТАСАДЫ. СӨЙТІП,
ЭТИКА МЕН МОРАЛЬ БІР ҰҒЫМНЫҢ АТАУЫН БІЛДІРЕТІН БІР ҒАНА ТЕРМИН БОЛДЫ.
БЕРТІНДЕ БАСҚА ТІЛДЕРДЕ ДЕ ОЛАРҒА БАЛАМА СӨЗДЕР ШЫҚТЫ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ
ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНДА МОРАЛЬ СӨЗІ – МОРАЛЬ, ЭТИКА СӨЗІ ӘДЕП БОЛЫП
АЛЫНҒАН. МОРАЛЬ СӨЗІНІҢ ОРНЫНА АДАМГЕРШІЛІК ҚҰЛЫҚ СӨЗІ ҚОЛДАНЫЛА
БЕРЕДІ. АЛАЙДА ӘДЕП СӨЗІ КӨБІНЕСЕ ОРЫСТЫҢ ВЕЖЛИВОСТЬ, ТАКТ, ТАКТИЧНОСТЬ
СӨЗДЕРІНІҢ БАЛАМАСЫ РЕТІНДЕ ЖҰМСАЛАТЫНДЫҚТАН, ОЛ БІРҚЫДЫРУ ЖАҒДАЙДА
МОРАЛЬ, ЭТИКА ТЕРМИНДЕРІНІҢ ТОЛЫҚ МАҒЫНАСЫН БЕРЕ АЛМАЙДЫ.
ДЕМЕК ҚОРЫТЫНДЫЛАСАҚ, ҚАЗІРГІ КҮНДЕ КӨПТЕГЕН МАМАНДАР ЭТИКАНЫ ӘДЕПТАНУ
ДЕП ТЕ АУДАРЫП ЖҮР. ЕГЕР, БІЗ ЭТИКАНЫ РАЦИОНАЛДЫ МОРАЛЬМЕН
БАЙЛАНЫСТЫРСАҚ, ОНДА ОЛ ӘДЕПТІҢ РЕТТЕУШІЛІК ТАБИҒАТЫН ТҮСІНДІРЕДІ. ЭТИКА
МӘДЕНИЕТ ЖҮЙЕСІНЕ ОНЫҢ РАЦИОНАЛДЫҚ-ЛОГИКАЛЫҚ БАСТАМАСЫ РЕТІНДЕ АДАМ
ӨМІРІНДЕГІ ӘДЕПТІЛІК-АДАМГЕРШІЛІК КӨРІНІСТЕРІН РАЦИОНАЛДЫ ОЙЛАУ ТІЛІНЕ
АУДАРУЫ АРҚЫЛЫ ЕНЕДІ. ЭТИКАНЫ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА, АДАМНЫҢ КҮНДЕЛІКТІ
ӨМІРДЕ ҚОЛДАНАТЫН ПРИНЦИПТЕРІН ҚАДАҒАЛАЙТЫН ПРАКТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ДЕСЕК ТЕ
БОЛАДЫ. СОНЫМЕН, ЭТИКА – ҒЫЛЫМ САЛАСЫ БОЛСА, ӘДЕП – ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ
НЫСАНЫ, ҚОҒАМДЫҚ САНА-СЕЗІМ ФОРМАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ ЕКЕН.
2. ӘР ЕЛДІҢ ОРНАЛАСУ АЙМАҒЫ МЕН ТІРШІЛІК САЛТЫ, СОЛ СИЯҚТЫ, ӨМІР СҮРУ
ДАҒДЫЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ СОЛ ЕЛДІҢ ОРТАҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ, ЖҮРІС-
ТҰРЫСЫ МЕН ТЫНЫС-ТІРШІЛІГІ ҚАЛЫПТАСАДЫ. СОНДАЙ ҰЛТТЫҚ СИПАТТЫ
БЕЛГІЛЕЙТІН ҰҒЫМДАР ТІЗБЕГІ ӨТЕ КӨП ДЕСЕК, СОЛАР ЭТИКАДА ЖИНАҚТАЛЫП,
КӨРІНІС ТАБАДЫ. ҰЛТТЫҚ ЭТИКА ӨЗІНІҢ ТАРИХИ АЙҚЫНДЫЛЫҒЫМЕН ДЕ,
АДАМГЕРШІЛІК ҚУАТ-ТЕГЕУРІНІМЕН ДЕ, КӨЛ-КӨСІР МОЛДЫҒЫМЕН ДЕ ХАЛЫҚТЫҢ
РУХАНИ ӨМІРІНДЕ ЕРЕКШЕ ОРЫН АЛАДЫ. ҰЛТТЫҚ ЭТИКА, ҚАЗАҚ ЭТИКАСЫНЫҢ
ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ: СКИФ-САҚ, ҒҰН, ҮЙСІН, ҚАҢЛЫ МЕН ТҮРІК БІРЛЕСТІКТЕРІ
МӘДЕНИЕТІНЕН НӘР АЛҒАН. СОНАУ КҮЛТЕГІН ЕСКЕРТКІШТЕРІНЕН БАСТАУ АЛАТЫН
ТҮРКІ ЖҰРТЫНА ТҮГЕЛ ОРТАҚ ӨНЕГЕЛІК ЖАЗБА ЖӘДІГЕРЛІКТЕР ӨЗ АЛДЫНА БІР
ТӨБЕ РУХАНИ ТӨЛ МҰРАМЫЗ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ОЛАРҒА ЕКІНШІ ҰСТАЗ АТАЛҒАН
ӘБУ НӘСІР ӘЛ-ФАРАБИ (870-950Ж.Ж.), ӘУЛИЕ ШАЙЫҚ АТАНҒАН ҚОЖА АХМЕТ
ЙАССАУИ (1103(03)-1167), ҚОРҚЫТ (ҮІІІ Ғ.), МАХМҰТ ҚАШҚАРИ (ХІ Ғ.),
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН (ХІ Ғ.), АХМЕТ ЙЕГҮНЕКИ (ХІІІ Ғ.) ЖӘНЕ Т.Б. ОЙЛАРЫ
ЖАТАДЫ.
ЕНДІ, СОЛАРДЫҢ БІРАЗЫНА ТОҚТАЛЫП ӨТЕЙІК. ӘЛ-ФАРАБИ ЭТИКАСЫНЫҢ ЕҢ
ЖОҒАРЫ КАТЕГОРИЯСЫ – БАҚЫТ, ӨЙТКЕНІ, БАСҚА БІРДЕҢЕ ҮШІН ЕМЕС, ТЕК ӨЗІ ҮШІН
ҚАЖЕТ БОЛАТЫН ИГІЛІК ЖӘНЕ ЕҢ ЖОҒАРЫ ИГІЛІК ОСЫ БАҚЫТТЫҢ БОЙЫНА ШОҒЫРЛАНҒАН.
ЖЕКЕ БАСТЫҢ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАҒАНДА, БАҚЫТ ДЕГЕНІМІЗ, ҰЛЫ ҒҰЛАМАНЫҢ ПІКІРІНШЕ,
АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІГІНЕ НЕГІЗДЕЛЕДІ ЕКЕН. АҚЫЛ-ОЙ, АДАМГЕРШІЛІК ЭТИКАЛЫҚ
АДАМГЕРШІЛІКТЕН АЙЫРҒЫСЫЗ НӘРСЕ: АҚЫЛДЫ – ДЕМЕК, ОЛ, АДАМГЕРШІЛІГІ МОЛ,
ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ. ЖЕТІЛУ ҮШІН ӨЗІҢЕ-ӨЗІҢ БАРЫНША АДАЛ БОЛУЫҢ ҚАЖЕТ, МҰНЫҢ,
ӘСІРЕСЕ, ӨЗ БОЙЫҢДА БАР АБЗАЛ ҚАСИЕТТІ ТАНИ БІЛУГЕ, СОЛАРҒА ИЕ БОЛУҒА ЖӘНЕ
СОНЫ ДАМЫТУҒА ҚАТЫСЫ БАР. ӘЛ-ФАРАБИ: ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ ӨЗІНІҢ ӨЛІМІН ЗОРЛАП
ЖЕДЕЛДЕТУГЕ ТИІС ЕМЕС, ӨЙТКЕНІ, ӨМІРГЕ ДЕГЕН СҮЙІСПЕНШІЛІКТІҢ ӨЗІ ИГІЛІКТІҢ
САРҚЫЛМАС КӨЗІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ, - ДЕЙДІ. ОЛ ДҮНИЕДЕГІ ІЗГІЛІКТІ БАРЫНША
ЖОҒАРЫ БАҒАЛАЙ ОТЫРЫП, МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІ ДЕГЕН ТРАКТАТЫНДА ТУАТЫННЫҢ ЖӘНЕ
ӨЛЕТІННІҢ БӘРІ МӘҢГІ ӨЛМЕЙТІН НӘРСЕ ЕМЕС ДЕГЕН БАЙЛАМҒА КЕЛЕДІ. СОНДАЙ-АҚ,
ОЛ АДАМ ӨМІРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ЖАҒДАЙЛАРДЫ ЕКІ БӨЛІП ҚАРАСТЫРАДЫ: А) АРТЫНАН
МАДАҚТАУҒА ЖӘНЕ ЖАЗҒЫРУҒА БОЛМАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР; Ә) МАДАҚТАУҒА НЕМЕСЕ
ЖАЗҒЫРУҒА БОЛАТЫН ЖАҒДАЙЛАР. ЕКІНШІ ЖАҒДАЙДА АДАМ БАҚЫТҚА ЖЕТЕ АЛМАЙДЫ.
НӘТИЖЕСІНДЕ ӘРІ МАДАҚТАУҒА, ӘРІ ЖАЗҒЫРУҒА БОЛАТЫН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
ҚОСЫЛА КЕЛГЕНДЕ ОЛ АДАМ БАҚЫТҚА ЖЕТЕ АЛАДЫ. МҰНДАЙ ЖАҒДАЙЛАРДЫ ҮШКЕ БӨЛІП,
ТОПТАСТЫРАДЫ, ОЛАР: 1. АДАМ ӨЗІНІҢ ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ ҮШІН КЕРЕКТІ
ӘРЕКЕТТЕР, МЫСАЛЫ: ОРНЫНАН ТҰРУ, ОТЫРУ, КӨЛІККЕ МІНІП ЖҮРУ, КӨРУ, ЕСТУ ҮШІН
КЕРЕКТІ ӘРЕКЕТТЕР; 2. ЖАН АФФЕКТІЛЕРІ. МЫСАЛЫ: ҚҰШТАРЛЫҚ, РАХАТ, ҚУАНЫШ,
АШУ, ҚОРҚЫНЫШ, ЖАБЫРҚАУ, КҮЙІНУ, ҚЫЗҒАНЫШ, ЖӘНЕ Т.С.С.; 3. АҚЫЛ-ПАРАСАТ.
БҰЛ ҮШІНШІСІ АДАМНЫҢ БҮКІЛ ӨМІРІ БОЙЫНДА БОЛАДЫ НЕМЕСЕ КЕЙДЕ БОЛЫП, КЕЙДЕ
БОЛМАЙДЫ. БҰЛАРДЫҢ ӘРҚАЙСЫСЫ АДАМДА НЕ МАҚТАЛАДЫ, НЕ ЖАЗҒЫРЫЛАДЫ. ЕГЕР, ОЛ
ОҢБАЙТЫН ІС ІСТЕСЕ, ОНДА ОЛ ЖАЗҒЫРЫЛУҒА, АЛ ЕГЕР ІСІ ТАМАША БОЛСА, ОНДА
МАДАҚТАЛУҒА ЛАЙЫҚ. АЛ, ЕГЕР ДЕ, ОНЫҢ ЖАН АФФЕКТІСІ ОЙЛАҒАН ЖЕРДЕН ШЫҚПАСА,
ОНДА ОЛ ЖАЗҒЫРЫЛУҒА ЛАЙЫҚ, ЕГЕР КҮТКЕНДЕЙ БОЛЫП ШЫҚСА, ОНДА МАҚТАЛУҒА ЛАЙЫҚ
ДЕЙДІ.
ҚОРҚЫТ АТА ӨЗІНІҢ ӨСИЕТ СӨЗДЕРІНДЕ: ӨТІРІК СӨЗ ӨРГЕ БАСПАЙДЫ,
ӨТІРІКШІ БОЛҒАННАН ЖАРЫҚ КӨРІП, ӨМІР СҮРМЕГЕН КӨП АРТЫҚ. АТА ДАҢҚЫН
ШЫҒАРЫП, ӨЗІНІҢ ТЕГІН ҚУҒАН БАЛАҒА ЕШКІМ ЖЕТПЕЙДІ. АНАДАН ӨНЕГЕ КӨРМЕГЕН
ҚЫЗ ЖАМАН, АТАДАН ТАҒЛЫМ АЛМАҒАН ҰЛ ЖАМАН. СӨЗІНЕ БЕРІК, ШЫНШЫЛ АДАМҒА БҰЛ
ДҮНИЕДЕ ОТЫЗ ЖЫЛДЫ ҮШКЕ КӨБЕЙТІП, ӨМІР СҮРГЕН ДЕ АЗ. БАСҚАЛАРДАН ӨЗІН
ЖОҒАРЫ ҰСТАҒАН АДАМҒА ТӘҢІРІ БАҚ БЕРМЕЙДІ. ҚАРА ЕСЕКТІҢ БАСЫНА ЖҮГЕН
ТАҚҚАНМЕН ТҰЛПАР БОЛМАС ... , - ДЕСЕ, АЛ, АҚИҚАТТЫ АДАМНЫҢ ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ
МҰРАТЫНАН ІЗДЕП ӨТКЕН ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН ЕҢБЕКТЕРІНЕН АДАМГЕРШІЛІК
ҰСТАНЫМДАРЫ: ПАРАСАТ, АР-ОЖДАН, ӘДІЛЕТ ПЕН БАҚЫТ ЖАЙЛЫ СҰРАҚТАРҒА ТҮБІРЛІ
ЖАУАП АЛА АЛАСЫЗ. ҰЛЫ ОЙШЫЛ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНЕ АСА МӘН БЕРЕДІ: ӘЙЕЛ ЗАТЫН
СЫЙЛАУ ҚАЖЕТ, ЕГЕР, ОНЫҢ МІНЕЗІ КЕРЕМЕТ ЖАҚСЫ БОЛСА ЖҮЗІҢ ЖАРҚЫН БОЛАДЫ.
ҰЗАҚ ТАТУ-ТӘТТІ ЖҰБАЙЛЫҚ ӨМІРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ МЕН КЕПІЛІ – ОСЫ. БАР АСЫЛДЫҢ
ІШІНДЕ МАХАББАТ ЕРЕКШЕ ҚАСИЕТТІСІ. ОЛ ЖАН ДҮНИЕНІҢ ҚАЙТАЛАНБАС ЕРЕКШЕ КҮШІ,
РУХАНИ ЖЕТІЛГЕН ЖАНДАРДЫҢ БІРІН-БІРІ ӨЗІНЕ БАЛАЙТЫНДАЙ СЫЙЛАСТЫҒЫ, -
ДЕЙДІ. АЛ, ҚОЖА АХМЕТ ЙАССАУИ БОЛСА ОҚЫП, БІЛІМ АЛУ, ИМАНДЫ, ІЗГІ ҚАСИЕТТІ
БОЛУ, ЖАҚСЫ МЕН ЖАМАНДЫ АЙЫРА БІЛУ ДЕГЕН СИЯҚТЫ МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН УАҒЫЗДАЙДЫ. АХМЕТ ЙЕГҮНЕКИ ӨЗІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ДАСТАНЫНДА
МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІНЕ АСА МӘН
БЕРЕДІ, ІЗГІ ІСТЕРДІ, АДАМГЕРШІЛІКТІ, ИМАНДЫЛЫҚТЫ АЛДЫҢҒЫ ОРЫНҒА ҚОЯДЫ.
МАХМҰТ ҚАШҚАРИ ТІЛ МӘСЕЛЕСІНЕ АСА МӘН БЕРГЕН. ТІЛ – ТӘРБИЕЛІКТІҢ КӨРСЕТКІШІ
ЖӘНЕ АҚПАРАТ АЛМАСУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ДЕП ТҮСІНДІРЕДІ.
БҰДАН КЕЙІН ҰЛТТЫҚ ӘДЕП ІЛІМІ АСАН ҚАЙҒЫ, ШАЛКИІЗ, АҚТАМБЕРДІ, БҰҚАР
ЖЫРАУ, ШАЛ АҚЫН ЖӘНЕ Т.Б. ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ДА, КЕЙІНІРЕК ШОҚАН, ЫБЫРАЙ,
АБАЙ, ШӘКӘРІМ, Т.Б. ДҮНИЕТАНЫМЫНДА ДА ЗАМАН ТАЛАБЫНА ҚАРАЙ БИІК БЕЛЕСТЕН
КӨРІНЕДІ. СОНЫҢ ІШІНДЕ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДА ЭТИКА-ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР
БІРТҰТАСЫП КЕЛГЕН. МЫСАЛЫ, БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
– ҮЙЛЕСІМГЕ ҰМТЫЛУ, ЖАҚСЫЛЫҚ ПЕН ЖАМАНДЫҚТЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ, ТҰРМЫС
ЭСТЕТИКАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛСА, АЛ, ТӘТІҚАРА АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ПАТРИОТТЫҚ-
ОТАНСҮЙГІШТІК, АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ ОЙЛАР БІР-БІРІМЕН АСТАСЫП,
ТҰТАС ТӘЛІМ-ТӘРБИЕЛІК ИДЕЯЛАР ЖҮЙЕСІНЕ АЙНАЛҒАН. АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ
ШЫҒАРМАЛАРЫН ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ ДЕП АЙТУҒА ТОЛЫҚ НЕГІЗ БАР.
ӨЙТКЕНІ, ОНЫҢ ПОЭЗИЯСЫ ӘСЕМДІКТІ, ӘДЕМІЛІКТІ, ТРАГЕДИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДЫ
СУРЕТТЕУГЕ АРНАЛҒАН. ӨЗ ШЫҒАРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ ӨЗІ ӨМІР СҮРІП ОТЫРҒАН ЗАМАНЫНЫҢ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ИДЕАЛЫН КӨРСЕТУІ ЖӘНЕ ОҒАН ҰМТЫЛУЫ АҚТАМБЕРДІ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ТОЛЫҚТЫРАДЫ. ҮМБЕТЕЙДІҢ ЖЫР-ТОЛҒАУЛАРЫНДА ЭТИКА-
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАР ӨЗІ ӨМІР СҮРІП ОТЫРҒАН ЗАМАННЫҢ ТҰРМЫСТЫҚ КЕЛБЕТІНЕН
ТУЫНДАП, СОЛ КЕЗДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН СИПАТТАУ АРҚЫЛЫ КӨРІНЕДІ. МӘСЕЛЕН, ТҰРМЫС-
ТІРШІЛІГІ КӨШПЕЛІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫМЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ БОЛҒАН ҚАЗАҚ
ҚОҒАМЫНДА ТӨРТ ТҮЛІКТІҢ ОРНЫ ЕРЕКШЕ БОЛҒАНДЫҒЫ МӘЛІМ. СОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖЫРАУДЫҢ ТОЛҒАУЛАРЫНДА ТӨРТ ТҮЛІККЕ, ОЛАРДЫҢ СЫНЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЖОЛДАР
КӨПТЕП КЕЗДЕСЕДІ. БҰЛ БАҒЫТТАРДЫҢ ҰРПАҚ ҮШІН, ОНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ
ҮШІН МАҢЫЗЫ ӨЛШЕУСІЗ. СОЛ СИЯҚТЫ, ҰРПАҚТЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ ҮШІН МАҢЫЗЫ
ЗОР ӨЛЕҢДЕР ШАЛ АҚЫНДА КӨПТЕП КЕЗДЕСЕДІ. ДОС БОЛМА МАЙДА ТІЛДІ
КҮЛГЕНМЕНЕН, СЫРТЫ ҒАНА ЖЫЛТЫРАП ЖҮРГЕНМЕНЕН ДЕП ӨСИЕТ АЙТҚАН ШАЛ АҚЫН
СЫРТҚЫ СҰЛУЛЫҚ ПЕН ІШКІ СҰЛУЛЫҚТЫҢ АРАҚАТЫНАСЫН АШЫП БЕРДІ. ӨЛЕҢДЕРІНДЕ ШАЛ
АҚЫННЫҢ ІШКІ ДҮНИЕСІ, ОНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚАБЫЛДАУ ЖҮЙЕСІ АНЫҚ КӨРІНІС БЕРЕДІ.
АҚЫННЫҢ ТҮСІНІГІНДЕ ӨМІРДЕГІ ҮЙЛЕСІМ – АРТЫНА ҰРПАҚ ҚАЛДЫРУ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ШАЛ АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ БАРЫСЫНДА ОНДАҒЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС, МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ, ЖАҚСЫЛЫҚ ПЕН ЖАМАНДЫҚ, ӘСЕМДІК ПЕН ҰСҚЫНСЫЗДЫҚ,
АСҚАҚТЫҚ ПЕН ТӨМЕНДІК ЭСТЕТИКАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҚҰРЫЛҒАНЫН КӨРЕМІЗ. БҰЛ АҚЫННЫҢ
АЛДЫНДАҒЫЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ – ОЛ ТЕК СИПАТТАП ҚАНА ҚОЙМАЙ, СОНЫМЕН БІРГЕ,
ҮЛГІ АЛУҒА, ЖАМАННАН ЖИРЕНУГЕ, ЖАҚСЫДАН ҮЙРЕНУГЕ ШАҚЫРАДЫ, ЯҒНИ ТІКЕЛЕЙ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
Абай қазақ этикасының түбегейлі ұстанымы – Адам болу талап-
мұраттарын жоғары деңгейге қояды. Орыс білімі мен ислам дінінің
құндылықтарын тоғыстырып, қазақ адамын заман талаптарына сай қалыптастыруға
ұмтылады. Еуропалық білім жүйесінің озық жақтарын қазақ қоғамына
сәйкестендіруге тырысады және Адам болуды негізгі бағдар ретінде
қабылдайды. Этика тақырыбын қозғағанда иман мәселесіне көп көңіл аударады.
Ұят кімде болса иман сонда деген мақалды Абай өзінің отыз алтыншы сөзіне
негіз етіп, ұят түсінігін екі түрге бөліп қарастырады: надандықтан
туындайтын ұят; иманға қатысты шын ұят. Олардың айырмашылығын ұяттың пайда
болуы себептерінен іздестіреді. Біріншісі – не шариғатқа, не ақылға теріс,
жазығы жоқ болса да өзінен-өзі қысылатын жалқаулық, жалтақтық, қорқақтық,
жігерсіздік, жауапсыздықтан туындайды; екіншісі – не шариғатқа, не ақылға,
не адамгершілікке кесел тигізетін, не нәпсінің жолында абыройға нұқсан
келтіруден басталатын, өзіне ішкі жаза тарттыратын жоғары сезім. Ұят деген
адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп
қылған қысымның аты, – деп анықтайды Абай. Бастапқы мағынасы тұрғысынан
болсын, санаға ену жолынан болсын иман ұғымында діни мазмұн басым
екендігіне қарамастан, гуманист Абай иманды адамшылық өлшемі ретінде
қабылдайды.
ШӘКӘРІМ БОЛСА ӨЗІНІҢ ҮШ АНЫҚ АТТЫ ЕҢБЕГІНДЕ ӘДЕПТАНУДЫҢ КӨПТЕГЕН
СҰРАҚТАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АШЫП КӨРСЕТЕДІ, МОРАЛЬДЫ АР ІЛІМІ ДЕП
ҚАРАСТЫРАДЫ. АР-ОЖДАННЫҢ МАЗМҰНЫН НЫСАП, ӘДІЛЕТ, МЕЙІРІМ ҚҰРАЙДЫ ДЕП
ДӘЛЕЛДЕП, ОЛАРДЫ АДАМШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫРАДЫ.
СОНЫМЕН, ҚОРЫТЫНДЫЛАЙ КЕЛЕ, КӨП КӨҢІЛІН АУЛАЙ БІЛУ, КІШІЛІК ТАНЫТУ,
ИБАЛЫЛЫҚ КӨРСЕТУ – ӘРІ ТӘРБИЕЛІЛІКТІҢ, ӘРІ МӘДЕНИЕТТІЛІКТІҢ НЫШАНЫ, ЯҒНИ,
ҮЛКЕН ӨНЕР, ӨНЕГЕ. ДЕМЕК, ӘДЕПТАНУДЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ АДАМҒА ЖАМАНДЫҚТЫҢ
ЗИЯНДЫЛЫҒЫН ТҮСІНДІРІП, ОДАН БОЙЫН АУЛАҚ САЛУҒА ҮЙРЕТІП, ТУРА ЖОЛДЫ –
ӘДЕПТІЛІК, АДАМГЕРШІЛІК ЖОЛЫН СІЛТЕУІ. ЖАҚСЫ АДАМ БОЛУ ҮШІН – ӘДЕПТІЛІК-
ИНАБАТТЫЛЫҚ ҮРДІСТЕРІН БОЙЫНА ДАРЫТЫП, ҮЙРЕНУІ КЕРЕК. ӨЙТКЕНІ, ӘДЕПТІЛІК
НӘСІЛ ҚУАТЫН НӘРСЕ ЕМЕС. БҰҒАН АТА-БАБАМЫЗДЫҢ ҰЯДА НЕ КӨРСЕ, ҰШҚАНДА СОНЫ
ІЛЕДІ, БІР АТАДАН АЛА ДА ТУАДЫ, ҚҰЛА ДА ТУАДЫ, ҚАС БАТЫРДАН ҚОРҚАҚ, ҚАС
ШЕБЕРДЕН ШОРҚАҚ, ҚАС ЖОРҒАДАН ЖОРТАҚ ТУУЫ МҮМКІН ДЕГЕН СИЯҚТЫ Т.Б.
МАҚАЛДАРЫ ДӘЛЕЛ БОЛА АЛАДЫ. ДАНЫШПАНЫМЫЗ АБАЙ ДА: ҚОЛЫМДА БИЛІК КҮШІ
БОЛСА, АДАМ МІНЕЗІН ЖӨНДЕУГЕ БОЛМАЙДЫ ДЕГЕН КІСІНІҢ ТІЛІН КЕСЕР ЕДІМ, -
ДЕГЕН СӨЗІНІҢ МӘНІ ДЕ СОҒАН ДӘЛЕЛ ЕМЕС ПЕ?
ӘДЕПТІЛІК – АДАМГЕРШІЛІКТІҢ БАСТЫ БЕЛГІСІ, ОНЫҢ БІРІНШІ ШАРТЫ. ОЛ
ИМАНДЫЛЫҚҚА, АР-ҰЯТҚА БАЙЛАНЫСТЫ. ҚАЗАҚТА “ЖАҚСЫ АДАМ”, “ЖАМАН АДАМ” ДЕГЕН
ҰҒЫМ БАР. ЖАҚСЫ АДАМ – МӘДЕНИЕТТІ, КІШІПЕЙІЛ, СЫПАЙЫ, АЛ ЖАМАН АДАМ –
АРСЫЗ, ДӨРЕКІ, МЕНМЕНШІЛ ДЕГЕН МАҒЫНАНЫ БІЛДІРЕДІ. “ӘДЕПТІҢ НЕ ЕКЕНІН,
ӘДЕПСІЗ АДАМДЫ КӨРГЕНДЕ БІЛЕРСІҢ”, - ДЕЙДІ ДАНА ХАЛЫҚ.
Әдеп сақтау, ол қоғам мүшелерін ата-бабадан қалған, бұрыннан
қалыптасқан әдептілік ережелерін бұзбауға міндеттейді. Әдепті бұзған адамға
қауым мүшелері кінә тағып, оған моральдық талап қоюға құқылы, себебі әдепті
сақтау – әлеуметтік дәстүріміздің негізі, халқымыздың ғасырлар бойы
тәжірибе арқылы жиған қадір-қасиетінің өлшемі.
Адам болмысынан жүз пайыз жақсы, не жаман болып жаратылмайды.
Күнделікті өмірде көру, есту, сезу арқылы олардың санасы қалыптасып,
дүниетанымы, өмірге көзқарасы, мінез-құлқы пайда болады. Осы қасиеттер
арқылы адамның ішкі жан дүниесі бір жүйеге келіп, оның өмірдегі
құндылықтары, идеалы, нанымы қалыптасады. Яғни әрбір адам әдепті, не
әдепсіз болып тумайды, оған отбасы, балабақша, мектеп, қоршаған орта,
қоғамдық институттар әсер етеді.
Сонымен бірге, әдеп тәрбиесі адамның құлқын қалыптастырып,
адамгершілік сапасын жетілдіреді. Әдептілік адамның бойына қандай да бір
іске бейімділік белгілерін егуді емес, оны кісілігі тұтас тұлға етіп
тәрбиелеуді, тұрақты ізгілік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді. Оның
мәнісі – өзінің әдептілік санасын қалыптастыру, соның жоғары көрінісі –
ожданға, әдеп-инабаттылық өлшемдерінен бас тартқызбайтын ұжданға ие болуды
білдіреді. Демек, әдептілік – турашылдық, азғыруға қарсы тұру, ізгілік
талаптарының бұзылуына, өзін-өзі орынсыз ақтауға қарсы тұру тілегі, әрі
ұялу сезімі, адамдарға қайырымдылық, мейірбандылық, шапағат көрсету,
қанағатшылдық, өзін басқаның орнына қоя білу мәрттігі, адамдарды жақсы
көріп қана қоймай, оларға қызмет қылу тілегі, қайырлы іс істеуге,
жамандыққа қарсы тұруға ұмтылу, кішіпейілділік, пәктілік, өзінің және
өзгенің де тілектеріне құрметпен қарау, ұқыптылық, тазалық, т.с.с.
ұғымдарды қамтиды.
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕҢ БАСТЫ ҰСТАНЫМЫ – БАЛАҒА ЖАС
КЕЗІНДЕ ТӘРБИЕ БЕРУ, ЯҒНИ АТАНЫҢ ҚАНЫМЕН, АНАНЫҢ АҚ СҮТІМЕН БОЙЫНА СІҢІРУ.
БҰЛ ЖӨНІНДЕ ХАЛЫҚ АРАСЫНДА КЕҢ ТАРАЛҒАН МЫНА ТАҒЫЛЫМДЫ ӘҢГІМЕДЕ АНЫҚ
КӨРІНЕДІ. КҮНДЕРДІҢ КҮНІНДЕ ҰЛЫҚПАН ХӘКІМНІҢ АЛДЫНА БІР ЖҰП ЖАС ЖҰБАЙЛАР
КЕЛІП: УА, ДАНЫШПАН АТАМЫЗ, БІЗГЕ СӘБИІМІЗДІ ҚАЛАЙ ЖАҚСЫ ТӘРБИЕЛЕУІМІЗ
КЕРЕК ЖӨНІНДЕ АҚЫЛ БЕРІҢІЗШІ, -ДЕПТІ. СОНДА ХАКІМ: БАЛАЛЫ БОЛҒАНДАРЫҢЫЗҒА
ҚАНША БОЛДЫ?, - ДЕП СҰРАПТЫ. АЛТЫ АЙ ӨТТІ, - ДЕЙДІ ЕКЕУІ ЖАРЫСА ЖАУАП
ҚАТЫП. ҚАП, ӘТТЕГЕН-АЙ, АЛТЫ АЙҒА КЕШІГІП ҚАЛЫПСЫҢДАР, - ДЕЙДІ СОНДА
ҒҰЛАМА. БҰДАН АДАМДЫ ТӘРБИЕЛЕУ, СОНЫҢ ІШІНДЕ АДАМГЕРШІЛІК, ӘДЕП ТӘРБИЕСІ ДЕ
СӘБИДІҢ ШЫРЫЛДАП ЖЕРГЕ ТҮСКЕН СӘТІНЕН БАСТАУҒА ТИІС ЕКЕНІН КӨРЕМІЗ. СОҒАН
ОРАЙ, ХАЛҚЫМЫЗ ДА ЖАСТА БЕРГЕН ТӘРБИЕ – ЖАС ҚАЙЫҢДЫ ИГЕНДЕЙ ДЕМЕЙ МЕ.
ҚОҒАМНЫҢ МӘДЕНИ ДЕҢГЕЙІН КӨРСЕТУМЕН ҚАТАР, ТӘРБИЕ ТАЛАПТАРЫНЫҢ НЕГІЗІН
ҚҰРАЙТЫН, АДАМДАРДЫҢ ҚОҒАМДАСЫП ӨМІР СҮРУІНІҢ, ӘРІ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ЕҢ МАҢЫЗДЫ
ФОРМАСЫ – ДӘСТҮР, ӘДЕТ-ҒҰРЫП ПЕН САЛТ-САНА, ҚОҒАМДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР
ТҮРЛЕРІН КӨРСЕТЕДІ. ОЛ ТАРИХИ НЕГІЗДЕ ҚАЛЫПТАСЫП, ҰРПАҚҚА БЕРІЛЕТІН ӘДЕТ-
ҒҰРЫП, ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ ТӘРТІП НОРМАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ДӘСТҮР ӨЗІНІҢ НЕГІЗІ
МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ, ӨМІР СҮРУІ ЖАҒЫНАН БАРЫНША ҰЛТТЫҚ СИПАТТА БОЛАДЫ. ӨЙТКЕНІ,
ХАЛЫҚТЫҢ, СОНЫҢ ІШІНДЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІРЛІК ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ
ОСЫ ҒАСЫРЛАР БОЙЫ ЖИНАҚТАЛҒАН САЛТ-ДӘСТҮР МЕН ӘДЕТ-ҒҰРЫПТЫҢ БОЙЫНДА
ШОҒЫРЛАНҒАН. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ТІПТІ, СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІНЕ АСА МӘН БЕРГЕН. ӨЙТКЕНІ,
ӘДЕП, АДАМШЫЛЫҚТЫҢ ӨЗІ – ОСЫ АМАНДАСУДАН БАСТАЛАДЫ ДЕП ТҮЙГЕН. ОНЫҢ
ШАРАПАТЫ МЕН КЕРЕМЕТІ СОНДА, ЖҰМЫР БАСТЫ ПЕНДЕЛЕРДІҢ БІР-БІРІНЕ ЖЫЛЫ МЕЙІР
МЕН КЕҢ ПЕЙІЛ КӨРСЕТУІНДЕ, ДОСТЫҚТЫ, ӨЗАРА ЖАҚЫНДЫҚТЫ БЕЙНЕЛЕУДЕ АСА ЗОР
МАҢЫЗҒА ИЕ. ХАЛҚЫМЫЗ ҚАШАНДА БЕЙБІТ, БАСЫ АМАН, БАУЫРЫ БҮТІН, ТАТУ-ТӘТТІ,
СЫЙЛАСЫП ӨМІР СҮРУДІ АҢСАП, АРМАНДАҒАН. ӘРІ СОНЫҢ НЕГІЗІН СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІ
САЛҒАН. СОНЫҢ БЕЛГІСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚ АРАСЫНДАҒЫ СӘЛЕМНЕН КЕТКЕН ЖОҚ,
СӘЛЕМ – СӨЗ АНАСЫ, СӘЛЕМІ ТҮЗУ, ТӘҢІРДІҢ СӘЛЕМІН САЛДЫ, СӘЛЕМІН
ҚАБЫЛ АЛДЫ ДЕГЕН СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ҚАЛЫПТАСҚАН. БҰДАН БАЙҚАЙТЫНЫМЫЗ,
СӘЛЕМДЕСУ ДӘСТҮРІ – ҚАДЫМ ЗАМАННАН БЕРГІ АДАМГЕРШІЛІК, ПАРАСАТ БЕЛГІСІ
БОЛЫП ТАБЫЛАТЫНДЫҒЫ. СӘЛЕМ БЕРУ – ӨТКІНШІ МІНДЕТ ЕМЕС, ӨМІРЛІК МІНДЕТ, ОДАН
ЖАЛЫҒУҒА ДА, ЖАҢЫЛУҒА ДА ҚАҚЫМЫЗ ЖОҚ ДЕП БІЛГЕН ХАЛҚЫМЫЗ ӘДЕПТІ ЕЛДІҢ
БАЛАСЫ АЛЫСТАН СӘЛЕМ БЕРЕДІ ДЕП ТҮЙГЕН.
ОСЫНДАЙ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БОЙЫНА ЖИҒАН ДӘСТҮРЛЕРІМІЗ ӨТЕ КӨП.
СОНЫҢ БІРІ – БЕТАШАР ДӘСТҮРІ БОЛЫП САНАЛАДЫ. УАҚЫТ ӨТЕ КЕЛЕ КЕЙБІР
ДӘСТҮРІМІЗ ЕСКІРІП, ТАРИХ АРЕНАСЫНАН КЕТІП ЖАТСА, КЕЙБІРІ ЗАМАНЫНА ҚАРАЙ
ӨЗГЕРІП, БЕЙІМДЕЛІП, ЖАҢА КЕЙІПКЕ ТҮСІП ОТЫРАДЫ. БЕТАШАР – ӘЛІ КҮНГЕ
ДЕЙІН ӨЗ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ЖОЙМАҒАН ДӘСТҮР ТҮРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ЖЫРДЫҢ БОЙЫ ТҰНЫП
ТҰРҒАН ЭТИКА-ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ. БЕТАШАР АЙТУШЫ ЖИНАЛҒАН ЖҰРТТЫҢ КӨҢІЛ-
КҮЙЛЕРІН КӨТЕРУМЕН БІРГЕ, ЕКІ ЖАСТЫҢ РУХАНИ ДҮНИЕСІН БАЙЫТЫП,
ТЫҢДАУШЫЛАРДЫҢ ЖҮРЕГІНЕ АДАМШЫЛЫҚ ПЕН ІЗГІЛІКТІҢ НҰРЫН ЖЕТКІЗУГЕ ТЫРЫСАДЫ.
БЕТАШАРДЫҢ ТАҒЫ БІР МІНДЕТІ – КЕЛІП ТҮСКЕН КЕЛІНДІ ЖАҢА ШАҢЫРАҚТЫҢ
АСТЫНДАҒЫ ЖАНДАРМЕН ТАНЫСТЫРАДЫ. АЛ КЕЛІНШЕК БОЛСА, ТІЗЕСІН БҮГІП, БАСЫН
ИІП ТАҒЗЫМ ЕТЕ СӘЛЕМ БЕРЕДІ. МЫСАЛЫ:
БЕТІҢДІ, КЕЛІН, АШҚАНЫМ
ЖАҢА ЖҰРТҚА ҚОСҚАНЫМ.
ЖАСЫ ҮЛКЕНДІ СЫЙЛАП ЖҮР,
ҚҰРМЕТ ҚЫЛА ЖАСҚАНЫП.
БАЛАЛЫҚ КҮНІҢ ӨТТІ ЕНДІ,
АНАЛЫҚ КҮНІҢ ЖЕТТІ ЕНДІ,
ЖАҢА ДӘУРЕН ЕСІГІ,
АЛДЫҢНАН, ҚАЛҚАМ, АШЫЛДЫ... БҰДАН БАЙҚАЙТЫНЫМЫЗ - ЖАҢА ТҮСКЕН ЖАС
КЕЛІННІҢ БОЙЫНА АДАМДЫҚ, ТӘЛІМ-ТӘРБИЕЛІК МҮДДЕЛЕРДІ СІҢІРУ. ЖАСЫ КІШІДЕН
ҚАРТ АДАМҒА ДЕЙІН БӘРІН ТАНЫСТЫРА ОТЫРЫП, ЕСТЕ САҚТАП ҚАЛУЫ МЕН СОҒАН ОРАЙ
ІЗЕТТІЛІК КӨРСЕТУІН ТАЛАП ЕТЕДІ. ДӘСТҮРДЕН АТТАП, КӨРГЕНСІЗДІК ІСТЕМЕУГЕ
ШАҚЫРАДЫ.
3. ЭТИКА (ГРЕК. ЕTHІCA, ETHOS – ӘДЕТ) ЕЖЕЛГІ ГРЕКТІҢ ЭТОС ДЕГЕН
СӨЗІНЕН ШЫҚҚАН, АЛ, МОРАЛЬ СӨЗІ ЛАТЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН. ОСЫ ТҰРҒЫДАН
АЛҒАНДА ЭТИКА, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК СӨЗДЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
МАҒЫНАЛЫҚ ТҮСІНІКТІ АЖЫРАТА БІЛГЕН ЖӨН.
ЭТИКА, МОРАЛЬ ПРОБЛЕМАСЫ САЛАСЫНДА БАСЫЛЫМ КӨРГЕН ШЕТ ЕЛ ҒАЛЫМДАРЫ
ЕҢБЕКТЕРІНДЕ КӨРІНІС АЛҒАН ЭТИКА, МОРАЛЬ ҰҒЫМДАРЫНА БЕРІЛГЕН ҒЫЛЫМИ
АНЫҚТАМАЛАР ДА БІРІН-БІРІ ТОЛЫҚТЫРАДЫ. СОЛАРДЫҢ ІШІНДЕ И.КОННЫҢ ЭТИКА –
ӘЛЕУМЕТТІК-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМ, АЛ МОРАЛЬ – ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ ДЕГЕН
АНЫҚТАМАНЫ ҚОЛДАЙМЫЗ.
ДЕМЕК, ЭТИКА ҰҒЫМЫНДА МОРАЛЬДЫҚ КӨРІНІСТЕРДІҢ АСА МАҢЫЗДЫ САЛАСЫ МЕН
ОЛАРДЫҢ ТЕОРИЯ ЖҮЗІНДЕ ІСКЕ АСЫРЫЛУЫ КӨРСЕТІЛЕДІ. ОЛАРДА АДАМГЕРШІЛІКТІ
БІЛІМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ТҮПКІ МАҚСАТЫ КӨРІНІС ТАПСА, МОРАЛЬ
ҰҒЫМЫНДА ЭТИКАНЫҢ ІРГЕЛІ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ҚАЛАНАДЫ
ЕКЕН. ОЛАР МОРАЛЬДЫҚ БАҒЫТТА АДАМДАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІКТІ ӘРЕКЕТІН НОРМАТИВТІ
БАҒАЛАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІЛІГІН АЙҚЫНДАЙ ОТЫРЫП, ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТТІҢ ЖЕТЕКШІ РОЛІН
АТҚАРАДЫ.
ЭТИКАНЫҢ КАТЕГОРИЯЛАРЫ БІРТЕКТІ БОЛМАЙДЫ. ОНЫ НЕГІЗГІ ҮШ ТОПҚА
ТОПТАСТЫРАМЫЗ. БІРІНШІСІ – АДАМГЕРШІЛІКТІҢ ӨЗІНДІК МӘНІН, ТҰЛҒАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕМДІК ДАМУДЫҢ ТҮПКІ МАҚСАТЫН, МОРАЛЬДЫҢ ЖАЛПЫ БАСТАПҚЫ ПРИНЦИПТЕРІН
АЙҚЫНДАЙДЫ, ОЛАР:
• ИГІЛІК;
• ЖАҚСЫЛЫҚ;
• РАХЫМШЫЛДЫҚ;
• ШЫНДЫҚ;
• БАҚЫТ;
• ӘДІЛЕТТІК;
• МАХАББАТ;
• СҮЙІСПЕНШІЛІК; Т.Б.
ҚОЯНДЫ ҚАМЫС ӨЛТІРЕДІ, ЕРДІ НАМЫС ӨЛТІРЕДІ ДЕГЕН ХАЛҚЫМЫЗ АРЫҢДЫ
ЖАСЫҢНАН САҚТА, А, ҚҰДАЙ, АБЫРОЙЫМНАН АЙЫРА КӨРМЕ ДЕП АБЫРОЙЫНЫҢ
ТӨГІЛМЕУІН ТІЛЕЙДІ. АДАМШЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗІ – АБЫРОЙЫНДА ДЕП БІЛЕДІ. АБЫРОЙ
АДАМНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ БЕЙНЕСІН, БЕДЕЛІН ТАНЫТАДЫ. ОЛ – АЙНАЛАДАҒЫ АДАМДАРДЫҢ,
ХАЛЫҚТЫҢ, ҚОҒАМНЫҢ БЕЛГІЛІ БІР КІСІГЕ, ТІПТІ ӨЗІНЕ ДЕГЕН АРДАҚТАҒАН,
АЯЛАҒАН, ҚҰРМЕТТЕГЕН КӨЗҚАРАСЫ. ОДАН АЙЫРЫЛУ – ӨТЕ АУЫР ЖАЗА БОЛЫП
ЕСЕПТЕЛГЕН. СОНДЫҚТАН ДА, АР-НАМЫС ҮШІН ЖАНЫН ДА ҚИҒАН.
ЕКІНШІ БІР ҮЛКЕН ТОБЫ – ТҰЛҒАНЫҢ ЖАЛПЫЛАМА АДАМГЕРШІЛІКТІ НЕГІЗДЕРІН
АНЫҚТАЙДЫ, ОЛАР:
• ПАРЫЗ;
• ҰЯТ;
• АР;
• НАМЫС;
• АБЫРОЙ; ЖӘНЕ Т.Б.
АДАМНЫҢ АЙТҚАН СӨЗІНЕ, ІС-ӘРЕКЕТІНЕ МОРАЛЬДЫҚ БАҚЫЛАУ ЖАСАП, ОНЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТКЕ ЖАТАТЫН-ЖАТПАЙТЫНЫНА БАҒА БЕРІП ОТЫРАТЫН АДАМНЫҢ АРЫ,
ЯҒНИ, ОНЫҢ ІШКІ ЖАН-ДҮНИЕСІНІҢ СЕЗІМДІК ҚАСИЕТІ. АР-НАМЫС АДАМНЫҢ АҚЫЛ-
ОЙЫН, МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН, ӘДЕТ-ҒҰРПЫН БІР ЖҮЙЕГЕ КЕЛТІРІП, ОНЫ РЕТТЕП ОТЫРАДЫ.
ӨЗІНІҢ БАСҚА АДАМДАР АЛДЫНДАҒЫ АБЫРОЙЫН, МІНДЕТІН, ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ОСЫ АР-
НАМЫСЫ АРҚЫЛЫ СЕЗІНІП, ӘР КЕЗ ИМАНДЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫНДА ЖАУАП БЕРУГЕ МӘЖБҮР
БОЛЫП ОТЫРАДЫ.
Күнделікті өмірде адам әртүрлі жағдайларға кездеседі және барлық
уақытта қандай жағдайда қалай әрекет жасау керектігін алдын ала біліп,
жоспарлап отыру мүмкін емес.
Сондықтан да, адамның моральдық әрекетін реттеп, жөнге салып отыратын
оның ар-ұяты болып табылады. Яғни, ар-ұятты адамның қателесуінен, абыройына
нұқсан келтіретін іс-әрекеттен сақтандырып, оның адамгершілік қасиетін
күзетіп отыратын сақшысы деуге болады. Ар-намыс адамның сана-сезімін, ішкі
жан дүниесін бақылап, оған моральдық баға беріп, үкім шығарып отырады.
Мұндай жағдайды адам өмірінен көптеп кездестіруге болады.
Ал үшінші тобы болса, моральдың ашу-ыза, табалау ұғымында
шоғырланған, жағымсыз принциптерінің соңғы көріністерін белгілейді. Оның
мазмұнын:
• ӨТІРІК;
• КӨРЕАЛМАУШЫЛЫҚ;
• ЖЕККӨРУШІЛІК;
• САТҚЫНДЫҚ;
• ЖАУЫЗДЫҚ;
• ОҢБАҒАНДЫҚ; ӘРІ ТАҒЫ БАСҚА АДАМГЕРШІЛІККЕ ЖАТ ТҮСІНІКТЕР ТУРАЛЫ
КӨРІНІСТЕР АШАДЫ. ХАЛҚЫМЫЗ ОНДАЙ ЖАҒЫМСЫЗ ПРИНЦИПТЕРГЕ КҮНШІЛДІК,
ЖАЛҚАУЛЫҚ, ӨЗІМШІЛДІК, СУАЙТТЫЛЫҚ, ЕКІ ЖҮЗДІЛІК, МЫЛЖЫҢДЫҚ,
ӨСЕКШІЛДІК, Т.Б. СИЯҚТЫ РУХАНИ КЕСЕЛГЕ ЖАТАТЫН НЕМЕСЕ МАСКҮНЕМДІК,
НАШАҚОРЛЫҚ, ҚҰМАР ОЙЫНДАРЫН ОЙНАУ СИЯҚТЫ АДАМДЫ ЖАН МЕН ТӘН
ЖАҒЫНАН БІРДЕЙ АЗҒЫНДАТАТЫНДАРДЫ ЖАТҚЫЗАДЫ. ОЛ ЖӨНІНДЕ ӨТІРІКТІҢ
ҚҰЙРЫҒЫ БІР-АҚ ТҰТАМ, ИГІЛІКТІ ІСТІ ӨСЕК БҰЗАДЫ, ПАСЫҚ АДАМ
БЕЛГІСІ: ӨЗІ БОЛА АЛМАЙДЫ, БОЛҒАНДЫ КӨРЕ АЛМАЙДЫ, Т.С.С. ҰЛАҒАТТЫ
СӨЗДЕРДІ ҚАЛДЫРҒАН.
МОРАЛЬ – АДАМДАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН НОРМАТИВТІ ТҰРҒЫДА РЕТТЕЙТІН ТӘСІЛ.
ОЛ МОРАЛЬДЫҚ САНА МЕН МОРАЛЬДЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІН ҚҰРАЙТЫН ӘЛЕУМЕТТІК
БОЛМЫСТЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ИДЕАЛДЫҚ САЛАЛАРЫН ҚАРАСТЫРАДЫ.
МОРАЛЬДЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР:
• ІЗГІЛІК;
• БОРЫШ;
• ШЫНШЫЛДЫҚ;
• АБЫРОЙ;
• ҰЖДАН;
• ЖАУАПКЕРШІЛІК.
АТА-БАБАЛАРЫМЫЗ МОРАЛЬДЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫН ҚАТАҢ САҚТАП, КЕЛЕШЕК ҰРПАҚҚА ДА
АМАНАТ ЕТІП ОТЫРҒАН. МЫСАЛ КЕЛТІРЕТІН БОЛСАҚ, АТАЛАРЫМЫЗ БІРЕУДІҢ ЖИНАП-
ТЕРГЕН ДҮНИЕ-МАЛЫНА ҚЫЗЫҒУДЫ, КӨЗ АЛАРТУДЫ ЖАЗҒЫРҒАН. ОЛАР ЕКІ СӨЗДІҢ
БІРІНДЕ КІСІНІҢ ҚАҚЫ КЕТПЕУІН ТАПТАП АЙТЫП ОТЫРҒАН. ӘСІРЕСЕ, ЖЕТІМ-ЖЕСІРДІҢ
АҚЫН ЖЕУДІ ЗОР КҮНӘ, АДАМДЫҚТАН ШЫҚҚАНДЫҚ, ИМАНСЫЗДЫҚ ДЕП БІЛГЕН. ХАЛЫҚ
АРАМДЫҚ БАР ЖЕРДЕ – САТҚЫНДЫҚ, ӘДІЛЕТСІЗДІК БАР ЖЕРДЕ – ЖӘБІР, ЖАЛҒАНДЫҚ
БАР ЖЕРДЕ – ҚИЯНАТ БОЛАТЫНЫН ӨМІР ТӘЖІРИБЕСІНЕН АНЫҚТАҒАН. БҰЛ ЖӨНІНДЕ АБАЙ
АТАМЫЗ КІСІ АҚЫСЫН ЖЕГЕН СҰМ-СҰРҚИЯЛАРДЫ ҚАТТЫ ШЕНЕЙ ОТЫРЫП: АРАМДЫҚТАН
ЖАМАНДЫҚ КӨРМЕЙ ҚАЛМАС, МЫҢ КҮН СЫНБАС, БІР КҮН СЫНАР ШӨЛМЕК, - ДЕП
АРАМДЫҚТЫҢ АҚЫРЫ ҚАТЕРЛІ ДЕП ОЙ ТҮЙЕДІ.
ОСЫЛАЙША, АТА-БАБАЛАРЫМЫЗ ІШІП-ЖЕЙТІН АС-СУЫН ҒАНА ЕМЕС, ІС-ҚЫЛЫҒЫН,
ТӘРТІБІ МЕН ӘДЕТІН ДЕ АДАЛ, АРАМҒА БӨЛГЕН.
МОРАЛЬДЫҢ АТҚАРАТЫН МІНДЕТІ – ГУМАНДЫҚ (ГУМАНИЗМ ДӘСТҮРЛІ ТҮРДЕ
МОРАЛЬДЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ ПРИНЦИПІ РЕТІНДЕ САНАЛАДЫ) ЖӘНЕ АДАМГЕРШІЛІК
ИДЕАЛДАРЫНА СӘЙКЕС ТАРИХИ ТҰРМЫС-ТІРШІЛІГІНЕ НАҚТЫ РУХАНИ БАҒЫТ БЕРУ.
МОРАЛЬ – ТАРИХИ ҰҒЫМ. ОЛ АДАМЗАТ ПАЙДА БОЛҒАННАН БАСТАП ӘЛЕУМЕТТІК
ТҰРМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫН АНЫҚТАЙТЫН ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ
ҚАТАРЫНА ЖАТАДЫ ЖӘНЕ АДАМ МЕН ҚОҒАМ ҚАНША ӨМІР СҮРСЕ, СОНША ОНЫҢ МАҢЫЗДЫ
ҚАСИЕТІ БОЛЫП ҚАЛА БЕРЕДІ. БҰНЫ АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ ҚОҒАМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫ, ҚҰЛДЫҚ ҚОҒАМ МЕН ОРТА ҒАСЫР КЕЗЕҢІНДЕГІ МОРАЛЬ, ЖАҢА ЖӘНЕ
ЖАҢАРҒАН КЕЗЕҢДЕГІ ЭТИКА, ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ЭТИКА, ЯҒНИ АДАМГЕРШІЛІК
ПРОГРЕСІ ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАРҒА:
• ӨТІРІК АЙТПАУ;
• УӘДЕДЕ ТҰРУ;
• КІСІ ҚАНЫН МОЙНЫНА ЖҮКТЕМЕУ;
• ҰРЛЫҚ ЖАСАМАУ;
• НАҚАҚТАН ЖАЛА ЖАППАУ;
• ТӘРТІПТІ, ӘДЕПТІ БОЛУ;
• БАСҚАЛАРҒА СЫЙЛЫ БОЛУ;
• ЖАЛҚАУ БОЛМАУ; ЖӘНЕ Т.Б. АДАМГЕРШІЛІК ТАЛАПТАР ЖАТАДЫ. ДЕМЕК, БҰДАН
БАЙҚАҒАНЫМЫЗДАЙ МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАР ҚОҒАМДЫҚ КӨЗҚАРАС НӘТИЖЕСІНДЕ
ТУЫНДАП, АДАМ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА БЕКИДІ ДЕ, ҰРПАҚТАН-ҰРПАҚҚА ДӘСТҮР,
ӘДЕТ-ҒҰРЫП, ӘДЕТ АРҚЫЛЫ БЕРІЛЕДІ ЕКЕН. МҰНДАҒЫ ДӘСТҮР АДАМ ӨМІРІН
ҰЙЫМДАСТЫРЫП ҚАНА ҚОЙМАЙДЫ, ОНЫ БЕЛГІЛІ БІР ТӘРТІПКЕ БАҒЫНДЫРАДЫ,
ҚОҒАМ ҚАБЫЛДАҒАН ЖӘНЕ ҚОЛДАУ БЕРЕТІН, ЖАЗЫЛМАҒАН ЗАҢ ТҮРІНДЕГІ
АДАМГЕРШІЛІК ТАЛАПТАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ. АДАМГЕРШІЛІК
НОРМАЛАРЫ АДАМ ҮШІН МАҢЫЗДЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ЖЕКЕ БАСТЫҚ САЛАЛАРДЫ,
МӘСЕЛЕН, ЕҢБЕК ҰЖЫМЫ, ОТБАСЫ, ҚОҒАМДЫҚ ОРТАДАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ, ЕР
АДАМ МЕН ӘЙЕЛ АДАМ, АТА-АНА МЕН БАЛАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАС
СИЯҚТЫЛАРДЫ РЕТТЕП ОТЫРАДЫ. ОЛАР ЖЕКЕ БАСТЫ ТҮРЛІ ЖАҒЫМСЫЗ
ЖАҒДАЙЛАРДАН, ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПТІ БҰЗУШЫЛЫҚТАН САҚТАЙДЫ, ҚОҒАМДЫ
КЕЛЕҢСІЗ ҚҰБЫЛЫСТАРДАН ҚОРҒАЙДЫ.
БҰНДАЙ ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АРАСЫНДА АТАМ ЗАМАННАН
ҚАЛЫПТАСЫП ҚАНА ҚОЙМАЙ, МОРАЛЬДЫҢ ЕҢ ЖОҒАРҒЫ ШЕГІНЕ ЖЕТЕ БІЛГЕН. ҚОҒАМДЫҚ-
ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАРМЕН РЕТТЕП ОТЫРҒАН. ДЕМЕК, ӨЗІҢДІ-
ӨЗІҢ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ, ӨЗІҢЕ-ӨЗІҢ ИЕ БОЛУДЫҢ, ЯҒНИ ӨЗІҢНІҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫҢДЫ ӘДЕП-
ИНАБАТ НОРМАЛАРЫМЕН САЛЫСТЫРЫП, ТЕКСЕРІП ЖӘНЕ БАҚЫЛАП ОТЫРУЫҢ – БАҚЫТҚА
ЖЕТУДІҢ БІРДЕН-БІР ЖОЛЫ ДЕП ТҮСІНДІРГЕН. ОНЫҢ СЕБЕБІ: БАҚЫТ СЫРТҚЫ
ЖАҒДАЙЛАРҒА ЕМЕС, АДАМНЫҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЛАРЫНА, ӨЗІНЕ, ӨЗІНІҢ БАҚЫТ ЖАЙЫНДАҒЫ
ОЙЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕГЕН. АЛ ЕҢ БАЙ, ЕҢ БАҚЫТТЫ АДАМ – АДАМГЕРШІЛІГІ МОЛ,
КІСІЛІГІ ЗОР АДАМДАР. ӘДЕП НОРМАЛАРЫН САҚТАУ – СОЛ БАҚЫТТЫЛЫҚ КҮЙГЕ ЖОЛ
БАСТАЙДЫ, СЕБЕПКЕР БОЛАДЫ. АЛ, ОЛ НОРМАЛАР ШАРТТЫЛЫҚ СИПАТҚА ИЕ ЖӘНЕ САНАЙ
БЕРСЕ ТІПТЕН КӨП. ОНЫҢ ЕҢ БАСТЫ ПРИНЦИПІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТА ӨЗГЕНІҢ МҮДДЕСІН
МАНСҰҚ КӨРМЕУ, БАСҚАҒА ІЛТИПАТТЫ БОЛУ. ОЛ МҮДДЕ – ТАРИХИ, САЛТ-ДӘСТҮРЛІК,
CЕНІМ-НАНЫМДЫЛЫҚ, ҰЛТТЫҚ, Т.Б. СИПАТТА БОЛУЫ МҮМКІН.
СОНЫМЕН, МОРАЛЬДІҢ АТҚАРАТЫН НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ БЫЛАЙ АНЫҚТАЛАДЫ
ЕКЕН: ТӘРБИЕЛІК, ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТАНЫМДЫҚ, КОММУНИКАТИВТІК, БАҒАЛАУШЫ,
РЕТТЕУШІ, ИНТЕГРАТИВТІ. ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТА, БІРІН-БІРІ ТОЛЫҚТЫРА ҚЫЗМЕТ
АТҚАРАТЫН БҰЛ ФУНКЦИЯЛАР АДАМДАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАС
БАРЫСЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСАДЫ. МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС – БҰЛ, ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ БОЛМЫСЫ
МАЗМҰНЫНЫҢ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙІНІҢ КӨРІНІСІ, АЛ АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИ ҚАТЫНАС БОЛСА
ОНЫҢ АСА МАҢЫЗДЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ САНАТЫНА ЖАТАДЫ. АДАМГЕРШІЛІКТІ
МӘДЕНИ ҚАТЫНАС МЫНАДАЙ ҚАЖЕТТІ ЭЛЕМЕНТТЕРДІ ҚАРАСТЫРАДЫ: ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МАҚСАТЫН ҚОЯ БІЛУ; СЕРІКТЕСТІ ТАҢДАЙ БІЛУ; МОТИВТЕР МЕН КӨҢІЛ-КҮЙДІ
ӘСЕРЛЕНДІРЕ БІЛУ; ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ, ҚОРЫТЫНДЫ НӘТИЖЕСІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ. ОЛ МОРАЛЬДЫҚ СЕНІМНІҢ, МОРАЛЬДЫҚ БІЛІМ НОРМАСЫНЫҢ,
МОРАЛЬДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ, ҰСТАМДЫЛЫҒЫНЫҢ БОЛУЫН БОЛЖАЙДЫ.
ҚАТЫНАСТАҒЫ АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИЕТ АДАМГЕРШІЛІКТІ САНА МЕН МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ
БІРЛІГІН ҚАРАСТЫРАДЫ ЖӘНЕ ІШКІ, СЫРТҚЫ ДЕП ЕКІГЕ БӨЛІНЕДІ. ІШКІ МӘДЕНИЕТКЕ
ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ БОЛМЫСЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙТЫН АДАМГЕРШІЛІКТІ ИДЕАЛ МЕН
МАҚСАТ, МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАТАДЫ. ТҰЛҒАНЫҢ ІШКІ
МӘДЕНИЕТІ СЫРТҚЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЖЕТЕКШІ РОЛЬ АТҚАРАДЫ. АЛ
АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИЕТТЕГІ СЫРТҚЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ РЕТТЕП ОТЫРАТЫН МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ ЕРЕЖЕСІНІҢ ЖИЫНТЫҒЫН ЭТИКЕТ ДЕП АТАЙМЫЗ. МЫСАЛЫ, ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН
ҚАТЫНАСА БІЛУ, КӨПШІЛІК ОРЫНДАРДА ӨЗІН-ӨЗІ ҰСТАЙ БІЛУ ӘДЕБІ ЖӘНЕ Т.Б.
ЭТИКЕТТЕ ӘРБІР ҚОҒАМҒА ТӘН ҚАТЫНАС ФОРМАЛАРЫ КӨРІНІС ТАБАДЫ. МЫСАЛЫ, БҰЛ –
ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМДА САЛТ-ЖОРАЛАР, РӘСІМДЕР МЕН ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР ДЕП АТАЛАДЫ.
ЭТИКЕТ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ МАҢЫЗДЫ САЛАСЫ РЕТІНДЕ ТӘРБИЕ АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСАДЫ. ЭТИКЕТ СЫЙЛАСТЫҚ, СЫПАЙЛЫЛЫҚ, ӘДЕПТІЛІК, ҰСТАМДЫЛЫҚ СИЯҚТЫ
ҚАСИЕТТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚАЖЕТ ҚЫЛАДЫ. СОЛ СИЯҚТЫ, ЭТИКЕТ ЕРЕЖЕЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДА ӘДЕПСІЗДІК, ДӨРЕКІЛІК, АРСЫЗДЫҚ ПЕН ЖҮГЕНСІЗДІККЕ ОРЫН
БЕРІЛМЕЙДІ.
МОРАЛЬДЫҢ МАЗМҰНЫНДАҒЫ АДАМДАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ПРИНЦИПТЕРІН ЕКІ
ТҮРГЕ БӨЛІП ҚАРАСТЫРУҒА БОЛАДЫ: 1) БАРЛЫҒЫНА ОРТАҚ ПРИНЦИПТЕР, ОЛАР БАРЛЫҚ
РУХАНИ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНЕ НЕГІЗ БОЛАДЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ САНАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАСЫНДА
КӨРІНІС ТАБАДЫ (САЯСИ, ҚҰҚЫҚТЫҚ, КӨРКЕМДІК, ҒЫЛЫМИ, ФИЛОСОФИЯЛЫҚ, ДІНИ,
МОРАЛЬДЫҚ); 2) МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС САЛАСЫНА ҚАТЫСТЫ ПРИНЦИПТЕР. ОЛАРҒА
ГУМАНИЗМ, ҰЛТЖАНДЫЛЫҚ, ҰЖЫМДЫЛЫҚ, ШЫНШЫЛДЫҚ, ЖАУАПКЕРШІЛІК,
ИНТЕРНАЦИОНАЛИСТІК, ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ ҚҰРМЕТ ЖӘНЕ Т.Б. ЖАТАДЫ.
МОРАЛЬДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ ЭТИКЕТ АСА МАҢЫЗДЫ КОММУНИКАТИВТІК
МІНДЕТТІ АТҚАРАДЫ. ОНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН НОРМАЛАРЫН БІЛУ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ
ЖЕҢІЛДЕТЕДІ, АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИ ДЕҢГЕЙГЕ КӨТЕРЕДІ, ДОСТЫҚ, МАХАББАТ,
ОТБАСЫ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЖӘНЕ Т.Б. АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ КӨРЕ БІЛУГЕ,
БАҒАЛАУҒА ҮЙРЕТЕДІ, РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ, МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ ДҰРЫС ҚАЛЫПТАСУЫНА
КӨМЕКТЕСЕДІ, МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН БАҒАЛАУДА КЕЗДЕСЕТІН КЕЙБІР
КЕЛЕҢСІЗДІКТЕРГЕ ЖОЛ БЕРМЕЙДІ. ОСЫ АЙТЫЛҒАННЫҢ БӘРІ ЭТИКЕТТІҢ, ТҰЛҒАНЫҢ
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ СЫРТҚЫ КӨРІНІСІ РЕТІНДЕ ӘРДАЙЫМ ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДҮНИЕСІНІҢ
ІШКІ МОРАЛЬДЫҚ МАЗМҰНЫМЕН БАЙЛАНЫСТА БОЛАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
ДЕМЕК, МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ДЕГЕН – ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ
АДАМГЕРШІЛІКТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ МЕН АДАМГЕРШІЛІКТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҮЙЛЕСІМДІЛІКТЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕКЕН.
СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІ:
түрлері мен қазіргі сипаты
1. Сәлем – сөздің анасы;
2. Сәлемдесу түрлері;
3. Әр елдің заңы басқа, ...
1. Сәлем, сәлемдесу, жағдай сұрасу осы сөздердің өзінде бір жылылық,
ілтипаттылық сезіліп тұрады. Тәртібі дұрыс, әдепті кісі танысын, танымасын
алдынан шыққан жасы үлкен кісіге алдымен, жылы шыраймен амандасудың өзі,
ол адамның инабаттылығын білдіреді емес пе.
Сәлем – сөздің анасы демекші кез келген жерде, қандай жағдайда
болмасын адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа жеңіл өту үшін алдымен
амандасып, сәлем алысқаннан кейін жұмысы жөнінде сөз қозғайды. Бұл қашанда
осылай болған, болады да, болуы керек.
Сәлемдесу – амандық білудегі әдеп жолы. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем
беру, сәлем қылу сияқты түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-
бірінің амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп,
тілектестігін, ниеттестігін білдіруі, яғни ізеттілік пен әдептілік нышанын
көрсетіп, амандыкқа ақ жарқынданып, жақсылыққа жадырауы. Әрбір адам
қайырлы таң, қайырлы күн, қайырлы кеш деген сөздерді амандасуға
қосып, тәуліктің үш мезгілінде де бір-бірімен ақ жарқын амандасуы тиіс.
Амандасу адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады.
Амандасқан адам қазақ салтында оң алақанын жүрегінің үстіне қойып, басын
изейді. Не қол алып амандасады. Ол Сізді шын жүректен құрметтеп,
амандығыңызды тілеп, өзіңізге бас иемін деген мағынаны білдіреді.
Адамзат қоғамының қай кезеңі болмасын, қандай да бір мемлекет
болмасын, оның негізгі түп қазығы сол елдегі әрбір отбасыға тірелетіні
даусыз. Олай болса, қазақ елі үшін де әрбір отбасының маңызы ерекше. Оған
ата-бабамыздың бір-бірімен Отбасың аман ба? деп саулық сұрасып, Отбасы
амандағын берсін деп амандық тілеп жатуының өзі жарқын дәлел.
Негізінен, әдептілік, кішіпейілділік, әркім өзінің орнын біліп, шектен
шықпаушылық сәлемдесудің сәнін ғана келтіріп қана қоймай, мәнін де
арттырады.
Сәлемдесу түрлі жағдайларда, әр түрлі адамдар арасында және түрлі
тәсілдермен (мысалы, қазіргі кездегі техника құралдарының дамуына
байланысты: ұялы телефон, жедел хат, интернеттегі хат алмасым т.б. түрлері)
жүзеге асуы мүмкін. Соған байланысты, осылардың әрқайсының әдептілікке
қатысты өзіндік ерекшеліктері болмай қоймайды.
Айталық, көптің үстіне, жиынға сырттан үйге кірген адам бірінші болып,
жасы кіші кісі үлкенге; сырқат, мүгедекке қатысты алғанда дені сау адам
сырқат кісіге бірінші болып; әйелге ер адам алдымен сәлем береді. Телефон
шалған адам алдымен сәлемдесіп алып, одан кейін барып, өзін таныстырып,
шаруасын айтады.
Сәлемдесу кезіндегі жағдай және сәлемдесетін орын да ескерілгені жөн.
Мәселен, қызу талқы, мәнді ресми жиын, сұрақ-жауап түріндегі шаралар жүріп
жатқан жерге кірген кісі жұрттың назарын аударып, іркіліс жасамау үшін,
дауыстап сәлем беріп, қол алыспайды. Үнсіз бас изеп, сәлем ишарасын жасаса,
жетіп жатыр. Дастарқан үстіне кірген кісі дауыстап сәлемдессе де, жағалай
түгел қол беріп амандасуы орынсыз. Әсіресе, қол алысып болып қолын жуу –
нағыз әдепсіздік. Егер, елде ұзақ уақыт болмаған, алыс сапардан немесе
сондай бір мәнді жолдан (мысылы, әскерден) оралған, яки қатты сырқаттан соң
кездесіп тұрған адамның ресми емес орындарда: дастарқан басы, той-тұмалақ
үстінде кездесуінің жөні басқа, ондайда әлгі шаруаларды тоқтата тұрып,
тегіс көрісіп, қол алысып амандасу орынды болмақ, тек келген адам қолын
жуып кірсе жетеді.
Үйдегі балалар, жас өспірім ұлдар мен жастар таңертең ұйқыдан тұрған
соң беті-қолдарын жуып келіп, ата-анасына, отбасы мүшелеріне, қонақтарға
сәлем беруі керек. Адамның әр күнгі іс-қимылы таңертеңгі сәлемнен, жақсы
лебіз, қошаметтен басталса, ол тыныштықтың, салауаттық пен өнімді іс-
әрекеттің жебеушісіне айналады.
Өмірде ұшырасуы ықтимал бар жағдайды түгел ескеріп, толық кеңес беру
мүмкін емес. Әркім кіммен, қай жерде, қандай жағдайда жолығып тұрғанынан
жаңылмай өзінің тәрбие деңгейіне қарай барынша сыпайы, әдепті сәлемдесіп
үйренгені абзал. Сәлем беру – өткінші міндет емес, өмірлік міндет. Ендеше
одан жаңылуға да, жалығуға да хақымыз жоқ.
2. Сәлемдесу әдебі ғасырлар бойы қалыптасқан. Мысалы: үлкен адам мен
жасы кіші адамның сәлемдесуі, аттылы мен жаяудың сәлемі, ер мен әйелдің
сәлемі т.б. 1) Сәлем беру – имандылық, инабаттылық, көргендік,
мәдениеттіліктің белгісі. Қазақ халқында егер үлкен кісі кездессе, оны
таныса да, танымаса да, жасы кіші адам оған сәлем беруге міндетті, ол –
әдептіліктің бір белгісі ретінде қалыптасқан дәстүр... Алыс жолдан келген
жолаушы немесе сол елдің адамы ауыл ақсақалдарына, белгілі адамдарға әдейі
іздеп келіп сәлем берген. Кейде алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы
шал сәлем береді деп жөн білетін үлкендердің өзі барып сәлемдесетін де жол
бар. Егер сәлем ер адамға қатысты болса сәлем берді деп айтылады. 2)
Келіндердің сәлем етуі. Сыйлы ата, ене, қайнағаларына кездескенде, көріп
қалғанда келіні оларға иіліп сәлем қылады. Келіннің сәлем етуі әдептілік
пен сыйлаудың белгісі ретінде қабылданады. Сәлем әйел адамға қатысты болса
оны Сәлем етті дейді. 3) Құрдас, қатарлас ер кісілердің сәлемдесуі бір-
бірін көріп қалғанда қол беріп, ал көптен көріспеген достар құшақтасып, төс
қағыстырып сәлемдеседі. Жасы үлкен адаммен сәлемдескенде жасы кішілер жағы
аттан, көліктен түсіп барып және әрқашан қос қолын беріп сәлемдеседі.
3. Сәлемдесудің мәні – ең алдымен адамның кейіп кескінін тану,
болмысын байқау, өзіне деген көңіл ауғанын білу және тілек арқылы өзінің
қалауын ұқтыру; бір-бірінің аман-саулығын сұрасу, өздерінің аман-есен
дидарласып тұрғандарына қуанып, шүкіршілігін жасау, ниеттерінің ақ-адал,
таза екенін білдіру. Орта Азиядағы туысқан түркі халықтары, барлық мұсылман
елдеріндегідей, Ассалау-мағалейкум деген араб сөзімен амандасады, оның
мағынасы Сізге тыныштық тілеймін дегенді білдіреді. Оған жауап, яғни
сәлемді алу ретінде айтылатын Уағалейкумассалам сөздері Сізге де
тыныштық тілейміз дегенді ұқтырады. Содан кейін барып: Үй-ішіңіз, мал-
жаныңыз аман ба? Денсаулығыңыз жақсы ма? тәріздес білісу, жай, жөн сұрасу
рәсімі жалғасады.
Әдетте, амандық-есендік сұрасудан бұрын пайда болған амандасу
әдептерінің бірі – қолмен ишарат ету, белгі беру. Қадым заманғы неондартал
адамы аң аулап жүріп, өзі секілді екі аяқты, жұмыр басты пендені
кезіктіргенде, оған өзінің қастық жасау ниетінің жоқ екендігін білдіру
үшін, оң қолын жоғары көтеретін болған. Бұл оның: Мен қарусызбын –
дегені. Бұл ишарат ежелгі Мысырда мәлім болған. Онда адамдар бір-бірімен
кездескенде қолдарын иықтарының тұсына дейін көтеріп, алақандарын ашып
көрсетеді екен. Онысы: Мен қарусызбын, қолымда ештеңе жоқ, саған адал
ниетпен келіп тұрмын, – дегені. Мұны, әрине, біздің қазіргі қол алысып
амандасуымыздың бастапқы көрінісі деуге болады. Бұл әдет кейін римдіктерге
көшіп, кешқұрым ұшырасқан адамдар, ең алдымен қару-жарақтарының жоқтығын
сендіру үшін, оң қолдарын алысуы (ұстауы) керек болған. Ал қоштасу
кезіндегі қол алысу : Бұл жолғы дидар-жүз көрісу кезінде бір-бірімізді
ренжіткен жоқпыз, алдағы кезде де осындай ақпейіл адал ниетпен, дос
көңілмен кездесіп, қол алысатын болайық! – дегенді аңғартқан.
Дүниежүзіндегі сан алуан халықтардың сәлемдесуі де түрлі-түрлі болып
келеді. Мысалы, Жапондықтар таныстарын көрген жерде қалшиып сәл тұрғаннан
кейін қолын алдымен беліне, одан кейін иіліп тізесіне дейін апарып, сол
еңкейген қалпы мүләйім жүзбен көзін сүзіп қарайды. Ондай тәжім етудің
жапондықтарда: басы жерге жеткенше еңкею, орташа бүгілу және сәл иілу
сияқты түрлері бар. Осыған ұқсас сәлем әдептері біздің халықтарда да
кездеседі. Мәселен, қазақ келіншектері қайын аталары мен енелеріне,
қайнағалары мен жасы үлкен абысын-ажынға, өзі келін боп түскен жердің
үлкендеріне тізесін бүгіп, оң қолын кеудесіне қойып иіліп сәлем қылады.
Оған үлкендер Көп жаса, балам!, Үбірлі-шүбірлі бол деген сияқты тілек
айтып, батасын береді.
Ал, ауғандар алдымен қолын маңдайына тигізіп, иба жасап, иіліп сәлем
береді. Олар басымыз аман болсын дегендері. Тибеттіктерде тіптен қызық:
бір-бірімен амандасқанда оң қолымен бас киімін алып, сол қолын құлағының
артына ұстап, тілдерін шығарады екен. Ерте кезде Қытайда дос-жаранмен
сәлемдесудің түрі өз қолын өзі қысу болыпты. Латын америкасындағылар бір-
бірімен құшақтасып сәлемдескен. Француздар бірінің-бірі маңдайынан сүйіп
амандасады. Жас американдықтардың аман-сәлемі бір-бірінің иығын қағу болса,
өзара мұрындарын сипасып, бірін-бірі иіскеп амандасатын халықтар да бар
екен.
Сәлемдесуден кейін хал-ахуал сұрасу да әдепке, көргенділік, естілікке
жатады. Мұнда да әр халықта әр басқа қалыптасқан жора салттар бар. Мысалы,
орыстар Денсаулығың қалай? дейтін болса, ертедегі мысырлықтар Қалай, сіз
терлейсіз бе? дейтін болған. Гректер Қуаныңыз сөзін айтса, қытайлықтар
Бүгін тамақтандыңыз ба? Қарныңыз тоқ па? деп сұрайды екен. Кіндік Азия
халықтарында сол жақ кеудесін оң қолымен басып, кеудесін иіп сәлемдесу
қалыптасқан да, одан кейін қал-жағдай сұрасатын болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Жаңартпа технологиялар және
Білім беру мазмұнын ҒЗИ
Ұлттық тәрбие
(Ұлттық тәрбиенің этика-эстетикалық негіздері)
Оқу құралы
Алматы, 2011
УДК 394395+18
ББК 63.3 (5Қаз)+87.817
Ұ 43
Ғылыми кеңесші:
Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры, академик С.Ж.Пралиев
Пікір жазғандар:
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Төлеубекова Р.К.
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Керимов Л.К.
Баспаға Абай атындағы ҚазҰПУ-де мемлекеттік грант бойынша жүргізілген
ғылыми жобаның нәтижесі бойынша ұсынылған
(№15, 01.04.2010 ж.)
Ұ 43
Ұлттық тәрбие (ұлттық тәрбиенің этика-эстетикалық негіздері): оқу
құралы. Құрастырушылар: п.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Пралиев
С.Ж., т.ғ.к., профессор Нуриев М.А., Якупова А.Н., ф.ғ.к.
Сейсенбаева Ж.А., п.ғ.д., доцент Аганина Қ.Ж. – Алматы, 2011. – 241 б.
ISBN 978-601-232-442-6
Бұл оқу құралында қазақ халқының ұлттық тәрбие берудегі ұлттық діл мен
ұлттық нақышқа негізделген төл мәдениеті мен озық өркениеті, этика-
эстетикалық тәрбиесі теориясы мен практикасы жан-жақты ашылып
қарастырылған. Ғасырлар қойнауынан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
ұлттық тәрбие негізі сарапталып, олардың әдеп пен әдемілік тұрғыда
тәрбиелік қырлары көрсетілген. Ұлттық тәрбиелік білім негізін әдеп пен
әдемілік тұрғыдан жастарға бағыт-бағдар беру қыры жан-жақты сараланған.
Оқу құралы студент жастарға, оқушыларға, білім беру саласындағы
қызметкерлер мен жалпы оқырман қауымға арналған.
УДК 394395+18
ББК 63.3 (5Қаз)+87.817
©Абай атындағы ҚазҰПУ, 2011 ж.
Алғы сөз
Қазақстан Республикасының
Егемендігінің 20 жылдық
мерейтойына арнаймыз!
Қолдарыңызға ұсынылып отырған Ұлттық тәрбие (Ұлттық тәрбиенің этика-
эстетикалық негіздері) атты оқу құралының қазіргі таңда тәрбие мәселесінде
алар орны ерекше. Оқулықтан оқырман ұлттық діл мен ұлттық нақышқа
негізделген этика-эстетикалық тәрбие көздерін, төл мәдениетіміз бен озық
өркениет үлгілерін және де халық даналығынан мысалдар кездестіреді. Сол
сияқты, жастардың бойына ұлттық тәрбиені сіңірудің тиімді жолдары
ұсынылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы
басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен
қарайтын нағыз мәдениетті азамат қалыптасады дейтін болсақ, қазіргі кезде
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі
қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда бұл
оқулықтың тиер пайдасы мен ролі өте жоғары.
Халқымыздың әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге
айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау
дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан талап етіледі. Тәлім-
тәрбиелік мұрамызға үңіліп қарайтын болсақ, ол әр кезде де адамгершілікті,
қайрымдылықты, мейірбандықты дәріпт еп отырған. Сондай-ақ, ата-бабаларымыз
баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Адамгершілікті, ар-ұяты бар
адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі көргенді де, парасатты
болып келеді. Ондай адам халық арасында Иман жүзді кісі деп құрметпен
қаралып, сыйға ие бола алған. Демек, балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу
үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық,
кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді
қашан да бойына сіңіріп отыру қажет. Жастарды үлкенді сыйлауға, кішіге ізет
көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулып отыру қажет. Ал,
адамгершілікке баулу – адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Жас ұрпақты
адамгершіліке тәрбиелеуде қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстаған жөн.
Ал, адамгершілікке тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу,
сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек,
адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз. Өйткені, адам
баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен,
қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тәрбие мен тәлім
арқылы тек білім мен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті,
қасиеті мол адамшылық атаулының көрінісі болып табылады.
Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-
жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық етіп тәрбиелеу
– біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Осыған байланысты, бұл оқу құралының
көтерер жүгі мен атқарар міндеті аса ауқымды.
Негізгі мақсаты ұлттық ділді, ұлттық рухты, этика мен эстетикалық
тәрбиенің ұлттық иірімдерін дәріптеп, жастарға заманауи тұрғыда тәлім-
тәрбие беруде ықпалы зор. Ұлттық ділі мен ата-дәстүр мәдениетінен, әдет-
ғұрпынан алшақтап бара жатқан жастарды өз халқының асыл мұрасына назарын
аудартып, халқымыздың өзіне тән ұлттық құндылықтарын мақтан тұтуға; қазақ
халқының бай мәдениеті мен озық өркениеті үлгілерін танытып, таныстырып
отыру осы кітаптың асыл мұраттары болмақ.
Қорытындылай келе, осы оқу құралы өз оқырман жүрегінің төрінен орын
алып, ұлттық тәлім-тәрбие берудегі қайталанбас өзіндік өрнегі бар үлесін
қосарына сенімдіміз.
Бұл оқу құралы Абай атындағы ҚазҰПУ-де мемлекеттік грант бойынша
жүргізілген ғылыми жобаның нәтижесінде дайындалған.
Этикалық әдеп дәстүрлерінің ғылыми негіздері мен мән-маңызы
1. Этика терминінің пайда болуы;
2. Ұлттық этиканың қалыптасуы, дамуы;
3. Этика мен моральдың ара қатынасы. Олардың
категориялары мен атқаратын негізгі функциялары
1. Өткенсіз бүгін жоқ. Жүріп өткен жолыңды, тарихыңды ұмыту – болашағыңа
балта шабу. Демек, әр халықтың әрі қарай өмір сүруі мен келешегінің
гүлденіп, дамуы, әрине өткенінен, тарихынан нәр алуы арқылы жүзеге
асады. Соған байланысты, не нәрсенің бәрі қай кезде де өткендегімен
тығыз байланысты болып отырады да, жаңа дүниелер тек өткен
ғасырлардағы мұралардың белгілі бір саласын меңгеру негізінде ғана
жасалынады. Кез келген адамның қайсыбірі болмасын өзінің қызметін, іс-
әрекетін белгілі бір қоғамдық жағдайларда, алғышарттарда (ол мейлі
рухани, не материалдық болсын) бастайды. Ал сол қоғамда жүріп жатқан
адамдардың іс-әрекетін бақылауға алып, реттеп отыратын этика, әдеп
дәстүрлері болып табылады.
ОЛ ТУРАЛЫ АЙТПАС БҰРЫН, ЕҢ БІРІНШІ ЭТИКА ТЕРМИНІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫНА
ТОҚТАЛАТЫН БОЛСАҚ, БҰЛ ТЕРМИН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР БОЙЫНША ӨЗ
БАСТАУЫН АРИСТОТЕЛЬ ЕҢБЕКТЕРІНЕН АЛҒАН БОЛАТЫН. АРИСТОТЕЛЬ ӨЗ
ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ АДАМ ПРОБЛЕМАЛАРЫНА ЕРЕКШЕ КӨҢІЛ БӨЛІП, ОЛАРҒА ТИІСТІ ТАЛДАУ
ЖАСАЙДЫ. АРИСТОТЕЛЬДІҢ АЙТУЫНША, МЕМЛЕКЕТ БАСЫНДАҒЫ ЗАҢ ШЫҒАРУШЫНЫҢ МІНДЕТІ
– АЗАМАТТАРДЫ ЖАҚСЫ ҚЫЛЫҚТАРҒА, ІЗГІ НИЕТТІЛІККЕ ҮЙРЕТІП, ОЛАРДЫ ТЕК ИГІЛІК
ІСТЕРДЕН ҒАНА ЛӘЗЗАТ АЛАТЫНДАЙ ДӘРЕЖЕГЕ ЖЕТКІЗУ. СОНДАЙ-АҚ, ОЛ ӨЗ
ЕҢБЕКТЕРІНДЕ МОРАЛЬ ПРОБЛЕМАСЫНА ДА ТОҚТАЛҒАН. ОНЫҢ АЙТУЫНША, ЖОҒАРҒЫ МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӘРҚАЙСЫСЫ – БІРІНЕ-БІРІ ҚАРСЫ ЕКІ ТҮРЛІ ҰШҚАРЫ ҚЫЛЫҚТЫҢ
АРАЛЫҒЫ. БҰЛАРДЫҢ ЕКЕУІН ДЕ ТЕРІС ҚЫЛЫҚТАРҒА ЖАТҚЫЗҒАН. АТАП АЙТАР БОЛСАҚ,
БАТЫЛДЫҚ – ҚОРҚАҚТЫҚ ПЕН БАСБҰЗАРЛЫҚТЫҢ АРАЛЫҒЫ, СЫПАЙЫЛЫҚ – ҰЯЛШАҚТЫҚ ПЕН
ҰЯТСЫЗДЫҚТЫҢ, МЫРЗАЛЫҚ – САРАҢДЫҚ ПЕН ДҮНИЕ ШАШУШЫЛЫҚТЫҢ АРАЛЫҒЫ, Т.С.С.
ТІЗІП АЛЫП КЕТЕ БЕРГЕН. АЛ, ЕҢ ЖАҚСЫ АДАМ – ҰЛЫЛЫҚ ДӘРЕЖЕСІНЕ ЖЕТКЕН КЕҢ
ПЕЙІЛДІ, ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ, ОЛ ӨЗІН МАҚТАҒАНДЫ, БАСҚА БІРЕУДІ ЖАМАНДАҒАНДЫ
СҮЙМЕЙДІ, ӨЗІНІҢ КҮШТІЛІГІН ӘЛСІЗДЕРДІҢ АРАСЫНДА КӨРСЕТПЕУГЕ ТЫРЫСАДЫ.
ЖАУҒА АШЫҚ ЖАУ, ДОСҚА АШЫҚ ДОС БОЛҒЫСЫ КЕЛЕДІ. ОНЫҢ КӨҢІЛІ ПАЙДАЛЫҒА ЕМЕС,
ТАМАШАҒА, СҰЛУЛЫҚҚА ҒАНА АУАДЫ. ҚАЙЫРЫМДЫ, АҚ ПЕЙІЛДІ КІСІНІҢ ЖҮРІСІ ЖАЙЛЫ,
ДАУСЫ ТӨМЕН, СӨЗІ МАЗМҰНДЫ БОЛУҒА ТИІС ДЕП ОЙ ТҮЙГЕН.
АЛ, ҚАЗАҚ ЭТИКАСЫ ТУРАЛЫ БАСЫЛЫМДАРДА ӘДЕП, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК
СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАДЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ӘРТҮРЛІ АНЫҚТАМАЛАР БЕРІЛЕДІ.
ОЛАРДЫҢ БІРІНДЕ БҰЛ ТЕРМИНДЕРДІ ӨМІР СҮРУ БАРЫСЫНДА ҚАЛЫПТАСҚАН МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ, ІС-ӘРЕКЕТ ҰҚСАСТЫҚТАРЫН БІЛДІРЕТІН ӘДЕТ-ҒҰРЫП ДЕП ТҮСІНДІРІЛСЕ,
ЕКІНШІСІ – МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ЖОҒАРЫ КӨРСЕТКІШІ ДЕГЕН ПІКІРДІ ҰСТАНАДЫ. ЖАЛПЫ,
САЙЫП КЕЛГЕНДЕ ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ӘДЕП, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК
СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ӨЗ БАСТАУЫН СОНАУ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНАН АЛАДЫ. ОҒАН БАЛАМА
РЕТІНДЕ РИМДІК ӘЙГІЛІ ШЕШЕН ЦИЦЕРОН (Б.З.Д 106-43) ЖАСАҒАН МОРАЛЬДЫҚ ДЕГЕН
ЛАТЫНША СӨЗ НЕГІЗІНДЕ Б.З. IV ҒАСЫРДА МОРАЛЬ СӨЗІ ҚАЛЫПТАСАДЫ. СӨЙТІП,
ЭТИКА МЕН МОРАЛЬ БІР ҰҒЫМНЫҢ АТАУЫН БІЛДІРЕТІН БІР ҒАНА ТЕРМИН БОЛДЫ.
БЕРТІНДЕ БАСҚА ТІЛДЕРДЕ ДЕ ОЛАРҒА БАЛАМА СӨЗДЕР ШЫҚТЫ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ
ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНДА МОРАЛЬ СӨЗІ – МОРАЛЬ, ЭТИКА СӨЗІ ӘДЕП БОЛЫП
АЛЫНҒАН. МОРАЛЬ СӨЗІНІҢ ОРНЫНА АДАМГЕРШІЛІК ҚҰЛЫҚ СӨЗІ ҚОЛДАНЫЛА
БЕРЕДІ. АЛАЙДА ӘДЕП СӨЗІ КӨБІНЕСЕ ОРЫСТЫҢ ВЕЖЛИВОСТЬ, ТАКТ, ТАКТИЧНОСТЬ
СӨЗДЕРІНІҢ БАЛАМАСЫ РЕТІНДЕ ЖҰМСАЛАТЫНДЫҚТАН, ОЛ БІРҚЫДЫРУ ЖАҒДАЙДА
МОРАЛЬ, ЭТИКА ТЕРМИНДЕРІНІҢ ТОЛЫҚ МАҒЫНАСЫН БЕРЕ АЛМАЙДЫ.
ДЕМЕК ҚОРЫТЫНДЫЛАСАҚ, ҚАЗІРГІ КҮНДЕ КӨПТЕГЕН МАМАНДАР ЭТИКАНЫ ӘДЕПТАНУ
ДЕП ТЕ АУДАРЫП ЖҮР. ЕГЕР, БІЗ ЭТИКАНЫ РАЦИОНАЛДЫ МОРАЛЬМЕН
БАЙЛАНЫСТЫРСАҚ, ОНДА ОЛ ӘДЕПТІҢ РЕТТЕУШІЛІК ТАБИҒАТЫН ТҮСІНДІРЕДІ. ЭТИКА
МӘДЕНИЕТ ЖҮЙЕСІНЕ ОНЫҢ РАЦИОНАЛДЫҚ-ЛОГИКАЛЫҚ БАСТАМАСЫ РЕТІНДЕ АДАМ
ӨМІРІНДЕГІ ӘДЕПТІЛІК-АДАМГЕРШІЛІК КӨРІНІСТЕРІН РАЦИОНАЛДЫ ОЙЛАУ ТІЛІНЕ
АУДАРУЫ АРҚЫЛЫ ЕНЕДІ. ЭТИКАНЫ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА, АДАМНЫҢ КҮНДЕЛІКТІ
ӨМІРДЕ ҚОЛДАНАТЫН ПРИНЦИПТЕРІН ҚАДАҒАЛАЙТЫН ПРАКТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ ДЕСЕК ТЕ
БОЛАДЫ. СОНЫМЕН, ЭТИКА – ҒЫЛЫМ САЛАСЫ БОЛСА, ӘДЕП – ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ
НЫСАНЫ, ҚОҒАМДЫҚ САНА-СЕЗІМ ФОРМАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ ЕКЕН.
2. ӘР ЕЛДІҢ ОРНАЛАСУ АЙМАҒЫ МЕН ТІРШІЛІК САЛТЫ, СОЛ СИЯҚТЫ, ӨМІР СҮРУ
ДАҒДЫЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ СОЛ ЕЛДІҢ ОРТАҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ, ЖҮРІС-
ТҰРЫСЫ МЕН ТЫНЫС-ТІРШІЛІГІ ҚАЛЫПТАСАДЫ. СОНДАЙ ҰЛТТЫҚ СИПАТТЫ
БЕЛГІЛЕЙТІН ҰҒЫМДАР ТІЗБЕГІ ӨТЕ КӨП ДЕСЕК, СОЛАР ЭТИКАДА ЖИНАҚТАЛЫП,
КӨРІНІС ТАБАДЫ. ҰЛТТЫҚ ЭТИКА ӨЗІНІҢ ТАРИХИ АЙҚЫНДЫЛЫҒЫМЕН ДЕ,
АДАМГЕРШІЛІК ҚУАТ-ТЕГЕУРІНІМЕН ДЕ, КӨЛ-КӨСІР МОЛДЫҒЫМЕН ДЕ ХАЛЫҚТЫҢ
РУХАНИ ӨМІРІНДЕ ЕРЕКШЕ ОРЫН АЛАДЫ. ҰЛТТЫҚ ЭТИКА, ҚАЗАҚ ЭТИКАСЫНЫҢ
ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ: СКИФ-САҚ, ҒҰН, ҮЙСІН, ҚАҢЛЫ МЕН ТҮРІК БІРЛЕСТІКТЕРІ
МӘДЕНИЕТІНЕН НӘР АЛҒАН. СОНАУ КҮЛТЕГІН ЕСКЕРТКІШТЕРІНЕН БАСТАУ АЛАТЫН
ТҮРКІ ЖҰРТЫНА ТҮГЕЛ ОРТАҚ ӨНЕГЕЛІК ЖАЗБА ЖӘДІГЕРЛІКТЕР ӨЗ АЛДЫНА БІР
ТӨБЕ РУХАНИ ТӨЛ МҰРАМЫЗ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ОЛАРҒА ЕКІНШІ ҰСТАЗ АТАЛҒАН
ӘБУ НӘСІР ӘЛ-ФАРАБИ (870-950Ж.Ж.), ӘУЛИЕ ШАЙЫҚ АТАНҒАН ҚОЖА АХМЕТ
ЙАССАУИ (1103(03)-1167), ҚОРҚЫТ (ҮІІІ Ғ.), МАХМҰТ ҚАШҚАРИ (ХІ Ғ.),
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН (ХІ Ғ.), АХМЕТ ЙЕГҮНЕКИ (ХІІІ Ғ.) ЖӘНЕ Т.Б. ОЙЛАРЫ
ЖАТАДЫ.
ЕНДІ, СОЛАРДЫҢ БІРАЗЫНА ТОҚТАЛЫП ӨТЕЙІК. ӘЛ-ФАРАБИ ЭТИКАСЫНЫҢ ЕҢ
ЖОҒАРЫ КАТЕГОРИЯСЫ – БАҚЫТ, ӨЙТКЕНІ, БАСҚА БІРДЕҢЕ ҮШІН ЕМЕС, ТЕК ӨЗІ ҮШІН
ҚАЖЕТ БОЛАТЫН ИГІЛІК ЖӘНЕ ЕҢ ЖОҒАРЫ ИГІЛІК ОСЫ БАҚЫТТЫҢ БОЙЫНА ШОҒЫРЛАНҒАН.
ЖЕКЕ БАСТЫҢ ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАҒАНДА, БАҚЫТ ДЕГЕНІМІЗ, ҰЛЫ ҒҰЛАМАНЫҢ ПІКІРІНШЕ,
АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІГІНЕ НЕГІЗДЕЛЕДІ ЕКЕН. АҚЫЛ-ОЙ, АДАМГЕРШІЛІК ЭТИКАЛЫҚ
АДАМГЕРШІЛІКТЕН АЙЫРҒЫСЫЗ НӘРСЕ: АҚЫЛДЫ – ДЕМЕК, ОЛ, АДАМГЕРШІЛІГІ МОЛ,
ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ. ЖЕТІЛУ ҮШІН ӨЗІҢЕ-ӨЗІҢ БАРЫНША АДАЛ БОЛУЫҢ ҚАЖЕТ, МҰНЫҢ,
ӘСІРЕСЕ, ӨЗ БОЙЫҢДА БАР АБЗАЛ ҚАСИЕТТІ ТАНИ БІЛУГЕ, СОЛАРҒА ИЕ БОЛУҒА ЖӘНЕ
СОНЫ ДАМЫТУҒА ҚАТЫСЫ БАР. ӘЛ-ФАРАБИ: ҚАЙЫРЫМДЫ АДАМ ӨЗІНІҢ ӨЛІМІН ЗОРЛАП
ЖЕДЕЛДЕТУГЕ ТИІС ЕМЕС, ӨЙТКЕНІ, ӨМІРГЕ ДЕГЕН СҮЙІСПЕНШІЛІКТІҢ ӨЗІ ИГІЛІКТІҢ
САРҚЫЛМАС КӨЗІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ, - ДЕЙДІ. ОЛ ДҮНИЕДЕГІ ІЗГІЛІКТІ БАРЫНША
ЖОҒАРЫ БАҒАЛАЙ ОТЫРЫП, МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІ ДЕГЕН ТРАКТАТЫНДА ТУАТЫННЫҢ ЖӘНЕ
ӨЛЕТІННІҢ БӘРІ МӘҢГІ ӨЛМЕЙТІН НӘРСЕ ЕМЕС ДЕГЕН БАЙЛАМҒА КЕЛЕДІ. СОНДАЙ-АҚ,
ОЛ АДАМ ӨМІРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ЖАҒДАЙЛАРДЫ ЕКІ БӨЛІП ҚАРАСТЫРАДЫ: А) АРТЫНАН
МАДАҚТАУҒА ЖӘНЕ ЖАЗҒЫРУҒА БОЛМАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР; Ә) МАДАҚТАУҒА НЕМЕСЕ
ЖАЗҒЫРУҒА БОЛАТЫН ЖАҒДАЙЛАР. ЕКІНШІ ЖАҒДАЙДА АДАМ БАҚЫТҚА ЖЕТЕ АЛМАЙДЫ.
НӘТИЖЕСІНДЕ ӘРІ МАДАҚТАУҒА, ӘРІ ЖАЗҒЫРУҒА БОЛАТЫН ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ
ҚОСЫЛА КЕЛГЕНДЕ ОЛ АДАМ БАҚЫТҚА ЖЕТЕ АЛАДЫ. МҰНДАЙ ЖАҒДАЙЛАРДЫ ҮШКЕ БӨЛІП,
ТОПТАСТЫРАДЫ, ОЛАР: 1. АДАМ ӨЗІНІҢ ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ ҮШІН КЕРЕКТІ
ӘРЕКЕТТЕР, МЫСАЛЫ: ОРНЫНАН ТҰРУ, ОТЫРУ, КӨЛІККЕ МІНІП ЖҮРУ, КӨРУ, ЕСТУ ҮШІН
КЕРЕКТІ ӘРЕКЕТТЕР; 2. ЖАН АФФЕКТІЛЕРІ. МЫСАЛЫ: ҚҰШТАРЛЫҚ, РАХАТ, ҚУАНЫШ,
АШУ, ҚОРҚЫНЫШ, ЖАБЫРҚАУ, КҮЙІНУ, ҚЫЗҒАНЫШ, ЖӘНЕ Т.С.С.; 3. АҚЫЛ-ПАРАСАТ.
БҰЛ ҮШІНШІСІ АДАМНЫҢ БҮКІЛ ӨМІРІ БОЙЫНДА БОЛАДЫ НЕМЕСЕ КЕЙДЕ БОЛЫП, КЕЙДЕ
БОЛМАЙДЫ. БҰЛАРДЫҢ ӘРҚАЙСЫСЫ АДАМДА НЕ МАҚТАЛАДЫ, НЕ ЖАЗҒЫРЫЛАДЫ. ЕГЕР, ОЛ
ОҢБАЙТЫН ІС ІСТЕСЕ, ОНДА ОЛ ЖАЗҒЫРЫЛУҒА, АЛ ЕГЕР ІСІ ТАМАША БОЛСА, ОНДА
МАДАҚТАЛУҒА ЛАЙЫҚ. АЛ, ЕГЕР ДЕ, ОНЫҢ ЖАН АФФЕКТІСІ ОЙЛАҒАН ЖЕРДЕН ШЫҚПАСА,
ОНДА ОЛ ЖАЗҒЫРЫЛУҒА ЛАЙЫҚ, ЕГЕР КҮТКЕНДЕЙ БОЛЫП ШЫҚСА, ОНДА МАҚТАЛУҒА ЛАЙЫҚ
ДЕЙДІ.
ҚОРҚЫТ АТА ӨЗІНІҢ ӨСИЕТ СӨЗДЕРІНДЕ: ӨТІРІК СӨЗ ӨРГЕ БАСПАЙДЫ,
ӨТІРІКШІ БОЛҒАННАН ЖАРЫҚ КӨРІП, ӨМІР СҮРМЕГЕН КӨП АРТЫҚ. АТА ДАҢҚЫН
ШЫҒАРЫП, ӨЗІНІҢ ТЕГІН ҚУҒАН БАЛАҒА ЕШКІМ ЖЕТПЕЙДІ. АНАДАН ӨНЕГЕ КӨРМЕГЕН
ҚЫЗ ЖАМАН, АТАДАН ТАҒЛЫМ АЛМАҒАН ҰЛ ЖАМАН. СӨЗІНЕ БЕРІК, ШЫНШЫЛ АДАМҒА БҰЛ
ДҮНИЕДЕ ОТЫЗ ЖЫЛДЫ ҮШКЕ КӨБЕЙТІП, ӨМІР СҮРГЕН ДЕ АЗ. БАСҚАЛАРДАН ӨЗІН
ЖОҒАРЫ ҰСТАҒАН АДАМҒА ТӘҢІРІ БАҚ БЕРМЕЙДІ. ҚАРА ЕСЕКТІҢ БАСЫНА ЖҮГЕН
ТАҚҚАНМЕН ТҰЛПАР БОЛМАС ... , - ДЕСЕ, АЛ, АҚИҚАТТЫ АДАМНЫҢ ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ
МҰРАТЫНАН ІЗДЕП ӨТКЕН ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН ЕҢБЕКТЕРІНЕН АДАМГЕРШІЛІК
ҰСТАНЫМДАРЫ: ПАРАСАТ, АР-ОЖДАН, ӘДІЛЕТ ПЕН БАҚЫТ ЖАЙЛЫ СҰРАҚТАРҒА ТҮБІРЛІ
ЖАУАП АЛА АЛАСЫЗ. ҰЛЫ ОЙШЫЛ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНЕ АСА МӘН БЕРЕДІ: ӘЙЕЛ ЗАТЫН
СЫЙЛАУ ҚАЖЕТ, ЕГЕР, ОНЫҢ МІНЕЗІ КЕРЕМЕТ ЖАҚСЫ БОЛСА ЖҮЗІҢ ЖАРҚЫН БОЛАДЫ.
ҰЗАҚ ТАТУ-ТӘТТІ ЖҰБАЙЛЫҚ ӨМІРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ МЕН КЕПІЛІ – ОСЫ. БАР АСЫЛДЫҢ
ІШІНДЕ МАХАББАТ ЕРЕКШЕ ҚАСИЕТТІСІ. ОЛ ЖАН ДҮНИЕНІҢ ҚАЙТАЛАНБАС ЕРЕКШЕ КҮШІ,
РУХАНИ ЖЕТІЛГЕН ЖАНДАРДЫҢ БІРІН-БІРІ ӨЗІНЕ БАЛАЙТЫНДАЙ СЫЙЛАСТЫҒЫ, -
ДЕЙДІ. АЛ, ҚОЖА АХМЕТ ЙАССАУИ БОЛСА ОҚЫП, БІЛІМ АЛУ, ИМАНДЫ, ІЗГІ ҚАСИЕТТІ
БОЛУ, ЖАҚСЫ МЕН ЖАМАНДЫ АЙЫРА БІЛУ ДЕГЕН СИЯҚТЫ МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН УАҒЫЗДАЙДЫ. АХМЕТ ЙЕГҮНЕКИ ӨЗІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ДАСТАНЫНДА
МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІНЕ АСА МӘН
БЕРЕДІ, ІЗГІ ІСТЕРДІ, АДАМГЕРШІЛІКТІ, ИМАНДЫЛЫҚТЫ АЛДЫҢҒЫ ОРЫНҒА ҚОЯДЫ.
МАХМҰТ ҚАШҚАРИ ТІЛ МӘСЕЛЕСІНЕ АСА МӘН БЕРГЕН. ТІЛ – ТӘРБИЕЛІКТІҢ КӨРСЕТКІШІ
ЖӘНЕ АҚПАРАТ АЛМАСУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ДЕП ТҮСІНДІРЕДІ.
БҰДАН КЕЙІН ҰЛТТЫҚ ӘДЕП ІЛІМІ АСАН ҚАЙҒЫ, ШАЛКИІЗ, АҚТАМБЕРДІ, БҰҚАР
ЖЫРАУ, ШАЛ АҚЫН ЖӘНЕ Т.Б. ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ДА, КЕЙІНІРЕК ШОҚАН, ЫБЫРАЙ,
АБАЙ, ШӘКӘРІМ, Т.Б. ДҮНИЕТАНЫМЫНДА ДА ЗАМАН ТАЛАБЫНА ҚАРАЙ БИІК БЕЛЕСТЕН
КӨРІНЕДІ. СОНЫҢ ІШІНДЕ ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДА ЭТИКА-ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР
БІРТҰТАСЫП КЕЛГЕН. МЫСАЛЫ, БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
– ҮЙЛЕСІМГЕ ҰМТЫЛУ, ЖАҚСЫЛЫҚ ПЕН ЖАМАНДЫҚТЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ, ТҰРМЫС
ЭСТЕТИКАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛСА, АЛ, ТӘТІҚАРА АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ПАТРИОТТЫҚ-
ОТАНСҮЙГІШТІК, АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕГЕ ҚАТЫСТЫ ОЙЛАР БІР-БІРІМЕН АСТАСЫП,
ТҰТАС ТӘЛІМ-ТӘРБИЕЛІК ИДЕЯЛАР ЖҮЙЕСІНЕ АЙНАЛҒАН. АҚТАМБЕРДІ ЖЫРАУ
ШЫҒАРМАЛАРЫН ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ ДЕП АЙТУҒА ТОЛЫҚ НЕГІЗ БАР.
ӨЙТКЕНІ, ОНЫҢ ПОЭЗИЯСЫ ӘСЕМДІКТІ, ӘДЕМІЛІКТІ, ТРАГЕДИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДЫ
СУРЕТТЕУГЕ АРНАЛҒАН. ӨЗ ШЫҒАРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ ӨЗІ ӨМІР СҮРІП ОТЫРҒАН ЗАМАНЫНЫҢ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ИДЕАЛЫН КӨРСЕТУІ ЖӘНЕ ОҒАН ҰМТЫЛУЫ АҚТАМБЕРДІ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ТОЛЫҚТЫРАДЫ. ҮМБЕТЕЙДІҢ ЖЫР-ТОЛҒАУЛАРЫНДА ЭТИКА-
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАР ӨЗІ ӨМІР СҮРІП ОТЫРҒАН ЗАМАННЫҢ ТҰРМЫСТЫҚ КЕЛБЕТІНЕН
ТУЫНДАП, СОЛ КЕЗДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН СИПАТТАУ АРҚЫЛЫ КӨРІНЕДІ. МӘСЕЛЕН, ТҰРМЫС-
ТІРШІЛІГІ КӨШПЕЛІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫМЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ БОЛҒАН ҚАЗАҚ
ҚОҒАМЫНДА ТӨРТ ТҮЛІКТІҢ ОРНЫ ЕРЕКШЕ БОЛҒАНДЫҒЫ МӘЛІМ. СОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ
ЖЫРАУДЫҢ ТОЛҒАУЛАРЫНДА ТӨРТ ТҮЛІККЕ, ОЛАРДЫҢ СЫНЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЖОЛДАР
КӨПТЕП КЕЗДЕСЕДІ. БҰЛ БАҒЫТТАРДЫҢ ҰРПАҚ ҮШІН, ОНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ
ҮШІН МАҢЫЗЫ ӨЛШЕУСІЗ. СОЛ СИЯҚТЫ, ҰРПАҚТЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ ҮШІН МАҢЫЗЫ
ЗОР ӨЛЕҢДЕР ШАЛ АҚЫНДА КӨПТЕП КЕЗДЕСЕДІ. ДОС БОЛМА МАЙДА ТІЛДІ
КҮЛГЕНМЕНЕН, СЫРТЫ ҒАНА ЖЫЛТЫРАП ЖҮРГЕНМЕНЕН ДЕП ӨСИЕТ АЙТҚАН ШАЛ АҚЫН
СЫРТҚЫ СҰЛУЛЫҚ ПЕН ІШКІ СҰЛУЛЫҚТЫҢ АРАҚАТЫНАСЫН АШЫП БЕРДІ. ӨЛЕҢДЕРІНДЕ ШАЛ
АҚЫННЫҢ ІШКІ ДҮНИЕСІ, ОНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚАБЫЛДАУ ЖҮЙЕСІ АНЫҚ КӨРІНІС БЕРЕДІ.
АҚЫННЫҢ ТҮСІНІГІНДЕ ӨМІРДЕГІ ҮЙЛЕСІМ – АРТЫНА ҰРПАҚ ҚАЛДЫРУ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
ШАЛ АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ БАРЫСЫНДА ОНДАҒЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС, МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ, ЖАҚСЫЛЫҚ ПЕН ЖАМАНДЫҚ, ӘСЕМДІК ПЕН ҰСҚЫНСЫЗДЫҚ,
АСҚАҚТЫҚ ПЕН ТӨМЕНДІК ЭСТЕТИКАСЫНА ҚАТЫСТЫ ҚҰРЫЛҒАНЫН КӨРЕМІЗ. БҰЛ АҚЫННЫҢ
АЛДЫНДАҒЫЛАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ – ОЛ ТЕК СИПАТТАП ҚАНА ҚОЙМАЙ, СОНЫМЕН БІРГЕ,
ҮЛГІ АЛУҒА, ЖАМАННАН ЖИРЕНУГЕ, ЖАҚСЫДАН ҮЙРЕНУГЕ ШАҚЫРАДЫ, ЯҒНИ ТІКЕЛЕЙ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН.
Абай қазақ этикасының түбегейлі ұстанымы – Адам болу талап-
мұраттарын жоғары деңгейге қояды. Орыс білімі мен ислам дінінің
құндылықтарын тоғыстырып, қазақ адамын заман талаптарына сай қалыптастыруға
ұмтылады. Еуропалық білім жүйесінің озық жақтарын қазақ қоғамына
сәйкестендіруге тырысады және Адам болуды негізгі бағдар ретінде
қабылдайды. Этика тақырыбын қозғағанда иман мәселесіне көп көңіл аударады.
Ұят кімде болса иман сонда деген мақалды Абай өзінің отыз алтыншы сөзіне
негіз етіп, ұят түсінігін екі түрге бөліп қарастырады: надандықтан
туындайтын ұят; иманға қатысты шын ұят. Олардың айырмашылығын ұяттың пайда
болуы себептерінен іздестіреді. Біріншісі – не шариғатқа, не ақылға теріс,
жазығы жоқ болса да өзінен-өзі қысылатын жалқаулық, жалтақтық, қорқақтық,
жігерсіздік, жауапсыздықтан туындайды; екіншісі – не шариғатқа, не ақылға,
не адамгершілікке кесел тигізетін, не нәпсінің жолында абыройға нұқсан
келтіруден басталатын, өзіне ішкі жаза тарттыратын жоғары сезім. Ұят деген
адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп
қылған қысымның аты, – деп анықтайды Абай. Бастапқы мағынасы тұрғысынан
болсын, санаға ену жолынан болсын иман ұғымында діни мазмұн басым
екендігіне қарамастан, гуманист Абай иманды адамшылық өлшемі ретінде
қабылдайды.
ШӘКӘРІМ БОЛСА ӨЗІНІҢ ҮШ АНЫҚ АТТЫ ЕҢБЕГІНДЕ ӘДЕПТАНУДЫҢ КӨПТЕГЕН
СҰРАҚТАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АШЫП КӨРСЕТЕДІ, МОРАЛЬДЫ АР ІЛІМІ ДЕП
ҚАРАСТЫРАДЫ. АР-ОЖДАННЫҢ МАЗМҰНЫН НЫСАП, ӘДІЛЕТ, МЕЙІРІМ ҚҰРАЙДЫ ДЕП
ДӘЛЕЛДЕП, ОЛАРДЫ АДАМШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫРАДЫ.
СОНЫМЕН, ҚОРЫТЫНДЫЛАЙ КЕЛЕ, КӨП КӨҢІЛІН АУЛАЙ БІЛУ, КІШІЛІК ТАНЫТУ,
ИБАЛЫЛЫҚ КӨРСЕТУ – ӘРІ ТӘРБИЕЛІЛІКТІҢ, ӘРІ МӘДЕНИЕТТІЛІКТІҢ НЫШАНЫ, ЯҒНИ,
ҮЛКЕН ӨНЕР, ӨНЕГЕ. ДЕМЕК, ӘДЕПТАНУДЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ АДАМҒА ЖАМАНДЫҚТЫҢ
ЗИЯНДЫЛЫҒЫН ТҮСІНДІРІП, ОДАН БОЙЫН АУЛАҚ САЛУҒА ҮЙРЕТІП, ТУРА ЖОЛДЫ –
ӘДЕПТІЛІК, АДАМГЕРШІЛІК ЖОЛЫН СІЛТЕУІ. ЖАҚСЫ АДАМ БОЛУ ҮШІН – ӘДЕПТІЛІК-
ИНАБАТТЫЛЫҚ ҮРДІСТЕРІН БОЙЫНА ДАРЫТЫП, ҮЙРЕНУІ КЕРЕК. ӨЙТКЕНІ, ӘДЕПТІЛІК
НӘСІЛ ҚУАТЫН НӘРСЕ ЕМЕС. БҰҒАН АТА-БАБАМЫЗДЫҢ ҰЯДА НЕ КӨРСЕ, ҰШҚАНДА СОНЫ
ІЛЕДІ, БІР АТАДАН АЛА ДА ТУАДЫ, ҚҰЛА ДА ТУАДЫ, ҚАС БАТЫРДАН ҚОРҚАҚ, ҚАС
ШЕБЕРДЕН ШОРҚАҚ, ҚАС ЖОРҒАДАН ЖОРТАҚ ТУУЫ МҮМКІН ДЕГЕН СИЯҚТЫ Т.Б.
МАҚАЛДАРЫ ДӘЛЕЛ БОЛА АЛАДЫ. ДАНЫШПАНЫМЫЗ АБАЙ ДА: ҚОЛЫМДА БИЛІК КҮШІ
БОЛСА, АДАМ МІНЕЗІН ЖӨНДЕУГЕ БОЛМАЙДЫ ДЕГЕН КІСІНІҢ ТІЛІН КЕСЕР ЕДІМ, -
ДЕГЕН СӨЗІНІҢ МӘНІ ДЕ СОҒАН ДӘЛЕЛ ЕМЕС ПЕ?
ӘДЕПТІЛІК – АДАМГЕРШІЛІКТІҢ БАСТЫ БЕЛГІСІ, ОНЫҢ БІРІНШІ ШАРТЫ. ОЛ
ИМАНДЫЛЫҚҚА, АР-ҰЯТҚА БАЙЛАНЫСТЫ. ҚАЗАҚТА “ЖАҚСЫ АДАМ”, “ЖАМАН АДАМ” ДЕГЕН
ҰҒЫМ БАР. ЖАҚСЫ АДАМ – МӘДЕНИЕТТІ, КІШІПЕЙІЛ, СЫПАЙЫ, АЛ ЖАМАН АДАМ –
АРСЫЗ, ДӨРЕКІ, МЕНМЕНШІЛ ДЕГЕН МАҒЫНАНЫ БІЛДІРЕДІ. “ӘДЕПТІҢ НЕ ЕКЕНІН,
ӘДЕПСІЗ АДАМДЫ КӨРГЕНДЕ БІЛЕРСІҢ”, - ДЕЙДІ ДАНА ХАЛЫҚ.
Әдеп сақтау, ол қоғам мүшелерін ата-бабадан қалған, бұрыннан
қалыптасқан әдептілік ережелерін бұзбауға міндеттейді. Әдепті бұзған адамға
қауым мүшелері кінә тағып, оған моральдық талап қоюға құқылы, себебі әдепті
сақтау – әлеуметтік дәстүріміздің негізі, халқымыздың ғасырлар бойы
тәжірибе арқылы жиған қадір-қасиетінің өлшемі.
Адам болмысынан жүз пайыз жақсы, не жаман болып жаратылмайды.
Күнделікті өмірде көру, есту, сезу арқылы олардың санасы қалыптасып,
дүниетанымы, өмірге көзқарасы, мінез-құлқы пайда болады. Осы қасиеттер
арқылы адамның ішкі жан дүниесі бір жүйеге келіп, оның өмірдегі
құндылықтары, идеалы, нанымы қалыптасады. Яғни әрбір адам әдепті, не
әдепсіз болып тумайды, оған отбасы, балабақша, мектеп, қоршаған орта,
қоғамдық институттар әсер етеді.
Сонымен бірге, әдеп тәрбиесі адамның құлқын қалыптастырып,
адамгершілік сапасын жетілдіреді. Әдептілік адамның бойына қандай да бір
іске бейімділік белгілерін егуді емес, оны кісілігі тұтас тұлға етіп
тәрбиелеуді, тұрақты ізгілік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді. Оның
мәнісі – өзінің әдептілік санасын қалыптастыру, соның жоғары көрінісі –
ожданға, әдеп-инабаттылық өлшемдерінен бас тартқызбайтын ұжданға ие болуды
білдіреді. Демек, әдептілік – турашылдық, азғыруға қарсы тұру, ізгілік
талаптарының бұзылуына, өзін-өзі орынсыз ақтауға қарсы тұру тілегі, әрі
ұялу сезімі, адамдарға қайырымдылық, мейірбандылық, шапағат көрсету,
қанағатшылдық, өзін басқаның орнына қоя білу мәрттігі, адамдарды жақсы
көріп қана қоймай, оларға қызмет қылу тілегі, қайырлы іс істеуге,
жамандыққа қарсы тұруға ұмтылу, кішіпейілділік, пәктілік, өзінің және
өзгенің де тілектеріне құрметпен қарау, ұқыптылық, тазалық, т.с.с.
ұғымдарды қамтиды.
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕҢ БАСТЫ ҰСТАНЫМЫ – БАЛАҒА ЖАС
КЕЗІНДЕ ТӘРБИЕ БЕРУ, ЯҒНИ АТАНЫҢ ҚАНЫМЕН, АНАНЫҢ АҚ СҮТІМЕН БОЙЫНА СІҢІРУ.
БҰЛ ЖӨНІНДЕ ХАЛЫҚ АРАСЫНДА КЕҢ ТАРАЛҒАН МЫНА ТАҒЫЛЫМДЫ ӘҢГІМЕДЕ АНЫҚ
КӨРІНЕДІ. КҮНДЕРДІҢ КҮНІНДЕ ҰЛЫҚПАН ХӘКІМНІҢ АЛДЫНА БІР ЖҰП ЖАС ЖҰБАЙЛАР
КЕЛІП: УА, ДАНЫШПАН АТАМЫЗ, БІЗГЕ СӘБИІМІЗДІ ҚАЛАЙ ЖАҚСЫ ТӘРБИЕЛЕУІМІЗ
КЕРЕК ЖӨНІНДЕ АҚЫЛ БЕРІҢІЗШІ, -ДЕПТІ. СОНДА ХАКІМ: БАЛАЛЫ БОЛҒАНДАРЫҢЫЗҒА
ҚАНША БОЛДЫ?, - ДЕП СҰРАПТЫ. АЛТЫ АЙ ӨТТІ, - ДЕЙДІ ЕКЕУІ ЖАРЫСА ЖАУАП
ҚАТЫП. ҚАП, ӘТТЕГЕН-АЙ, АЛТЫ АЙҒА КЕШІГІП ҚАЛЫПСЫҢДАР, - ДЕЙДІ СОНДА
ҒҰЛАМА. БҰДАН АДАМДЫ ТӘРБИЕЛЕУ, СОНЫҢ ІШІНДЕ АДАМГЕРШІЛІК, ӘДЕП ТӘРБИЕСІ ДЕ
СӘБИДІҢ ШЫРЫЛДАП ЖЕРГЕ ТҮСКЕН СӘТІНЕН БАСТАУҒА ТИІС ЕКЕНІН КӨРЕМІЗ. СОҒАН
ОРАЙ, ХАЛҚЫМЫЗ ДА ЖАСТА БЕРГЕН ТӘРБИЕ – ЖАС ҚАЙЫҢДЫ ИГЕНДЕЙ ДЕМЕЙ МЕ.
ҚОҒАМНЫҢ МӘДЕНИ ДЕҢГЕЙІН КӨРСЕТУМЕН ҚАТАР, ТӘРБИЕ ТАЛАПТАРЫНЫҢ НЕГІЗІН
ҚҰРАЙТЫН, АДАМДАРДЫҢ ҚОҒАМДАСЫП ӨМІР СҮРУІНІҢ, ӘРІ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ЕҢ МАҢЫЗДЫ
ФОРМАСЫ – ДӘСТҮР, ӘДЕТ-ҒҰРЫП ПЕН САЛТ-САНА, ҚОҒАМДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАР
ТҮРЛЕРІН КӨРСЕТЕДІ. ОЛ ТАРИХИ НЕГІЗДЕ ҚАЛЫПТАСЫП, ҰРПАҚҚА БЕРІЛЕТІН ӘДЕТ-
ҒҰРЫП, ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ ТӘРТІП НОРМАСЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ДӘСТҮР ӨЗІНІҢ НЕГІЗІ
МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ, ӨМІР СҮРУІ ЖАҒЫНАН БАРЫНША ҰЛТТЫҚ СИПАТТА БОЛАДЫ. ӨЙТКЕНІ,
ХАЛЫҚТЫҢ, СОНЫҢ ІШІНДЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІРЛІК ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ
ОСЫ ҒАСЫРЛАР БОЙЫ ЖИНАҚТАЛҒАН САЛТ-ДӘСТҮР МЕН ӘДЕТ-ҒҰРЫПТЫҢ БОЙЫНДА
ШОҒЫРЛАНҒАН. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ТІПТІ, СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІНЕ АСА МӘН БЕРГЕН. ӨЙТКЕНІ,
ӘДЕП, АДАМШЫЛЫҚТЫҢ ӨЗІ – ОСЫ АМАНДАСУДАН БАСТАЛАДЫ ДЕП ТҮЙГЕН. ОНЫҢ
ШАРАПАТЫ МЕН КЕРЕМЕТІ СОНДА, ЖҰМЫР БАСТЫ ПЕНДЕЛЕРДІҢ БІР-БІРІНЕ ЖЫЛЫ МЕЙІР
МЕН КЕҢ ПЕЙІЛ КӨРСЕТУІНДЕ, ДОСТЫҚТЫ, ӨЗАРА ЖАҚЫНДЫҚТЫ БЕЙНЕЛЕУДЕ АСА ЗОР
МАҢЫЗҒА ИЕ. ХАЛҚЫМЫЗ ҚАШАНДА БЕЙБІТ, БАСЫ АМАН, БАУЫРЫ БҮТІН, ТАТУ-ТӘТТІ,
СЫЙЛАСЫП ӨМІР СҮРУДІ АҢСАП, АРМАНДАҒАН. ӘРІ СОНЫҢ НЕГІЗІН СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІ
САЛҒАН. СОНЫҢ БЕЛГІСІ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚ АРАСЫНДАҒЫ СӘЛЕМНЕН КЕТКЕН ЖОҚ,
СӘЛЕМ – СӨЗ АНАСЫ, СӘЛЕМІ ТҮЗУ, ТӘҢІРДІҢ СӘЛЕМІН САЛДЫ, СӘЛЕМІН
ҚАБЫЛ АЛДЫ ДЕГЕН СИЯҚТЫ ҰҒЫМДАР ҚАЛЫПТАСҚАН. БҰДАН БАЙҚАЙТЫНЫМЫЗ,
СӘЛЕМДЕСУ ДӘСТҮРІ – ҚАДЫМ ЗАМАННАН БЕРГІ АДАМГЕРШІЛІК, ПАРАСАТ БЕЛГІСІ
БОЛЫП ТАБЫЛАТЫНДЫҒЫ. СӘЛЕМ БЕРУ – ӨТКІНШІ МІНДЕТ ЕМЕС, ӨМІРЛІК МІНДЕТ, ОДАН
ЖАЛЫҒУҒА ДА, ЖАҢЫЛУҒА ДА ҚАҚЫМЫЗ ЖОҚ ДЕП БІЛГЕН ХАЛҚЫМЫЗ ӘДЕПТІ ЕЛДІҢ
БАЛАСЫ АЛЫСТАН СӘЛЕМ БЕРЕДІ ДЕП ТҮЙГЕН.
ОСЫНДАЙ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БОЙЫНА ЖИҒАН ДӘСТҮРЛЕРІМІЗ ӨТЕ КӨП.
СОНЫҢ БІРІ – БЕТАШАР ДӘСТҮРІ БОЛЫП САНАЛАДЫ. УАҚЫТ ӨТЕ КЕЛЕ КЕЙБІР
ДӘСТҮРІМІЗ ЕСКІРІП, ТАРИХ АРЕНАСЫНАН КЕТІП ЖАТСА, КЕЙБІРІ ЗАМАНЫНА ҚАРАЙ
ӨЗГЕРІП, БЕЙІМДЕЛІП, ЖАҢА КЕЙІПКЕ ТҮСІП ОТЫРАДЫ. БЕТАШАР – ӘЛІ КҮНГЕ
ДЕЙІН ӨЗ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ЖОЙМАҒАН ДӘСТҮР ТҮРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ЖЫРДЫҢ БОЙЫ ТҰНЫП
ТҰРҒАН ЭТИКА-ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ. БЕТАШАР АЙТУШЫ ЖИНАЛҒАН ЖҰРТТЫҢ КӨҢІЛ-
КҮЙЛЕРІН КӨТЕРУМЕН БІРГЕ, ЕКІ ЖАСТЫҢ РУХАНИ ДҮНИЕСІН БАЙЫТЫП,
ТЫҢДАУШЫЛАРДЫҢ ЖҮРЕГІНЕ АДАМШЫЛЫҚ ПЕН ІЗГІЛІКТІҢ НҰРЫН ЖЕТКІЗУГЕ ТЫРЫСАДЫ.
БЕТАШАРДЫҢ ТАҒЫ БІР МІНДЕТІ – КЕЛІП ТҮСКЕН КЕЛІНДІ ЖАҢА ШАҢЫРАҚТЫҢ
АСТЫНДАҒЫ ЖАНДАРМЕН ТАНЫСТЫРАДЫ. АЛ КЕЛІНШЕК БОЛСА, ТІЗЕСІН БҮГІП, БАСЫН
ИІП ТАҒЗЫМ ЕТЕ СӘЛЕМ БЕРЕДІ. МЫСАЛЫ:
БЕТІҢДІ, КЕЛІН, АШҚАНЫМ
ЖАҢА ЖҰРТҚА ҚОСҚАНЫМ.
ЖАСЫ ҮЛКЕНДІ СЫЙЛАП ЖҮР,
ҚҰРМЕТ ҚЫЛА ЖАСҚАНЫП.
БАЛАЛЫҚ КҮНІҢ ӨТТІ ЕНДІ,
АНАЛЫҚ КҮНІҢ ЖЕТТІ ЕНДІ,
ЖАҢА ДӘУРЕН ЕСІГІ,
АЛДЫҢНАН, ҚАЛҚАМ, АШЫЛДЫ... БҰДАН БАЙҚАЙТЫНЫМЫЗ - ЖАҢА ТҮСКЕН ЖАС
КЕЛІННІҢ БОЙЫНА АДАМДЫҚ, ТӘЛІМ-ТӘРБИЕЛІК МҮДДЕЛЕРДІ СІҢІРУ. ЖАСЫ КІШІДЕН
ҚАРТ АДАМҒА ДЕЙІН БӘРІН ТАНЫСТЫРА ОТЫРЫП, ЕСТЕ САҚТАП ҚАЛУЫ МЕН СОҒАН ОРАЙ
ІЗЕТТІЛІК КӨРСЕТУІН ТАЛАП ЕТЕДІ. ДӘСТҮРДЕН АТТАП, КӨРГЕНСІЗДІК ІСТЕМЕУГЕ
ШАҚЫРАДЫ.
3. ЭТИКА (ГРЕК. ЕTHІCA, ETHOS – ӘДЕТ) ЕЖЕЛГІ ГРЕКТІҢ ЭТОС ДЕГЕН
СӨЗІНЕН ШЫҚҚАН, АЛ, МОРАЛЬ СӨЗІ ЛАТЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН. ОСЫ ТҰРҒЫДАН
АЛҒАНДА ЭТИКА, МОРАЛЬ, АДАМГЕРШІЛІК СӨЗДЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
МАҒЫНАЛЫҚ ТҮСІНІКТІ АЖЫРАТА БІЛГЕН ЖӨН.
ЭТИКА, МОРАЛЬ ПРОБЛЕМАСЫ САЛАСЫНДА БАСЫЛЫМ КӨРГЕН ШЕТ ЕЛ ҒАЛЫМДАРЫ
ЕҢБЕКТЕРІНДЕ КӨРІНІС АЛҒАН ЭТИКА, МОРАЛЬ ҰҒЫМДАРЫНА БЕРІЛГЕН ҒЫЛЫМИ
АНЫҚТАМАЛАР ДА БІРІН-БІРІ ТОЛЫҚТЫРАДЫ. СОЛАРДЫҢ ІШІНДЕ И.КОННЫҢ ЭТИКА –
ӘЛЕУМЕТТІК-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМ, АЛ МОРАЛЬ – ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ ДЕГЕН
АНЫҚТАМАНЫ ҚОЛДАЙМЫЗ.
ДЕМЕК, ЭТИКА ҰҒЫМЫНДА МОРАЛЬДЫҚ КӨРІНІСТЕРДІҢ АСА МАҢЫЗДЫ САЛАСЫ МЕН
ОЛАРДЫҢ ТЕОРИЯ ЖҮЗІНДЕ ІСКЕ АСЫРЫЛУЫ КӨРСЕТІЛЕДІ. ОЛАРДА АДАМГЕРШІЛІКТІ
БІЛІМНІҢ ТАРИХИ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ТҮПКІ МАҚСАТЫ КӨРІНІС ТАПСА, МОРАЛЬ
ҰҒЫМЫНДА ЭТИКАНЫҢ ІРГЕЛІ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ҚАЛАНАДЫ
ЕКЕН. ОЛАР МОРАЛЬДЫҚ БАҒЫТТА АДАМДАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІКТІ ӘРЕКЕТІН НОРМАТИВТІ
БАҒАЛАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІЛІГІН АЙҚЫНДАЙ ОТЫРЫП, ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТТІҢ ЖЕТЕКШІ РОЛІН
АТҚАРАДЫ.
ЭТИКАНЫҢ КАТЕГОРИЯЛАРЫ БІРТЕКТІ БОЛМАЙДЫ. ОНЫ НЕГІЗГІ ҮШ ТОПҚА
ТОПТАСТЫРАМЫЗ. БІРІНШІСІ – АДАМГЕРШІЛІКТІҢ ӨЗІНДІК МӘНІН, ТҰЛҒАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕМДІК ДАМУДЫҢ ТҮПКІ МАҚСАТЫН, МОРАЛЬДЫҢ ЖАЛПЫ БАСТАПҚЫ ПРИНЦИПТЕРІН
АЙҚЫНДАЙДЫ, ОЛАР:
• ИГІЛІК;
• ЖАҚСЫЛЫҚ;
• РАХЫМШЫЛДЫҚ;
• ШЫНДЫҚ;
• БАҚЫТ;
• ӘДІЛЕТТІК;
• МАХАББАТ;
• СҮЙІСПЕНШІЛІК; Т.Б.
ҚОЯНДЫ ҚАМЫС ӨЛТІРЕДІ, ЕРДІ НАМЫС ӨЛТІРЕДІ ДЕГЕН ХАЛҚЫМЫЗ АРЫҢДЫ
ЖАСЫҢНАН САҚТА, А, ҚҰДАЙ, АБЫРОЙЫМНАН АЙЫРА КӨРМЕ ДЕП АБЫРОЙЫНЫҢ
ТӨГІЛМЕУІН ТІЛЕЙДІ. АДАМШЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗІ – АБЫРОЙЫНДА ДЕП БІЛЕДІ. АБЫРОЙ
АДАМНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ БЕЙНЕСІН, БЕДЕЛІН ТАНЫТАДЫ. ОЛ – АЙНАЛАДАҒЫ АДАМДАРДЫҢ,
ХАЛЫҚТЫҢ, ҚОҒАМНЫҢ БЕЛГІЛІ БІР КІСІГЕ, ТІПТІ ӨЗІНЕ ДЕГЕН АРДАҚТАҒАН,
АЯЛАҒАН, ҚҰРМЕТТЕГЕН КӨЗҚАРАСЫ. ОДАН АЙЫРЫЛУ – ӨТЕ АУЫР ЖАЗА БОЛЫП
ЕСЕПТЕЛГЕН. СОНДЫҚТАН ДА, АР-НАМЫС ҮШІН ЖАНЫН ДА ҚИҒАН.
ЕКІНШІ БІР ҮЛКЕН ТОБЫ – ТҰЛҒАНЫҢ ЖАЛПЫЛАМА АДАМГЕРШІЛІКТІ НЕГІЗДЕРІН
АНЫҚТАЙДЫ, ОЛАР:
• ПАРЫЗ;
• ҰЯТ;
• АР;
• НАМЫС;
• АБЫРОЙ; ЖӘНЕ Т.Б.
АДАМНЫҢ АЙТҚАН СӨЗІНЕ, ІС-ӘРЕКЕТІНЕ МОРАЛЬДЫҚ БАҚЫЛАУ ЖАСАП, ОНЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТКЕ ЖАТАТЫН-ЖАТПАЙТЫНЫНА БАҒА БЕРІП ОТЫРАТЫН АДАМНЫҢ АРЫ,
ЯҒНИ, ОНЫҢ ІШКІ ЖАН-ДҮНИЕСІНІҢ СЕЗІМДІК ҚАСИЕТІ. АР-НАМЫС АДАМНЫҢ АҚЫЛ-
ОЙЫН, МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН, ӘДЕТ-ҒҰРПЫН БІР ЖҮЙЕГЕ КЕЛТІРІП, ОНЫ РЕТТЕП ОТЫРАДЫ.
ӨЗІНІҢ БАСҚА АДАМДАР АЛДЫНДАҒЫ АБЫРОЙЫН, МІНДЕТІН, ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ОСЫ АР-
НАМЫСЫ АРҚЫЛЫ СЕЗІНІП, ӘР КЕЗ ИМАНДЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫНДА ЖАУАП БЕРУГЕ МӘЖБҮР
БОЛЫП ОТЫРАДЫ.
Күнделікті өмірде адам әртүрлі жағдайларға кездеседі және барлық
уақытта қандай жағдайда қалай әрекет жасау керектігін алдын ала біліп,
жоспарлап отыру мүмкін емес.
Сондықтан да, адамның моральдық әрекетін реттеп, жөнге салып отыратын
оның ар-ұяты болып табылады. Яғни, ар-ұятты адамның қателесуінен, абыройына
нұқсан келтіретін іс-әрекеттен сақтандырып, оның адамгершілік қасиетін
күзетіп отыратын сақшысы деуге болады. Ар-намыс адамның сана-сезімін, ішкі
жан дүниесін бақылап, оған моральдық баға беріп, үкім шығарып отырады.
Мұндай жағдайды адам өмірінен көптеп кездестіруге болады.
Ал үшінші тобы болса, моральдың ашу-ыза, табалау ұғымында
шоғырланған, жағымсыз принциптерінің соңғы көріністерін белгілейді. Оның
мазмұнын:
• ӨТІРІК;
• КӨРЕАЛМАУШЫЛЫҚ;
• ЖЕККӨРУШІЛІК;
• САТҚЫНДЫҚ;
• ЖАУЫЗДЫҚ;
• ОҢБАҒАНДЫҚ; ӘРІ ТАҒЫ БАСҚА АДАМГЕРШІЛІККЕ ЖАТ ТҮСІНІКТЕР ТУРАЛЫ
КӨРІНІСТЕР АШАДЫ. ХАЛҚЫМЫЗ ОНДАЙ ЖАҒЫМСЫЗ ПРИНЦИПТЕРГЕ КҮНШІЛДІК,
ЖАЛҚАУЛЫҚ, ӨЗІМШІЛДІК, СУАЙТТЫЛЫҚ, ЕКІ ЖҮЗДІЛІК, МЫЛЖЫҢДЫҚ,
ӨСЕКШІЛДІК, Т.Б. СИЯҚТЫ РУХАНИ КЕСЕЛГЕ ЖАТАТЫН НЕМЕСЕ МАСКҮНЕМДІК,
НАШАҚОРЛЫҚ, ҚҰМАР ОЙЫНДАРЫН ОЙНАУ СИЯҚТЫ АДАМДЫ ЖАН МЕН ТӘН
ЖАҒЫНАН БІРДЕЙ АЗҒЫНДАТАТЫНДАРДЫ ЖАТҚЫЗАДЫ. ОЛ ЖӨНІНДЕ ӨТІРІКТІҢ
ҚҰЙРЫҒЫ БІР-АҚ ТҰТАМ, ИГІЛІКТІ ІСТІ ӨСЕК БҰЗАДЫ, ПАСЫҚ АДАМ
БЕЛГІСІ: ӨЗІ БОЛА АЛМАЙДЫ, БОЛҒАНДЫ КӨРЕ АЛМАЙДЫ, Т.С.С. ҰЛАҒАТТЫ
СӨЗДЕРДІ ҚАЛДЫРҒАН.
МОРАЛЬ – АДАМДАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН НОРМАТИВТІ ТҰРҒЫДА РЕТТЕЙТІН ТӘСІЛ.
ОЛ МОРАЛЬДЫҚ САНА МЕН МОРАЛЬДЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІН ҚҰРАЙТЫН ӘЛЕУМЕТТІК
БОЛМЫСТЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ИДЕАЛДЫҚ САЛАЛАРЫН ҚАРАСТЫРАДЫ.
МОРАЛЬДЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР:
• ІЗГІЛІК;
• БОРЫШ;
• ШЫНШЫЛДЫҚ;
• АБЫРОЙ;
• ҰЖДАН;
• ЖАУАПКЕРШІЛІК.
АТА-БАБАЛАРЫМЫЗ МОРАЛЬДЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫН ҚАТАҢ САҚТАП, КЕЛЕШЕК ҰРПАҚҚА ДА
АМАНАТ ЕТІП ОТЫРҒАН. МЫСАЛ КЕЛТІРЕТІН БОЛСАҚ, АТАЛАРЫМЫЗ БІРЕУДІҢ ЖИНАП-
ТЕРГЕН ДҮНИЕ-МАЛЫНА ҚЫЗЫҒУДЫ, КӨЗ АЛАРТУДЫ ЖАЗҒЫРҒАН. ОЛАР ЕКІ СӨЗДІҢ
БІРІНДЕ КІСІНІҢ ҚАҚЫ КЕТПЕУІН ТАПТАП АЙТЫП ОТЫРҒАН. ӘСІРЕСЕ, ЖЕТІМ-ЖЕСІРДІҢ
АҚЫН ЖЕУДІ ЗОР КҮНӘ, АДАМДЫҚТАН ШЫҚҚАНДЫҚ, ИМАНСЫЗДЫҚ ДЕП БІЛГЕН. ХАЛЫҚ
АРАМДЫҚ БАР ЖЕРДЕ – САТҚЫНДЫҚ, ӘДІЛЕТСІЗДІК БАР ЖЕРДЕ – ЖӘБІР, ЖАЛҒАНДЫҚ
БАР ЖЕРДЕ – ҚИЯНАТ БОЛАТЫНЫН ӨМІР ТӘЖІРИБЕСІНЕН АНЫҚТАҒАН. БҰЛ ЖӨНІНДЕ АБАЙ
АТАМЫЗ КІСІ АҚЫСЫН ЖЕГЕН СҰМ-СҰРҚИЯЛАРДЫ ҚАТТЫ ШЕНЕЙ ОТЫРЫП: АРАМДЫҚТАН
ЖАМАНДЫҚ КӨРМЕЙ ҚАЛМАС, МЫҢ КҮН СЫНБАС, БІР КҮН СЫНАР ШӨЛМЕК, - ДЕП
АРАМДЫҚТЫҢ АҚЫРЫ ҚАТЕРЛІ ДЕП ОЙ ТҮЙЕДІ.
ОСЫЛАЙША, АТА-БАБАЛАРЫМЫЗ ІШІП-ЖЕЙТІН АС-СУЫН ҒАНА ЕМЕС, ІС-ҚЫЛЫҒЫН,
ТӘРТІБІ МЕН ӘДЕТІН ДЕ АДАЛ, АРАМҒА БӨЛГЕН.
МОРАЛЬДЫҢ АТҚАРАТЫН МІНДЕТІ – ГУМАНДЫҚ (ГУМАНИЗМ ДӘСТҮРЛІ ТҮРДЕ
МОРАЛЬДЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ ПРИНЦИПІ РЕТІНДЕ САНАЛАДЫ) ЖӘНЕ АДАМГЕРШІЛІК
ИДЕАЛДАРЫНА СӘЙКЕС ТАРИХИ ТҰРМЫС-ТІРШІЛІГІНЕ НАҚТЫ РУХАНИ БАҒЫТ БЕРУ.
МОРАЛЬ – ТАРИХИ ҰҒЫМ. ОЛ АДАМЗАТ ПАЙДА БОЛҒАННАН БАСТАП ӘЛЕУМЕТТІК
ТҰРМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫН АНЫҚТАЙТЫН ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ
ҚАТАРЫНА ЖАТАДЫ ЖӘНЕ АДАМ МЕН ҚОҒАМ ҚАНША ӨМІР СҮРСЕ, СОНША ОНЫҢ МАҢЫЗДЫ
ҚАСИЕТІ БОЛЫП ҚАЛА БЕРЕДІ. БҰНЫ АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ ҚОҒАМ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫ, ҚҰЛДЫҚ ҚОҒАМ МЕН ОРТА ҒАСЫР КЕЗЕҢІНДЕГІ МОРАЛЬ, ЖАҢА ЖӘНЕ
ЖАҢАРҒАН КЕЗЕҢДЕГІ ЭТИКА, ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ЭТИКА, ЯҒНИ АДАМГЕРШІЛІК
ПРОГРЕСІ ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАРҒА:
• ӨТІРІК АЙТПАУ;
• УӘДЕДЕ ТҰРУ;
• КІСІ ҚАНЫН МОЙНЫНА ЖҮКТЕМЕУ;
• ҰРЛЫҚ ЖАСАМАУ;
• НАҚАҚТАН ЖАЛА ЖАППАУ;
• ТӘРТІПТІ, ӘДЕПТІ БОЛУ;
• БАСҚАЛАРҒА СЫЙЛЫ БОЛУ;
• ЖАЛҚАУ БОЛМАУ; ЖӘНЕ Т.Б. АДАМГЕРШІЛІК ТАЛАПТАР ЖАТАДЫ. ДЕМЕК, БҰДАН
БАЙҚАҒАНЫМЫЗДАЙ МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАР ҚОҒАМДЫҚ КӨЗҚАРАС НӘТИЖЕСІНДЕ
ТУЫНДАП, АДАМ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА БЕКИДІ ДЕ, ҰРПАҚТАН-ҰРПАҚҚА ДӘСТҮР,
ӘДЕТ-ҒҰРЫП, ӘДЕТ АРҚЫЛЫ БЕРІЛЕДІ ЕКЕН. МҰНДАҒЫ ДӘСТҮР АДАМ ӨМІРІН
ҰЙЫМДАСТЫРЫП ҚАНА ҚОЙМАЙДЫ, ОНЫ БЕЛГІЛІ БІР ТӘРТІПКЕ БАҒЫНДЫРАДЫ,
ҚОҒАМ ҚАБЫЛДАҒАН ЖӘНЕ ҚОЛДАУ БЕРЕТІН, ЖАЗЫЛМАҒАН ЗАҢ ТҮРІНДЕГІ
АДАМГЕРШІЛІК ТАЛАПТАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ. АДАМГЕРШІЛІК
НОРМАЛАРЫ АДАМ ҮШІН МАҢЫЗДЫ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ЖЕКЕ БАСТЫҚ САЛАЛАРДЫ,
МӘСЕЛЕН, ЕҢБЕК ҰЖЫМЫ, ОТБАСЫ, ҚОҒАМДЫҚ ОРТАДАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ, ЕР
АДАМ МЕН ӘЙЕЛ АДАМ, АТА-АНА МЕН БАЛАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАС
СИЯҚТЫЛАРДЫ РЕТТЕП ОТЫРАДЫ. ОЛАР ЖЕКЕ БАСТЫ ТҮРЛІ ЖАҒЫМСЫЗ
ЖАҒДАЙЛАРДАН, ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІПТІ БҰЗУШЫЛЫҚТАН САҚТАЙДЫ, ҚОҒАМДЫ
КЕЛЕҢСІЗ ҚҰБЫЛЫСТАРДАН ҚОРҒАЙДЫ.
БҰНДАЙ ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АРАСЫНДА АТАМ ЗАМАННАН
ҚАЛЫПТАСЫП ҚАНА ҚОЙМАЙ, МОРАЛЬДЫҢ ЕҢ ЖОҒАРҒЫ ШЕГІНЕ ЖЕТЕ БІЛГЕН. ҚОҒАМДЫҚ-
ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ МОРАЛЬДЫҚ НОРМАЛАРМЕН РЕТТЕП ОТЫРҒАН. ДЕМЕК, ӨЗІҢДІ-
ӨЗІҢ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ, ӨЗІҢЕ-ӨЗІҢ ИЕ БОЛУДЫҢ, ЯҒНИ ӨЗІҢНІҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫҢДЫ ӘДЕП-
ИНАБАТ НОРМАЛАРЫМЕН САЛЫСТЫРЫП, ТЕКСЕРІП ЖӘНЕ БАҚЫЛАП ОТЫРУЫҢ – БАҚЫТҚА
ЖЕТУДІҢ БІРДЕН-БІР ЖОЛЫ ДЕП ТҮСІНДІРГЕН. ОНЫҢ СЕБЕБІ: БАҚЫТ СЫРТҚЫ
ЖАҒДАЙЛАРҒА ЕМЕС, АДАМНЫҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЛАРЫНА, ӨЗІНЕ, ӨЗІНІҢ БАҚЫТ ЖАЙЫНДАҒЫ
ОЙЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДЕГЕН. АЛ ЕҢ БАЙ, ЕҢ БАҚЫТТЫ АДАМ – АДАМГЕРШІЛІГІ МОЛ,
КІСІЛІГІ ЗОР АДАМДАР. ӘДЕП НОРМАЛАРЫН САҚТАУ – СОЛ БАҚЫТТЫЛЫҚ КҮЙГЕ ЖОЛ
БАСТАЙДЫ, СЕБЕПКЕР БОЛАДЫ. АЛ, ОЛ НОРМАЛАР ШАРТТЫЛЫҚ СИПАТҚА ИЕ ЖӘНЕ САНАЙ
БЕРСЕ ТІПТЕН КӨП. ОНЫҢ ЕҢ БАСТЫ ПРИНЦИПІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТА ӨЗГЕНІҢ МҮДДЕСІН
МАНСҰҚ КӨРМЕУ, БАСҚАҒА ІЛТИПАТТЫ БОЛУ. ОЛ МҮДДЕ – ТАРИХИ, САЛТ-ДӘСТҮРЛІК,
CЕНІМ-НАНЫМДЫЛЫҚ, ҰЛТТЫҚ, Т.Б. СИПАТТА БОЛУЫ МҮМКІН.
СОНЫМЕН, МОРАЛЬДІҢ АТҚАРАТЫН НЕГІЗГІ ФУНКЦИЯЛАРЫ БЫЛАЙ АНЫҚТАЛАДЫ
ЕКЕН: ТӘРБИЕЛІК, ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТАНЫМДЫҚ, КОММУНИКАТИВТІК, БАҒАЛАУШЫ,
РЕТТЕУШІ, ИНТЕГРАТИВТІ. ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТА, БІРІН-БІРІ ТОЛЫҚТЫРА ҚЫЗМЕТ
АТҚАРАТЫН БҰЛ ФУНКЦИЯЛАР АДАМДАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАТЫНАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАС
БАРЫСЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСАДЫ. МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС – БҰЛ, ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ БОЛМЫСЫ
МАЗМҰНЫНЫҢ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙІНІҢ КӨРІНІСІ, АЛ АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИ ҚАТЫНАС БОЛСА
ОНЫҢ АСА МАҢЫЗДЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ САНАТЫНА ЖАТАДЫ. АДАМГЕРШІЛІКТІ
МӘДЕНИ ҚАТЫНАС МЫНАДАЙ ҚАЖЕТТІ ЭЛЕМЕНТТЕРДІ ҚАРАСТЫРАДЫ: ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МАҚСАТЫН ҚОЯ БІЛУ; СЕРІКТЕСТІ ТАҢДАЙ БІЛУ; МОТИВТЕР МЕН КӨҢІЛ-КҮЙДІ
ӘСЕРЛЕНДІРЕ БІЛУ; ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ, ҚОРЫТЫНДЫ НӘТИЖЕСІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ. ОЛ МОРАЛЬДЫҚ СЕНІМНІҢ, МОРАЛЬДЫҚ БІЛІМ НОРМАСЫНЫҢ,
МОРАЛЬДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ, ҰСТАМДЫЛЫҒЫНЫҢ БОЛУЫН БОЛЖАЙДЫ.
ҚАТЫНАСТАҒЫ АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИЕТ АДАМГЕРШІЛІКТІ САНА МЕН МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ
БІРЛІГІН ҚАРАСТЫРАДЫ ЖӘНЕ ІШКІ, СЫРТҚЫ ДЕП ЕКІГЕ БӨЛІНЕДІ. ІШКІ МӘДЕНИЕТКЕ
ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ БОЛМЫСЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙТЫН АДАМГЕРШІЛІКТІ ИДЕАЛ МЕН
МАҚСАТ, МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ПРИНЦИПТЕРІ ЖАТАДЫ. ТҰЛҒАНЫҢ ІШКІ
МӘДЕНИЕТІ СЫРТҚЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЖЕТЕКШІ РОЛЬ АТҚАРАДЫ. АЛ
АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИЕТТЕГІ СЫРТҚЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ РЕТТЕП ОТЫРАТЫН МІНЕЗ-
ҚҰЛЫҚ ЕРЕЖЕСІНІҢ ЖИЫНТЫҒЫН ЭТИКЕТ ДЕП АТАЙМЫЗ. МЫСАЛЫ, ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН
ҚАТЫНАСА БІЛУ, КӨПШІЛІК ОРЫНДАРДА ӨЗІН-ӨЗІ ҰСТАЙ БІЛУ ӘДЕБІ ЖӘНЕ Т.Б.
ЭТИКЕТТЕ ӘРБІР ҚОҒАМҒА ТӘН ҚАТЫНАС ФОРМАЛАРЫ КӨРІНІС ТАБАДЫ. МЫСАЛЫ, БҰЛ –
ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМДА САЛТ-ЖОРАЛАР, РӘСІМДЕР МЕН ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР ДЕП АТАЛАДЫ.
ЭТИКЕТ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ МАҢЫЗДЫ САЛАСЫ РЕТІНДЕ ТӘРБИЕ АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСАДЫ. ЭТИКЕТ СЫЙЛАСТЫҚ, СЫПАЙЛЫЛЫҚ, ӘДЕПТІЛІК, ҰСТАМДЫЛЫҚ СИЯҚТЫ
ҚАСИЕТТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚАЖЕТ ҚЫЛАДЫ. СОЛ СИЯҚТЫ, ЭТИКЕТ ЕРЕЖЕЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДА ӘДЕПСІЗДІК, ДӨРЕКІЛІК, АРСЫЗДЫҚ ПЕН ЖҮГЕНСІЗДІККЕ ОРЫН
БЕРІЛМЕЙДІ.
МОРАЛЬДЫҢ МАЗМҰНЫНДАҒЫ АДАМДАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ПРИНЦИПТЕРІН ЕКІ
ТҮРГЕ БӨЛІП ҚАРАСТЫРУҒА БОЛАДЫ: 1) БАРЛЫҒЫНА ОРТАҚ ПРИНЦИПТЕР, ОЛАР БАРЛЫҚ
РУХАНИ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНЕ НЕГІЗ БОЛАДЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ САНАНЫҢ БАРЛЫҚ САЛАСЫНДА
КӨРІНІС ТАБАДЫ (САЯСИ, ҚҰҚЫҚТЫҚ, КӨРКЕМДІК, ҒЫЛЫМИ, ФИЛОСОФИЯЛЫҚ, ДІНИ,
МОРАЛЬДЫҚ); 2) МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС САЛАСЫНА ҚАТЫСТЫ ПРИНЦИПТЕР. ОЛАРҒА
ГУМАНИЗМ, ҰЛТЖАНДЫЛЫҚ, ҰЖЫМДЫЛЫҚ, ШЫНШЫЛДЫҚ, ЖАУАПКЕРШІЛІК,
ИНТЕРНАЦИОНАЛИСТІК, ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ ҚҰРМЕТ ЖӘНЕ Т.Б. ЖАТАДЫ.
МОРАЛЬДЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ ЭТИКЕТ АСА МАҢЫЗДЫ КОММУНИКАТИВТІК
МІНДЕТТІ АТҚАРАДЫ. ОНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН НОРМАЛАРЫН БІЛУ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ
ЖЕҢІЛДЕТЕДІ, АДАМГЕРШІЛІКТІ МӘДЕНИ ДЕҢГЕЙГЕ КӨТЕРЕДІ, ДОСТЫҚ, МАХАББАТ,
ОТБАСЫ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЖӘНЕ Т.Б. АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ КӨРЕ БІЛУГЕ,
БАҒАЛАУҒА ҮЙРЕТЕДІ, РУХАНИ МӘДЕНИЕТІНІҢ, МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ ДҰРЫС ҚАЛЫПТАСУЫНА
КӨМЕКТЕСЕДІ, МОРАЛЬДЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН БАҒАЛАУДА КЕЗДЕСЕТІН КЕЙБІР
КЕЛЕҢСІЗДІКТЕРГЕ ЖОЛ БЕРМЕЙДІ. ОСЫ АЙТЫЛҒАННЫҢ БӘРІ ЭТИКЕТТІҢ, ТҰЛҒАНЫҢ
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ СЫРТҚЫ КӨРІНІСІ РЕТІНДЕ ӘРДАЙЫМ ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ ДҮНИЕСІНІҢ
ІШКІ МОРАЛЬДЫҚ МАЗМҰНЫМЕН БАЙЛАНЫСТА БОЛАТЫНЫН ДӘЛЕЛДЕЙДІ.
ДЕМЕК, МОРАЛЬДЫҚ-ЭТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ДЕГЕН – ТҰЛҒАНЫҢ РУХАНИ
АДАМГЕРШІЛІКТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ МЕН АДАМГЕРШІЛІКТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҮЙЛЕСІМДІЛІКТЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕКЕН.
СӘЛЕМДЕСУ ӘДЕБІ:
түрлері мен қазіргі сипаты
1. Сәлем – сөздің анасы;
2. Сәлемдесу түрлері;
3. Әр елдің заңы басқа, ...
1. Сәлем, сәлемдесу, жағдай сұрасу осы сөздердің өзінде бір жылылық,
ілтипаттылық сезіліп тұрады. Тәртібі дұрыс, әдепті кісі танысын, танымасын
алдынан шыққан жасы үлкен кісіге алдымен, жылы шыраймен амандасудың өзі,
ол адамның инабаттылығын білдіреді емес пе.
Сәлем – сөздің анасы демекші кез келген жерде, қандай жағдайда
болмасын адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа жеңіл өту үшін алдымен
амандасып, сәлем алысқаннан кейін жұмысы жөнінде сөз қозғайды. Бұл қашанда
осылай болған, болады да, болуы керек.
Сәлемдесу – амандық білудегі әдеп жолы. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем
беру, сәлем қылу сияқты түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-
бірінің амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп,
тілектестігін, ниеттестігін білдіруі, яғни ізеттілік пен әдептілік нышанын
көрсетіп, амандыкқа ақ жарқынданып, жақсылыққа жадырауы. Әрбір адам
қайырлы таң, қайырлы күн, қайырлы кеш деген сөздерді амандасуға
қосып, тәуліктің үш мезгілінде де бір-бірімен ақ жарқын амандасуы тиіс.
Амандасу адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады.
Амандасқан адам қазақ салтында оң алақанын жүрегінің үстіне қойып, басын
изейді. Не қол алып амандасады. Ол Сізді шын жүректен құрметтеп,
амандығыңызды тілеп, өзіңізге бас иемін деген мағынаны білдіреді.
Адамзат қоғамының қай кезеңі болмасын, қандай да бір мемлекет
болмасын, оның негізгі түп қазығы сол елдегі әрбір отбасыға тірелетіні
даусыз. Олай болса, қазақ елі үшін де әрбір отбасының маңызы ерекше. Оған
ата-бабамыздың бір-бірімен Отбасың аман ба? деп саулық сұрасып, Отбасы
амандағын берсін деп амандық тілеп жатуының өзі жарқын дәлел.
Негізінен, әдептілік, кішіпейілділік, әркім өзінің орнын біліп, шектен
шықпаушылық сәлемдесудің сәнін ғана келтіріп қана қоймай, мәнін де
арттырады.
Сәлемдесу түрлі жағдайларда, әр түрлі адамдар арасында және түрлі
тәсілдермен (мысалы, қазіргі кездегі техника құралдарының дамуына
байланысты: ұялы телефон, жедел хат, интернеттегі хат алмасым т.б. түрлері)
жүзеге асуы мүмкін. Соған байланысты, осылардың әрқайсының әдептілікке
қатысты өзіндік ерекшеліктері болмай қоймайды.
Айталық, көптің үстіне, жиынға сырттан үйге кірген адам бірінші болып,
жасы кіші кісі үлкенге; сырқат, мүгедекке қатысты алғанда дені сау адам
сырқат кісіге бірінші болып; әйелге ер адам алдымен сәлем береді. Телефон
шалған адам алдымен сәлемдесіп алып, одан кейін барып, өзін таныстырып,
шаруасын айтады.
Сәлемдесу кезіндегі жағдай және сәлемдесетін орын да ескерілгені жөн.
Мәселен, қызу талқы, мәнді ресми жиын, сұрақ-жауап түріндегі шаралар жүріп
жатқан жерге кірген кісі жұрттың назарын аударып, іркіліс жасамау үшін,
дауыстап сәлем беріп, қол алыспайды. Үнсіз бас изеп, сәлем ишарасын жасаса,
жетіп жатыр. Дастарқан үстіне кірген кісі дауыстап сәлемдессе де, жағалай
түгел қол беріп амандасуы орынсыз. Әсіресе, қол алысып болып қолын жуу –
нағыз әдепсіздік. Егер, елде ұзақ уақыт болмаған, алыс сапардан немесе
сондай бір мәнді жолдан (мысылы, әскерден) оралған, яки қатты сырқаттан соң
кездесіп тұрған адамның ресми емес орындарда: дастарқан басы, той-тұмалақ
үстінде кездесуінің жөні басқа, ондайда әлгі шаруаларды тоқтата тұрып,
тегіс көрісіп, қол алысып амандасу орынды болмақ, тек келген адам қолын
жуып кірсе жетеді.
Үйдегі балалар, жас өспірім ұлдар мен жастар таңертең ұйқыдан тұрған
соң беті-қолдарын жуып келіп, ата-анасына, отбасы мүшелеріне, қонақтарға
сәлем беруі керек. Адамның әр күнгі іс-қимылы таңертеңгі сәлемнен, жақсы
лебіз, қошаметтен басталса, ол тыныштықтың, салауаттық пен өнімді іс-
әрекеттің жебеушісіне айналады.
Өмірде ұшырасуы ықтимал бар жағдайды түгел ескеріп, толық кеңес беру
мүмкін емес. Әркім кіммен, қай жерде, қандай жағдайда жолығып тұрғанынан
жаңылмай өзінің тәрбие деңгейіне қарай барынша сыпайы, әдепті сәлемдесіп
үйренгені абзал. Сәлем беру – өткінші міндет емес, өмірлік міндет. Ендеше
одан жаңылуға да, жалығуға да хақымыз жоқ.
2. Сәлемдесу әдебі ғасырлар бойы қалыптасқан. Мысалы: үлкен адам мен
жасы кіші адамның сәлемдесуі, аттылы мен жаяудың сәлемі, ер мен әйелдің
сәлемі т.б. 1) Сәлем беру – имандылық, инабаттылық, көргендік,
мәдениеттіліктің белгісі. Қазақ халқында егер үлкен кісі кездессе, оны
таныса да, танымаса да, жасы кіші адам оған сәлем беруге міндетті, ол –
әдептіліктің бір белгісі ретінде қалыптасқан дәстүр... Алыс жолдан келген
жолаушы немесе сол елдің адамы ауыл ақсақалдарына, белгілі адамдарға әдейі
іздеп келіп сәлем берген. Кейде алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы
шал сәлем береді деп жөн білетін үлкендердің өзі барып сәлемдесетін де жол
бар. Егер сәлем ер адамға қатысты болса сәлем берді деп айтылады. 2)
Келіндердің сәлем етуі. Сыйлы ата, ене, қайнағаларына кездескенде, көріп
қалғанда келіні оларға иіліп сәлем қылады. Келіннің сәлем етуі әдептілік
пен сыйлаудың белгісі ретінде қабылданады. Сәлем әйел адамға қатысты болса
оны Сәлем етті дейді. 3) Құрдас, қатарлас ер кісілердің сәлемдесуі бір-
бірін көріп қалғанда қол беріп, ал көптен көріспеген достар құшақтасып, төс
қағыстырып сәлемдеседі. Жасы үлкен адаммен сәлемдескенде жасы кішілер жағы
аттан, көліктен түсіп барып және әрқашан қос қолын беріп сәлемдеседі.
3. Сәлемдесудің мәні – ең алдымен адамның кейіп кескінін тану,
болмысын байқау, өзіне деген көңіл ауғанын білу және тілек арқылы өзінің
қалауын ұқтыру; бір-бірінің аман-саулығын сұрасу, өздерінің аман-есен
дидарласып тұрғандарына қуанып, шүкіршілігін жасау, ниеттерінің ақ-адал,
таза екенін білдіру. Орта Азиядағы туысқан түркі халықтары, барлық мұсылман
елдеріндегідей, Ассалау-мағалейкум деген араб сөзімен амандасады, оның
мағынасы Сізге тыныштық тілеймін дегенді білдіреді. Оған жауап, яғни
сәлемді алу ретінде айтылатын Уағалейкумассалам сөздері Сізге де
тыныштық тілейміз дегенді ұқтырады. Содан кейін барып: Үй-ішіңіз, мал-
жаныңыз аман ба? Денсаулығыңыз жақсы ма? тәріздес білісу, жай, жөн сұрасу
рәсімі жалғасады.
Әдетте, амандық-есендік сұрасудан бұрын пайда болған амандасу
әдептерінің бірі – қолмен ишарат ету, белгі беру. Қадым заманғы неондартал
адамы аң аулап жүріп, өзі секілді екі аяқты, жұмыр басты пендені
кезіктіргенде, оған өзінің қастық жасау ниетінің жоқ екендігін білдіру
үшін, оң қолын жоғары көтеретін болған. Бұл оның: Мен қарусызбын –
дегені. Бұл ишарат ежелгі Мысырда мәлім болған. Онда адамдар бір-бірімен
кездескенде қолдарын иықтарының тұсына дейін көтеріп, алақандарын ашып
көрсетеді екен. Онысы: Мен қарусызбын, қолымда ештеңе жоқ, саған адал
ниетпен келіп тұрмын, – дегені. Мұны, әрине, біздің қазіргі қол алысып
амандасуымыздың бастапқы көрінісі деуге болады. Бұл әдет кейін римдіктерге
көшіп, кешқұрым ұшырасқан адамдар, ең алдымен қару-жарақтарының жоқтығын
сендіру үшін, оң қолдарын алысуы (ұстауы) керек болған. Ал қоштасу
кезіндегі қол алысу : Бұл жолғы дидар-жүз көрісу кезінде бір-бірімізді
ренжіткен жоқпыз, алдағы кезде де осындай ақпейіл адал ниетпен, дос
көңілмен кездесіп, қол алысатын болайық! – дегенді аңғартқан.
Дүниежүзіндегі сан алуан халықтардың сәлемдесуі де түрлі-түрлі болып
келеді. Мысалы, Жапондықтар таныстарын көрген жерде қалшиып сәл тұрғаннан
кейін қолын алдымен беліне, одан кейін иіліп тізесіне дейін апарып, сол
еңкейген қалпы мүләйім жүзбен көзін сүзіп қарайды. Ондай тәжім етудің
жапондықтарда: басы жерге жеткенше еңкею, орташа бүгілу және сәл иілу
сияқты түрлері бар. Осыған ұқсас сәлем әдептері біздің халықтарда да
кездеседі. Мәселен, қазақ келіншектері қайын аталары мен енелеріне,
қайнағалары мен жасы үлкен абысын-ажынға, өзі келін боп түскен жердің
үлкендеріне тізесін бүгіп, оң қолын кеудесіне қойып иіліп сәлем қылады.
Оған үлкендер Көп жаса, балам!, Үбірлі-шүбірлі бол деген сияқты тілек
айтып, батасын береді.
Ал, ауғандар алдымен қолын маңдайына тигізіп, иба жасап, иіліп сәлем
береді. Олар басымыз аман болсын дегендері. Тибеттіктерде тіптен қызық:
бір-бірімен амандасқанда оң қолымен бас киімін алып, сол қолын құлағының
артына ұстап, тілдерін шығарады екен. Ерте кезде Қытайда дос-жаранмен
сәлемдесудің түрі өз қолын өзі қысу болыпты. Латын америкасындағылар бір-
бірімен құшақтасып сәлемдескен. Француздар бірінің-бірі маңдайынан сүйіп
амандасады. Жас американдықтардың аман-сәлемі бір-бірінің иығын қағу болса,
өзара мұрындарын сипасып, бірін-бірі иіскеп амандасатын халықтар да бар
екен.
Сәлемдесуден кейін хал-ахуал сұрасу да әдепке, көргенділік, естілікке
жатады. Мұнда да әр халықта әр басқа қалыптасқан жора салттар бар. Мысалы,
орыстар Денсаулығың қалай? дейтін болса, ертедегі мысырлықтар Қалай, сіз
терлейсіз бе? дейтін болған. Гректер Қуаныңыз сөзін айтса, қытайлықтар
Бүгін тамақтандыңыз ба? Қарныңыз тоқ па? деп сұрайды екен. Кіндік Азия
халықтарында сол жақ кеудесін оң қолымен басып, кеудесін иіп сәлемдесу
қалыптасқан да, одан кейін қал-жағдай сұрасатын болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz