Техногендік факторлардың әсеріне өсімдіктердің тесттік реакциясы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі . Техногенді ластанған экожүйелердің экологиялық жағдайын зерттеу мен өзгеру динамикасын анықтаудың қазіргі кезде ең тиімді жолдарының бірі - биоиндикациялық әдіс. Биоиндикация - ластаушы факторлардың мөлшері мен әсеріне, тірі ағзалар қауымдастығының жауаптық іс-әрекеттік көрсеткіштері арқылы, экожүйенің өзгеріске ұшырау динамикасын анықтауға мүмкіндік береді. Су ортасының экологиялық жағдайын биоиндикациялауда жоғары сатыдағы макрофиттік өсімдіктер аса маңызды [Строганов Н. С., Исакова Е. Ф., Колосова Л. В. 1987] . Бұл мәселенің Оңтүстік Қазақстан облысы үшін маңыздылығы, аридтік климаттағы су ресурстарын тиімді пайдалану қажеттіліктеріне негіздейді. ОҚО-ның су көздерін - 148 өзендер, 17 су қоймалар және 9 кішігірім тоғандар құрайды. Бұл су ресурстарының қазіргі кездегі ластану дәрежелері жылдан-жылға артып бара жатқаны мәлім. Оның себебі, Оңтүстік Қазақстан аймағындағы өндіріс орындарының тығыз шоғырлануы мен урбанизациялық үрдістің қарқынды дамуына байланысты. Антропогендік әсердің нәтижесінде шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған ерекше су көздері белгілі. Солардың ішінде Арыс өзенінің бастаулары болып саналатын Бадам, Қошқар-ата, Келес өзендері аса маңызды экологиялық мәселелер қатарына жатады.

Қазіргі кезде, облыс көлемінде су көздерінің сапалық көрсеткіштерін анықтау үшін 24 гидробекеттер қызмет атқарады. Техногендік ластанған суларды тазарту мақсатында, Шымкент қаласында өнімділігі - тәулігіне 197 мың. м ³ тазалау ғимараты жұмыс істейді. Аталған ғимараттарда ағынды суды тазартудың механикалық және химиялық әдістері арнайы әдістемелер негізінде жүргізіледі. Ал, көптеген ластанған өзендер мен су қоймалардың суын тазарту мәселелері әлі күнге дейін өз шешімін күтуде. Облыстық экологиялық қызмет мекемесінің деректері бойынша, барлық зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар, нитриттер, түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың тұздары тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 2-15, 6 есеге дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты қаржы жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне тәуелділігін сипаттамайды.

Биоиндикациялық әдістердің тиімділігі мен ғылыми - ақпараттық ерекшелігі мұнаймен, ауыр металдармен және басқа да түрлі органикалық қосылыстармен ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда дәлелденіп келеді [Патин С. А. 1987] .

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысының (ОҚО) су көздерінің экологиялық жағдайын гидромакрофиттік өсімдіктер арқылы индикациялау және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту әдістемелерін ғылыми негіздеу. Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:

1. ОҚО-дағы Арыс өзенінің бастаулары болып саналатын өзендердің сонымен қатар, су қоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;

2. ОҚО-дағы экологиялық жағдайы әртүрлі, зерттеуге алынған су көзде-ріндегі гидромакрофиттік өсімдіктер қауымдастығының түрлік құрамын анықтау;

3. Техногендік ластаушы факторлардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;

4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтайтын фито-тесттік нысандарды табу;

5. Кешенді ластанған су көздерін биорекультивациялау іс-шараларын ғылыми негіздеу.

Ғылыми жаңалығы. Атқарылған зерттеу жұмыстардың нәтижелерінде келесідей ғылыми жаңалықтар бар:

• Алғаш рет ОҚО-да орналасқан 17 өзендер мен 8 су қоймалардың және 2 су жинақтаушының су құрамының сапалық кластары, ластаушы заттардың көзі және әсерінің мерзімдік динамикасы анықталды, зерттелген өзендердің ішіндегі техногенді ластанған Бадам және Қошқар - Ата өзендерінің ластанған аймақтарының картасы жасалды;
• ОҚО-дағы зерттеуге алынған су көздеріндегі географиялық ағым деңгейі мен техногендік жүктемелердің үйлесіміне қарай орныққан гидрофитоценоздың алғаш рет түрлік құрамы анықталды;

Практикалық маңыздылығы. Ғылыми зерттеу жұмыстардың нәтижесінде анықталған аймақтағы гидрофитоценоз құрылымының өзгеру заңдылықтары, өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері анықталды, сонымен қатар доминантты өсімдіктер топтамалары арқылы техногенді ластанған су көздерін биоиндикациялау әдісіне қажетті ғылыми деректер негізделді. Олардың негізінде, Оңтүстік Қазақстан аймағындағы кешенді ластанған өзендер мен тоғандардың экологиялық жағдайын бақылауға қажетті аймақтық төзімділік шкаласын түзуге болады. Бұл шкала экологиялық қызмет және табиғатты қорғау мекемелерінде қолданыс таба алады. Зерттеу нәтижелерінде анықталған судың әртүрлі ластану дәрежесінде биоиндикаторлар болып саналатын өсімдіктер, Шымкент қаласының коммуналды-ағын су тазарту мекемесі мен ОҚО экология басқармасының «Су ресурстары» бөліміндегі бақылау жұмыстарында пайдалануға ұсынылды.

Зерттеу нысаны ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс өзенінің бастаулары болып саналатын 16 өзендер, сонымен қатар 8 су қоймалары мен 2 су жинақтаушылар және аталған су көздерін мекендейтін доминантты гидромакрофиттік өсімдік түрлері алынды.

Мәселенің зерттелу ауқымы. Өсімдік түрлерінің сирек немесе жойылу жағдайына баға беру мақсатында М. Р. Nауаr, Б. К. Скупченко, Г. Усманов, А. Коргулин 1965, С. К. Черепанов 1973, А. У. Усманов 1966, бұрын М. А. Голубцо және Б. В. Заверуха, А. В. Яблоков және С. А. Остроумов еңбектері зор үлесін қосты.

Зерттеудің әдістері. Химиялық талдаулар. Су құрамындағы ауыр металл иондары, нитриттер, нитраттар, аммонийлік азоттар, сульфаттар, оттегінің биологиялық сіңірілуі Шымкент қаласының санитарлық эпидемиялық сараптау орталығының, облыстық экология басқармасының су ресурстары бөлімінің және «ПКОП» ААҚ арнайы сертификатталған зертханаларында титрометриялық, фотоколориметриялық (Фотомер КФК-3-01-ЗОМЗ құралында) инверсионды-вольтаперметриялық (СТА кешенінде), ионометриялық (иономер И-500 «Аквилон» құралында) және атомды-абсорбциондық (AAS 1 спектрофотометр құралында) әдістемелер арқылы, 18826-73, 4388-72, 18293-72, 18309-72, 4245-72, 3351-74, 4979-49, 4151-72 және 18293-73 ГОСТ-тарға сәйкес жүргізілді.

Жұмыс құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтінмен 58 бетке терілген, оның ішінде кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, 68 әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 4-кестелер, 12-суреттермен талданып түсіндірілген.

Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде жұмыстың практикалық маңыздылығы және ғылыми жаңалығы, жұмыстың өзектілігі көрсетілген, сонымен қатар зерттеудің мақсаты мен міндеттері қамтылған.

Бірінші бөлімде әдебиеттерге шолу негіздемелерінде кешенді ластанған су көздерін фитоиндикациялау және фиторекультивациялау әдістерін жетілдіру бағытында шет елдердегі ғалымдардың жүргізген зерттеулерінің нәтижелері және ондағы гидромакрофиттік өсімдіктердің маңызы көрсетілген.

Үшінші бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысындағы 17 өзендер және 8 суқоймалар мен 2 су жинақтаушылар және аталған су көздерінде өсетін гидромакрофиттік өсімдіктердің доминантты түрлері алынды.

Қорытынды мен ұсыныстар дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде берілген.

1 ӘЛЕМДЕГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГИДРОСФЕРАНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығында экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуде, яғни экологиялық жүйелерді дамытуда байланыстырушы қызмет атқарады. Өйткені, еліміздің климат жағдайы әралуан, әсіресе өңірдің су тепе-теңдігіне тән ерекшелігіне орай Еуразияның бүкіл аумағындағы экологиялық ахуал Қазақстанның тұрақтылығына байланысты. Ал экономиканың өсуі, экологиялық жағдайға тікелей әсер ететіні анық [1, 2] .

Еліміздің президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпан айындағы Жолдауында халықтың әл - ауқатын қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі бағыты болып табылатындығын атап көрсетті. Бұл ретте табиғи құндылықтар және қоршаған ортаның жай-күйі, әрбір азаматтың денсаулығы, ұлттық әл-ауқаттың ажырамас бөлігі болып табылуы ең маңызды мәселе екені сөзсіз [3] .

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай, еліміз неғұрлым жоғары дәрежелі ауасы кәусар, суы тұнық, ең таза жасыл ел болуы қажет. Осыған байланысты, «2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі бағыттары» айқындалған еді. Еліміздің орнықты дамуында табиғи қоршаған ортаның сапалық көрсеткішін жан-жақты жақсарту үшін түрлі бағыттар бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр [4] . Соның бірі - антропогенді және техногенді жүктемелердің әсерінен ластанған су көздерін биологиялық жолмен тазарту.

Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді. Бір тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км ³ құрайды. Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30% халықтың ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химиялық және қағаз өндіру өндірістерінде, қара және түрлі-түсті металл өндірісінде, энергетика өндіруде пайдаланады [5] . Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді ластанған сулар, өзендер мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құяды. Тұщы судың тапшылығы - бүкіл дүние жүзі бойынша негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Осыған орай, су ортасының ластануы, әлем деңгейіндегі маңызды және барлық елдердің ғалымдарының назарын аударған ғаламшарлық мәселеге айналып отыр [6] .

Бүкіләлемдік Денсаулық сақтау Ұйымының (БДҰ) мәліметтері бойынша, аурудың 80% сумен беріледі; одан жылына 25 млн. адам қайтыс болады. Ағынды суларды пайдалануға анағұрлым тиімді ету үшін оларды көпеселік араластыруға ұшыратады. Егер 30 рет араластыруға мүмкін деп есептелінсе, онда, мысалы, Волгаға тасталатын 20 м ³ ағынды суларды араластыру үшін

600 м ³ таза су қажет болар еді, бұл өзеннің жылдық ағындысын екі есеге арттырады. Еліміздегі барлық өзендердің суын араластыру үшін біздің елімізге 4500 м ³ таза су, яғни 4, 7 мың м ³ құрайтын ТМД-ның барлық өзендердің ағынды сулары керек болар еді. Бұл елімізде таза сулар қалмағандығын білдіреді [7, 8] . Ағынды суларды араластыру табиғи суаттардағы судың сапасын төмендетеді, бірақ әдетте араластырудың басты мақсаты - адамдардың денсаулығы үшін зиянды болдырмау. Өнеркәсіптік және ауылшаруашылық алқаптарындағы құрамында тыңайтқыштар және пестицидтердің ерітінділері бар қалдық суларды араластыру, табиғи суаттардың өздерінде де жиі жүргізілуде. Егер суат тоқтам немесе баяу ағынды болса, онда оған органикалық заттарды және тыңайтқыштарды тастау, қоректендіру заттарының артық жұмсалуына - суаттың өсуіне және эвтрофикацияға ұшыратады. Бастапқыда ластаушы заттар су көздерінде қоректік заттар ретінде жиналып, балдырлар, негізінен микроскопиялық көкжасыл балдырлар қаулап өсуіне жағдай жасайды. Кейін шіріген балдырлар биомассасы су түбіне шөгіп, мұнда оттегіні көп мөлшерде тұтына отырып, минералданады. Мұндай суаттың терең қабаты балықтардың және оттегімен қоректенетін басқа да гидробиотоп тіршілігіне жарамсыз болады [9, 10] .

Өсімдік ауруларымен күресу мақсатында пайдаланатын заттардың бір түрі - пестицидтер. Пестицидтер - зиянкес тірі ағзаларға қарсы қолданылатын химиялық препараттар. Пестицидтерді қолдану аясына қарай мынадай топтарға бөлінеді: зиянды жәндіктерге қарсы - инсектицидтер, арам шөптерге қарсы- гербицидтер, өсімдіктердің бактериалды ауруларына қарсы пайдаланатын -фунгицидтер мен бактерицидтер. Пестицидтер көптеген зиянкестерді жоя отырып, басқа да тірі ағзаларға зиянын тигізеді, биоценоздың қалпын бұзады. Қазіргі кезде ауылшаруашылығындағы алға қойған негізгі мәселелердің бірі, зиянкестерді жою үшін - химиялық әдістен, биологиялық әдіске көшу. Әлемдік нарыққа қазіргі кезде 15 млн. т пестицидтер шығарылады, жерасты су экожүйесіне оның 11, 5 млн. т шамасы сіңу арқылы енсе, ал өзен-көлдерге егіншіліктен ағатын ақаба су арқылы құйылып отырады. Пестицицидтер өндіретін өнеркәсіптерден шыққан қалдық сулар - су экожүйесін ластаушы көздердің бірі. Инсектицидтер суда суспензия түрінде кездесіп, мұнайөнімдерімен ластанған суда еритіні анықталған. Синтезделген инсектицидтер мынадай топтарға бөлінеді: хлороорганикалық, фосфороорганикалық және карбонаттар. Хлороорганикалық инсектицидтерді, ароматикалық және гетероциклді сұйық көмірсуларды хлорлау жолымен алады. Бұл заттар бірнеше жыл бойы тұнба ретінде сақталады және биодеградация үрдісіне төзімді болады [1] .

Биосфераның ластаушы көздерінің ішінде қазіргі кезде ғалымдар үшін қызығушылық танытып отырғаны - ауыр металдармен ластануы. Ауыр металдар (қорғасын, кадмий, мырыш, мышьяк, сынап) барлық жерде улы зиянды зат ретінде таралған. Бұл металдар топырақты, ауаны және су ортасын ластайды. Олардың өздігінен тазару мерзімі өте ұзақ жылдарды қамтиды, сондықтан су ортасына түскен ауыр металл иондары ұзақ уақыт сақталып, әртүрлі жолдармен адам ағзасына енеді. Ауыр металдардың улық әсері оның концентрациялық мөлшері мен химиялық табиғатына тікелей байланысты. Улық қасиеттері бойынша оларды үш топқа бөледі, қорғасын мен кадмий ең улы металдар болып саналады [4] .

Көптеген өндіріс орындарында ауыр металл иондарын пайдаланатындықтан таралу аймағы жоғары. Ауыр металдардың қосылыстары су көздеріне көбінесе атмосфера арқылы түседі. Гидробиоценоз үшін ең қауіптілері: сынап, қорғасын және кадмий. Жел және өнеркәсіптердегі су қалдықтарынан табиғи суларға жылына мыңдаған тонна ауыр металдар келіп түседі. Су жағалауындағы халық ауыр металдардан көп зардап шегеді, 1977 жылы 2800 адам Миномата ауыруынан көз жұмған. Себебі хлорвинил және ацетильдегид өндіретін өнеркәсіптің қалдығында катализатор қызметін атқаратын хлорлы сынап кездескен. Теңіз тағамдары арқылы адам ағзасына түскен. Қорғасын адамның қызметі арқылы тарайды, олар: өндірістік түтін, металл өңдеу үрдістерінен шығатын металлургиялық шаңдар, химиялық және тағы басқа да өндіріс орындарынан шығатын қалдықтар, жылу электр станциясынан шығатын газдар құрамында болады. Ауыр металдардың ішінде қорғасын қосылыстары аккумулятивті улы заттарға жатып политропты болып табылады, олар сүйектерде, бауырда, бүйректе, асқазан бездерінде жинақталады [3] .

Қазақстанның Оңтүстік өңірі түсті металдардың кен орны және оларды балқытатын өндірістер орналасқан мекен болғандықтан, кадмий мен қорғасынның зиянды әсері басқа заттарға қарағанда ең қауіпті техногендік факторлар болып табылады. Кадмий ионын көбінесе зауыт және автокөліктер бөліп шағаратын түтін арқылы, өндіріс қалдықтары мен шламдар арқылы қоршаған ортаны ластайды . Мұндай қалдықтар ағын сулар арқылы, табиғи су көздеріне келіп қосылады. Техногендік аймақтарда су көздеріндегі кадмий иондарының әртүрлі концентрациялық деңгейі, ластану дәрежесіне жетеді. Санитарлық норма бойынша кадмий иондарының судағы шектік мөлшерлік концентрациясы 0, 001 мг/л болып саналады [3] .

1. 1 Су ортасын биоиндикациялау және биоремедиациялау іс- шараларындағы гидромакрофиттік өсімдік түрлерінің маңызы

Гидромакрофиттік өсімдіктер, су ортасын мекендейтін тіршілік иелерінің ішіндегі, экологиялық және техногендік факторлардың әсерін ең айқын анықтайтын биотест-нысан болып саналады. Табиғи экологиялық факторлардың әсерінен әртүрлі климаттық белдеулердегі су көздерінде әртүрлі үйлесімдегі өсімдіктер қауымдастығы кездеседі. Олар өзара түрлік қатынасы мен морфометрикалық көрсеткіштері арқылы ерекшеленеді. Белгілі экологиялық жағдайда, сол ортаның жағдайына бейімделген түрлерден доминантты топтамалар түзіледі. Мұндай түрлер, ережелі түрде, морфометрикалық және биомассалық көрсеткіштері бойынша басымдылықты иемденеді [8] .

Тұрақты орныққан өсімдік жамылғысы, су ортасын оттегімен байытады, суда еріген минералды және органикалық қосылыстарды сіңіреді, басқа тіршілік иелеріне қолайлы тіршілік орта түзу арқылы, экожүйеде маңызды қызмет атқарады. Су ортасының техногендік ластаушы заттармен ластануы, өсімдіктерге ерекше әсер ету арқылы, олардың қауымдастығының түрлік құрамына өзгерістер енгізеді. Ластаушы факторлардың табиғаты мен мөлшерлік көрсеткіштеріне орай, бұл өзгерістер әртүрлі дәрежеде орнығады. Техногендік факторлардың әсеріне өсімдік түрлерінің төзімділігі мен жауаптық реакциялары да бірыңғай емес. Осыған орай, зиянды факторлардың әсері ұзақ және бірқалыпты болған жағдайда, ол ортаға төзімді әрі бейімді түрлерден тұратын өсімдік қауымдастығы орнығады [8] .

Өсімдік қауымдастығының су ортасына түсетін зиянды заттардың әсеріне жауаптық реакциясы ретінде байқалатын морфометрикалық өзгерістері мен тіршілік ортасын тазарту қабілеттері, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бақылау мен қайта қалпына келтірудің биологиялық әдістерінің негізін құрайды. Осы бағытта, техногенді ластанған аймақтардың экологиялық жағдайын бақылауда, мұнаймен және ауыр металл иондарымен ластанған аймақтарды фитоиндикациялау әдістері пайдаланылып келеді. Ал, ластанған ортадағы зиянды заттарды сіңіру және оларды ыдырату үрдісіне қатысатын микроағзаларға қолайлы жағдай туғызу арқылы, пайда келтіретін өсімдік түрлерін қолдану фиторекультивациялық тәсілдің негізіне айналды [9] .

Биологиялық индикациялау және рекультивациялау әдістері ең тиімді және экологиялық тұрғыда қауіпсіз әдістерге жатады. Биосфераның ластану көрсеткіштерін анықтау үшін, міндетті түрде ластаушы факторлардың және ластаушы элементтің, ластауға дейінгі және кейінгі жағдайын білу қажет. Бұл жағдайда, ластанған аймақтарда экологиялық бақылау жүргізу аса маңызды іс. Табиғи қоршаған ортаны биологиялық жолмен бақылау - антропогендік факторлардың әсерінен тіршілік иелерінің өмірлік циклінде болып жатқан өзгерістерді бақылау жүйесі. Экожүйенің ластану дәрежесін бақылау биологиялық мониторингінің бірден-бір тапсырмасы [3, 4] .

Экожүйенің биотикалық үрдістеріне (биотиканың популяциялық қауымдастығы, түрлік құрылысының динамикасы, түрлік ерекшеліктері), сыртқы ортаның әсері анықтаушы фактор болып табылады. Қоршаған орта факторларына жарық, температура, су режимі, биогенді элементтер, судың тұздылығы және басқа да жағдайлар жатады. Бұл факторлар тірі ағзаның тіршілік циклінің барлық этаптарына әсер етеді. Осы жағдайлардың кез-келгенінің кері әсері, тірі ағза тіршілігінің тепе - теңдігін бұзып, өзгеріске ұшырауына әкеп соғады. Сонымен, биоиндикация - тірі ағзаның және оның қауымдастығының тіршілік ортасының жағдайын, биологиялық белгілері арқылы анықтау.

Қоршаған орта антропогендік жүктемелердің әсерінен ластанған жағдайда, экологиялық жағдайдың өзгеруіне сезімтал тірі ағза түрінің немесе олардың қауымдастығының биологиялық өзгерісін, биоиндикациялық және биотесттік әдістер арқылы анықтайды. Су ортасына биотесттердің көмегімен эколого-гигиеналық баға беруге болады [5-8] .

Биоиндикация - тірі ағзаға биологиялық жүйе арқылы абиотикалық және биотикалық факторлардың әсерін бағалайтын әдіс. Биоиндикация деңгейін мынадай бөлімдерге бөлуге болады:

1. биохимиялық және физиологиялық реакциялар (тірі ағза ішіндегі әртүрлі үрдістердің өзгеруі және белгілі токсиканттардың мүшеде жиналуы) ;
2. анатомиялық, морфологиялық, биоритмикалық және түрлік реакциясы;
3. флористикалық және фаунистикалық өзгеріс;
4. ценотикалық өзгерістер;
5. биогеоценотикалық өзгерістер;
6. ландшафтық өзгерістер;

Биоиндикация макромолекула, жасуша, ағза, популяция, қауымдастық және экожүйе деңгейінде жүреді. Биоиндикация маманданған және маманданбаған болып бөлінеді, маманданған - тек бір ғана жағдай әсер еткенде тірі ағзаның жауаптық реакциясы, маманданбаған - бір емес бірнеше жағдайлар әсер еткендегі жауаптық реакциясы. Сезімтал биоиндикаторлардың жеке жасушасында, ағзасында (фермент белсенділігінің өзгеруі, пигменттік кешенінің өзгеруі) және морфологиясында (жапырақ табақшасының өлшемі мен пішінінің өзгерісі, қылқан тіршілігінің қысқаруы ) өзгерістер байқалады [9, 10] .

Биоиндикацияның негізгі екі әдісі бар: белсенді және енжар. Енжар биоиндикация әдісі бойынша, қолайсыз жағдайлардың әсерінен тірі ағзада елеусіз белгілерді анықтайды, ал белсенді биоиндикация кезінде сезімтал ағза сыртқы орта жағдайлардың әсерлеріне ерекше, айқын жауап қайтарады да биотесттік әдіспен ұштасады.

Биотесттік әдіс, биотест-нысана негізінде іске асады. Биотест - нысанның тіршілік функциясының өзгеруі арқылы, тіршілік ортасында болып жатқан өзгерістерді анықтауға болады. Табиғи және шайынды сулардың құрамындағы химиялық заттардың улық мөлшерін анықтауға қажетті тест-нысана қызметін, ондағы тірі ағзалар (гидрофиттер, балықтар, т. б. ) атқарады [10-14] .

Л. П. Брагинскийдің анықтамасы бойынша, тест-нысана - «датчики» деп түсіндірді, қазақша «хабар беру», «жауап беру» деп аударуға болады, ал биотест-нысана латын тілінен аударғанда bios-тірі ағза, тіршілік деген сөз болғандықтан, сыртқы ортаның өзгерістеріне тірі ағзаның жауабы. Биотест-нысана қоршаған ортаның токсиканттылығына (улылығына, зияндылығына) жауап береді, күрделі химиялық анализдердің орнын басады және қоршаған ортаның қолайсыздығы жайлы хабар береді. Сезімтал биоиндикаторларға: микроағзалар, балдырлар, микросаңырауқұлақтар, бактериялар жатады.

Ластаушы заттардың тіпті төменгі концентрациясы әсер еткенде, табиғи ортаның негативті өзгерісін тест-нысана және фитотест арқылы биологиялық әдістер сараптауға көмектеседі. Ол үшін биоиндикатор түрлеріне мынадай талаптар қойылады:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс