12 жылдық оқытуға байланысты мұғалімнің құзырлығын дамытудың жаңашыл жағдайлары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:

12 жылдық оқытуға байланысты мұғалімнің құзырлығын дамытудың
жаңашыл жағдайлары

Кіріспе

1-тарау. 12 жылдық білім беру реформасының маңыздылығы
1.1.12 жылдық білім беру және білім философиясы
1.2. 12 жылдық оқыту жүйесін енгізудің қажеттілігі және оның
ерекшеліктері
1.3. 12 жылдық оқыту жүйесіне мұғалім жұмысының бейімделуі

2-тарау. 12 жылдық оқыту жүйесіне қажетті педагогтың кәсіби құзырлығын
дамыту
2.1. 12 жылдық оқытуға байланысты педагогтың кәсіби біліктілігін
көтеру және дамыту мәселесі
2. 12 жылдық оқыту жүйесіндегі мұғалімдердің құзырлығын дамыту
ерекшеліктері
3. Мұғалімнің кәсіби құзырлығын дамытуда әдістемелік
жұмыстардың маңызы ( зерттеу жұмыстары)

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Қосымшалар

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Елбасы Н.Назарбаев өткен жылғы халыққа
Жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың
бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін
осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Енді, міне сол тапсырма алдағы жылы
жүзеге асырылмақ.
Бұл мәселе қазіргі кезде өзекті болып жан-жақты талқыланып жатыр.
Мысалы, Астана қаласында 2007 ж. басында он екі жылдық білім беруге
дайындық мәселесіне арналған семинар-кеңес өтті, оған он екі жылдық жалпы
орта білім берудің жалпыға міндетті мемлекеттік стандартын, білім және оқу
бағдарламаларын әзірлеушілер, педагог мамандар дайындайтын және қайта
даярлайтын мемлекеттік жоғары оку орындарының, колледждердің, біліктілікті
арттыру институттарының басшылары, оқулық авторлары, баспа өкілдері
қатысты. Еліміз бойынша он екі жылдық жалпы орта білім берудің жалпыға
міндетті мемлекеттік стандарты, білім және оку бағдарламалары, соның ішінде
алдағы жылы іске асырылғалы отырған он екі жылдық жалпы орта білім берудің
жаңа оқу пәндерінің ерекшеліктері түсіндіріліп, оқулықты әзірлеуге
қойылатын талаптар нақтыланып жатыр. Қазір12 жылдық білім беруде еліміз
бойынша 104 мектепте эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, әр жыл сайын 30
мың мұғалім қайта дайындықтан өтуде. 2008 жылдың 1 қыркүйегінде он екі
жылдық білім берудің алғашқы табалдырығын алты жастағылар аттайтын болады.
Бұл үрдіс жыл сайын жалғасын тауып, 5 сыныптар 2012 жылы, яғни, 6 сыныптың
негізгі мектепке көшуі 2013 жылы өтеді. Ал бейіндік оқытуға көшу 2011 жылы
жүзеге асырылады. Бұл 9 сынып оқушылары 2011 жылы бірден бейіндік мектептің
11 сыныбын аттанды, дегенді білдіреді. Осындай ауқынды жұмыстарды жүйелі
атқару жолында министрлік бірінші кезекте жалпы білім беретін мектептердің
материалдық техникалық базасын біршама нығайтуды ойластырып отыр. Әсіресе,
физика, биология, химия, информатика, тағы басқа пәндік кабинеттерді,
мектеп кітапханаларын керекті құрал-жабдықтармен жарақтандыру басты назарда
тұрғанын министр қадап айтты. Ол алдағы басты міндеттердің бірі деп он екі
жылдыққа білім беретін мұғалімдерді қайта даярлау мәселесін, он екі жылдық
оқуға жаппай көшу кезіндегі әзірлік барысында сөз емес, іспен үлес қосу
қажеттігін, бастауыш мектеп окулықтарын жасаған кезде сапасына баса назар
аудару керектігін тілге тиек етті. Он екі жылдық білім беру – бұл біздің
мемлекетіміз үшін маңызды. Қазір дайындық жұмыстары аяқталуға жақын. Бұл
шараға байланысты алуан түрлі пікірлердің айтылып жүргенінен хабардармын.
Соны жүйелі жолға қою үшін кең отырып кеңесетін басқосулар болады. Сонда
көтерілген ой-байламдарды сарапқа салатын арнайы жұмыс тобы құрылады. Оған
еліміздің кез келген азаматы өз ұсынысын білдіруге құқылы.
Отанымыздағы білім беру мәселесін ғылыми тұрғыдан дәйектейді деген
ниетпен Елбасының қолдауымен ашылған Ыбырай Алтынсарин атындағы Білім
академиясы елдік істі жүзеге асыру кезінде қандай жұмыстар атқарып отыр
екен деген ой мазалайтын. Қазір орталық деп аталып жүрген мекемелер
академия ашылғанда оның құрамындағы институттар ретінде жұмыс істеген еді.
Сол тұста Отанымыздағы білім беру мәселесі академияда талқыланып, талданып,
алуан түрлі оқулықтар сарапқа салынып жататын. Енді осы мәселеде де
ойланатын тұсымыз бар секілді. Оқулық шығару жайына ерекше көңіл бөліп,
оның сапасын арттыру жағын алға тарту керек. Мұны іске асырудың бір тетігі,
Білім академиясында білікті мамандардан құрылған комиссия оқулықты ғылыми,
тілдік, әдістемелік жағынан сарапқа салып жатса оның кемшіліктері бір ізге
түсері сөзсіз.
Сонымен 2008 жылдың қыркүйегінде ел тарихындағы елеулі оқиға болып
есептелетін он екі жылдық білім беруге көшудің алғашқы қадамы басталады.
Бұл әлемдік өркениет көшіне қосылудың нышаны деп білгеніміз абзал.
ХXI ғасырда Қазақстанның білім беру жүйесіндегі жалпы және орта 12-
жылдық білім беру жүйесінің енгізілуі уақыт талабы болып отыр. Осының
негізінде мектептердегі білім беру мерзімін 12 жылға ұзартуды таза
психологиялық - физиологияльқ жағынан алғанда құптауға болады.
Білім беру саласында жеке адамның немесе ат тебеліндей топтың ой-
өрісінен кеңірек мағынадағы келелі мәселелер туындайды. Ал сол мәселелерді
көпшіліктің қабылдауы, оның көкейкестігін бұл коғамның жаңа сапалық
деңгейге көтерілуге ұмтылуының белгісі, іздену нышаны деуге болады.
Бүгіндер әр қоғам мүддесінен тыс калмайтын келелі де көкейкесті мәселенің
бірі, жалпы білім берудегі 12-жылдық оқуға өту болып табылады.
Кез - келген келелі мәселенің қабылдануы, оны сезініп пайдалануы,
содан барып мойындалып іске асуы бір сәттілік емес, бірнеше кезеңнен
тұратын ұзақ процесс. Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі мұғплімдер жалпы
білім беретін мектептің 12-жылдық оқуға ауысу мәселесін сезініп, жан-жақты
пайымдай білетін құзіретті ұстаз болыу керек деп ойлаймыз. Бүгінгі
біздің диплом жұмысымыздың тақырыбын 12 жылдық оқытуға байланысты
мұғалімнің құзырлығын дамытудың жаңашыл жағдайлары деп атадық.
Тақырыптың өзектілігі 12 жылдық білім беру мәселесінің қазіргі кезде
көтеріліп, таяуда 2008 жылы өмірге енгізіліп, осыған байланысты
мұғалімдерді құзіреттілігін арттыру қажеттігімен түсіндіріледі.
Зерттеудің мақсаты:12 -жылдық оқыту мәселесін көтеріп, мәселені шешу
өзектілігін көрсету, оқу реформасының еліміз үшін маңыздылығын анықтау, осы
реформаның оқыту және тәрбиелеу жетістіктерін талдау, осы мәселеге
байланысты педагогтың кәсіби құзырлығын дамытудың жаңашыл жағдайларын жан-
жақты талқылап, қорытынды жасап, ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің объектісі: 12 жылдық білім беретін мұғалімнің кәсіби
құзырлығын дамыту жолдары
Зерттеудің пәні: 12 жылдық білім беретін мұғалімнің кәсіби
құзырлығын дамытудың жаңашыл жағдайларын іздестіру жолдары

Зерттеудің міндеттері:
- 12 жылдық оқыту реформасы туралы тұжырымдаманы толық талдау;
-Қазіргі кезеңде 12 жылдық оқыту жүйесін енгізудің қажеттілігі
және оның ерекшеліктері;
-12 жылдық оқыту жүйесіне мұғалім жұмысының бейімделуі;
-12 жылдық оқытуға байланысты педагогтың кәсіби біліктілігін,
құзырлығын ,көтеру және дамыту мәселесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мұғалімдердің өз әрекетін басқару
процесін саналы ұғынуға мұмкіндік жасау, мұғалімдердің ішкі және
сыртқы ресурстарын тиімді ұйымдастыра алуға дайындығын жетілдіру
жолдары арқылы құзіретті мұғалім бейнесін қалыптасытыруға болады.
Зерттеудің жұмыс әдістері:педагогикалық, психологиялық әдебиеттер,
әдістемелік материалдарға талдау жасау, 12 жылдық білім берудегі
эксперименттік мектептер тәжірибелеріне талдау жасау.
Зерттеу көздері: тақырып бойынша жазылған әлеуметтанушылар,
фиилософтар, педагогтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің
ресми материалдары мен құжаттары ( ҚР Конститутциясы, Білім туралы
Заң, 12 жылдық білім беру тұжырымдамысы және оқу- тәрбие беруге
арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектептердің озат
тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының базасы:Ақкөл ауданы, Өрнек орта мектебі.
Зерттеудің сынақтан өтуі: Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, педагогика
кафедрасының оқытушыларның алдын ала талқылауынан, мектепішілік
әдістемелік кеңес отырысында сынақтан өтті.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау, әдебиеттер тізімі,
қосымшалардан тұрады.

1-тарау. 12 жылдық білім беру реформасының маңыздылығы
1.1. 12 жылдық білім беру және білім философиясы

Білім философиясы жеке пән ретінде XX ғасырдың екінші жартысында
философия ғылымы мен білім беру тәжірибесінің қойнауында қалыптасты. Оның
пайда болуына әлемдегі түрлі философиялық ағымдар мен білім беру жүйесі
арасындағы үздіксіз өзара қарым-қатынастар, білім берудің танымдық
тереңдігін игеруге ұмтылған әлемге белгілі педагог-ойшылдар, білім беру
тәжірибесіне негізделген теориялық толғаныстар ықпал етті деуге болады.
Жалпы айтқанда, білім философиясы белгілі бір мәдени ортада адамның
ақыл-ой және адамгершілік дамуы қалай жүретінін, бұл үрдістегі білім беру
жүйесінің алатын орнын бағалайтын және бағыттайтын пән деп қарастырылады.
Түрлі бағыттағы философиялық мектептер білім беру үрдісін түсінудің
тәсілдерін, оған сәйкес құрылымын табуға, оның қалыптасуын көрсететін
идеялар жиынтығын анықтауға тырысуда.
Қазақ тарихына үңілсек, философиялық ой-пікірлері дала өркениетіне
еніп, қоғамның көзқарастық, дүниетанымдық негізіне айналған ғұламалардың өз
мұраларында таным мен білім негіздерін үнемі зерделеп отырғанын байқауға
болады.
Әл-Фараби мен Иассауидің гуманистік идеялары, Абай мен Шәкәрімнің
ақиқат шындыққа ғылым-білім арқылы, өзін-өзі тәрбиелеу арқылы. "толық адам
болу" туралы пікірлерінде жалғасын табады. "Адамның ғылымы, білімі
ақиқатқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке
ынтығу" деген ұлы Абайды одан әрі апарған Шәкәрім "адам өмірінің мәні -
сана көзімен көруге болатын ақиқатты іздеу" деп түйеді.
Адамның ақиқатқа деген танымдық қатынасы оның дүниеге көзқарас
жүйесінің қажетті жағын көрсетеді, - дейді америкалық педагог-философ Джон
Дьюи. Адамның және адамзаттың ақиқат шындықты тануының нәтижесі - білім
және оның ақиқатпен сәйкес келуі білімнің шындығымен сипатталады. Басқаша
айтқанда, егер адам ойы мен қоршаған дүниенің объектісі немесе табиғи
құбылыстар сәйкес келсе, онда білімді шындық ретінде тануға болады.
Білім философиясын меңгеру педагог мамандардың терең кәсіби қарым-
қатынасын қалыптастырады. Түрлі педагогикалық мәселелерге байланысты пікір
алмасулар мен талдаулардың құралы ретінде философиялық түсініктер мен
ұғымдзр пайдаланылмаса, олардың деңгейі қарабайырлық пен жалаң демагогия
төңірегінде қалатыны сөзсіз. Дегенмен, бұл мәселеде ежелден күні бүгінге
дейін қалыптасқан әр түрлі фипософиялық бағыттарда ортақ пікір жоқ, бұл,
әсіресе, белгісіз объектілер мен құбылыстарды қарастырған кезде байқалады.
Білім - әрекеттің ең жетілген нұсқасы ретінде қызмет ете отырып,
шындық білімімізге қатысты кері байланыстың болуын қажет етеді. Бұл
байланысты орнату процесінде адамның қоршаған дүние жөніндегі білімі
дәлелденеді, қайта қаралады. Осылайша, білім пайда болады және ол адамның
белсенді практикалық әрекеті негізінде жетіледі, яғни, шындықтың енжар
өнімі ғана болып қалмайды. Ал шындық - адамзат білімінің объективтілік
мазмұнын есепке алады, бірақ есепке алу адамзат субъектісінің әрекеті
негізінде де болуы мүмкін, ал білімнің ақиқаттық негізі мен өлшемі адамның
практикалық әрекеті болып табылады
Білім философиясы адамға қоршаған дүниеде бағдар табуына, қажетті
әрекетін жоспарлауға және жүзеге асыруға, оқиғаларды алдын ала болжауға,
жаңа білім түзуге қажетті ерекше жүйе ретінде қарастырылады. Білім шындықты
өзгертудің маңызды құралы бола отырып, өсуі жағынан қазіргі уақытта кез
келген басқа жүйенің өсуін басып озатын динамикалық жүйе екендігін
көрсетеді.
Мысалы, әркімнің өмірдегі өз зерттеуі негізінде қалыптасқан теориялық
көзқарасы өзі үшін құнды, өйткені, адам түрлі қиындықтарға кездесе отырып,
олармен күреседі, одан шығудың жолдары туралы өз тәжірибесі қалыптасады.
Өмір сүру барысында жинақталған тәжірибе - ақиқат деуге де болады - адамның
білім алуы болып табылады.
Прагматиктер білімді спонтандық түрде де - тұлғаның әлеуметтік ортада
өзінен-өзі өзі дамуы, өзіне қажеттіліктерді бейсаналық түрде қалыптастыруы
тұрғысынан, жүйелі ұйымдастырылған тұрғыдан да - тұлғаға білім беруге
қызмет ететін мекемелер арқылы қарастырады. Адамның жеке тәжірибесі оның
туа біткен қабілеттеріне де, қоғамдық ортаның мүмкіндіктеріне де
байланысты. "Білім философиясының тікелей айналысуын қажет ететін маңызды
мәселелердің бірі - формальдық және бейформальдық, спонтандық және
ұйымдасқан түрдегі білімнің құрамдас бөліктерінің тиісті дәрежедегі тепе-
теңдігін қамтамасыз ету жолдарын табу. Егер де ақпараттар мен арнайы
интеллектуалдық дағдыларды қабылдау деңгейі әлеуметтік қажеттілікті
қалыптастырмаса, олар өмірлік тәжірибеге айналмайды, сөйтіп мектептен білім
жинаған адамдар ғана шығады", - дейді Дьюи.
Өткен тәжірибеге көз жіберіп қарасақ, әр тарихи кезеңнің өзіндік
құндылықтар жүйесі болатынын және оның өзегіне адам өмірінің мән-мазмұны,
дүниеге көзқарасы алынатынын байқауға болады. XX ғасыр жаратылыстану
ғылымдарының басымдық еткен ғасыры болғандықтан адамның өмірдегі орнына
терең көңіл бөле алмады. Сонымен қатар бұл кездегі индустриалдық қоғамның
жедел қарқыны адам баласын ғаламдық алып машинаның тетігіне айналдырып
жібере алатын және адамзатты рухани дағдарысқа ұшырата алатын қауіптер де
әкелді.
Соңғы кездері ақпараттық технологиялық өркениеттің дамуына байланысты
адамның тұлғалық болмысының жоғалып кетуін болдырмауға бағытталған
педагогикалық-психологиялық идеялар, теориялық және тәжірибелік зерттеулер
туындай бастады. Олардың негізгі философиялық идеясы білім беру үрдісін
белгілі бір білімдік қорды жинақтауға емес, адамгершілік, гуманитарлық
көзқарастарды қалыптастыруға бағыттау болып табылады. Бұл бағыт адам баласы
үшін дүниенің біртұтас бейнесін қабылдай алуға мүмкіндік туғызуды, ол үшін
ең әуелі өзінің ішкі әлемін рефлексиялық таным барысында түсінуге, өзгелер
үшін түсінікті болуға жағдай жасауды көздейді.
Батыстық ғалымдар (А.Масллоу, К.Роджерс, Ж . Пиаже, т.б.) өздерінің
зерттеулерінде жоғарыда, айтқандай, рефлексиялық толғаныстар жүргізуді
негізге алады. Бұған дейін "рефлексия" ұғымы көбіне биология және
психология ғылымдарында пайдаланылып келгені белгілі. Соңғы кездері біздің
елімізде де педагогикалық зерттеулерде тұлғаның мүмкіндігін дамыту идеялары
"педагогикалық рефлексия" ұғымына негізделіп қолданылуда. Педагогика және
психология саласының түсіндірме сөздігінде "рефлексия" ұғымына мынадай
түсінік берілген: "Рефлексия - субъектінің психикалық актілер мен күйлерді
өзінше тану және талдау процесі. Рефлексия индивидтің өз санасындағы
өзгерістер туралы ойлану процесі деген түсінік философияда қалыптасты. Ол
бірде индивидтің өз ойларының мазмұнына шоғырландыратын қабілетпен
теңестіріледі, бірде ішкі тәжірибемен, білімнің ерекше көзімен
теңестіріліп, түйсіктен, сыртқы дүниеден бөле жара қарастырылады.
Адам мен адамның бір-бірімен араласу, өзара қарым-қатынасында ғана
адамның адамдығы өзі үшін де, өзгелер үшін де ашылады, - дейді М.Бахтин.
Оның пікірінше, өзара қарым-қатынас тұлғаны қалыптастырудың құралы ғана
емес, оның адамдық болмысын да шындайды. Ізгіліктің негізін ұжымдық
әрекеттердегі қатынастар қалай алады, тұлғаның белсенділігі, өзін-өзі үнемі
дамытып отыруға ұмтылуы өзгелерден бөлек жағдайда емес, өзге адамдармен
диалогтік қатынастарға түсу кезінде жүзеге асырылады. Бұл - білімді
ізгілендіру болып табылады, яғни білім беруде баланы ең жоғары құндылық деп
тану, оның еркіндігі мен жан-жақты дамуын қамтамасыз ету, оқу-тәрбие
процесінде оқушының танымдық және рухани қажеттіктерін қанағаттандыру, оқу,
ойын, еңбек, қоғамдық істерде оқушыны субъект деп қарастыру.
Білім беру үрдісін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, психологиялық-
педагогикалық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды
қажет етеді. Бүгінгі философтар мен педагог-ғалымдар білім беру саласында
жаңа оқыту технологиялары мен әдістерін енгізумен шектелмей, білім берудегі
дүниетанымдық ұстанымдарды қайта қарау, философиялық материализмнен
руханилық, гуманистік ұстанымдарға бет-бұрыс жасау қажеттігін дәлелдеуде.
Қазақстандағы 12 жылдық білім беруге көшуге даярлық барысында отандық
және шетелдік оқыту теориясындағы, педагогика мен психологиядағы ізгіліктік
дәстүрлер мен ой-пікірлерді зерделеп, адамға бағытталған әлеуметтік-
психологиялық танымды дамытудың маңызы зор. Отандық педагогикада адамзат
жинақтаған тәжірибені келесі ұрпаққа беру мақсатында сақтай отырып, негізгі
бағдарды жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін арттыруға, рухани-
адамгершілік қуатын қалыптастыруға бағытталғаны аса қажет. Сондықтан білім
берудің жаңа ізгіліктік бағыттары, мазмұны мен міндеттері, әдіс-тәсілдері
іздестіріліп, оқушының дүниені тұтастықта қабылдауы арқылы өзіндік дамыту
жолдарын зерделеу басты мәселелердің бірі.
Білім берудің адамға, тұлғаға бағытталуы, білім мазмұнының
демократиялылығы, заман талабына сай білім беру мен ұлттық тәрбие үрдісінің
гуманистік сипаты - 12 жылдық оқытудың методологиялық негізі ретінде қызмет
ете алады. Оқытудың оқушыға бағытталған мазмұнын, өзіндік ерекшеліктерін,
одан туындайтын ұстанымдары мен шарттарын жүйелеу арқылы қазіргі ұлттық
білім берудің философиялық тұғырнамасын, әдіснамалық және әдістемелік
негіздерін жасауға болатыны сөзсіз.
Онсыз мектептер мен білім беру мекемелеріндегі ұлттық идеяны көздейтін
тұжырымдамалық тұтастықты қамтамасыз ету мүмкін емес.
Бүгінгі білім жүйесінде, Д.Дьюи атап өткендей, "үлкен өзгерістер
басталуда. Ол маңызы жағынан, Коперниктің жаңалығына (Күн - астрономиялық
орталық, басқа планеталар оның айналасына шоғырланады, оны айнала
қозғалады) тең болып отыр, яғни, оқушы тұлғасы орталыққа айналып, барлық
педагогикалық әрекеттер оның айналасына шоғырландыра жүргізіледі".
Білім беру - шын мәнінде, баланың өзінің дербес мүмкіндіктерін ескере
отырып белсенді іс-әрекет жасауына, жақсы көруі мен қорғанушылығын еркін
көрсете білуіне, оқушының тұлға ретінде үнемі дамуына, өзін-өзі тәрбиелеп
дамытуына, жас және жеке ерекшеліктерін ескеруге жағдай туғызу деген сөз.
Оқушының өзін тану үшін ғылыми және өмірлік проблемаларын шешудің бірден-
бір тәсілі - өзін-өзі рефлексиялық басқаруды жүргізе алуы. Білім беру
жүйесінің "басты міндеттерінің бірі ретінде бастауыш және орта білім
кезеңінен-ақ демократиялық қарым-қатынастарды орнықтыру көзделеді. Ол үшін
оқытудың мынадай басты ерекшеліктерін дағдыға айналдырудың маңызы зор:
- өз тәжірибесін пайдалана отырып жаңа білім
арқылы дүниеге өзіндік түсінік пен танымды қалыптастыру;
- өзге адамдардың ұсынатын идеяларына конструктивтік көзқараспен қарай
алу;
- өзіне қарама-қарсы идеяларды жоққа шығаруға емес, түсінуге ұмтылу,
одан өзі үшін нәтиже түйіндеу;
- өз біліміндегі олқылықтарын көре білу және оны жоюдың жолдарын табу.
Аталған рефлексиялық танымдық дағдылар субъектілердің өзіндік басқару
қабілеттерін дамытуға, өз әрекеттерінің - танымдық, білімдік, қарым-
қатынастық - нәтижелі болуына олардың өз жауапкершілігін арттыруға
бағытталады. Оның мазмұны баланың өз іс-әрекеттерінің субъектісі, ретіндегі
өз көзқарасын қалыптастыру: өзіндік тұжырым жасай алу, өзін-өзі бағалау,
өзіне сенім қалыптастыру арқылы өзіндік таным, өзіндік қажеттіктерді
айқындау, өз мүмкіндіктерін пайдалану әрекеттерінде жүзеге асырылады.
Баланың өз білімі мен тәжірибесін қоршаған ортаны "зерттеу" әрекеттері
арқылы қалыптастырады: мысалы, тақырып бойынша түрлі сызбалар, үлгілер
құрастыру, сарамандық тәжірибе жасап, одан түйін шығару, даулы мәселелерге
жауап іздеу, т.б. Бұлардың барлығы да танымның индуктивтік әдісіне, жекеден
жалпыға өтуге жатады және педагогикалық концепция ретінде "инструменталдық
педагогика" деп аталады. Осы тұжырымдаманы өте ықшамдап көрсетсек, мынадай
болар еді:
-бала өзінің онтогенезінде адамзаттың та-
нымдық жолын қайталайды;
- білімді игеру ерік пен жігерге негізделген спонтандық процесте де,
ұйымдастырылған әрекетте де жүргізіледі;
- бала жаңа материалды тек жай ғана тыңдау, көру, сезіну арқылы емес,
оқытудың субъекті ретінде өзіндік білім алуға қажеттік пайда болғанда ғана
игереді.
Оқытуды өзектілендірудің әдістемелік тәсілдері:
- мұғалім оқушыны өз тақырыбы бойынша кайшылыққа әкеліп, оны шешудің
жолдарын табуды өздеріне ұсына алуы;
- қайшылықты практикалық іс-әрекетте көрсете білуі;
- бір сұрақты жан-жақты қамтитын бірнеше жауаптар ұсына алуы; -
құбылысты әр түрлі позициядан қарастыруды тапсыруы;
- мұғалім оқушыға ұқсастықтар мен қайшылықтарды өз беттерімен
салыстыруға, қорытуға, түйіндеуге жағдай туғызады;
- нақты сұрақтар қояды;
- тапсырмаларды бірігіп орындайды.
Оқушы тұлғасын басты орынға қоя оқыту педагогикалық үрдіс
субъектілерінің өзара қарым-қатынастарының мазмұнына негізделеді. Оны
жүзеге асырудың мүмкіндіктерін сан алуан тұрғыдан қарастыруға болады. Осы
үрдісті ұйымдастыру негізінен басқаруға қатысты болғандықтан оны
педагогикалық шарттар негізінде "қарым-қатынастық" тұрғыдан зерделеуге
болады. Бұл жағдайда оқушы білім берудің субъектісі ретінде қарастырылады,
ал мүғалімнің мақсаты оқушының өз тәжірибесіне сүйене отырып, оны ізденіске
жетелеу болады. Оқушының бұған дейінгі алған білім,
білік, дағдылары білім алудың құралдары мен тәсілдері ретінде жаңа білімді
игеруге қызмет етеді.
Бұл жағдайда "оқушы дайын білімді игеруші" түсінігі орнына "адам –
шындықты танушы тұлға" түсінігі қалыптасады. Сонымен қатар бұл үрдіске
қатысушылар "орындаушылар" емес "әрекетті жүзеге асырушылар" болып
есептеледі. Сөйтіп, оқушы мен мұғалім өзара диалогтік, ынтымақтастық,
бірлескен шығармашылық негізінде өзара байланысты әрекеттер жасайды.
Сөйтіп:
- оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру – адамның қалыптасуы, оның өз
бейнесін табуы, даралық, руханилық, шығармашылық бастамасы – тұлғаның өз
мәдениетінің субъектісі болуына көмектесу, шығармашылық өмірге үйрету;
- оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру сырттан келетін тәрбиелеу
емес, адам бойынан адамдықты табу, оны қолдау және дамыту негізінде өзін-
өзі реттеуге, өзін-өзі қорғауға, өзін өзі
тәрбиелеуге әкеледі;
- оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру – адамның дене және рухани
денсаулығы, адамгершілігі, бостандығы. Ол - тұлғаны түсіну,
өзара түсіністік, ынтымақтастық қарым-қатынастың, салауатты өмір мен
парасаттылықтың, өзіндік қатынастың негізін қалау;
- оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру адамның қажеттіктерін
қанағаттандыруға бағытталады, сондықтан оның мазмұны баланың өзін тұлға
ретінде дамыту үшін, өз өмірінің субъектісі болу үшін жағдай туғызуға
негізделеді.
Сөйтіп, оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру гуманистік және
демократиялық әдістер негізінде оқушыға жаңа ақпаратты талдай отырып, оны
терең меңгеруіне, өзі үшін маңыздылығын анықтай алуына мумкіндік жасау
болып табылады.
Оқушы тұлғасына бағытталған білім беруі адамның белсенділігін,
шығармашылық қабілетін, әлеуметтік жауапкершілігін, өмірде өз білімін іске
асыру мүмкіндігін дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Бала санасының
психологиялық табиғатын, оның субъектілік тәжірибесін оқыту материалын
игеруде пайдалану туралы Л.С.Выготский: "тұлғаның бойында жаңа реакциялық
өзгерістер жасай алатын бірден бір тәрбиеші - организмнің өзіндік
тәжірибесі. Тек қана өз тәжірибесінде басынан өткізгендер ғана сыртқы
байланыс жасай алады ...Сондықтан оқушының жеке тәжірибесін ескеруге
бағытталмаған, оны жоққа шығаратын, сөйтіп мұғалімді жоғары санайтын
көзқарас өте жалған екенін ғылыми психология дәлелдей алады. Тәрбиелеу
үрдісі оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы өзін-өзі тәрбиелеуге әкелетін үрдіс
болуға тиіс", - деп көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік дамуы өз білімі үшін өз жауапкершілігін көтеру оның
"көптің бірі" немесе "көптің ең жақсысы" болуымен емес, өз тұлғасының
мәнділігімен, субъектілік тәжірибесінің ерекшелігімен, қайталанбайтын
тұлғалық құндылығымен маңызды болып саналады. Бұл жердегі "субъектілік"
ұғымы өз санасының иесі, өзіндік таным мен өзіндік бағытталуға, өз идеялары
мен қажеттіктерін жүзеге асыруға қабілетті тұлға дегенді білдіреді.
Тұлғаның субъектілік (жекелік) сипаты қоршаған ортамен ұстамдылық қарым-
қатынасынан, өз көзқарасынан, оқу материалдарын игерудегі өзіндік
әрекеттерінің қалыптасқандығынан көрінеді. Субъектінің тәжірибесі -
тұлғаның өзінің басынан өткергендері негізінде құрылатын жеке тәжірибесі.
Осыған орай білім беру - "бұл тек оқыту емес оқу, ал оқу оқушының жеке
субъектілік тәжірибесі" .
Оның мәні - тұлғаны өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі үшін
маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге бағыттау.
Бұл жағдайда бір-бірімен демократиялық қарым-қатынасқа үлкен көңіл
аударылады, сөйтіп өмірлік тәжірибеге негізделген өз білімін оқушының да,
мүғалімнің де пайдалана білуі жүзеге асырылады. Сондықтан жаңа үрдісті
тәжірибеге ендіруде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмауы
үшін оның философиясын ұғыну маңызды шарт. Өйткені, оқытудағы басты мақсат
- алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі алған
білімін өмірлік қажеттіктеріне сай пайдаға асыра білуге үйрету.
Бірлескен жұмыста нәтижені орындаудың барысы, жолдары мен тәсілдері
талданып, объективті баға беріледі. Үрдіс пен нәтижеге баға беру мұғалім
тұрғысынан ғана емес, оқушы тарапынан оның өзіндік бақылауы мен бағалауы
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда өзіндік түзету, коррекциялау, өз әрекетіне
өзгеріс енгізу арқылы нәтижелердің тиімділігі қамтамасыз етіледі, сөйтіп
баланың құндылықтық көзқарасы мен өзіндік бағасын дұрыс қалыптастыруға
қолайлы орта пайда болады.
Рефлексиялық әрекеттер барысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызылады. Сөйтіп, бала өзін-өзі дамыту,
тәрбиелеу, өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады, өз ерекшелігі мен
деңгейін таниды.
Интерактивтік, диалогтік, рефлексиялық тәсілдердің қолданылуы сабақ
үрдісіне қатысушылардың белсенділігін, әдістемелік танымын арттырады және
оның дәстүрлі оқытудан тиімділігі жоғары болып келді.
Кері байланыс нәтижесінде тұлғаның танымдық қызығушылығы, күрделі
ойлау қабілеті, қоршаған ортаға көзқарасы, өмірдегі өзінің орны туралы ой-
пікірінде өзгерістер пайда болады.
Тәжірибе жүзінде меңгерген ұжымдық ойлау мен жұмыс істеу, қарым-
қатынас жасау дағдыларын, ұжымдық ұстанымдарды бағалау
әрекеттерін өзінің білім алу әрекеттері мен кәсіби
педагогикалық қызметінде пайдаланып, модельдей алатын болады.
Педагогикалық үрдіс бір-бірімен тығыз байланыстағы ішкі құрылым
жағдайында өзара ықпалдаса, өзара дамыта алатын субъектілік қарым-
қатынастар арқылы жүзеге асырылады, соған орай оқытудың негізгі
заңдылықтарын тереңірек қарастырудың маңызы зор. Мектептегі оқыту үрдісін
тұлғалық бағдарлы мазмұнда жүргізу педагогикалық бағдарламалардың мазмұнын
да ішінара өзгертеді. Бұл жағдайда жаңа әдістемелерді қолданудың мәні мен
ерекшеліктері, тереңдігі оқушылардың белсенділігін ұйымдастыру арқылы
игеріледі. Сондықтан мазмұндық компоненттің оқушы үшін көкейкестілігіне
назар аудару, жаңа талаптар мазмұнының білім беру бағдарламасы,
стандарттарымен үйлесімді кірігуін ескеру маңызды мәселе.
Мұғалімнің кәсіби-әдістемелік даму деңгейіне, тұлғалық қажеттілігі мен
сұранысына негізделе отырып, инновациялық мектептерге қойылатын талаптарға
сай әдіснамалық ұйымдастырылатын басқару жүйесі нәтижелі болатыны белгілі.
Кәсіби оқыту үрдісін ұйымдастыру - қызметтік бөлік арқылы мүғалімді
тұлғалық дамытуды басқаруды жүзеге асыру әрекеттерінің жиынтығы.
12 жылдық мектептегі оқыту үрдісін тұлғалық бағдарлы мазмұнда
жүргізудің мұғалімдер үшін мынадай ерекшеліктері бар:
- білім беру үрдісі ізгіліктік және демократиялық заңдылықтарға
негізделді;
- барлық деңгейдегі педагогикалық әрекеттер оқушылардың шаршатуын
болдырмауды көздейді;
- педагогикалық қызметтің тиімділігі қажетті құрал-жабдықтарды
жаңартудан емес, субъектаралық қатынастардың жаңаша ұйымдастырылуынан
көрінеді;
- білім берудің тұлғалық бағдарлы мазмұны оқыту үрдісіндегі
тұлғалардың - оқушы, мұғалім, тәрбиеші, ата-ана - өзіндік дамуын қамтамасыз
ететін жаңа әдістемелер арқылы жүзеге асырылады;
- мұғалім өз әрекетінде қандай өзгерістердің қажет екенін сезіне
алады, өз қызметінің бүгінгі күн талабы, қоғам, ата-ана, оқушы сұранысына
сәйкестігін біледі;
- тұлғалық бағдарлы білім беру бағытында жаңалықтар ендіруге ұмтылу,
авторлық, адаптивтік бағдаламалар құру, тәжірибеде бар жаңалықты өз
тұрғысынан өзгерте алу.
Оқушы тұлғасына шоғырланған білім беру мұғалім тарапынан әр оқушының
өзіндік жақын даму аймағында дербес қабілетін дамытуға түрткі болу, оларды
оқыту мен оқу құндылықтары қатар жүретін практикалық әрекеттерге баулу,
баланың қолынан келетін істерін қолдау арқылы қиын проблемаларын шешуге
көмектесу болып табылады.
Бәрімізге белгілі, адамның өмір сүру қабілеті өзінен тыс өмір сүре
алмайды және езгелердің сыртқы әсерінен де пайда болмайды, ол тек қана оның
өз мәселелерін қалай шеше алатынына байланысты. Өмірде кездесетін
қиындықтарды жеңе алу тек білім деңгейіне ғана емес, сонымен қатар оны
пайдаланудың тиімді әдістері мен құралдарын іздестіре алатынына да тікелей
қатысты екенін жақсы білеміз.
Педагогикалық үрдістегі өзара қарым-қатынас әр түрлі құрылымдардағы,
сабақтағы және сабақтан тыс, оқушылар мен оқушылардың, мүғалімдер мен
оқушылардың, мұғалімдер мен ата-аналардың, қоғамдық ортаның, әкімшіліктің
арасындағы ақпараттық, әрекеттік, ұйымдастырушылық, коммуникативтік және
басқа да байланыстардың тұлғалық бағдарлы сипатын беретін ұғым болып
табылады.
Аталған қатынастар педагогикалық үрдісте: мұғалім - оқушы, оқушы -
муғалім өзара қатынаста: мұғалім - мұғалім, оқушы - мұғалім, ұжымдық
қатынаста: мұғалімдер ұжымы, оқушылар ұжымы, өзіндік қатынаста: тұлғалық,
рефлексиялық болып көрініс табатын болғандықтан, оларды "субъектаралық
қатынастар", "ұжымдық-диалогтік қатынастар" және "тұлғалық-рефлексиялық
қатынастар" деп аталатын педагогикалық шарттар ретінде қарастыра аламыз.
Субъектаралық қатынастар шарттары
- білім берудегі оқушы мен мұғалімнің арақатынасына қажетті үрдіс.
Педагогикалық үрдістегі субъектаралық қатынастар шарттарының орындалуы
негізінде тұлға өз дамуының, білімінің субъектісі
болып қалыптасады. Оның мәні: тұлғаның өзін құндылық ретінде қабылдауға
негіз болатын субъектаралық қарым-қатынас орнату; тұлғалық
ерекшеліктерін түсіну, оның ой-пікірімен, арман-мақсатымен, проблемаларымен
санасу. Оқушының жеке тұлға ретінде дербес өзіндік әлеміне бойлату арқылы
өзін-өзі дамытуға, өз мүмкіндіктерін тани
отырып, оны жүзеге асыруға, өз жан дүниесінің мәнділігін сезіндіруге
бағыттау.
Ұжымдық-диалогтік қатынас шарттары мүғалімдер ұжымына да, оқушылардың
сыныпішілік, мектепішілік ұжымына да, әкімшілік топтарына да қатысты
орындалады. Қандай ұжым болса да ол құрамындағы субъектілердің
арақатынасына - интерсубъектілікке негізделеді. Сондықтан белгілі бір
әлеуметтік топтағы диалогтік қатынасқа түсуі арқылы тұлғаның адамгершілік,
рухани сапалары қалыптасады.
Олар оқушылар мен мұғалімдер ұжымдарындағы қызметте диалогтік қарым-
қатынасты жүзеге асыру: өзге адамдармен жайлы қарым-қатынас, түсінісу,
бірлесіп әрекет істеуге бейімділігін дамыту ұжымдық рефлексия арқылы
бірлескен шығармашылық жұмыстар арқылы жүзеге асырылады.
Тұлғалық-рефлексиялық қатынас шарттары тұлғаны педагогикалық үрдістегі
субъект ретінде танып, оның бойындағы әлеуеті мен мүмкіндіктерінің дамуы
үшін қолайлы орта туғызуды көздейді. Тұлғаның өзіндік сапаларын дамыту, оны
өз әрекетінің субъектісі ретінде қалыптастыру, өзіндік рефлексия арқылы өз
тәжірибесіне сыни көзбен қарау арқылы өз әрекеттерің, айналамен қарым-
қатынасын қайта зерделеуін көрсетеді.
Білім берудің тұлғалык, бағдарлы мазмұны, білім беру жүйесінде болып
жатқан өзгерістер адамгершілік пен рухани құндылықтар негізінде тұлғалық,
ұжымдық және рефлексиялық әрекеттердің үнемі дамып отыруын көздейді.
Аталған қарым-қатынастық шарттарды игеру 12 жылдық білім беру барысында
тұлғаның субъектілік қызметтерін кеңейту, орындаушылық рөлін өз әрекетін
ұйымдастырушы рөлімен алмастыру, белгілі бір әрекеттерді өз бетімен
орындауға жағдай туғызуға мүмкіндік жасайды.
12 жылдық білім беру жағдайында мұғалімнің өз өмірлік және
педагогикалық тәжірибесін пайдалана отырып, балаларды бірлескен әрекеттерге
тартудың алуан түрлі әдістерін, өз бойында бар мүмкіндіктерін жүзеге
асыруды ұйымдастыру мүмкін болады дей аламыз. Оқушының өзіндік
тәжірибесінің даму сатылары оның рефлексиялық талдау жасай алуы, өз
әрекеттеріне өзгеріс енгізе алуы, өзін үнемі жетілдіріп отыру және
рефлексиялық қажеттіктің тұрақталуы сияқты кезеңдерден тұрады және оның
соңғы нәтижесі ретінде тұлғаның субъектілік тәжірибесінің құрылымы
қалыптасады. Осылайша қарастыру негізінде 12 жылдық білім беру үрдісінде
оқушының өзіндік сана, өзіндік таным, өзіндік білім алу, өзара қарым-
қатынас, өз өмірінің субъектілігі тәрізді тұлғалық сапалары пайда болады
және одан әрі дамиды деген тұжырым жасауға болады.

1.2. 12 жылдық оқыту жүйесін енгізудің қажеттілігі және оның
ерекшеліктері

Қазақстан Республикасында 12 жылдық білім беру жүйесін енгізу 2008
жылы басталады. Осыған орай Қазақстан Республикасындағы 12 жылдык жалпы
орта білім беру Тұжырымдамасы (бұдан әрі — Тұжырымдама) қабылданды, ол
жалпы орта білім беру жүйесінің мақсаты, міндеттері, ұйымдастыру
ұстанымдары мен бағыттары бейнеленетін негізгі құжат болып табылады.
Бұл Тұжырымдама Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңына;
"Қазақстан Республикасын 2010 жылға дейін дамытудың стратегиялық
жоспарына"; Қазақстан Республикасында білім беруді 2010 жылға дейін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына; Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік, саяси жаңғырудың
қарқынды жолында" атты жолдауына, Болоньдегі Еуропа елдері білім
министрлерінің кеңесіне, ЮНЕСКО-ның үздіксіз білім беру туралы ұсыныстарына
сәйкес әзірленді.
Жоғары динамикалы, жаһандану дәуірінде өмір сүру үрдісін, ойлау мен
қарым-қатынасты түбегейлі өзгертетін байланыс құралының қарқынды дамуы,
сондай-ақ адамның интеллектісіне, әл-ауқаттылығына, оның икемділігіне,
жасампаздық іс-әрекетіне қол жеткізетін тәсілдер қоғамның негізгі капиталы
бола бастады.
Қазақстан қоғамындағы мұндай жағдайда өзекті мәселелердің бірі —
өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру
болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар
алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтілік
жауапкершілік, ой-өрісінің кеңдігі, жоғары кәсіби деңгейлі сауаттылық,
танымдық әрекетке қызығушылығының басымдығы.
Қазақстандық жалпы орта білім мазмұны оқушының өмірдегі құзыреттілігі
үшін жеткіліксіз болып отырған әрбір оқу пәні бойынша білімі, білігі және
дағдысын алу тәртібімен ғана сипатталады. Білім мазмұнының артық
ақпараттылығы оқушының оқуға ынтасының төмендеуіне және денсаулығының
нашарлауына себепші болады.
Мектеп бітірушінің әлеуметтік және қоғамдық өмірдегі тұрақты
өзгерістерді ескере отырып, қоғам өміріне еркін енуіне дайындығын
қамтамасыз ететін жалпы орта білімді дамытудың қарқынын арттыру
қажеттілігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Оқушыны тұлғалық дамыту
міндеттерін іске асырудағы, оның психикалық және физиологиялық денсаулығын
сақтаудағы, әлеуметтендірудегі мектеп білімінің рөлін күшейтудін маңызы
зор.
Әлемдік және отандық тәжірибеге сүйене отырып, 12 жылдық жалпы орта
білім беруге көшудің негіздемесі
Білім беру жүйесіндегі өзгерістерге негізделген әлемдік дамудың
негізгі үрдістері мыналар болып табылады:
— қоғам дамуының қарқындылығы;
— постиндустриалдық, ақпараттық қоғамға көшу, мәдениаралық өзара
қатынас ауқымының кеңеюі;
— халықаралық ынтымақтастық нәтижесінде шешілуі мүмкін ғаламдық
проблемалардың туындауы және өсуі;
— қоғамның демократиялануы;
— экономиканың қарқынды дамуы, бәсекелестіктің өсуі;
— адам капиталы мәнінің артуы.
Осыған сәйкес дамыған елдердің білім беру жүйесінде білім беру
философиясы мен әдіснамасын жаңарту үрдістері, білім беру мазмұнын құру
әдістерінің өзгеруі, білім беру мазмұнындағы жетілдірілген модельдердің
жасалуы, білім беруді басқарудың тиімді тәсілдерін іздеу және т.б. үрдістер
байқалып отыр.
Оқытудың дәстүрлі өнімсіз стилін ығыстыру және оқушылардың танымдық
белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін жаңа дамытушы, сындарлы
білім беру моделіне көшу әлемдік білім берудің стратегиялық бағыттарының
бірі болып табылады.
Қазақстандық жалпы орта білім беретін мектеп соңғы жылдары өзінің
келбетін өзгертті. Білім беруді жаңарту жүйесін қолдайтын нақты қадамдар
жасалды. Олардың ішінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының
әзірленуі және енгізілуі, кредиттік технология негізіндегі үш сатылы жоғары
білім моделінің енгізілуі, вариативті білім берудің енгізілуі, білім
сапасын бағалау критерийлерін әзірлеу жөнінде жұмыстар басталды.
Бірақ қол жеткен жетістіктер адам капиталының дамуы мен орнықты
экономикалық өсуді толық қамтамасыз ете алмайды.
Қазақстанның білім беру жүйесінің даму деңгейіне кері ықпал ететін
мынадай факторлар қалып отыр:
1. Орта білім беру жүйесінде диагностикалық мақсаттылықтың болмауы.
2. Білім берудің жеке тұлғаның дамуына емес, формальды нәтижелерге
бағдарлануы.
3. Оқу жетістіктерін бағалауда оқушыны қызықтырмайтын, шынайылықты
қамтамасыз етпейтін және қиындық тудыратын жағдайға душар ететін ескірген
жүйенің сақталуы.
4. Жасөспірімдердің тұлғалық, азаматтық және адамгершілік
қасиеттерінің жеткілікті дамымауы, өзін-өзі анықтау мотивтерінің болмауы,
өзіндік қызығушылығы мен болашақ жоспарын сезіну деңгейінің төмендігі.
Қазақстан қоғамының қазіргі геосаяси, экономикалық және әлеуметтік
жағдайы, әлемдік білім кеңістігіне кірігуі Қазақстан Республикасының жалпы
орта білім жүйесін жаңғыртуды, атап айтқанда, орта білім мазмұны мен
құрылымын, мақсаттарын қайта қарауды және оқыту мерзімін кеңейтуді талап
етеді.
Қазіргі кезеңде 12 жылдық мектепке есептелген белгілі бір халықаралық
білім беру стандарты қалыптасты.
Еуропа кеңесінің (1992 ж.) Декларациясына сәйкес 12 жылдық білім беру
әлемдік білім кеңістігінде 136 елде жүзеге асырылуда. Олардың ішінде
дамыған елдерден: АҚШ, Жапония, Германия, Франция және т.б. ТМД елдерінен
12 жылдық оқыту мерзімін Беларусь, Украина, Өзбекстан және Балтық елдері
таңдады.
Қазақстанның 12 жылдық білім беруге көшуі білім берудің жаңа ұлттық
моделін жобалаудың стратегиялық міндеттерін табысты шешуге мүмкіндік
береді.
12 жылдық білім берудің басты мақсаты: Өзінің және қоғамның муддесінде
өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір суруге
бейім, бәсекеге қабілетті және құзыретті, шығармашыл, білімді тұлғаны
дамыту және қалыптастыру.
Білім берудің күтілетін нәтижелері белгіленген мақсатқа сәйкес мектеп
түлегінің негізгі құзырлылығы төмендегіше анықталды:
1. Құндылықты-бағдарлы құзыреттілік — оқушының қоршаған ортаны бірдей
қабылдайтын қабілеті, жоғары әдептілік құндылықтар негізінде жасампаз қоғам
өмірінде өзінің рөлін таба білу біліктілігі, азаматтылығы мен елжаңдылығы.
Бұл құзыреттілік өмірдегі түрлі жағдайларда шешім қабылдай білу білігін
қамтамасыз етеді. Ең бастысы, өзінің Отаны Қазақстан патриоты болу,
азаматтық белсенділігін көрсету, саяси жүйені тусіну, болып жатқан
әлеуметтік жағдайларга баға бере білу.
2. Мәдениеттанымдық құзыреттілік — жалпы адамзаттық мәдениет
жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен
жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін,
этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық
ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін
түсіну. Өз халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсінуге
және бағалауға мүмкіндік беретін мәдени-демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру
тәсілдерін игеру; рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.
3. Оқу-танымдық құзыреттілік — оқушының зерттеу әрекеті мен өзіндік
оқу-танымдық процесін қамтамасыз ететін кешенді құзырлылық. Бұл құзырет
өзінің білімділік қызметін ұйымдастыра білуді, тиімді жоспарлай білуді,
сәйкес функционалдық сауаттылық талаптары негізіндегі білімді игеруде
әлемнің ғылыми бағытын түсінуге ізденушілік-зерттеушілік әрекет дағдыларын
игеруге мүмкіндік беретін өзінің әрекетіне талдау және қорытынды жасау
тәсілдерін қарастырады.
4. Коммуникативті құзыреттілік — адамдармен өзара әрекет пен қарым-
қатынас тәсілдерін білуді, түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу
дағдыларын, қоғамдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауды, өмірдегі нақты
жағдайларда шешім қабылдау үшін байланыстың түрлі объектілерін қолдана алу
білігін, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық қатынаста шетел
тілінде қатынас дағдылары болуын қарастырады.
5. Ақпараттық-технологиялық құзыреттілік — бағдарлай білу, өз бетінше
іздей білу, талдай, таңдай білу, өзгерте білу, сақтай білу, білім мен
ақпаратты ақпараттық технологиялар мен техникалық объектілердің көмегімен
жеткізуді жүзеге асыра білу және интерпретациялау білігі.
6. Әлеуметтік-еңбек құзыреттілік отбасылық, еңбек, экономикалық,
саяси, қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді азаматтық-қоғамдық тәжірибе
мен білімге ие болуды білдіреді. Бұл құзырет әлеуметтік-қоғамдық
жағдайларға нақты талдау жасай білуді, шешім қабылдай білуді, түрлі өмірлік
жағдайларда жеке басына және қоғам мүддесіне сәйкес ықпал ете білуді
қарастырады.
7. Тұлғалық өзін-өзі дамыту құзыреттілік. Бұл құзырет отбасылық,
еңбек, экономикалық және саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді
азаматтық-қоғамдық қызмет білімі мен тәжірибесінің болуын білдіреді.
Құзырет нақты әлеуметтік-қоғамдык жағдайларға талдау жасай білуді, түрлі
өмірлік жағдайларда (өзінің мүмкіндігін нақты перспективалық жоспарлаумен
салыстыра білу және қызметін өзіндік кадір-қасиет сезімімен ұйымдастыра
білу, өзінің өмірі мен ісіне жауапты қарау) жеке және қоғам пайдасына
сәйкес шешім қабылдауды және ықпал етуде қарастырады.
Жалпы орта білім беру құрылымын жаңарту білім беру процесіне
қатысушылардың талабын, мүмкіндігі мен қызығушылығын толық ескеруді, оқыту
сатылары бойынша оқу материалдарын бірдей қайта бөлуді, оқытуды
дараландыруға жағдай жасауды көздейді.
12 жылдық жалпы орта білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі
төмендегі ұстанымдар негізінде ұйымдастырылды:
— жеке тұлғаның жас кезеңдерінің ескерілуі;
— күтілетін нәтижелердің жетістіктеріне бағыттылығы;
— оқытудың сабақтастығы;
— әрбір оқыту сатысының даралығы.
12 жылдық білім беру жағдайында мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру
деңгейі ерекше мәнге ие болып отыр. 5 жастағы балаларды мектепалды даярлау
олардың психологиялық, педагогакалық, дене және физилогиялық талаптарын
ескере отырып, бастауьш мектепке оқытуға дайындау сапасының басты жағдайы
ретінде жүзеге асырылуы тиіс.
1-саты
Жалпы орта білім беру (1—4-сыныптар)
Оқуды бастау жасы — 6 жас
Оқыту ұзақтығы — 4 жыл
1-сатыдағы негізгі бағдар — оқушының өзін-өзі таныту мүмкіндігі мен
қоршаған ортасының шьшайылығы туралы білімді игерудегі даралығын ашу, оқуға
талабын және білігін қалыптастыру, яғни оқытудың келесі сатыларына қажетті
танымдық қызығушылығын арттыру, кіші жастағы оқушылардың біртұтас оқу
әрекетін қалыптастыруға ықпал ету.
Баланың тұлғалық қалыптасуын, оның қабілеттерінің тұтастай дамуын
қамтамасыз ету. Бастауыш мектепте қажетті біліктер мен дағдыларды игеруге,
оқу, жазу, санау, шығармашылықпен ойлау элементтерінің, жеке гигиенасы мен
денсаулығын сақтау негіздерінің болуына ықпал ететін оқу әрекетін
ұйымдастыру.
2-саты
Жалпы орта білім беру (5—10-сыныптар). Оқыту ұзақтығы — 6 жыл
2-сатының негізгі бағдары — негізгі жалпы білім алуға жағдай жасау,
адамдар арасындағы және этносаралық қатынастар мәдениетін, тұлғаның
біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі
ұйымдастыру тетіктерін, кәсіби және танымдық ой-пікірінің туындауына,
теориялық ойлау тәсілдері мен ғылыми таным әдістерін игеруіне ықпал ететін
оқу әрекетін ұйымдастыру.
Негізгі мектеп оқытуды бейімдік мектепте немесе кәсіптік бастауыш және
орта білім беру ұйымдарында жалғастырудың базасы болып табылады.
Бұл сатының ерекшелігі оқушының мектептегі үшінші сатыдағы бейіндік
оқытуға саналы таңдау жасауға бағдар көрсететін бейіналды дайындықтың
жүргізілуі болып есептеледі.
3-саты
Жалпы орта білім беру (11—12-сыныптар). Оқыту ұзақтығы — 2 жыл.
Үшінші сатының бағдары — жалпы орта білім берудің соңғы кезеңі болып
табылатын, оқытудың саралануы мен даралануына, оқушылардың білімін
жалғастыруға қатысты жеке және өмірлік өзін-өзі танытуына ықпал ететін
талабымен, қызығушылық ниетімен сәйкес әлеуметтендіруге бағдарланған
бейіндік оқытуды іске асыруға жағдай жасау.
Бейіндік оқыту жаратылыстану-математикалық, әлеуметтік-гуманитарлық
және технологиялық бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Бейіндеу (профилизация) нысандары мектептің педагогикалық әлеуетін,
білімдік инфрақұрылымының мүмкіндігін, облыстың, қаланың, ауданның
сұранысын ескере отырып анықталуы тиіс.
Бейіндік оқытуды іске асыру жалпы білім беретін мектептерде,
гимназияларда, лицейлерде, дарынды балаларға арналған мамандандырылған
мектептерде, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы мектептерде
жүзеге асырылады.
Материалдық-техникалық жағдайын, кадрлық әлеуеті мен оку-әдістемелік
қамтамасыз етуді ескере отырып, үшінші сатыдағы бейіндік оқыту төмендегі
ұйымдастыру нысандары бойынша қарастырылады:
1. Бір бейінді мектеп — бір бейінді оқытуды іске асыру.
2. Көп бейінді мектеп — бірнеше бейінді оқытуды ұйымдастыру.
3. Жалпы білім беретін мектептердегі, гимназиялардағы, лицейлердегі,
дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептердегі бейінді оқыту
сыныптары.
4. Өңірлік ресурстық орталық — материалдық және кадрлық әлеуеті
жеткілікті, басқа мектептер бейіндік оқытуға пайдалана алатын ресурсы бар
білім беру ұйымы. Ресурстық орталықтар ЖОО (жоғары оқу орындары),
колледждер немесе білім беру орталықтары жанынан ұйымдастырылуы мүмкін.
(Ауыл мектебі жағдайындағы ауылдық ресурстық орталық — айналасындағы
мектептердің материалдық-техникалық, оқу-әдістемелік және кадрлық әлеуетін
кіріктіре алатын ауылда толыққанды база мен бейіндік оқытуды қамтамасыз ете
алатын, қуатты білім беру ұйымдарының бірлестігі.)
5. Сырттай оқытатын және кешкі мектептер еліміздің ЖОО, облыстық БАИ
жанынан ашылған бейіндік мектептер мен ресурстық орталықтардың базасында
жүзеге асырылады.
Ауылдық жер жағдайында шалғай ауылдан келетін оқушылардың тұруына
мынадай жағдайлар жасалады:
— ауыл оқушыларына арналған бейіндік оқытудың барлық түрі ұсынылған
мектеп-интернат;
— интернат типіндегі пансионат — шағын комплектілі ауыл мектептерінен
келген оқушыларды таңдаған бейіндеріне немесе ресурстық орталықтарына қарай
аудан орталықтарындағы орта мектептерде жүзеге асырылады.
Білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі бағыттары мыналар:
— білім беру мазмұнын қоғамның қазіргі әлеуметтік-экономикалық
сұранысына сәйкестендіру;
— білім беру мазмұнын ізгілендіруді, оның вариативтілігін қамтамасыз
ету;
— өз бетімен білім алуға, оны практикада қолдана білуге және
қажеттілікке тәрбиелеуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.