Қазақстан Республикасының аграрлық - өнеркәсіптік кешені

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Менің ойымша, жер шаруашылығын қалыптастырудың агроландшафттық тұжырымдамасы Қазақстанның агротехнологиялық саясатының негізі болуы керек. Мұндай саясат әлемнің көптеген елдеріне тән екендігін айта кеткен жөн.

Республикамыздағы жерлердің агротехникалық сипаттары алуан түрлі. Сондықтан олар әрқилы агротехникаларды талап етеді. Мәселен, кез келген зоналарда ауқымды биік жерлер (төбелер) бар. Оның үсті оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс және үстіңгі жазықтығы болып бес бөлікке бөлінеді. Демек, олардың әр бөлігінің өзіндік ерекшеліктері: өздеріне ғана тән топырағы, микроклиматы, құрылымдары мен құрылыстары болады. Егер осы төбенің барлық жағын соқамен бірдей тереңдікте жыртып, біркелкі дақыл егіп, тыңайтқыш сіңіруді де, суару шараларын да осындай ұқсастықпен жүргізсек, одан қандай өнім күтуіміз керек? Әрине, осы шараларды шын мәнінде бірдей етіп жүргізген шаруашылық иелері өнімді де бірдей мөлшерде аламыз деп ойлайды. Ал іс жүзінде одан алынатын өнім әртүрлі болады. Себебі, басқасын қойғанда, әр төбенің топырақ қабаттары бірдей емес. Ол үшін жерді пайдалану әдістерін ұсынушы ғалымдар немесе шаруа иесі оның “мінезін” білу керек.

Жердің қай аумағының қаншалықты мол немесе аз өнім беретіндігін анықтайтын картасы жасалуы тиіс. Мысалы, осы төбенің оңтүстік, шығыс беткейлерінде жылу мен ылғалды мол қажет ететін мақта, жүзім, т. б., ал батысы мен солтүстігіне бау-бақша, төбесіне (жотасына), бәлкім, дәнді дақыл егу дұрыс болар.

Бұдан шығатын қорытынды - жерді адамға емес, адамды жерге бейімдеу қажеттілігі туындайды. Өйткені, өнімді беретін жер, ал шаруа иесі оны барлық экологиялық мүмкіндігін пайдаланып, болмысын сақтап, табиғи құнарлылығын арттыруға көмектесумен айналысуы керек. Сөйтіп, ландшафттың өз еркімен барынша мол өнім беру қызметіне мүмкіндік жасауы тиіс. Ол үшін ең алдымен, еліміздегі өте күрделі және әр алуан топырақтардан тұратын жер бетін, сауатты түрде агроэкологиялық ландшафттардың жүйесіне келтіріп, оларды топтарға бөліп, содан кейін әрқайсысына бейімделген агротехнологияларды жасауды қамтамасыз ету қажет. Ал, жерді пайдалануды бұрынғы сарынмен, яғни жалпызоналық технология негізінде жүргізгендердің еңбегі еш болады, шығарған шығынының орнын толтыра алмайды. Шаруашылығын “орташа” өніммен дамыту мүмкіндіктерінің өзінен қол үзіп, банкротқа ұшырайды.

Дегенмен, 70-80 жыл бойы зерттеліп, қалыптасқан жер шаруашылығының зоналық жүйесін мүлдем жоққа шығаруға да болмайды. Бұл жүйе, бүгінгі күні әлемдік деңгейде өз міндетін толық атқарып шықты деуге болады. Ал ұсынылып отырған бейімділік - ландшафтты егіншілік жүйесі осының негізінде дамытылып, оның барлық жетістіктерін тереңдете пайдаланып, нақтылы агротехникалық жүйе жасауды мақсат етеді. Мұны іске асыру үшін пайдаланылатын алғышарттық ғылыми-зерттеулер аз емес. Тіпті, әлемге аты әйгілі В. Докучаев пен В. Вернадскийдің еңбектері табиғатты тиімді пайдалануға негізделгенін айтсақ та жеткілікті.

Әсіресе, В. Докучаевтың: “ . . . топырақ - ландшафттардың айнасы” деген анықтамасы біз көтеріп отырған мәселелердің түбегейлі ғылыми негізі бола алады.

Бұл ұғымды әрі қарай дамытуда көптеген зерттеушілер атсалысып, өткен ғасырдың 50-60 жылдарында зерттеліп, қалыптасқан жалпы ландшафттар хақындағы ілім, оның геохимиясы, ландшафттық экологиясы, жерді ауылшаруашылық типологиялау, табиғаттық ауылшаруашылық аудандастыру мәліметтері, өсімдіктердің бейімділік әлеуеті туралы ұғымдар, контурлық (шекаралық), шектік мелиоративтік жер шаруашылығының жетістіктері жалпы ландшафттық жер шаруашылығын дамытуға себеп болды. Ұсынылып отырған жүйені жасап, дамытып, егіншілікке ендіре қалыптастыру үшін негіз болатын казақстандық ғылыми-зерттеу жұмыстарының да көп екендігін айқындадық. Олардың қатарында белгілі ғалым Өмірбек Оспановтың басқаруымен жарық көрген “Қазақстанның топырақтары” (“Почвы Казахстана”) атты 14 томдық зерттеулер, елімізде ландшафттану мектебін құрған профессорлардың бірі К. Жаналиеваның ғылыми еңбектері, академик В. Боровскийдің республика аумағындағы топырақтарды мелиоративтік аудандастыру туралы көптеген ізденістері, Ғылым академиясының Ботаника және зоология институттарының көпжылдық зерттеулері, “Казгипроводхоз”, “Казгипрозем”, “КазНИИЗ”- дің және жоғары оқу орындарындағы зерттеулердің мол қорларын атауға болады. Осы жұмыстардың барлығы Қазақстанның баға жетпес қазынасы. Демек, егіншілікті бейімділік - ландшафтты жүйесіне айналдыру, еліміздің аграрлық саласын әлем деңгейіне көтерудің бірден бір жолы болып табылады.

Бұл жұмыстың актуалдылығы еліміздің Дүние жүзілік Сауда Ұйымына кіруінде өнеркәсіпті жетілдіру және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта даярлау бойынша отандық бастаманы қолдау қажеттілігі.

Жұмыстың мақсаты мемлекетіміз бен шет мемлекеттердегі ауыл шаруашылығының дамуын зерттеу, қаржыны аз жұмсап, осы саладан көп өнім алу жағдайларын қарастыру, ҒТР-дің әсерінен ауыл шаруашылығы өндірісінің өзгеруін анықтау, шетел инвестицияларын тартудың мәселелерін ашып қарастыру.

Міндеттері Қазақстан ауыл шаруашылық географиясының жағдайын, өнім алудың тиімді жолдарын, ауыл шаруашылығына ҒТР-дің тигізетін әсерін ашу, теориялық мәліметтер арқылы мәтін, атлас карталары, қосымша ақпараттар бойынша ауыл шаруашылығының аграрлық қатынастары мен даму бағыттарын жүйелеп, ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды атап, оған тән басты белгілер бойынша қорытынды жасау.

І. Қазақстанның Республикасының физикалық географиялық сипаттамасы

Қазақстан территориясының жер көлемі 2, 7 млн. км ² . Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Қазақстан Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9 орын алады. Шекарасының жалпы ұзындығы 15 мың км - ден астам, оның 12 мың км - ге жуығы құрлық арқылы, ал 3 мың км - ден астамы Каспий және Арал теңіздері арқылы өтеді. Қазақстан батыста, солтүстік батыста және солтүстікте (6467 км) Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь - Шаньға (Хантәңірі массиві) дейінгі 1460 км - ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен сай келеді. Ал оңтүстігінде Қырғыстанмен (980 км), Өзбекістанмен (2300 км) және Түрікменістанмен (280 км) шектеседі. Республиканың шекарасы батысында Каспий маңы ойпаты мен Жалпы сырт қыратының біраз жерін, солтүстітігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстітік - шығысында Алтайдың батыс бөлігін, Сауыр Тарбағатай жоталарын басып өтеді. Республика шекарасы кей жеррлерде Каспий және Арал теңіздерінде, Алтай және Тянь - Шань тауларында табиғи шепке сай келеді. Қазақстанның қазіргі шекарасы осы өңірде саны жағынан басым қазақ халқының орналасуымен белгіленген, негізінен, тәуелсіз дос мемлекеттермен шектеседі.

Республика халқының саны 15 млн. адамдай, астанасы - Астана қаласы. Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан мемлекет. Мемлекет Тынық Мұхит пен Атлант мұхитының, сондай-ақ Үнді Мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхиттан бірдей дерлік қашықтықта жатыр. Оның мұхиттардан шалғай жатқандығы, әрі территорясының орасан үлкендігі климатына әсер етеді. Қазақстан батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларының етегіне дейін 3 мың км - ге созылып жатыр. Солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 16000 км-ге созылып жатыр. Республика жерінің қиыр шығыс нүктесі (55 ⁰ 26 ^/ с. е) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (45 ⁰ 46 ^/ о. е. ) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Дәл сондай ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтпропиктік климатымен ерекшелінсе, Қазақстан қуаң және континенттік климатымен көзге түседі. Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен қатаң Сібір мен қапырық Орта жерінде тоғысып жатқандай. Географиялық орнына қарай республика жерінде орманды-дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (46 ⁰ 27 ^/ б. б. ) Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 ⁰ 20 ^/ ш. б. ) Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа қарай материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары байқалады. Қазақстанның барлық өңірлерінде географиялық орнына байланысты жылдың төрт мезгілінің ауысуы байқалады. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон қаналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Еліміздің көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.

Жер бедері. Республика аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер үлесіне тиеді, қалған бөлігі-ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Оңтүстік-батыс, солтүстік және орталық аймақтарға негізінен теңіз деңгейінен 200-300 мм ғана биік келген жазық жер бедері тән. Оңтүстік-шығысы биіктігі 5000-6000 м-лік таулы өңір болып келген. Яғни, республиканың топография жер бедері оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа және шығыстан батысқа қарай аласарады. Сонымен бірге, Қазақстан жерінде Каспий теңізі, Арал теңізі, Балқаш көлісынды тұйық суды алаптар, терең ойыстар мен құрғақ арналар баршылық. Қазақстанның ең биік жері - Хан-Тәңірі шыңы (6995м) . Ол республиканың оңтүстік-шығыс бөлігін қамтитын тянь-Шань тау жүйесінде. Каспий теңізінің шығыс жпғплауында құрлықтық бөлігінің ең ойыс жері, теңіз деңгейінен -132 м төмен жатқан Қарақия ойысы орналасқан.

Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеография дамудың талай ұзақ

кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып

отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоникалық

қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан.

Геологиялық құрылымы. Қазақстан Шығыс Еуропа платформасының оңтүстік-шығыс шетін (каспий маңы синеклизасын) және Орал-Моңғол қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңтүстік-батысында Тұран ойпатына (тақтасына) жалғасады. Тақтаның (плитаның) мезокайназойлық тысының астынан Мұғалжар мен Қаратаудың (Маңғыстауда) палеозойлық құрылымдарға шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орталық Қазақстан палеозойлық массиві-Сарыарқаны, бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс-Тарбағатай, Объ-Зайсан және Алтай-Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солтүстік Тянь-Шань мен Жетісу Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. Каспий маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады.

Тұран тақтасының үстіңгі тысы жоғарғы триастан төрттік кезеңге дейінгі теңіздік, континенттік, терригендік, карбонаттық-терригендік шөгінділерден (4-5 км-ге дейін) түзілген. Оның іргетасы құрамы әр түрлі келген кембрийден триасқа дейінгі геосинклинальдық және квазиплатформалық геологиялық формациялардан түзілген және интрузиялар бойлаған жарылымдармен тілімденген. Мұғалжар құрылымы өзімен көршілес Торғай ойпанының батыс ернеуімен бірге Орал қатпарлы жүйесіне кіреді. Мұнда прекембрийдің метаморфтық жіне төменгі палеозойдың жанартаулық-шөгінді жыныстарының шығымдарынан тұратын антиклинорийлік жіңішке блоктар силурдың, девонның, карбонның негізгі вулканиттері мен шөгінді қат-қабаттарымен толған синклинорийлік ойпаңдармен кезектесіп отырады. Ультрабазиттердің, габбродиориттердің интрузиялары кең тараған. Ал Қаратау өңірінде прекембрийдің метаморфтануға шалынған жыныстары, кембрий-ордовиктің кремнийлі-тақтатасты ванадийлі және фосфоритті карбонатты-терригендік шөгінділері, жоғарғы девон - төменгі карбонның карбонатты шөгінділері көптеп кездеседі, қатпарлану мен интрузиялар бірқалыпты орын алған. Сарыарқа түрлі жастағы және әр түрлі бағыттағы блокты-қатпарлы құрылымдардан түзілген, сондықтан да оның құрылымы күрделі. Ең көне (1, 1 - 2, 7 млрд. жыл) архей протерозой түзілімдері ірі массивтер мен антиклинорийлік блоктарды (Көкшетау, Ұлытау, Ерейментау) құрайды. Көкшетау - Солтүстік Тянь-Шань қатпарлы жүйесіне бірігетін каледониттер Сарыарқа жерінің 50%-ын қамтыған.

Климаты. Кең байтақ Казақстан жерінде оның географиялық орнына және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтарға сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға төменгі қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке карай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Жазғы шұраттық құбылыс, яғни булану есебінен күндізгі ауа температурасының қала төңірегіне қарағанда төменірек болуы Алматыда жақсы байқалады. Радиация мен жылу балансының өзгерісі ауа температурасын өзгертеді. Каңтар айының орташа температурасы Қазақстанның солтүстік және шығыс аудандарындағы - 18°С-тан оңтүстік аудандарында 3°С-қа дейін көтеріледі. Шілденің орташа температурасы бұл аудандарда тиісінше 19°С-тан 28 -30°С-ка дейін. Қазақстанның солтүстік-шығысында климаттың континенттігі тым жоғары, бұл өңірде қаңтар мен шілденің орташа температурасының айырмашылығы 41°С-қа жетеді. Оңтүстік аудандарда 10 ай бойы орташа тәуліктік температуpa 0°С-тан жоғарырақ болады. Республиканың солтүстігінде қыс ұзақ, қарлы әрі суық, аяз кей уакыттарда -45°С-тан -50°С- қа жетеді. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа температурасы 35°С-тан 45°С-қа дейін қызуы мүмкін. Қазакстандағы атмосфералық процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика - Еуразия секторының 3 ірі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары ендік бағытпен еңсе, онда ол ендік бағыттағы айналым делінеді. Ендік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп, ауа температурасы жоғарылайды. Еуразиялық айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді, температуpa шұғыл төмендейді, жауын-шашын молаяды, жел күшейеді. Сібірлік айналымда - оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 242 - 315 мм-ге дейін, оның 80%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады. 10°С-тан жоғары орташа тәуліктік ауа температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100°С. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 160-170 тәулік. Ең қысқа жыл маусымы - көктем, ұзақтығы 1, 5 ай, жазы 3 айға созылады. Қысы ұзақ, қазаннан сәуірдің соңына дейін. Куаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 37 күн, кейбір жылдары 110 - 113 күнге дейін созылады.

Су қоры . Қазақстан жерінде өзен, көл, мұздықтар мен жер асты суының таралуы және олардың деңгейлік ерекшеліктері ең алдымен климат факторларына, жер бетіне түсетін жылу мен ылғалдың арақатынасына тәуелді. Су қорларының ішінде, өсіресе, өзен және көл ағындарының маңызы аса күшті. Бірақ көпшілік өзен-көлдердің деңгейлері үнемі күрт ауытқып отырады: кей жылдары су мөлшері қалыпты орташа деңгейден 2-4 есе артық болса, қуаң жылдары кептеген айдындар мүлдем құрғап қалады. Аридтік аймақта жайласқан Қазақстанның маңызды табиғи қорларының бірі - жер асты суы. Су қорлары кең-байтақ аумақта біркелкі таралмаған.

Мұздық. Қазақстандағы жер беті ағын суы қорының негізгі көзі - мұздыктар суы. Таулы өңірлерден жалпы ауданы 2033, 3 км²-лік 2724 мұздық
анықталды. Жалпы мұз басудың тең жартысына жуығы (1000 км²-ден астам) Жетісу Алатауында (мұздық аумағы 1369 км²), қалғаны Іле мен Күнгей (610, 7 км²), Теріскей (144, 9 км²) Алатауларында, Алтай мен Сауыр жоталарында (106, 2 км²), Қырғыз және Талас Алатауларында (101, 5 км²) .

Топырағы. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды субтропик белдеміне тән топырақ қана жоқ. Солтүстік Қазақстандағы Батыс Сібір ойпатынан оңтүстіктегі Алатау өңірлеріне дейінгі аралық 1500 - 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейінгі 3000 км-ге жуық өңірлерде әр түрлі топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзіліп, орналасуы географиялық белдемділік заңына байланысты. Мысалы, Қазақстанның 86% жерін алып жатқан жазық алқаптарында климаттың, топырақтың солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруі көлденең белдемдік заңына сәйкес өзгерсе, Қазақстанның солтүстіктен оңтүстікке қарай мынадай топырақ белдемдері кездеседі:

1) республиканың қиыр солтүстіктен орманды дала белдемі алып жатыр. Негізінен бұл жерлер Батыс Сібір ойпатында орналасқандыктан жер беті жазық, ойпатты, сондықтан орманның шайылған сұр топырағы мен шайылған сілтісізденген қара топырағы тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қалған жерлерін орман, шабындык пен жайылымдар алып жатыр. Ауданы 400 мың га;

2) осы белдемнен оңтүстікке қарай даланың қара топырақты белдемі (Жалпы Сырттан Ертіс өңірі жазықтығына дейін 2000 км-ге созылған) жалғасып жатыр. Аумағы 25, 7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негізінен астық дақылдары егіледі. Қара топырақты белдем солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 белдем аралығына бөлінеді: кәдімгі қара топырақты белдем аралығы Батыс Сібір ойпатының оңтүстігінен Сарыарқа өңірінің және Жайық биік шығыс жазығының солтүстік бөліктерін камтып (ені 100 - 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Аумағы 11, 8 млн. га. Жер беті жазық, топырағы құнарлы, негізінен астық дақылдары егіліп, етті-сүтті мал өсіріледі; оңтүстік қара топырақты белдем аралығы- кедімгі кара топыракты белдем аралығының оңтүстігін бойлап батыстан шығыска созылып жатыр, ені 50 - 125 км-дей, аумағы 13, 9 млн. га. Жер беті жазық, топырағы құнарлы. Бұл негізінен ылғалы жеткілікті, дәнді дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбір 7 - 9 жылда бір-екі рет кайталанады;

3) Республиканың оңтүстік бөлігіндегі шөлді белдемге дйінгі орта аймақты құрғақ - далалы және шөлді далалы қара - қоңыр топырақты белдем алып жатыр. Аумағы 90, 5 млн. га, яғни республика жерінің 33, 2%-ы. Мұнда солтүстіктен оңтүстікке қарай 3 белдем аралығына бөлінеді: күңгірт қара-қоңыр топырақты белдем аралығы - қоңыржай қуаң дала, мунда жыл сайын егіннен тұракты өнім алынбайды. Топырақтағы қарашірік мөлшері 3 - 4%. Аумағы 27, 7 млн. га. Топырақ құнарлы болғанымен құрғақшылық әрбір 3 -4 жылда бір қайталанып болып турады. Соңғы 10 жылда бул белдем аралығындағы жыртылған жер көлемі оларды пайдаланудың тиімсіздігінен, бүрынғы 10 млн. га-дан 3 - 4 млн. га-ға азайтылған; жай қара-қоңыр т о п ы р а қ орын алған аумақ 24, 4 млн. га. Топырақтың беткі қабатындағы карашірік мөлшері 2 - 3%. Құрғакшылық кейде жыл сайын, кейде 2 жылда бір рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын егіншілікпен айналысу тиімсіз, ал суару үшін тұракты су көздері жоқ, Тың игеру кезіндегі асыра сілтеушілікпен бұл белдем аралығында астық үшін игерілген 4 - 5 млн. га жерге соңғы 10 -12 жылда егіс егілмейтін болды, тек аз ғана малазықтық жем-шөп егілетін жерлер калдырылды. Мұнда соңғы жылдары тек мал өсіріледі; ащы қара-қоңыр топырақты белдем аралығы -өте қуаң шөл (шөлейт) дала, негізінен мал шаруашылығына жарамды. Аумағы 38, 4 млн. га.

4) Шөл дала белдемінің аумағы 119, 4 млн. га, немесе республика аумағының 44%-ы. Мұнда 2 белдем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралығы - шөлді аймақ, оның жусаны мол, жайылымы жұтаң жерлер. Аумағы 57, 4 млн. га. Жылдық жауын-шашын мөлшері 120-150 мм. Топырақтың беткі қабатындағы қарашірік 1-1, 5 пайыз. Сұр қоңыр топырақты белдем аралығы шөлді аймақ, жусан мен эфемерлі өсімдіктер басым. Аумағы 61, 8 млн. га. Жылына түсетін жауын-шашын мөлшері 80 - 130 мм. Топырақта қарашірік мөлшері 1%-дай. Алқапта құмды, тақыр, сор жерлер жиі кездеседі. Бұл жерлерде мал шаруашылығы дамыған, егіншілік суармалы жерлерде ғана шоғырланған. Биік таулы аймактын, топырағы республиканың оңтүстік-шығысын алып жатыр. Аумағы 37 млн. га, республика жерінің 14%-ын құрайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.