Шағын бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау
Мазмұны
Қысқартылған сөздер
3
Кіріспе
4
1 Шағын бизнесті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері
8
1.2 Шағын бизнесті басқару ерекшеліктері
15
1.3 Шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі
19
2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі жағдайы
30
2.2 Шағын бизнестің аймақтық дамуын бағалау
35
2.3 Маңғыстау облысының шағын бизнес қызметін талдау
43
3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамытудың басымды бағыттары
3.1 Шағын бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау
49
3.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті жетілдіру
54
Қорытынды
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Қосымшалар
65
Қысқартылған сөздер тізімі
АЕК
-
айлық есептік көрсеткіш
АҚ
-
акционерлік қоғам
АҚШ
-
Америка Құрама Штаттары
АЭА
-
арнайы экономикалық аймақ
ҒЗИ
-
ғылыми-зерттеу институты
ЕДБ
-
екінші деңгейлі банк
ЕҚДБ
-
Еуропалық қайта құру және даму банкі
ЕО
-
Еуропалық одақ
ЕЭА
-
еркін экономикалық аймақ
ЖАО
-
Жергілікті атқарушы орган
ЖК
-
жеке кәсіпкерлер
ЖШС
-
жауапкершілігі шектелген кәсіпорын
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚТЖ ҰК
-
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы
ҚХР
-
Қытай Халық Республикасы
МНҰ
ОБК
-
-
Микронесиелік ұйымы
Орта бизнес кәсіпорны
РФ
-
Ресей Федерациясы
ТМД
-
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ШОБК
-
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары
ШОК
-
Шағын және орта кәсіпорындар
ШКС
-
Шағын кәсіпорын субъектілері
ШФҚ
-
шаруа фермерлік қожалық
ХЭЫДҰ
-
Халықаралық экономикалық ынтамақтасу және даму ұйымы
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан шағын бизнестің мемлекеттің дамуында және экономикалық өмірінде алатын ролі зор. Қазіргі өркениетті дүниенің экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі - шағын бизнес болып саналады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономика өркендеу сатысына көтеріліп келе жатқан уақытта да оның негізі болып табылатын шағын бизнесті жандандыру күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі. Оның негізгі маңыздылығын Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан 2015 жылы 15 ақпанда халқына жолдаған Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деп аталатын жолдауында: Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты шағын бизнес. Сондықтан шағын бизнесті дамытуды басқару еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады және соған орай шағын бизнесті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет деп атап көрсеткен болатын. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
* Айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
* Қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
* Импортқа тәуелділігі;
* Инфрақұрылымының нашар дамуы;
* Аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы;
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Ғалымдар экономиканың дағдарыс пен тоқырау жағдайларында бизнестің өзектілігі қатты өсетіндігін айтады [1].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылғы 10 қаңтардағы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновацияларды ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады. Бірлесе отырып бізге экономиканың шикізаттық емес дамытуға қол жеткізу қажет. Болашақта экспорттық әлеуетті ұлғайтатын басты көз де солар болу тиіс - деп кәсіпкерлікті дамытуға айрықша назар аударды [2].
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2018жылғы 10 қаңтардағы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері жолдауында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің даму бағдарламаларында нарықтық қатынастар мен бәсекеге қабілетті экономиканың негізгі іргетасы ретінде кәсіпкерлікті дамыту міндеті қойылды [3].
Қазіргі жағдайда өңдеуші өнеркәсіп пен қызмет ету сферасындағы бәсекелестік қабілеттілікке тек қана инновациялар енгізу негізінде жетуге болады. Осы жайт индустриалды-инновациялық даму стратегиясының негізі болып отыр. Инновациялық кәсiпкерлiк экономикалық қызметтiң ерекше түрi ретiнде инновациялық процестің негiзгi қозғаушы күшi болып табылады [4].
2016 желтоқсанда үкімет қаулысымен 2017-2021жылдарға арналған Өнімді жұмыспен қамту және кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы бекітілді.
Бағдарлама 2017 жылы іске қосылды. Жаңа бағдарламаның мақсаты- азаматтарды еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтар бойынша немесе кәсіпкерлік негіздеріне жаппай оқытуды ұйымдастыру. Бағдарламаға қатысушыларға материалдық көмек және мемлекеттік қолдау көрсетілді.
Бизнестің жол картасы - 2020 бағдарламасы Қазақстанды үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың 2016 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасының құрамдас бөлігінің бірі ретінде кәсіпкерлікті дамыту тұрғысында шағын және орта бизнеске қаржылық қолдау көрсету, әкімшілік кедергілерді төмендету, тауарлар сатып алу мен қызметтер көрсетуде қазақстанда мазмұнды ұлғайту үшін қажетті жағдайлар жасауды қарастырды.
Бағдарламаның мақсаты - экономиканың шикізаттық емес секторларындағы өңірлік кәсіпкерліктің тұрақты да тепе-тең дамуын қамтамасыз ету, сол сияқты қазіргі бар жұмыс орындарын сақтап, жаңадан тұрақты жұмыс орындарын ашу.
Бүгінгі таңда қазақстандық бизнес бәсекеге қабілетті елдің негізгі факторларының біріне айналып келеді. 2017 жылғы Ұлттық инвесторлар кеңесінің отырысында Елбасы шағын және орта бизнестің орта санатты тұрғындардың әл-ауқатының негізін қалаушы фактор болып табылатынын атап өтті.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік жаппай әрі қарқынды сипатқа ие құбылысқа айналды, мұны шағын кәсіпкерлік субъектілері санының көбеюі көрсетеді. 2017 жылдың басындағы жағдай бойынша ШОБ субъектілерінің саны 1,5 млн. бірлікті құрады, бұл сектор еліміздің әр алтыншы тұрғынын жұмыспен қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда еліміздің азаматтарының кәсіпкерлік бастаманы іске асыруына қажетті барлық жағдайлар жасалған. Биліктің барлық деңгейлерінде мемлекеттің бизнеспен диалогының толыққанды жүйесі қалыптастырылды, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің стандарттары бойынша кәсіпкерлік қызметті жүргізу жағдайларын жақсартуға бағытталған жүйелік шаралар қолданылуда.
Жоғарыда аталғандарды растайтын факт - Қазақстан халықаралық рейтингтерде жоғары орындардан көрініп отыр. Мысалға, 2017 жылдың қорытындылары бойынша еліміз бизнес жүргізудің негізгі параметрлері бойынша рейтингтерде жоғары көтерілді. Қазіргі сәтте Бүкіләлемдік Банктің Doing Business рейтингі бойынша 190 елдің ішінде Қазақстан 36-ші орында.
Елбасының Ұлттық қордан кәсіпкерлікті қолдауға, индустрияландыру және инфрақұрылым жобаларына және банк секторын оңалтуға 1 трлн. теңге бөлу бастамасы шағын бизнесті қолдауға түрткі болды. Осы қаражаттың алғашқы 100 млрд. теңгесі шағын және орта бизнесті несиелеуге бөлініп, кәсіпкерлерге беріліп үлгерді.
Жалпы барлық бағдарламалар бойынша 16 мыңнан астам кәсіпкерге қаржылық қолдау көрсетілді және 140 мыңнан астам адам бизнес жүргізу саласындағы ақпараттық-кеңес беру қызметтерін пайдаланды, бұл бұрын-соңды болмаған нәтиже. Еліміздегі шағын кәсіпкерлік дамуының қазіргі жағдайына мониторинг жүргізу де мемлекет тарапынан осы секторды қолдаудың маңызды аспектісі болып табылады.
Елдегі жеке кәсіпкерліктің жағдайына кешенді шолу, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың іске асырылып жатқан бағдарламаларын талдау осы сектордың дамуы жағдайын толықтай көруге және оны дамытуға бағытталған мемлекеттік саясаттың ілгері бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы жұмыстың аясында Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есептің алтыншы шығарылымын дайындады.
Осы міндеттерді орындауда кәсіпкерліктің маңыздылығы ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырумен және де ол экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылатындығымен анықталады. Себебі ұлттық инновациялық жүйені құру мемлекеттің кәсіпкерлік ортаны дамыту жағдайларын қамтамасыз ету қабілетімен тікелей байланысты болады. Кәсіпкерліктік ортаны дамыту инновацияны тиімді қолдану мен таратуды ұйымдастырудың басты факторларының бірі ретінде айқындалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамытуда мемлекеттік қолдау көрсетудің мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үрдістерін айқындау мен оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті - кәсіпкерліктің теориялық негіздерін қарастыру, Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуындағы мәселелерді анықтау, шағын бизнесті дамытуда, басқаруда мемлекеттік қолдау бағыттарын зерделеу.
Зерттеу объектісі - еліміздегі шағын бизнесті дамыту мен басқару жолдарын зерттеу.
Зерттеу пәні - Казақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын сипаттайтын көптеген статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде шағын бизнестің даму барысы айқындалды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы автормен берілген Қазақстан Республикасындағы шағын бизнеске мемлекеттік қолдау көрсетудің басымды бағыттары бойынша ұсыныстарын және оның нәтижесін жоғары және орта оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ кәсіпкерліктің кешенді зерттелуі Ибн-Хальдун, Р.Контильон, А.Смит, Ж.Б.Сэй, Й.Шумпетер, Р.Хизричтің, О.Ж. Алиевтің, А.Қ.Қошановтың, Н.Қ.Мамыровтың, К.Сағадиевтың, А.Е.Есентүгеловтың, А.К. Кантарбаеваның және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектерінде зерттелген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаттары мен міндеттері, сонымен бірге зерттеудің құрылымы айқындалады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері, шағын бизнесті басқарудың ерекшеліктері, шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі зерделенген.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде шағын бизнестің қазіргі жағдайы, және шағын бизнестің аймақтық дамуын талдау ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысының үшінші бөлімінде шағын бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау, жетілдіру жолдары қарастырылады.
1
Шағын бизнесті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1
Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері
Шағын кәсіпкерлік - бір немесе бірнеше инвестормен құрылатын географиялық шектеулі аймақта қызмет ететін нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқару сипаты икемділікпен ерекшеленетін кәсіпорындар. Шағын бизнестің ерекшеліктеріне оның икемділігін, өндірілетін өнім мен қызмет түрін тез өзгертуге қабілетті, технология және басқа да қызмет салаларында жаңалықты ендіруге икемділігін жатқызуға болады.
Кәсіпкерлік әлемдік қоғамдық дамудың барлық кезеңдеріне тән. Орта ғасырдағы араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406) меншікпен, еңбекпен, адамның қабілеттіліктерімен байланыстырып зерттеген.
1725-1730 жылдары Ричард Кантиллион еңбектерінде шағын кәсіпкерліктің теориялық концепциясы алғашқы рет көрсетілген. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепциясын әзірледі және кәсіпкер түсінігіне анықтама берді. Ол кәсіпкер деп нарық шарттарында іс әрекет ететін адам деді. Кәсіпкерлік теориясына өз үлесін А.Смит және Ж.Б.Сэй қосты. А.Смит кәсіпкер терминін кез келген коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелділікке баратын меншік иесі деп түсінді. Кәсіпкер өзі өндірісті жоспарлайды, ұйымдастырады және нәтижелеріне билік етеді. Ж.Б.Сэй кәсіпкердің қызметіне өндіріс факторларының үйлесімі (капитал және еңбек), өндірістік үрдісті ұйымдастыруда және шешім қабылдауда қолдануға мүмкін ақпаратты және қажетті тәжірибені жинақтау кіреді деді. Й.Шумпетер кәсіпкерлікті капитал, еңбек және жер - белгілі үш факторларға қосымша ретінде ерекше экономикалық фактор деді. Оның ойы бойынша кәсіпкер екі жақты қызметті атқарады. Біріншіден, жаңа, ерекше, жаңалық әдістерге ресурстарды біріктіретін күш. Екіншіден, арнаулы білімдер, интуиция, кәсіпкердің басқада қасиеттер негізінде жүргізілетін қайта ұйымдастырулардың және әлеуметтік өзгерістердің қозғаушы күші.
Соңғы жылдары шағын кәсіпкерлік теориясы ғалым-экономист еңбектерінде дамыған, олардың ойлары бойынша кәсіпкерлік - тәуекелділікке және инновацияларға бейімділігі бар дегеннен де көп, шағын бизнестің жаңа субъектіліерін жасау дегенді білдіреді.
Шағын бизнестің заманауи теорияларында кәсіпкерліктің жеті концепциясын бөліп көрсетеді, әр қайсысы дербес мектеп болып табылады:
- жеке қасиеттерді бағалау позициясынан мектеп;
- психологиялық мектеп;
- классикалық мектеп;
- көш басшы позициясынан мектеп;
- ішкі кәсіпкерілік мектебі;
- маркетинг позициясынан мектеп;
- менеджмент позициясынан мектеп.
Әр мектептің кәсіпкерлікті және кәсіпкерлік үрдісті суреттейтін өз әдісі бар және әртүрлі аспектіден кәсіпкерліктің ерекшелігін сипаттайтын құбылысты көрсетеді[5].
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, кәсіпкерлік іс-әрекетінде басқару ерекше орынға ие. Басқаруды ұйымдастыруда шағын және орта бизнесті басқарудың үйлесімді құрылымын таңдау маңызды болып табылады.
Басқару және ұйымдастыру саласында жүргізуші теоретик Питер Ф.Друкердің анықтамасы бойынша, басқару - ұйымдаспаған топты тиімді, мақсатқа бағытталған және өндірістік топқа айналдыратын іс әрекеттің ерекше түрі. Басқару әлеуметтік өзгерістердің ынталандырушы элементі және әлеуметтік өзгерістердің маңызды мысалы болып табылады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалармен келісе отырып, біздің көзқарасымыз бойынша басқару құрамына кәсіпкерлікті басқарудың әкімшілік мүмкіндіктері, бағдарламалар, механизмдер, техникалық құралдар, шешім қабылдау үшін қажетті ақпарат кіреді.
Кіші кәсіпорындарда кәсіпкерлікті басқару менеджерлердің үш деңгейіне бөлуге болады - жоғары, орта және төмен буындар жетекшілері. Бірақ кәсіпорындарда кәсіпкер директиваларды орындаушылармен тығыз байланыста болады. Ұйымдастыру құрылымды таңдау шағын бизнес субъектілерінің шаруашылық іс әрекетінің сыртқы және ішкі шарттарына байланысты, оларды екі негізгі факторларға бөледі: өндірістің технологиялық ерекшеліктері және нарықтық орта.
Өндірістің технологиялық ерекшеліктерін талдауда кәсіпорынның мөлшері, шығарылатын өнім сипаты және т.б. ескеріледі. Ұйымдастыру құрылымды таңдауда осы екі факторлардың үйлесіміне байланысты орталықтандыруға немесе орталықтандырымағанға көңіл бөлінеді.
Өндірісті басқаруда өндірістік құрылымдардың функционалдық ұйымдастыру принципіне немесе белгіленген өнім түрлерінің өндіріс қажеттілігінен олардың байланысына негізделеді. Шағын бизнесті басқарудың мақсаты және міндеттері қалыптастыру уақытынан жүргізіледі. Шағын бизнесті басқарудың ең заманауи өзгерістің бірі стратегиялық басқару болып табылады.
Шағын кәсіпорындарда басқарудың мәні бір жағынан, ресми стратегиялық деп аталатын, нақты белгіленген және ұйымдасқан жоспарлауы бар, екінші жағынан, бәсекені жеңу үшін ұзақ мерзімді стратегияны әзірлеуді қамтамасыз ететін, кәсіпорынның басқару құрылымы, жүйесі және оның бөлек буындарының өзара іс әрекет ететін механизмдері бар[6].
АҚШ-та Реддинның басқару моделі үш мөлшерді ескереді: басқару стилі - жағдай - нәтиже. Реддин міндеттерге бағытталу немесе қызметкерлерге бағытталудан төрт негізгі стильді бөледі: адамдар арасында байланыста болу, нейтралитет сақтау, өзін жұмысқа интеграциялау және арнау. Әр төрт негізгі стиль әртүрлі басқару жағдайларда тиімді болуы мүмкін. Маңызды жағдайлық шарттар: еңбек тапсырманы талап ету, басқаруды ұйымдастыру, жоғары тұрған басшының басқару стилі, ұжымдағы қызметкерлермен ынтымақтастық деңгейі, қол астында істейтін қызметкерлердің сипаттамасы. Жағдайлық шарттардың бөлек айқын көріну дәрежесі бойынша басқару жағдайына баға береді. Басқару жағдайлары өзгеріп тұрғанға қарай басқару стилі икемді болуы керек, яғни басқарушылар міндетке бағытталып және қызметкерлерге де бағыттала отырып, басқару керек.
Реддин сияқты Херси және Бланшар жағдайлық теориясы бойынша басшылықтың төрт негізгі стилін бөледі: нұсқаушы, иландыру, өкілеттік және шешім қабылдауда қол астындағылардың шешім қабылдауға қатысуы.
Херси және Бланшардың басшылық ету моделі бір қызметкердің кәсіби дайындығына және оның тиімді жұмысына көп көңіл бөледі. Басқару бағытына және солай шешім қабылдауда құқықтарды орталықтандыруға (орталықтандандырылмауға) аз мән беріледі. Бірақ шағын және орта бизнесті табысты басқару үшін орталықтандырудың және орталықтандырылмаудың, өкіліеттіліктердің және жауапкершіліктердің үйлесімі маңызды.
Херси және Бланшердің моделімен келісеміз, себебі ол Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін және шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне қажетті кәсіби мықты мамандарды дайындауға бағытталған.
Нарықтық қатынастар шарттарында шағын кәсіпкерлікті басқарудың маңызды принципі экономикалық және құқықтарды жасау болып табылады, ол деген салалық, географиялық, ұлттық ерекшеліктерді және салт-дәстүрлерді, сондай-ақ шетелдік тәжірибені ескеріп, шағын бизнестің өзін-өзі дамыту және бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ынталандырулар қалыптастыру қажет[7].
Экономикалық ғылымда алғашқы уақытта ұсақ өндірісті жою туралы қате ой кеңінен тараған. Белгілі ғалым-экономист, макроэкономика саласында ірі маман Й.Шумпетер де осы ойды қолдап, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырып, жұтады деген.
Экономикасы дамыған елдерде соңғы он жылда шағын кәсіпорындар экономикалық өсудің, жаңа жұмыс орындар санының көбеюдің және жұмыссыздардың салыстырмалы салмағының төмендеудің басты көзі болып табылады. Көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуына шағын кәсіпорындардың маңызды қосқан үлесі жаңа жоғары тиімді технологияларды, ғылыми-техникалық жаңалықтарды шапшаңды қарқынмен еңгізу, көптеген жаңалықтар саны, жұмысбасты халықтың өсуі, тұрақты бағаларда жоғары сапалы өнімдерді шығару және қызметтерді көрсету тұтынушылардың бәсекелік қақтығыстарға әкелуі, салық түрлерінде маңызды сомалармен мемлекеттік бюджетті толықтыру мүмкіндігі және т.б. болып табылады.
Сондай-ақ, шағын, орта және ірі кәсіпкерлік бірін-бірі жоққа шығармайды, бірін-бірі толықтырады. Көптеген шетел елдерінде және Қазақстанда ірі кәсіпорындар, корпорациялар гигантомания стратегиясынан бас тартып, жаңа шығын фирмаларды, компанияларды жасап отыр.
Бірақ монополиялардың және ұсақ фирмалардың бірге өмір сүруі бәсекелестік күреске өткірлік және қауырттылық мән береді. Шағын кәсіпкерлік субъектілер құрамының және санының жыл сайынғы жаңаруы олардың экономикалық мүмкіндіктерін және ғылыми-өндірістік әлеуетін жаңаша бағалауға мәжбүр етеді. Экономиканың монополистік емес секторы ретінде шағын бизнестің негізгі бөлігі техникалық артта қалған, экономикалық әлсіз даму базысымен қызмет етсе, ал басқа бөлігі өндірістік икемді және белсенді іскерлігімен көптеген экономикалық үрдістерге өсіңкілікті күшейтеді.
Шетелдік тәжірибеде және Қазақстанда нарық шарттарында шағын кәсіпорындар санының өскені байқалады, олар өздерінің тіршілікке икемділігін, тиімділігін және рентабельділігін көрсетті[8].
Бізді АҚШ тәжірибесі қызықтырады, онда шағын және орта кәсіпкерлік тармақталған тамырлы жүйе болып табылады, оны американдық экономиканың мықты ағашы тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етіп, қоректендіреді. Шағын фирмалар елдегі кәсіпорындардың көпшілігін (99%) құрайды. Егер АҚШ-та жүз жыл бұрын шағын фирмалардың саны 300 мыңды құраса, онда 60-жылдардың ортасында олардың саны 5 миллионды құрады. Шағын Бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша АҚШ-та 21 миллионға жуық кәсіпорындар бар, олардың арасынан 16 миллионы - жеке кәсіпкерлер, онда 600 мыңнан 1 миллионға дейін кәсіпорындар пайда болады. Американдық мамандардың бағалауы бойынша шағын бизнеспен 100 млн. адамның еңбек іс әрекетіне байланысты.
Шағын кәсіпкерліктің құрылымы аз зерттелген. Жуыққа дейін оған қызығушылық болмады. Үкіметте, басқа да ұйымдарда шағын фирмалар туралы қажетті ақпараттарды жинауға уақытын, күш - қаражатын салмады. АҚШ-та жаңа пайда болып жатқан кәсіпорындардың негізгі салмағы - ұсақ кәсіпорындар: шағын фирмалардың 90% - 15 кем адам қызмет етеді, ал 80% - 10 адамнан жұмыс жасайды.
Әрине, шағын бизнестің ондай мұхитында ірі және аса ірі компаниялар сирек аралдар сияқты, барлық өндірушілердің жалпы санынан бір пайызды құрайды. Шағын және орта кәсіпкерліктің басым көпшілігінде сату көлемі 500 мың доллардан аспайды, ал 80% - 100 мың доллардан көп емес.
Шағын кәсіпкерліктің үлесіне АҚШ-тың ЖҰӨ 40% және экономиканың жеке секторында жалпы өнімнің жартысын құрайды, соның ішінде: өңдеу өнеркәсібінде - 21%, құрылыста - 80%, көтерме саудада - 86% және қызмет көрсету саласында - 81%. АҚШ-та жанұялық және үй шаруасында айналасатын бизнес кеңінен дамыған. Американдық шағын фирмаларда бүкіл жұмыс басты халықтың 60% көп қызмет етеді. Олармен 80% жаңа жұмыс орындар жасады. Ғалым-экономистердің жорамалдауы бойынша олар жұмыс бастылықтың негізгі генераторы болып қалады.
Шағын және орта кәсіпорындардың ерекшелігі тек дамыған елдермен шектелмейді. Мысалы, Польшада екі жылғы драмалық өзгерістерден кейін 1 млн. аса жаңа жеке кәсіпорындар тіркелген. Венгрияда, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде, 18 ай ішінде 40 мың жаңа жеке компаниялар, фирмалар жасалған.Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үрдісінде шағын кәсіпорындар ынталандыру факторы болып табылады. Олар қосымша жұмыс орындарды жасады, алғашқы капиталды жинақтады, бәсекелестің дамуына жағдай жасады.
Дамыған және дамып келе жатқан елдерде шағын бизнестің көп жылғы дамуын зерттеу көрсеткендей, әлемде шағын бизнес туралы алғашқы жазба хабарлар 4000 жыл бұрын пайда болды. Осы уақыттан бастап кәсіпкерлер өз өнімін және қызметтерін тұтынушыға жеткізе отырып, сансыз уақытын жұмсады. Шағын кәсіпкерлік ежелгі барлық елдерде дамыған. Осы істе арабтар, вавилондықтар, иудейлер, гректер, римдіктер өздерін көрсеткен. Шағын кәсіпкерлік арқылы сол кездегі белгілі елдерге өркениет тарап отырды. Шағын кәсіпкерліктің жоғары беделінің тағы бір дәлелі шағын кәсіпкерлікке арналған көптеген елдерде маңызды мақалалар санының артуы.
Барлық дамыған елдерде шағын бизнесті қолдау және дамыту бойынша орталық және аймақтық мекемелер құрылған, сондай-ақ оны несиелеу үшін арнаулы мемлекеттік және жергілікті қорлар (қайтарым негізінде), қайтарымсыз несиелер, салықтық жеңілдіктер, тегін кеңестер беріледі, кадрларды дайындау жүргізіледі және көмектің басқа да түрлері көрсетіледі.
Кесте 1 көрсетілгендей, Жапонияда ондай көмек 1948 жылдан бастап, АҚШ-та - 1953 жылдан бастап, Батыс Еуропада - 70 жылдардан бері, Ресейде - 1988 жылдан бері, Қазақстанда - 1990 жылдан бері көрсетіледі.
Кесте 1
Әртүрлі елдерде шағын бизнесті қолдау және дамыту бойынша нормативтік-құқықтық реттеу
Елдер
Жылы
Нормативтік-құқықтық актілер, мемлекеттік және қаржы мекемелер және т.б.
Жапония
1948 жылдан бері
Шағын және орта кәсіпорындардың істері бойынша басқарма және т.б.
АҚШ
1953 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Батыс Еуропа
1970 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Ресей
1988 жылдан бері
Бірлесу туралы ССРО Заңы
Қазақстан
1990 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Ескерту - шетел және отандық ғалымдардың мәліметтері бойынша автормен құрастырылды
Жапония, АҚШ, Канада, Франция, Италия, Германия, Швеция, Швейцария, Финляндия, Батыс Ынтымақтастық елдері және Экономикалық ынтымақтасуды және дамуды халықаралық ұйымдасу елдерінде, Ресейде шағын бизнестің белгілерін зерттедік. Осы елдердегі шағын кәсіпорындардың сандық белгілері экономиканың түрлі салаларында іс әрекетіне байланысты 50 ден 1500 адамға дейін жұмыс басты.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бойынша алғашқы қадамдары 90-шы жылдардың басында қабылданды. Қазақ КСР-да шаруашылық іс әрекеттің еркіндігі және кәсіпкерліктің дамуы туралы Заңы 1990 жылда 11 желтоқсанда қабылданған және Қазақстандық кәсіпкерліктің негізі болып қаланды.
1997 жылы шағын кәсіпкерлік туралы нормативтік-құқықтық актілер жарияланған соң шағын бизнестің статусы заңды рәсімделді және орнықтырылды. Осы құжаттарда шағын бизнестің ережесі, мемлекеттік қолдау шектері көрсетілген.
Зерттеу көрсеткендей, Қазақстан Республикасының Үкіметі елдің ұлттық экономикасының элементі ретінде шағын бизнестің дамуына үлкен назар аударады: субъектілер, олардың іс әрекет ететін механизмдері және дамудың басымды бағыттары белгіленген.
Қазақстандық заңдар бойынша шағын кәсіпорындарға адам саны 50 адамға дейін, жаңа пайда болған және қызмет ететін кәсіпорындар жатады, соның ішінде:
- өнеркәсіп, құрылыста - 50 адамға дейін;
- ұсақ сауда, тұрмыс қажетін өтеуде - 30 адамға дейін;
- көлік, байланыста - 25 адамға дейін;
- ғылым және ғылыми мекемелер - 20 адамға дейін;
- өндірістік емес сала - 18 адамға дейін.
Активтер шектеулігі 60 мың еселі минималдық есептеу көрсеткішін құрайды. Шағын кәсіпкерліктің субъектісін тіркеу 10 күн арасында орнатылған, ал құны (мемлекеттік баж) 5 минималдық есептеу көрсеткішін құрайды. Салалар ерекшелігіне және іс әрекет түрлеріне сәйкес белгілер ретінде шаруашылық айналым көлемінің көрсеткіштері қолданған.
Қазақстанда нарыққа көшуде ұлттық экономиканың барлық салаларына өзгерістерді толық енгізуге, жаңаша пайда ұстанымнан экономикалық көрсеткіштерге қарауға жетеледі. Экономиканың кейбір салаларында шағын кәсіпкерліктің субъектілері үшін шараушылық айналымының икемді шекті көлемдері анықталмаған. Осылардың бәрі шағын кәсіпорындардың қызмет етуінің ерекше тәжірибесін теориялық талдау және қорытындылау өзекті екенін көрсетеді[8].
Шетелдік экономикалық әдебиеттерде шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілерін сандық және сапалық белгілерін зерттеуге және орнатуға бір қатар жұмыстар арналған. Бір зерттеулерде шағын кәсіпкерліктің субъектілерін жұмыс басты саны бойынша, екіншілерінде жалпы және тауар өнімінің көлемі бойынша, үшіншілерінде сапалық белгілері бойынша анықтауды ұсынады. Бірақ олардың бәрімен Қазақстанда қолданылмайды, сондықтан елдегі экономикасы саласының ерекшелігін ескеріп, осы көрсеткіштерді кеңейтуді жөн көреміз.
Отандық және шетелдік экономистердің шағын кәсіпорындардың экономиканың барлық салаларында белгілерінің мәнін және әдісін анықтаудың біріңғай көзқарасы әлі әзірленбеген. Жалпы шағын бизнестің маңызды белгілерінің бірі жұмыс бастылар саны болып табылады.
Сандық мөлшерлері Қазақстан өңірлерінің экономикалық, әлеуметтік және басқа да шарттарына сәйкес келу керек. Әр саланың қазақстандық қайта өңдеу және кең өнеркәсіптерінің ерекшелігі өндірістік үрдістің әртүрлі технологияларын және ұйымдасуын қолдануды талап етеді. Әсіресе еңбекті дұрыс нормалау маңызды. Техникалық дәлелденген нормалар жоғары еңбек өнімділігіне жету үшін жұмылдыру факторы болып табылады. Осыған байланысты шағын кәсіпорындарда еңбекті нормалаудың қарапайым және ыңғайлы әдістерді анықтау қажет.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікте негізінен еңбек ақының тарифсіз және келісім-шарт жүйесі қолданады. Осы уақытқа дейін жалпы экономиканың секторлары бойынша және экономиканың салалары бойынша шағын кәсіпкерліктің еңбек нормативтері әзірленбеген. Шағын кәсіпорындарда еңбек шарттары және өнім көлемдері өзерістерімен осы факторларда өзгереді. Сондықтан, шағын бизнестің сандық белгілерін анықтау жетілдіріп отыру керек дейді жас ғалымдар.
Республикада қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлікті анықтау белгілері 1997 жылы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңы қабылданған. Берілген Заңның 4 пункті 3 бабында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің орташа жылдық қызметкерлер саны (белгісі) - барлық қызметкерлерді ескергенде 50 адамға дейін, соның ішінде келісім шарт бойынша, қосымша жұмыс істеу бойынша, филиалдар және басқа да бөлек бөлімшелерде жұмыс істейтіндер.
Қазақстанның әр аймағында кәсіпкерлікті әлеуметтік-экономикалық дамыту, салалық және географиялық тиістілігіне қарай шаруашылық етудің аумақтық факторларының тиімділігін көтеру мақсатында шағын бизнестің жаңа белгілерін енгізуді ұсынамыз[9].
Шағын кәсіпкерліктің мәні экономика салаларының көп бағыттылығымен, дамуы бойынша республиканың облыстары бірдей еместігімен, Қазақстан аймақтарының әлеуметтік, географиялық, демографиялық, климаттық, тарихи және басқа да ерекшеліктірінің болуымен анықталады. Сондықтан жаңа белгілердің жүйесі ерекше құрылуы қажет.
Айта кететін жайт, дамыған елдерде де, шағын кәсіпкерлікке үлкен мәнге ие болса да, олардың дамуы көптеген қиындықтармен байланысты. Сондықтан онда мемлекеттің протекционистік саясатты жүргізуіне, шағын бизнестің басқару жүйесін әзірлеуге үлкен назар аударылады.
1.2 Шағын бизнесті басқару ерекшеліктері
Қазақстанда басқарудың мемлекеттік органдарының негізгі қызметтері ұлттық экономиканың даму стратегиясын, ұзақ мерзімді кешенді бағдарламаларын әзірлеу, шаруашылық етудің экономикалық тетіктерінің жинақы жүйесін, құқықтық нормативтерін, қаржы-несие механизмдерін және т.б. қалыптастыру болып табылады. Басқарудың орталық органдары аймақтардың және олардың алғашқы өндірістік бундарының белсенді жұмыс істеуі үшін ойын ережелерін анықтайды.
Шағын кәсіпкерлік ұлттық экономиканың дамуының негізгі факторы болды. Қазақстандық кәсіпкерлік басқару объекті ретінде ұлттық ерекшеліктерге ие. Сондықтан шағын кәсіпкерлікті басқаруда жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау сияқты қызметтерді ескеру қажет. Республикадағы экономикалық өзгерістер көрсеткендей, жүргізіліп жатқан өзгерістер кәсіпкерліктің дамуының шетелдік және отандық тәжірибесін, өзгерістер нәтижесін ескеріп және оларды жүргізуде тактикасына өзгерістерді енгізу тұтастық бағдарлама жүйесін талап етеді. Қазақстанда 1997 жылы 6 наурызда №3398 Шағын кәсіпкерліктің дамуын белсенді ету және мемлекеттік қолдауын күшейту бойынша шаралары туралы Президент Жарлығы және басқа да заңды-нормативтік актілері негізінде шағын бизнесті басқару жүйесі жүргізіледі. Бұл жүйе экономикасы дамыған елдердің көп жылғы тәжірибелерін ескерумен шағын бизнесті басқару принциптеріне және нарықтың негізгі заңдарына негізделеді.
Шағын кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде оны басқарудың сәйкес ұлттық жүйесін жасауды талап етеді. Шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесі - күрделі және көп қырлы мәселе. Республикада берілген жүйеде үлкен тәжірибенің жоқтығы шағын бизнес тұрақты позициясын жаулап алған және елдің экономикасына маңызды үлесін қосатын дамыған елдердің осы мәселелерді терең зерттеуге ғалымдарды бағыттайды.
Басқару жүйесін жетілдіруде шағын кәсіпкерлік қызметінің тиімділігін көтеруде, қосымша материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тартуға үлкен резервтер салынған. Қазақстанда басқарудың ұйымдастыру механизмінде жаңа құбылыс 1997 жылы алғашқы рет аймақтық (облыстық) және жергілікті (қалалық, аудандық) құрылымдармен Қазақстан Республикасының экономика және сауда министірлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау департаменті - мемлекеттік институты пайда болды.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін Кәсіпкерлер және өнеркәсіпкерлер одағы, Шағын кәсіпкерлікті қолдау Қазақстандық орталығы және даму қоры, Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресі және форумы, шаруашылық (фермерлер) ассоциациясы, Атамекен Одағы ұлттық экономикалық палатасы және т.б. осындай құрылымдар құрылған.
Жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, республикада шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін қалыптастыру негізіне дұрыс ғылыми-дәлелденген принциптер, ұйымдастыру-экономикалық механизмдер салынған. Аймақтық құрылымдардың құрылуы мүдделердің жаксырақ келісуіне, шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламалардың орындалуында орындаушы органдардың жауапкершілігін күшейтуге әсерін тигізді. Негізгі ерекшелік шағын кәсіпкерлікті басқарудың жаңа жүйесіне көшу болып табылады. 1998 жылы сәуір айынан бастап Қазақстан Республикасының экономика және сауда министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау департаменті негізінде шағын және орта бизнесті қолдау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі құрылды (әрі қарай Агенттік) - шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыратын, шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бойынша үйлестіретін орталық мекеме. Республикада орталық мемлекеттік органдардың ұйымдастыру құрылымының өзгеруімен Агенттік кәсіпкерлікті дамыту департаментіне өзгертілген және Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министірлігінің құрамына кіреді.
Сөйтіп, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүргізіледі, нарықтық инфрақұрылым дамиды, шағын бизнесті басқарудың үш деңгейлі жүйесі іс әрекет етеді: орындаушы органдарда орталық орган - министрлік департаменті, аймақтық басқарулар (облыстық және Алматы, Астана қалалары) және жергілікті (аудандық, қалалық) бөлімшелер, төмендегі 1 суретте көрсетілген.
Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министірлігі
Кәсіпкерлікті дамыту департаменті
Аймақтық құрылымдар
Жергілікті (қалалық, аудандық) бөлімшелер
Ескерту - зерттеу мәліметтері бойынша автормен құрастырылған
Сурет 1. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті басқару құрылымы
Министрлік департаментінің басты аймақтық міндеттері болып табылатындар: шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыру, мемлекеттік, мемлекеттік емес органдардың және шаруашылық жүргізетін шағын бизнес субъектілерінің іс әрекетін үйлестіру.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы, аймақтық басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша теориялық әзірлеулер көрсеткендей, шағын бизнестің басқару құрылымын жетілдіру қысқа мерзімді компания емес, Қазақстан макроэкономикасының дамуының ажыратылмас бөлігі, тұрақты үрдіс. Ол аймақтық құрылымдарды жасаумен, жаңа басқару органдары туралы нормативтік-құқықтық актілерді қабылдаумен басталады. Шағын кәсіпкерлікті басқарудың ұйымдастыру-құқықтық механизмін реттеу бойынша мақсатты жұмыс жүргізіледі, ол тек шағын бизнесті басқару жүйесін жетілдіруде біріңғай әдістемелік тәсіл болғанда мүмкін. Барлық ғылыми әдістер бірін-бірі тығыз толықтырады.
Шағын кәсіпкерлікті аймақтық басқару үшін басқару жүйесін модельдеу, Қазақстанның дәстүрлерін, шарттарын және ерекшеліктерін ескеріп, шағын бизнесті басқарудың оңтайлы нұсқасын анықтау маңызды.
Шағын кәсіпкерлікті басқаруды зерттеуде ендігі негізгі принциптерді талап ететін жүйелік әдіс қолданған: өсіңкілік, тұтастық, кері байланыс принципы және т.б. Шағын бизнесті басқарудың жалпылама заңдылықтарына ендігілерді жатқызса болады: басқару принциптерінің бірлігі және өзара байланысы, басқару үрдісінде орталықтандыру және орталықтандырылмау қызметтерін үйлестіру және т.б.
Осыдан, шағын кәсіпкерліктің басқару жүйесін жетілдіру жалпы экономикалық заңның талаптарынан туындайды. Шағын кәсіпкерлікті ұлттық экономиканың жоғары дамыған секторына айналдыру жаңа, тиімді шешімдерді талап етеді[10].
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті басқаруда шағын кәсіпорындардың басымды даму бағыттарын, әртүрлі меншік және шаруашылық нысандарын дұрыс анықтау маңызды, оларға жататындар: ғылым және техника, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, сауда, қызметтер саласы және т.б. Мысалы, Батыста ұсақ тар маманданған қосалқы көп санды жабдықтаушылармен ірі кәсіпорындардың-өндірушілердің бірігуі еңбек өнімділігі деңгейін өсіруге қабілетті.
Нарық шарттарында нормативтік-құқықтық актілерді сақтау қажет, сондай-ақ басқарудың барлық буындарынан қолдау, кәсіпкерлікке қызмет көрсету жүйесін, нарық инфрақұрылымын дамыту.
Мемлекеттің басты міндеті кәсіпкерлер үшін бастапқы шарттарды жасау, кәсіпкерлік іс әрекетті қаржыландыру, несиелеу, сақтандыру, ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру болып табылады. Ұлттық экономиканы қайта құру нәтижелері басқарумен байланысты, ал оның әсері басқару принциптеріне байланысты. Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайында шағын бизнесті басқарудың мемлекеттік және мемлекеттік емес тактикасын түзету және нақты мақсаттарға жету үшін аймақтық құрылымдардың тәжірибелік іс әрекетін үйлестіру. Республикада шағын бизнестің орталық және аймақтық құрылымдары нарық шарттарында шағын кәсіпкерлікпен басқарудың белгіленген тәжірибесін жинады.
Шағын кәсіпкерлікте басқару ерекше орын алады. Басқару жүйесінің рөлі маңызды және алуан түрлі. Басқарудың теориясы және тәжірибесі мынаны айтады: басқару құрылымында тізбектер аз болған сайын, ол тиімді. Сондықтан нарықтық шарттарында республикада шағын кәсіпкерлікті басқарудың аймақтық деңгейлерін жетілдіру қажет, Қазақстанның әр аймағында оның мамандануына сәйкес, ресурстарына, әлеуетіне және функционалдық кестесі бойынша, шағын кәсіпкерліктің мәселелерін шешуде басқа ведомствалармен қайталанбайтын басқару аппараты болуы қажет. Қазақстанда шағын және орта бизнесті басқарудың жаңа жүйесінің тиімділігі экономиканы басқарудың жаңа нарықтық әдістеріне негізделген шағын кәсіпкерлікті дамытудың әлемдік тәжірибесіне жақын болуы керек[11].
Шағын кәсіпкерлікті басқарудың заманауи өзгерісінің бірі стратегиялық басқару болып табылады. Шағын кәсіпорындарда басқарудың мәні, бір жағынан ресми стратегиялық жоспарлау деп аталатын нақты белгіленген және ұйымдасқан. Екінші жағынан, кәсіпорынды басқарудың құрылымы, бөлімшелерінің жүйесі және өзара іс әрекет ететін механизмдері бәсекеде жеңу үшін ұзақ мерзімді стратегияны әзірлеуді қамтамасыз етуге құрылған. Шағын кәсіпкерліктің стратегиялық басқаруы сегіз принциптерге негізделеді:
1. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің әлеуеті ішкі стратегиясының сапасымен анықталады.
2. Құрылымның өзгеруінде стратегия нақтыланады да, жасырынды әлеует нақтыға айналады.
3. Осы әлеуеттің масштабтары маңызды мөлшерде ішкі агенттердің мінез-құлығымен анықталады.
4. Ол көбінесе құрылым өзгеруінің қабылдауына байланысты.
5. Бұл қабылдау көптеген себептерге байланысты.
6. Стратегиялық өзегі әсер ету көзі болып табылады, сондай-ақ басқа агенттермен күрес - бірігу байланысына да түседі.
7. Бір полюстағы іс әрекеттен, құрылымға кешенді әсер ету тиімді болады.
8. Осы әсер етулердің мөлшерлеуі билік құрылымына, басқару стиліне, қатысушылардың өзара қатынастырына байланысты.
Қазақстанда нарық шарттарында экономиканың жаңа секторы пайда болды, ол шағын кәсіпкерлік және де ол даму үстінде. Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің икемді басқару жүйесі үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие, жыл сайын жаңа нарықтық инфрақұрылымдар (технологиялық парктер, бизнес-орталықтар, қаржы, сақтандыру және лизингтік құрылымдар, ақпараттық-мәдени орталықтар, көрмелер және жәрменкелер), еркін экономикалық аймақтар жасалуда, олар шағын бизнестің субъектілерін жылдам өсуге, аймақтың жылдам дамуына және ұлттық экономиканың дүниежүзілік байланыстар жүйесіне енуіне, жоғары экспортталған өндірісті жасауға, өнімдердің жаңа түрлерін меңгеруге, инвестицияларды тартуға, басқарудың және шаруашылық етудің жаңа әдістерін ендіруге ықпал етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ондай территориялық құрылымдардың қызмет етуі, шаруашылық іс әрекетті жүргізудің жаңа тәртібі шетел және отандық инвестицияларды тартуға, шағын бизнесті дамытуға және кәсіпкерлікті белсенді етуге жағымды климатты қалыптастырады.
Сонымен қатар, шағын фирмалардың басқару, құқықтық, құрылымдық, сандық сипаттамаларын зерттеу қиын, сол себептен көптеген ғалым-экономистер өз анықтамасын беруге қиналады. Оның себебі шағын фирмалардың көптүрлігі, жеткілікті ақпараттың жоқтығы. Сондықтан бір де бір анықтамаларды әмбебап деп қабылдамау керек.
1.3 Шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі
Зерттеу көрсеткендей, нарықтық экономика шарттарында басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістер шағын кәсіпкерлікті басқару үрдісінде маңызды рөл ойнайды. Аталған басқару әдістері жалпы болып табылады. Бірақ оларды жүзеге асыруда нақты нысандардың басқару объектісіне байланысты ерекшеліктері болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген әкімшілік шешім әрекет болып табылады, ол деген өкілеттіліктерді дұрыс пайдалану біліктілігінің үйлесімімен, логикалық ой қорытындысы, білімдері және біліктілігі нәтижесінің кешенді көріндісі.
Сонымен қатар нарық шарттарында басқарудың экономикалық әдістері үлкен мәнге ие. Басқарудың экономикалық әдістерін көтеру үшін нақты жағдайларды жасау басқару жүйесінің барлық аспектілерін қайта құру бойынша бағдарламалардың және шаралардың жалпы кешенін ұсынады.
Дамыған елдерде басқарудың экономикалық, әкімшілік әдістері біріңғай әдістемелік негізде қызмет етеді, себебі олар біріңғай экономикалық әдістерді көздейді. Басқарудың экономикалық әдістерін тиімді орындаудың маңызды шарты нарықтық қатынастар жүйесінің әрі қарай дамуынан, салалық басқарудан корпоративтік басқаруға аусыдан тұрады. Көптеген елдерде кәсіпорынның корпоративтік басқару жүйесі енгізілген.
Корпоративтік басқару дегеніміз - заңдылықты сақтау, көшбасшылыққа көшумен бірге басқаруды дамыту және жақсарту. Басқаруды бағалау үшін 1 ден 4 деңгейге дейін белгілер қолданады, ол деген 2-ші суретте көрсетілген корпоративтік басқарудың тәжірибелік даму кезеңін көрсетеді. Көрсетілген құрамдастарының әр қайсысы бағалауда бағдар болатын белгілер жиынтығын құрайды. Белгілердің ең төмен деңгейі корпоративтік басқаруды дамытудың алғашқы қадамдарынан басталады, заңдылықтардың міндетті талаптарынан есептеледі. Корпоративтік басқару саласында матрицаның ең жоғарғы кезеңі көшбасшылықпен дәлелденеді. Осы көрсеткіштердің кешенді бағасы кәсіпорынның корпоративтік басқару жүйесінің сапасы туралы жинақы түсінікті алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ кәсіпкерлікті дамытуда шағын және орта бизнестің белгілерін анықтау экономистер арасында пікірталас тақырыбы болып табылады.
Барлық дамыған елдерде қолданып жатқан күштерге қарамастан, осы елдердің мамандары шағын кәсіпорынға жатқызу бырыңғай белгілерін анықтауды ұсыналмай отыр. Қандай-да бір ұсынылған белгілер, өнімнің (тауарлардың, қызметтердің) өндіріс көлемі болсын, немесе капитал салымдары, жалданған қызметкерлер саны немесе алынған пайданың мөлшері, фирманың активтерінде шектеулігі сынға алынады және шағын кәсіпорындарды толық сипаттау үшін жеткіліксіз болып табылады. Көптеген ғалымдар, зерттеушілер осы мәселеге тап болып, әртүрлі белгілер жүйесін қолдана бастады. Ондай әдіс өзін ақтады.
Бірақ бұл әдіс шағын бизнестің масштабын нақты анықтауда біріңғай белгілерді әзірлеуге мүмкіндік бермейді. Себебі әр елдің, экономиканың әр саласының даму ерекшелігі белгілер жүйесінде тұрақты түзетулерді талап етеді.
Корпоративтік басқару
Бірінші деңгей: заңдылықтар талаптарын сақтау
Екінші деңгей: корпоративтік басқаруды жақсартуда алғашқы қадамдар жасалады
Үшінші деңгей: Корпоративтік басқарудың дамыған жүйесі
Төртінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған сөздер
3
Кіріспе
4
1 Шағын бизнесті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері
8
1.2 Шағын бизнесті басқару ерекшеліктері
15
1.3 Шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі
19
2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі жағдайы
30
2.2 Шағын бизнестің аймақтық дамуын бағалау
35
2.3 Маңғыстау облысының шағын бизнес қызметін талдау
43
3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамытудың басымды бағыттары
3.1 Шағын бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау
49
3.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті жетілдіру
54
Қорытынды
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Қосымшалар
65
Қысқартылған сөздер тізімі
АЕК
-
айлық есептік көрсеткіш
АҚ
-
акционерлік қоғам
АҚШ
-
Америка Құрама Штаттары
АЭА
-
арнайы экономикалық аймақ
ҒЗИ
-
ғылыми-зерттеу институты
ЕДБ
-
екінші деңгейлі банк
ЕҚДБ
-
Еуропалық қайта құру және даму банкі
ЕО
-
Еуропалық одақ
ЕЭА
-
еркін экономикалық аймақ
ЖАО
-
Жергілікті атқарушы орган
ЖК
-
жеке кәсіпкерлер
ЖШС
-
жауапкершілігі шектелген кәсіпорын
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚТЖ ҰК
-
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы
ҚХР
-
Қытай Халық Республикасы
МНҰ
ОБК
-
-
Микронесиелік ұйымы
Орта бизнес кәсіпорны
РФ
-
Ресей Федерациясы
ТМД
-
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ШОБК
-
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары
ШОК
-
Шағын және орта кәсіпорындар
ШКС
-
Шағын кәсіпорын субъектілері
ШФҚ
-
шаруа фермерлік қожалық
ХЭЫДҰ
-
Халықаралық экономикалық ынтамақтасу және даму ұйымы
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан шағын бизнестің мемлекеттің дамуында және экономикалық өмірінде алатын ролі зор. Қазіргі өркениетті дүниенің экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі - шағын бизнес болып саналады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономика өркендеу сатысына көтеріліп келе жатқан уақытта да оның негізі болып табылатын шағын бизнесті жандандыру күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі. Оның негізгі маңыздылығын Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан 2015 жылы 15 ақпанда халқына жолдаған Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деп аталатын жолдауында: Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты шағын бизнес. Сондықтан шағын бизнесті дамытуды басқару еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады және соған орай шағын бизнесті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет деп атап көрсеткен болатын. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
* Айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
* Қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
* Импортқа тәуелділігі;
* Инфрақұрылымының нашар дамуы;
* Аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы;
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Ғалымдар экономиканың дағдарыс пен тоқырау жағдайларында бизнестің өзектілігі қатты өсетіндігін айтады [1].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылғы 10 қаңтардағы Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновацияларды ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады. Бірлесе отырып бізге экономиканың шикізаттық емес дамытуға қол жеткізу қажет. Болашақта экспорттық әлеуетті ұлғайтатын басты көз де солар болу тиіс - деп кәсіпкерлікті дамытуға айрықша назар аударды [2].
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2018жылғы 10 қаңтардағы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері жолдауында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің даму бағдарламаларында нарықтық қатынастар мен бәсекеге қабілетті экономиканың негізгі іргетасы ретінде кәсіпкерлікті дамыту міндеті қойылды [3].
Қазіргі жағдайда өңдеуші өнеркәсіп пен қызмет ету сферасындағы бәсекелестік қабілеттілікке тек қана инновациялар енгізу негізінде жетуге болады. Осы жайт индустриалды-инновациялық даму стратегиясының негізі болып отыр. Инновациялық кәсiпкерлiк экономикалық қызметтiң ерекше түрi ретiнде инновациялық процестің негiзгi қозғаушы күшi болып табылады [4].
2016 желтоқсанда үкімет қаулысымен 2017-2021жылдарға арналған Өнімді жұмыспен қамту және кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы бекітілді.
Бағдарлама 2017 жылы іске қосылды. Жаңа бағдарламаның мақсаты- азаматтарды еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтар бойынша немесе кәсіпкерлік негіздеріне жаппай оқытуды ұйымдастыру. Бағдарламаға қатысушыларға материалдық көмек және мемлекеттік қолдау көрсетілді.
Бизнестің жол картасы - 2020 бағдарламасы Қазақстанды үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың 2016 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасының құрамдас бөлігінің бірі ретінде кәсіпкерлікті дамыту тұрғысында шағын және орта бизнеске қаржылық қолдау көрсету, әкімшілік кедергілерді төмендету, тауарлар сатып алу мен қызметтер көрсетуде қазақстанда мазмұнды ұлғайту үшін қажетті жағдайлар жасауды қарастырды.
Бағдарламаның мақсаты - экономиканың шикізаттық емес секторларындағы өңірлік кәсіпкерліктің тұрақты да тепе-тең дамуын қамтамасыз ету, сол сияқты қазіргі бар жұмыс орындарын сақтап, жаңадан тұрақты жұмыс орындарын ашу.
Бүгінгі таңда қазақстандық бизнес бәсекеге қабілетті елдің негізгі факторларының біріне айналып келеді. 2017 жылғы Ұлттық инвесторлар кеңесінің отырысында Елбасы шағын және орта бизнестің орта санатты тұрғындардың әл-ауқатының негізін қалаушы фактор болып табылатынын атап өтті.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік жаппай әрі қарқынды сипатқа ие құбылысқа айналды, мұны шағын кәсіпкерлік субъектілері санының көбеюі көрсетеді. 2017 жылдың басындағы жағдай бойынша ШОБ субъектілерінің саны 1,5 млн. бірлікті құрады, бұл сектор еліміздің әр алтыншы тұрғынын жұмыспен қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда еліміздің азаматтарының кәсіпкерлік бастаманы іске асыруына қажетті барлық жағдайлар жасалған. Биліктің барлық деңгейлерінде мемлекеттің бизнеспен диалогының толыққанды жүйесі қалыптастырылды, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің стандарттары бойынша кәсіпкерлік қызметті жүргізу жағдайларын жақсартуға бағытталған жүйелік шаралар қолданылуда.
Жоғарыда аталғандарды растайтын факт - Қазақстан халықаралық рейтингтерде жоғары орындардан көрініп отыр. Мысалға, 2017 жылдың қорытындылары бойынша еліміз бизнес жүргізудің негізгі параметрлері бойынша рейтингтерде жоғары көтерілді. Қазіргі сәтте Бүкіләлемдік Банктің Doing Business рейтингі бойынша 190 елдің ішінде Қазақстан 36-ші орында.
Елбасының Ұлттық қордан кәсіпкерлікті қолдауға, индустрияландыру және инфрақұрылым жобаларына және банк секторын оңалтуға 1 трлн. теңге бөлу бастамасы шағын бизнесті қолдауға түрткі болды. Осы қаражаттың алғашқы 100 млрд. теңгесі шағын және орта бизнесті несиелеуге бөлініп, кәсіпкерлерге беріліп үлгерді.
Жалпы барлық бағдарламалар бойынша 16 мыңнан астам кәсіпкерге қаржылық қолдау көрсетілді және 140 мыңнан астам адам бизнес жүргізу саласындағы ақпараттық-кеңес беру қызметтерін пайдаланды, бұл бұрын-соңды болмаған нәтиже. Еліміздегі шағын кәсіпкерлік дамуының қазіргі жағдайына мониторинг жүргізу де мемлекет тарапынан осы секторды қолдаудың маңызды аспектісі болып табылады.
Елдегі жеке кәсіпкерліктің жағдайына кешенді шолу, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың іске асырылып жатқан бағдарламаларын талдау осы сектордың дамуы жағдайын толықтай көруге және оны дамытуға бағытталған мемлекеттік саясаттың ілгері бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы жұмыстың аясында Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есептің алтыншы шығарылымын дайындады.
Осы міндеттерді орындауда кәсіпкерліктің маңыздылығы ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырумен және де ол экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылатындығымен анықталады. Себебі ұлттық инновациялық жүйені құру мемлекеттің кәсіпкерлік ортаны дамыту жағдайларын қамтамасыз ету қабілетімен тікелей байланысты болады. Кәсіпкерліктік ортаны дамыту инновацияны тиімді қолдану мен таратуды ұйымдастырудың басты факторларының бірі ретінде айқындалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамытуда мемлекеттік қолдау көрсетудің мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үрдістерін айқындау мен оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті - кәсіпкерліктің теориялық негіздерін қарастыру, Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуындағы мәселелерді анықтау, шағын бизнесті дамытуда, басқаруда мемлекеттік қолдау бағыттарын зерделеу.
Зерттеу объектісі - еліміздегі шағын бизнесті дамыту мен басқару жолдарын зерттеу.
Зерттеу пәні - Казақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын сипаттайтын көптеген статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде шағын бизнестің даму барысы айқындалды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы автормен берілген Қазақстан Республикасындағы шағын бизнеске мемлекеттік қолдау көрсетудің басымды бағыттары бойынша ұсыныстарын және оның нәтижесін жоғары және орта оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ кәсіпкерліктің кешенді зерттелуі Ибн-Хальдун, Р.Контильон, А.Смит, Ж.Б.Сэй, Й.Шумпетер, Р.Хизричтің, О.Ж. Алиевтің, А.Қ.Қошановтың, Н.Қ.Мамыровтың, К.Сағадиевтың, А.Е.Есентүгеловтың, А.К. Кантарбаеваның және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектерінде зерттелген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы-кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде дипломдық жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаттары мен міндеттері, сонымен бірге зерттеудің құрылымы айқындалады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері, шағын бизнесті басқарудың ерекшеліктері, шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі зерделенген.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде шағын бизнестің қазіргі жағдайы, және шағын бизнестің аймақтық дамуын талдау ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысының үшінші бөлімінде шағын бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау, жетілдіру жолдары қарастырылады.
1
Шағын бизнесті басқару жүйесінің теориялық негіздері
1.1
Шағын бизнесті басқарудың мәні және принциптері
Шағын кәсіпкерлік - бір немесе бірнеше инвестормен құрылатын географиялық шектеулі аймақта қызмет ететін нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқару сипаты икемділікпен ерекшеленетін кәсіпорындар. Шағын бизнестің ерекшеліктеріне оның икемділігін, өндірілетін өнім мен қызмет түрін тез өзгертуге қабілетті, технология және басқа да қызмет салаларында жаңалықты ендіруге икемділігін жатқызуға болады.
Кәсіпкерлік әлемдік қоғамдық дамудың барлық кезеңдеріне тән. Орта ғасырдағы араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406) меншікпен, еңбекпен, адамның қабілеттіліктерімен байланыстырып зерттеген.
1725-1730 жылдары Ричард Кантиллион еңбектерінде шағын кәсіпкерліктің теориялық концепциясы алғашқы рет көрсетілген. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепциясын әзірледі және кәсіпкер түсінігіне анықтама берді. Ол кәсіпкер деп нарық шарттарында іс әрекет ететін адам деді. Кәсіпкерлік теориясына өз үлесін А.Смит және Ж.Б.Сэй қосты. А.Смит кәсіпкер терминін кез келген коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелділікке баратын меншік иесі деп түсінді. Кәсіпкер өзі өндірісті жоспарлайды, ұйымдастырады және нәтижелеріне билік етеді. Ж.Б.Сэй кәсіпкердің қызметіне өндіріс факторларының үйлесімі (капитал және еңбек), өндірістік үрдісті ұйымдастыруда және шешім қабылдауда қолдануға мүмкін ақпаратты және қажетті тәжірибені жинақтау кіреді деді. Й.Шумпетер кәсіпкерлікті капитал, еңбек және жер - белгілі үш факторларға қосымша ретінде ерекше экономикалық фактор деді. Оның ойы бойынша кәсіпкер екі жақты қызметті атқарады. Біріншіден, жаңа, ерекше, жаңалық әдістерге ресурстарды біріктіретін күш. Екіншіден, арнаулы білімдер, интуиция, кәсіпкердің басқада қасиеттер негізінде жүргізілетін қайта ұйымдастырулардың және әлеуметтік өзгерістердің қозғаушы күші.
Соңғы жылдары шағын кәсіпкерлік теориясы ғалым-экономист еңбектерінде дамыған, олардың ойлары бойынша кәсіпкерлік - тәуекелділікке және инновацияларға бейімділігі бар дегеннен де көп, шағын бизнестің жаңа субъектіліерін жасау дегенді білдіреді.
Шағын бизнестің заманауи теорияларында кәсіпкерліктің жеті концепциясын бөліп көрсетеді, әр қайсысы дербес мектеп болып табылады:
- жеке қасиеттерді бағалау позициясынан мектеп;
- психологиялық мектеп;
- классикалық мектеп;
- көш басшы позициясынан мектеп;
- ішкі кәсіпкерілік мектебі;
- маркетинг позициясынан мектеп;
- менеджмент позициясынан мектеп.
Әр мектептің кәсіпкерлікті және кәсіпкерлік үрдісті суреттейтін өз әдісі бар және әртүрлі аспектіден кәсіпкерліктің ерекшелігін сипаттайтын құбылысты көрсетеді[5].
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, кәсіпкерлік іс-әрекетінде басқару ерекше орынға ие. Басқаруды ұйымдастыруда шағын және орта бизнесті басқарудың үйлесімді құрылымын таңдау маңызды болып табылады.
Басқару және ұйымдастыру саласында жүргізуші теоретик Питер Ф.Друкердің анықтамасы бойынша, басқару - ұйымдаспаған топты тиімді, мақсатқа бағытталған және өндірістік топқа айналдыратын іс әрекеттің ерекше түрі. Басқару әлеуметтік өзгерістердің ынталандырушы элементі және әлеуметтік өзгерістердің маңызды мысалы болып табылады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалармен келісе отырып, біздің көзқарасымыз бойынша басқару құрамына кәсіпкерлікті басқарудың әкімшілік мүмкіндіктері, бағдарламалар, механизмдер, техникалық құралдар, шешім қабылдау үшін қажетті ақпарат кіреді.
Кіші кәсіпорындарда кәсіпкерлікті басқару менеджерлердің үш деңгейіне бөлуге болады - жоғары, орта және төмен буындар жетекшілері. Бірақ кәсіпорындарда кәсіпкер директиваларды орындаушылармен тығыз байланыста болады. Ұйымдастыру құрылымды таңдау шағын бизнес субъектілерінің шаруашылық іс әрекетінің сыртқы және ішкі шарттарына байланысты, оларды екі негізгі факторларға бөледі: өндірістің технологиялық ерекшеліктері және нарықтық орта.
Өндірістің технологиялық ерекшеліктерін талдауда кәсіпорынның мөлшері, шығарылатын өнім сипаты және т.б. ескеріледі. Ұйымдастыру құрылымды таңдауда осы екі факторлардың үйлесіміне байланысты орталықтандыруға немесе орталықтандырымағанға көңіл бөлінеді.
Өндірісті басқаруда өндірістік құрылымдардың функционалдық ұйымдастыру принципіне немесе белгіленген өнім түрлерінің өндіріс қажеттілігінен олардың байланысына негізделеді. Шағын бизнесті басқарудың мақсаты және міндеттері қалыптастыру уақытынан жүргізіледі. Шағын бизнесті басқарудың ең заманауи өзгерістің бірі стратегиялық басқару болып табылады.
Шағын кәсіпорындарда басқарудың мәні бір жағынан, ресми стратегиялық деп аталатын, нақты белгіленген және ұйымдасқан жоспарлауы бар, екінші жағынан, бәсекені жеңу үшін ұзақ мерзімді стратегияны әзірлеуді қамтамасыз ететін, кәсіпорынның басқару құрылымы, жүйесі және оның бөлек буындарының өзара іс әрекет ететін механизмдері бар[6].
АҚШ-та Реддинның басқару моделі үш мөлшерді ескереді: басқару стилі - жағдай - нәтиже. Реддин міндеттерге бағытталу немесе қызметкерлерге бағытталудан төрт негізгі стильді бөледі: адамдар арасында байланыста болу, нейтралитет сақтау, өзін жұмысқа интеграциялау және арнау. Әр төрт негізгі стиль әртүрлі басқару жағдайларда тиімді болуы мүмкін. Маңызды жағдайлық шарттар: еңбек тапсырманы талап ету, басқаруды ұйымдастыру, жоғары тұрған басшының басқару стилі, ұжымдағы қызметкерлермен ынтымақтастық деңгейі, қол астында істейтін қызметкерлердің сипаттамасы. Жағдайлық шарттардың бөлек айқын көріну дәрежесі бойынша басқару жағдайына баға береді. Басқару жағдайлары өзгеріп тұрғанға қарай басқару стилі икемді болуы керек, яғни басқарушылар міндетке бағытталып және қызметкерлерге де бағыттала отырып, басқару керек.
Реддин сияқты Херси және Бланшар жағдайлық теориясы бойынша басшылықтың төрт негізгі стилін бөледі: нұсқаушы, иландыру, өкілеттік және шешім қабылдауда қол астындағылардың шешім қабылдауға қатысуы.
Херси және Бланшардың басшылық ету моделі бір қызметкердің кәсіби дайындығына және оның тиімді жұмысына көп көңіл бөледі. Басқару бағытына және солай шешім қабылдауда құқықтарды орталықтандыруға (орталықтандандырылмауға) аз мән беріледі. Бірақ шағын және орта бизнесті табысты басқару үшін орталықтандырудың және орталықтандырылмаудың, өкіліеттіліктердің және жауапкершіліктердің үйлесімі маңызды.
Херси және Бланшердің моделімен келісеміз, себебі ол Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін және шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне қажетті кәсіби мықты мамандарды дайындауға бағытталған.
Нарықтық қатынастар шарттарында шағын кәсіпкерлікті басқарудың маңызды принципі экономикалық және құқықтарды жасау болып табылады, ол деген салалық, географиялық, ұлттық ерекшеліктерді және салт-дәстүрлерді, сондай-ақ шетелдік тәжірибені ескеріп, шағын бизнестің өзін-өзі дамыту және бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ынталандырулар қалыптастыру қажет[7].
Экономикалық ғылымда алғашқы уақытта ұсақ өндірісті жою туралы қате ой кеңінен тараған. Белгілі ғалым-экономист, макроэкономика саласында ірі маман Й.Шумпетер де осы ойды қолдап, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырып, жұтады деген.
Экономикасы дамыған елдерде соңғы он жылда шағын кәсіпорындар экономикалық өсудің, жаңа жұмыс орындар санының көбеюдің және жұмыссыздардың салыстырмалы салмағының төмендеудің басты көзі болып табылады. Көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуына шағын кәсіпорындардың маңызды қосқан үлесі жаңа жоғары тиімді технологияларды, ғылыми-техникалық жаңалықтарды шапшаңды қарқынмен еңгізу, көптеген жаңалықтар саны, жұмысбасты халықтың өсуі, тұрақты бағаларда жоғары сапалы өнімдерді шығару және қызметтерді көрсету тұтынушылардың бәсекелік қақтығыстарға әкелуі, салық түрлерінде маңызды сомалармен мемлекеттік бюджетті толықтыру мүмкіндігі және т.б. болып табылады.
Сондай-ақ, шағын, орта және ірі кәсіпкерлік бірін-бірі жоққа шығармайды, бірін-бірі толықтырады. Көптеген шетел елдерінде және Қазақстанда ірі кәсіпорындар, корпорациялар гигантомания стратегиясынан бас тартып, жаңа шығын фирмаларды, компанияларды жасап отыр.
Бірақ монополиялардың және ұсақ фирмалардың бірге өмір сүруі бәсекелестік күреске өткірлік және қауырттылық мән береді. Шағын кәсіпкерлік субъектілер құрамының және санының жыл сайынғы жаңаруы олардың экономикалық мүмкіндіктерін және ғылыми-өндірістік әлеуетін жаңаша бағалауға мәжбүр етеді. Экономиканың монополистік емес секторы ретінде шағын бизнестің негізгі бөлігі техникалық артта қалған, экономикалық әлсіз даму базысымен қызмет етсе, ал басқа бөлігі өндірістік икемді және белсенді іскерлігімен көптеген экономикалық үрдістерге өсіңкілікті күшейтеді.
Шетелдік тәжірибеде және Қазақстанда нарық шарттарында шағын кәсіпорындар санының өскені байқалады, олар өздерінің тіршілікке икемділігін, тиімділігін және рентабельділігін көрсетті[8].
Бізді АҚШ тәжірибесі қызықтырады, онда шағын және орта кәсіпкерлік тармақталған тамырлы жүйе болып табылады, оны американдық экономиканың мықты ағашы тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етіп, қоректендіреді. Шағын фирмалар елдегі кәсіпорындардың көпшілігін (99%) құрайды. Егер АҚШ-та жүз жыл бұрын шағын фирмалардың саны 300 мыңды құраса, онда 60-жылдардың ортасында олардың саны 5 миллионды құрады. Шағын Бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша АҚШ-та 21 миллионға жуық кәсіпорындар бар, олардың арасынан 16 миллионы - жеке кәсіпкерлер, онда 600 мыңнан 1 миллионға дейін кәсіпорындар пайда болады. Американдық мамандардың бағалауы бойынша шағын бизнеспен 100 млн. адамның еңбек іс әрекетіне байланысты.
Шағын кәсіпкерліктің құрылымы аз зерттелген. Жуыққа дейін оған қызығушылық болмады. Үкіметте, басқа да ұйымдарда шағын фирмалар туралы қажетті ақпараттарды жинауға уақытын, күш - қаражатын салмады. АҚШ-та жаңа пайда болып жатқан кәсіпорындардың негізгі салмағы - ұсақ кәсіпорындар: шағын фирмалардың 90% - 15 кем адам қызмет етеді, ал 80% - 10 адамнан жұмыс жасайды.
Әрине, шағын бизнестің ондай мұхитында ірі және аса ірі компаниялар сирек аралдар сияқты, барлық өндірушілердің жалпы санынан бір пайызды құрайды. Шағын және орта кәсіпкерліктің басым көпшілігінде сату көлемі 500 мың доллардан аспайды, ал 80% - 100 мың доллардан көп емес.
Шағын кәсіпкерліктің үлесіне АҚШ-тың ЖҰӨ 40% және экономиканың жеке секторында жалпы өнімнің жартысын құрайды, соның ішінде: өңдеу өнеркәсібінде - 21%, құрылыста - 80%, көтерме саудада - 86% және қызмет көрсету саласында - 81%. АҚШ-та жанұялық және үй шаруасында айналасатын бизнес кеңінен дамыған. Американдық шағын фирмаларда бүкіл жұмыс басты халықтың 60% көп қызмет етеді. Олармен 80% жаңа жұмыс орындар жасады. Ғалым-экономистердің жорамалдауы бойынша олар жұмыс бастылықтың негізгі генераторы болып қалады.
Шағын және орта кәсіпорындардың ерекшелігі тек дамыған елдермен шектелмейді. Мысалы, Польшада екі жылғы драмалық өзгерістерден кейін 1 млн. аса жаңа жеке кәсіпорындар тіркелген. Венгрияда, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде, 18 ай ішінде 40 мың жаңа жеке компаниялар, фирмалар жасалған.Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үрдісінде шағын кәсіпорындар ынталандыру факторы болып табылады. Олар қосымша жұмыс орындарды жасады, алғашқы капиталды жинақтады, бәсекелестің дамуына жағдай жасады.
Дамыған және дамып келе жатқан елдерде шағын бизнестің көп жылғы дамуын зерттеу көрсеткендей, әлемде шағын бизнес туралы алғашқы жазба хабарлар 4000 жыл бұрын пайда болды. Осы уақыттан бастап кәсіпкерлер өз өнімін және қызметтерін тұтынушыға жеткізе отырып, сансыз уақытын жұмсады. Шағын кәсіпкерлік ежелгі барлық елдерде дамыған. Осы істе арабтар, вавилондықтар, иудейлер, гректер, римдіктер өздерін көрсеткен. Шағын кәсіпкерлік арқылы сол кездегі белгілі елдерге өркениет тарап отырды. Шағын кәсіпкерліктің жоғары беделінің тағы бір дәлелі шағын кәсіпкерлікке арналған көптеген елдерде маңызды мақалалар санының артуы.
Барлық дамыған елдерде шағын бизнесті қолдау және дамыту бойынша орталық және аймақтық мекемелер құрылған, сондай-ақ оны несиелеу үшін арнаулы мемлекеттік және жергілікті қорлар (қайтарым негізінде), қайтарымсыз несиелер, салықтық жеңілдіктер, тегін кеңестер беріледі, кадрларды дайындау жүргізіледі және көмектің басқа да түрлері көрсетіледі.
Кесте 1 көрсетілгендей, Жапонияда ондай көмек 1948 жылдан бастап, АҚШ-та - 1953 жылдан бастап, Батыс Еуропада - 70 жылдардан бері, Ресейде - 1988 жылдан бері, Қазақстанда - 1990 жылдан бері көрсетіледі.
Кесте 1
Әртүрлі елдерде шағын бизнесті қолдау және дамыту бойынша нормативтік-құқықтық реттеу
Елдер
Жылы
Нормативтік-құқықтық актілер, мемлекеттік және қаржы мекемелер және т.б.
Жапония
1948 жылдан бері
Шағын және орта кәсіпорындардың істері бойынша басқарма және т.б.
АҚШ
1953 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Батыс Еуропа
1970 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Ресей
1988 жылдан бері
Бірлесу туралы ССРО Заңы
Қазақстан
1990 жылдан бері
Нормативтік-құқықтық актілер және шағын бизнестің мемлекеттік басқару құрылымы
Ескерту - шетел және отандық ғалымдардың мәліметтері бойынша автормен құрастырылды
Жапония, АҚШ, Канада, Франция, Италия, Германия, Швеция, Швейцария, Финляндия, Батыс Ынтымақтастық елдері және Экономикалық ынтымақтасуды және дамуды халықаралық ұйымдасу елдерінде, Ресейде шағын бизнестің белгілерін зерттедік. Осы елдердегі шағын кәсіпорындардың сандық белгілері экономиканың түрлі салаларында іс әрекетіне байланысты 50 ден 1500 адамға дейін жұмыс басты.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бойынша алғашқы қадамдары 90-шы жылдардың басында қабылданды. Қазақ КСР-да шаруашылық іс әрекеттің еркіндігі және кәсіпкерліктің дамуы туралы Заңы 1990 жылда 11 желтоқсанда қабылданған және Қазақстандық кәсіпкерліктің негізі болып қаланды.
1997 жылы шағын кәсіпкерлік туралы нормативтік-құқықтық актілер жарияланған соң шағын бизнестің статусы заңды рәсімделді және орнықтырылды. Осы құжаттарда шағын бизнестің ережесі, мемлекеттік қолдау шектері көрсетілген.
Зерттеу көрсеткендей, Қазақстан Республикасының Үкіметі елдің ұлттық экономикасының элементі ретінде шағын бизнестің дамуына үлкен назар аударады: субъектілер, олардың іс әрекет ететін механизмдері және дамудың басымды бағыттары белгіленген.
Қазақстандық заңдар бойынша шағын кәсіпорындарға адам саны 50 адамға дейін, жаңа пайда болған және қызмет ететін кәсіпорындар жатады, соның ішінде:
- өнеркәсіп, құрылыста - 50 адамға дейін;
- ұсақ сауда, тұрмыс қажетін өтеуде - 30 адамға дейін;
- көлік, байланыста - 25 адамға дейін;
- ғылым және ғылыми мекемелер - 20 адамға дейін;
- өндірістік емес сала - 18 адамға дейін.
Активтер шектеулігі 60 мың еселі минималдық есептеу көрсеткішін құрайды. Шағын кәсіпкерліктің субъектісін тіркеу 10 күн арасында орнатылған, ал құны (мемлекеттік баж) 5 минималдық есептеу көрсеткішін құрайды. Салалар ерекшелігіне және іс әрекет түрлеріне сәйкес белгілер ретінде шаруашылық айналым көлемінің көрсеткіштері қолданған.
Қазақстанда нарыққа көшуде ұлттық экономиканың барлық салаларына өзгерістерді толық енгізуге, жаңаша пайда ұстанымнан экономикалық көрсеткіштерге қарауға жетеледі. Экономиканың кейбір салаларында шағын кәсіпкерліктің субъектілері үшін шараушылық айналымының икемді шекті көлемдері анықталмаған. Осылардың бәрі шағын кәсіпорындардың қызмет етуінің ерекше тәжірибесін теориялық талдау және қорытындылау өзекті екенін көрсетеді[8].
Шетелдік экономикалық әдебиеттерде шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілерін сандық және сапалық белгілерін зерттеуге және орнатуға бір қатар жұмыстар арналған. Бір зерттеулерде шағын кәсіпкерліктің субъектілерін жұмыс басты саны бойынша, екіншілерінде жалпы және тауар өнімінің көлемі бойынша, үшіншілерінде сапалық белгілері бойынша анықтауды ұсынады. Бірақ олардың бәрімен Қазақстанда қолданылмайды, сондықтан елдегі экономикасы саласының ерекшелігін ескеріп, осы көрсеткіштерді кеңейтуді жөн көреміз.
Отандық және шетелдік экономистердің шағын кәсіпорындардың экономиканың барлық салаларында белгілерінің мәнін және әдісін анықтаудың біріңғай көзқарасы әлі әзірленбеген. Жалпы шағын бизнестің маңызды белгілерінің бірі жұмыс бастылар саны болып табылады.
Сандық мөлшерлері Қазақстан өңірлерінің экономикалық, әлеуметтік және басқа да шарттарына сәйкес келу керек. Әр саланың қазақстандық қайта өңдеу және кең өнеркәсіптерінің ерекшелігі өндірістік үрдістің әртүрлі технологияларын және ұйымдасуын қолдануды талап етеді. Әсіресе еңбекті дұрыс нормалау маңызды. Техникалық дәлелденген нормалар жоғары еңбек өнімділігіне жету үшін жұмылдыру факторы болып табылады. Осыған байланысты шағын кәсіпорындарда еңбекті нормалаудың қарапайым және ыңғайлы әдістерді анықтау қажет.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікте негізінен еңбек ақының тарифсіз және келісім-шарт жүйесі қолданады. Осы уақытқа дейін жалпы экономиканың секторлары бойынша және экономиканың салалары бойынша шағын кәсіпкерліктің еңбек нормативтері әзірленбеген. Шағын кәсіпорындарда еңбек шарттары және өнім көлемдері өзерістерімен осы факторларда өзгереді. Сондықтан, шағын бизнестің сандық белгілерін анықтау жетілдіріп отыру керек дейді жас ғалымдар.
Республикада қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлікті анықтау белгілері 1997 жылы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңы қабылданған. Берілген Заңның 4 пункті 3 бабында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің орташа жылдық қызметкерлер саны (белгісі) - барлық қызметкерлерді ескергенде 50 адамға дейін, соның ішінде келісім шарт бойынша, қосымша жұмыс істеу бойынша, филиалдар және басқа да бөлек бөлімшелерде жұмыс істейтіндер.
Қазақстанның әр аймағында кәсіпкерлікті әлеуметтік-экономикалық дамыту, салалық және географиялық тиістілігіне қарай шаруашылық етудің аумақтық факторларының тиімділігін көтеру мақсатында шағын бизнестің жаңа белгілерін енгізуді ұсынамыз[9].
Шағын кәсіпкерліктің мәні экономика салаларының көп бағыттылығымен, дамуы бойынша республиканың облыстары бірдей еместігімен, Қазақстан аймақтарының әлеуметтік, географиялық, демографиялық, климаттық, тарихи және басқа да ерекшеліктірінің болуымен анықталады. Сондықтан жаңа белгілердің жүйесі ерекше құрылуы қажет.
Айта кететін жайт, дамыған елдерде де, шағын кәсіпкерлікке үлкен мәнге ие болса да, олардың дамуы көптеген қиындықтармен байланысты. Сондықтан онда мемлекеттің протекционистік саясатты жүргізуіне, шағын бизнестің басқару жүйесін әзірлеуге үлкен назар аударылады.
1.2 Шағын бизнесті басқару ерекшеліктері
Қазақстанда басқарудың мемлекеттік органдарының негізгі қызметтері ұлттық экономиканың даму стратегиясын, ұзақ мерзімді кешенді бағдарламаларын әзірлеу, шаруашылық етудің экономикалық тетіктерінің жинақы жүйесін, құқықтық нормативтерін, қаржы-несие механизмдерін және т.б. қалыптастыру болып табылады. Басқарудың орталық органдары аймақтардың және олардың алғашқы өндірістік бундарының белсенді жұмыс істеуі үшін ойын ережелерін анықтайды.
Шағын кәсіпкерлік ұлттық экономиканың дамуының негізгі факторы болды. Қазақстандық кәсіпкерлік басқару объекті ретінде ұлттық ерекшеліктерге ие. Сондықтан шағын кәсіпкерлікті басқаруда жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау сияқты қызметтерді ескеру қажет. Республикадағы экономикалық өзгерістер көрсеткендей, жүргізіліп жатқан өзгерістер кәсіпкерліктің дамуының шетелдік және отандық тәжірибесін, өзгерістер нәтижесін ескеріп және оларды жүргізуде тактикасына өзгерістерді енгізу тұтастық бағдарлама жүйесін талап етеді. Қазақстанда 1997 жылы 6 наурызда №3398 Шағын кәсіпкерліктің дамуын белсенді ету және мемлекеттік қолдауын күшейту бойынша шаралары туралы Президент Жарлығы және басқа да заңды-нормативтік актілері негізінде шағын бизнесті басқару жүйесі жүргізіледі. Бұл жүйе экономикасы дамыған елдердің көп жылғы тәжірибелерін ескерумен шағын бизнесті басқару принциптеріне және нарықтың негізгі заңдарына негізделеді.
Шағын кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде оны басқарудың сәйкес ұлттық жүйесін жасауды талап етеді. Шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесі - күрделі және көп қырлы мәселе. Республикада берілген жүйеде үлкен тәжірибенің жоқтығы шағын бизнес тұрақты позициясын жаулап алған және елдің экономикасына маңызды үлесін қосатын дамыған елдердің осы мәселелерді терең зерттеуге ғалымдарды бағыттайды.
Басқару жүйесін жетілдіруде шағын кәсіпкерлік қызметінің тиімділігін көтеруде, қосымша материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тартуға үлкен резервтер салынған. Қазақстанда басқарудың ұйымдастыру механизмінде жаңа құбылыс 1997 жылы алғашқы рет аймақтық (облыстық) және жергілікті (қалалық, аудандық) құрылымдармен Қазақстан Республикасының экономика және сауда министірлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау департаменті - мемлекеттік институты пайда болды.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін Кәсіпкерлер және өнеркәсіпкерлер одағы, Шағын кәсіпкерлікті қолдау Қазақстандық орталығы және даму қоры, Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресі және форумы, шаруашылық (фермерлер) ассоциациясы, Атамекен Одағы ұлттық экономикалық палатасы және т.б. осындай құрылымдар құрылған.
Жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, республикада шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін қалыптастыру негізіне дұрыс ғылыми-дәлелденген принциптер, ұйымдастыру-экономикалық механизмдер салынған. Аймақтық құрылымдардың құрылуы мүдделердің жаксырақ келісуіне, шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламалардың орындалуында орындаушы органдардың жауапкершілігін күшейтуге әсерін тигізді. Негізгі ерекшелік шағын кәсіпкерлікті басқарудың жаңа жүйесіне көшу болып табылады. 1998 жылы сәуір айынан бастап Қазақстан Республикасының экономика және сауда министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау департаменті негізінде шағын және орта бизнесті қолдау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі құрылды (әрі қарай Агенттік) - шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыратын, шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бойынша үйлестіретін орталық мекеме. Республикада орталық мемлекеттік органдардың ұйымдастыру құрылымының өзгеруімен Агенттік кәсіпкерлікті дамыту департаментіне өзгертілген және Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министірлігінің құрамына кіреді.
Сөйтіп, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүргізіледі, нарықтық инфрақұрылым дамиды, шағын бизнесті басқарудың үш деңгейлі жүйесі іс әрекет етеді: орындаушы органдарда орталық орган - министрлік департаменті, аймақтық басқарулар (облыстық және Алматы, Астана қалалары) және жергілікті (аудандық, қалалық) бөлімшелер, төмендегі 1 суретте көрсетілген.
Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министірлігі
Кәсіпкерлікті дамыту департаменті
Аймақтық құрылымдар
Жергілікті (қалалық, аудандық) бөлімшелер
Ескерту - зерттеу мәліметтері бойынша автормен құрастырылған
Сурет 1. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті басқару құрылымы
Министрлік департаментінің басты аймақтық міндеттері болып табылатындар: шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыру, мемлекеттік, мемлекеттік емес органдардың және шаруашылық жүргізетін шағын бизнес субъектілерінің іс әрекетін үйлестіру.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы, аймақтық басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша теориялық әзірлеулер көрсеткендей, шағын бизнестің басқару құрылымын жетілдіру қысқа мерзімді компания емес, Қазақстан макроэкономикасының дамуының ажыратылмас бөлігі, тұрақты үрдіс. Ол аймақтық құрылымдарды жасаумен, жаңа басқару органдары туралы нормативтік-құқықтық актілерді қабылдаумен басталады. Шағын кәсіпкерлікті басқарудың ұйымдастыру-құқықтық механизмін реттеу бойынша мақсатты жұмыс жүргізіледі, ол тек шағын бизнесті басқару жүйесін жетілдіруде біріңғай әдістемелік тәсіл болғанда мүмкін. Барлық ғылыми әдістер бірін-бірі тығыз толықтырады.
Шағын кәсіпкерлікті аймақтық басқару үшін басқару жүйесін модельдеу, Қазақстанның дәстүрлерін, шарттарын және ерекшеліктерін ескеріп, шағын бизнесті басқарудың оңтайлы нұсқасын анықтау маңызды.
Шағын кәсіпкерлікті басқаруды зерттеуде ендігі негізгі принциптерді талап ететін жүйелік әдіс қолданған: өсіңкілік, тұтастық, кері байланыс принципы және т.б. Шағын бизнесті басқарудың жалпылама заңдылықтарына ендігілерді жатқызса болады: басқару принциптерінің бірлігі және өзара байланысы, басқару үрдісінде орталықтандыру және орталықтандырылмау қызметтерін үйлестіру және т.б.
Осыдан, шағын кәсіпкерліктің басқару жүйесін жетілдіру жалпы экономикалық заңның талаптарынан туындайды. Шағын кәсіпкерлікті ұлттық экономиканың жоғары дамыған секторына айналдыру жаңа, тиімді шешімдерді талап етеді[10].
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті басқаруда шағын кәсіпорындардың басымды даму бағыттарын, әртүрлі меншік және шаруашылық нысандарын дұрыс анықтау маңызды, оларға жататындар: ғылым және техника, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, сауда, қызметтер саласы және т.б. Мысалы, Батыста ұсақ тар маманданған қосалқы көп санды жабдықтаушылармен ірі кәсіпорындардың-өндірушілердің бірігуі еңбек өнімділігі деңгейін өсіруге қабілетті.
Нарық шарттарында нормативтік-құқықтық актілерді сақтау қажет, сондай-ақ басқарудың барлық буындарынан қолдау, кәсіпкерлікке қызмет көрсету жүйесін, нарық инфрақұрылымын дамыту.
Мемлекеттің басты міндеті кәсіпкерлер үшін бастапқы шарттарды жасау, кәсіпкерлік іс әрекетті қаржыландыру, несиелеу, сақтандыру, ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру болып табылады. Ұлттық экономиканы қайта құру нәтижелері басқарумен байланысты, ал оның әсері басқару принциптеріне байланысты. Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайында шағын бизнесті басқарудың мемлекеттік және мемлекеттік емес тактикасын түзету және нақты мақсаттарға жету үшін аймақтық құрылымдардың тәжірибелік іс әрекетін үйлестіру. Республикада шағын бизнестің орталық және аймақтық құрылымдары нарық шарттарында шағын кәсіпкерлікпен басқарудың белгіленген тәжірибесін жинады.
Шағын кәсіпкерлікте басқару ерекше орын алады. Басқару жүйесінің рөлі маңызды және алуан түрлі. Басқарудың теориясы және тәжірибесі мынаны айтады: басқару құрылымында тізбектер аз болған сайын, ол тиімді. Сондықтан нарықтық шарттарында республикада шағын кәсіпкерлікті басқарудың аймақтық деңгейлерін жетілдіру қажет, Қазақстанның әр аймағында оның мамандануына сәйкес, ресурстарына, әлеуетіне және функционалдық кестесі бойынша, шағын кәсіпкерліктің мәселелерін шешуде басқа ведомствалармен қайталанбайтын басқару аппараты болуы қажет. Қазақстанда шағын және орта бизнесті басқарудың жаңа жүйесінің тиімділігі экономиканы басқарудың жаңа нарықтық әдістеріне негізделген шағын кәсіпкерлікті дамытудың әлемдік тәжірибесіне жақын болуы керек[11].
Шағын кәсіпкерлікті басқарудың заманауи өзгерісінің бірі стратегиялық басқару болып табылады. Шағын кәсіпорындарда басқарудың мәні, бір жағынан ресми стратегиялық жоспарлау деп аталатын нақты белгіленген және ұйымдасқан. Екінші жағынан, кәсіпорынды басқарудың құрылымы, бөлімшелерінің жүйесі және өзара іс әрекет ететін механизмдері бәсекеде жеңу үшін ұзақ мерзімді стратегияны әзірлеуді қамтамасыз етуге құрылған. Шағын кәсіпкерліктің стратегиялық басқаруы сегіз принциптерге негізделеді:
1. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің әлеуеті ішкі стратегиясының сапасымен анықталады.
2. Құрылымның өзгеруінде стратегия нақтыланады да, жасырынды әлеует нақтыға айналады.
3. Осы әлеуеттің масштабтары маңызды мөлшерде ішкі агенттердің мінез-құлығымен анықталады.
4. Ол көбінесе құрылым өзгеруінің қабылдауына байланысты.
5. Бұл қабылдау көптеген себептерге байланысты.
6. Стратегиялық өзегі әсер ету көзі болып табылады, сондай-ақ басқа агенттермен күрес - бірігу байланысына да түседі.
7. Бір полюстағы іс әрекеттен, құрылымға кешенді әсер ету тиімді болады.
8. Осы әсер етулердің мөлшерлеуі билік құрылымына, басқару стиліне, қатысушылардың өзара қатынастырына байланысты.
Қазақстанда нарық шарттарында экономиканың жаңа секторы пайда болды, ол шағын кәсіпкерлік және де ол даму үстінде. Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің икемді басқару жүйесі үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие, жыл сайын жаңа нарықтық инфрақұрылымдар (технологиялық парктер, бизнес-орталықтар, қаржы, сақтандыру және лизингтік құрылымдар, ақпараттық-мәдени орталықтар, көрмелер және жәрменкелер), еркін экономикалық аймақтар жасалуда, олар шағын бизнестің субъектілерін жылдам өсуге, аймақтың жылдам дамуына және ұлттық экономиканың дүниежүзілік байланыстар жүйесіне енуіне, жоғары экспортталған өндірісті жасауға, өнімдердің жаңа түрлерін меңгеруге, инвестицияларды тартуға, басқарудың және шаруашылық етудің жаңа әдістерін ендіруге ықпал етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ондай территориялық құрылымдардың қызмет етуі, шаруашылық іс әрекетті жүргізудің жаңа тәртібі шетел және отандық инвестицияларды тартуға, шағын бизнесті дамытуға және кәсіпкерлікті белсенді етуге жағымды климатты қалыптастырады.
Сонымен қатар, шағын фирмалардың басқару, құқықтық, құрылымдық, сандық сипаттамаларын зерттеу қиын, сол себептен көптеген ғалым-экономистер өз анықтамасын беруге қиналады. Оның себебі шағын фирмалардың көптүрлігі, жеткілікті ақпараттың жоқтығы. Сондықтан бір де бір анықтамаларды әмбебап деп қабылдамау керек.
1.3 Шағын бизнесті басқарудың әлемдік тәжірибесі
Зерттеу көрсеткендей, нарықтық экономика шарттарында басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістер шағын кәсіпкерлікті басқару үрдісінде маңызды рөл ойнайды. Аталған басқару әдістері жалпы болып табылады. Бірақ оларды жүзеге асыруда нақты нысандардың басқару объектісіне байланысты ерекшеліктері болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген әкімшілік шешім әрекет болып табылады, ол деген өкілеттіліктерді дұрыс пайдалану біліктілігінің үйлесімімен, логикалық ой қорытындысы, білімдері және біліктілігі нәтижесінің кешенді көріндісі.
Сонымен қатар нарық шарттарында басқарудың экономикалық әдістері үлкен мәнге ие. Басқарудың экономикалық әдістерін көтеру үшін нақты жағдайларды жасау басқару жүйесінің барлық аспектілерін қайта құру бойынша бағдарламалардың және шаралардың жалпы кешенін ұсынады.
Дамыған елдерде басқарудың экономикалық, әкімшілік әдістері біріңғай әдістемелік негізде қызмет етеді, себебі олар біріңғай экономикалық әдістерді көздейді. Басқарудың экономикалық әдістерін тиімді орындаудың маңызды шарты нарықтық қатынастар жүйесінің әрі қарай дамуынан, салалық басқарудан корпоративтік басқаруға аусыдан тұрады. Көптеген елдерде кәсіпорынның корпоративтік басқару жүйесі енгізілген.
Корпоративтік басқару дегеніміз - заңдылықты сақтау, көшбасшылыққа көшумен бірге басқаруды дамыту және жақсарту. Басқаруды бағалау үшін 1 ден 4 деңгейге дейін белгілер қолданады, ол деген 2-ші суретте көрсетілген корпоративтік басқарудың тәжірибелік даму кезеңін көрсетеді. Көрсетілген құрамдастарының әр қайсысы бағалауда бағдар болатын белгілер жиынтығын құрайды. Белгілердің ең төмен деңгейі корпоративтік басқаруды дамытудың алғашқы қадамдарынан басталады, заңдылықтардың міндетті талаптарынан есептеледі. Корпоративтік басқару саласында матрицаның ең жоғарғы кезеңі көшбасшылықпен дәлелденеді. Осы көрсеткіштердің кешенді бағасы кәсіпорынның корпоративтік басқару жүйесінің сапасы туралы жинақы түсінікті алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ кәсіпкерлікті дамытуда шағын және орта бизнестің белгілерін анықтау экономистер арасында пікірталас тақырыбы болып табылады.
Барлық дамыған елдерде қолданып жатқан күштерге қарамастан, осы елдердің мамандары шағын кәсіпорынға жатқызу бырыңғай белгілерін анықтауды ұсыналмай отыр. Қандай-да бір ұсынылған белгілер, өнімнің (тауарлардың, қызметтердің) өндіріс көлемі болсын, немесе капитал салымдары, жалданған қызметкерлер саны немесе алынған пайданың мөлшері, фирманың активтерінде шектеулігі сынға алынады және шағын кәсіпорындарды толық сипаттау үшін жеткіліксіз болып табылады. Көптеген ғалымдар, зерттеушілер осы мәселеге тап болып, әртүрлі белгілер жүйесін қолдана бастады. Ондай әдіс өзін ақтады.
Бірақ бұл әдіс шағын бизнестің масштабын нақты анықтауда біріңғай белгілерді әзірлеуге мүмкіндік бермейді. Себебі әр елдің, экономиканың әр саласының даму ерекшелігі белгілер жүйесінде тұрақты түзетулерді талап етеді.
Корпоративтік басқару
Бірінші деңгей: заңдылықтар талаптарын сақтау
Екінші деңгей: корпоративтік басқаруды жақсартуда алғашқы қадамдар жасалады
Үшінші деңгей: Корпоративтік басқарудың дамыған жүйесі
Төртінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz