Оқушылардың ұжымын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 Оқу - тәрбие үрдісінде балалар ұжымы қалыптасуын педагогикалық -
психологиялық негіздері
1.1 Ұжым. Ұжым түрлері. Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлі. 5
1.2 Тұлғаны ұжымда тәрбиелеуде психологиялық заңдылықтары. 20
1.3 Ұжым және жеке тұлға
27
2 Балалар ұжымының қалыптасу деңгейін анықтау әдістерін қолданудың мәні.
2.1 Ұжымның қалыптасу деңгейін анықтау әдістері
30
2.2 Коллективтің қалыптасу процесі
. 37
3 Ұжымның деңгейің жетілдіру жолдар.
3.1 Оқушылардың ұжымын қалыптастыру.
3.2 Эксперементтің нәтижелері.
Қорытынды.
44
Пайдаланылған әдебиеттер
62
Қосымшалар
Кiрiспе
Жеке адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа топтармен,
адамдармен қарым – қатынас жасайды. Бұл адамның қызмет немесе оқу
орнындағы адамдардың топтары болуы мүмкін. Ал ұстаздар мен оқушылар
белгілі бір мезгіл ішінде мақсат – мүдделері топтасқан ұжым құрып, ресми
топқа айналады. Бұл топтағы оқушылар топ ішіндегі әлеуметтік -
психологиялық жағдайды мақсат етіп, қарым қатынасқа түседі. Адамдар
топтасуының ұйымдасқан түрі – ұжым. Ұжым деген ұғым ой – пікірі,
көзқарасы, тілек - ниеті бір бағыттағы адамдар бірлестігі дегенді
білдіреді. Ұжым мүшелерінің мақсат бірлігі олардың өзара қарым –
қатынасының негізі болып саналады. Ұжымның түпкі мақсаты – адамдардың
игілікті мұрат – мүдделеріне сәйкес істерді атқарып, қоғамның дамуына өз
үлесін қосу. Ұжым – топтың ең жоғары деңгейде ұйымдасқан формасы,
мұндағы қарым – қатынас жалпы мақсатты іс – әрекеттер арқылы жүзеге
асып, әрбір адамның қоғамдық мақсат – мүддесімен ұштасып жатады.
Ұжымдық қарым – қатынастың негізгі обьектісі - адамдардың ұйымшылдығы
мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым мүшесінің көңіл –
күйі, болашақ мақсат – мүддесі әлеуметтік психологияда өзекті жайт ретінде
дара түрде қарастырылады. Бұл мәселелердің барлығы ұжымдық мүдде деп
саналады. Әлеуметтік психологияда түрлі психологиялық феномендерді түсінуге
қажетті ортақ теориялық негіз жоқ. Әлеуметтік психологияның өкілдері кез –
келген әлеуметтік топты сырттай байланысқан және өзара әрекеттесетін
жеке адамның механикалық агрегаты ретінде көруге дайын. Әлеуметтік
міндеттердің қалыптасу заңдылықтары жайлы көзқарастарының эволюциясы
салдарынан ұжым психологиясы пайда болуы оның қалыптасу заңдылықтарын
зерттеуге А.С. Макаренко үлкенүлесқосты. Ол ұжымдасудың маңызды сипаты
ретінде бірлескен әлеуметтік - позитивтік іс – әрекетті қарастырады.
Адамдардың ерекше ұйымшылдығының арқасында олардың мүдделерінің бір –
бірімен ұштасып, бір женнең қол, бір жағадан бас шығаратындай
халге жетуі, топтың психологиялық ахуалының арнауы, дамудың биік деңгейіне
көтерілу – ұжымның басты белгісі. Кез келген топтың көп жағдайда ұжым
деңгейіне көтеріле алмайтыны да көбінесе осындай топта келеңсіз
жағдайлардың орын тебуінен туындайды. Осы жөнінде Н.К. Крупская өзінің бір
мақаласында : “Осы заманға тәрбиенің, осы заманғы міндеттердің бірі –
балаларды ұжымды түрде жұмыс істеуге және өмір сүруге үйрету”- деп жазды.
Әр адам топта қандай болмасын белгілі бір рөль атқарады. Адамның топқа
ықпал ету дәрежесі оның жеке басының қасиеттеріне тәуелді. Орамды ақы
терең сезім, күшті ерік – жігер, қажыр -қайрат, қабілеттілік осының бәрі
ұжым игілігіне айналса, кісінің рухани өмірі бай болса, ел соғұрлым топ
ішіне тез сіңіп беделі де жоғары болады. Ал, адам өзін ұжымнан жоғары
қайса, әсіресе оған қарсы келуге тырысса, тәкаппарлық көрсетсе, оның
жұртқа ықпалы төмендеп, бара – бар беделінен айырылатын болады.
Жерден жұлып алынып, құнарсыз құмға тасталған өсімдіктің өмір сүруі мүмкін
емес екені сияқты, адамның да қоғамнан тыс болуы мүмкін емес”деген А.
Толстой Сондықтан да адамның жеке басының психологиясын ұғыну, үшін ең
алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай
топтың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс – тәжірибесін білуіміз
қажет әлеуметшіліксіз дейді Х. Досмұханбетов – қазақта ұлт тіршілігі,
ұл мемлекетті болуға мүмкін емес. Онда әлуметшілік құру үшін елдің
өткен -кеткен жұмысын бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек”
Ұжымдық іс-әрекет жөнінде В.Шаталов “Ілім ұжымдық үрдіс деп өзіндік
іс-тәжірибесін ұсына отырып, автор “ тірек сигналдарын” құрастыруда
өзара көмек әдістерін оқушылардың ұжымдық әрекетін өзіндік формасы
деп таныды . Қазіргі кезеді А.С. Макаренко идеясын дамытуда И.П.
Ивановтың “ Комунар әдісі” әсер етеді.
Бұл әдістің мәні ұжым өмірінің айқын бейнесін ұйымдастыру осы мәселе
жұмыс болса да жеңіл атқарылады. Топтағылардың бір-бірімен үйлесімділігі
жарасса , яғни брінің қылығы екіншісіне ұнайтын болса, олар бір-бірінің
мінез-құлқын, қарым-қатынасын жатырқамай дұрыс қабылдаса онда психологиялық
үйлесімнің болғаны. Бұл – ұжымдағы артық істің табысты болуына ондағылардың
өз қызметінен рахат, ләззат алуын қамтамасыз етуіне мүмкіндік беретін
психолгиялық жағдай. Тату – тәтті өмір сүретін ұжымда ұрыс-керіс болмайды,
шығармашылық іске, білімді терең меңгеру мен саналы тәртіпке аса қажетті
ануал орнайды, қолайлы жағдай жасалады.
Зерттеу мақсаты: Балалар ұжымының қалыптасу деңгейін анықтау
Зерттеу міндеті: 1. Зерттеу тақырыбына сай ғылыми- теориялық
әдіснамалық әдістерді талдау сарлау.
2.Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлін анықтау
3. Ұжым мен жеке тұлғаның үйлесімді байланысын
белгілеу.
Зерттеу нысаны: Ұжымның даму үрдісі
Зерттеу пәні: Оқушылар ұжымын зерттеу, қалыптастыру
әдістері.
Зерттеу болжамы: Егер ұжымның даму деңгейін дұрыс қалыптасып және
ондағы психологиялық ахуал жетілдірілсе, онда
сыныптағы балалар жақсы қарым-қатынаста болар еді.
1ОҚУ –ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ БАЛАЛАР ҰЖЫМЫ ҚАЛЫПТАСУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұжым. Ұжым түрлері. Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлі.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас психолгиясы.
Жеке адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа да әр түрлі
топтармен , адамдармен істес болып, өзара тығыз қарым-қатынас жасайды.
Бұл адамның қызмет немесе оқу орнындағы, сондай-ақ, өмір сүретін
ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін. Ал ұстаздар мен
мектеп оқушылары белгілі бір мерзім ішінде мақсат-мүдделері
топтасқан ұжым құрып, ресми топқа айналады. Бұл топтағы шікірттер
мен жетекшілер топ ішіндегі әлеуметтік- психологиялық жағдайды
мақсатты түрде істес, пікірлес болып, қарым-қатынасқа түседі. Мұндай
жағдай ұстаздардан арнайы білімділік пен дағдаларды талап етеді.
Ондағы мақсат- әр адамның әлеуметтік орнын, қоғамдық мәнін білу.
Жеке адамның әлеуметтік орнын , қоғамдық мәнін білу . Жеке адамның
өзі де – қоғам мүшесі әрі әлеуметтік тұлға. Сондықтан, оның өмір-
тіршілігіндегі әрбір қимыл-әрекеті, ісі қоғамдық өмірдің көрінісі
болып табылады. [4.б. 13-14]
Шартты және байланысты топтар- әлеуметтік психологиядағы топтың
екі түрі. Шартты топқа жататындарды зерттеуші олардың белгілі бір
тұрақты қасиетіне орай ажыратады. Бұл топтарға адамдардың, мысалы,
жас ерекшеліктеріне, жынысына, ұлттық белгісіне не мамандығына т.б.
сәйкес бөлінуі мүмкін. Дегенмен, олар белгілі бір ерекшеліктеріне орай
осы топқа қатынаста тұрады. Шартты топқа, мысалы, мектеп жасына
дейінгі балалар жатады деп есептеліп, сол жастағы бірнеше бала
іріктеп алынып зерттеледі. Мұндай зерттеу әлеуметтік психологияның
объектісіне жатады.
Байланысты топ- белгілі кеңістік пен мерзім арасында мақсат-
мүдделерінің бірлігіне сәйкес біріккен адамдар тобы. Мәселен , бір
сыныптағы оқушылар, мектептегі ұстаздар мен тәрбиешілер ұжымы,
жұмысшылар бригадасы, әскери бөлімдер, отбасының құрамы -мұның бәрі
байланысты топтар деп аталады. Әлеуметтік психология үшін бұл
топтардың маңызы ерекше. Отбасы -адамдардың алғашқы табиғи тобы. Сол
топтардан рулар қалыптасты. Бірлесіп еңбектену нәтижесінде адамдар
кооперациялар құрды. Ал кооперациялар адамдардың шын мәнісіндегі
еңбек тобы болып саналады.
Байланысты топқа адамдар белгілі бір жағдайда бірігіп ,
ресми емес топ құрайды. Мысалы, пойыз ішіндегі бір купеде еле
жатқан жолаушылар біршама уақыт өткен соң өзара тіл табысып,
станцияларда бірі қажетті нәрселер сатып әкеледі , енді бірі
өзгелерді сөзге айналдырады, қалжың әңгімелер айтып, қасындағыларды
көңілдіреді. Сөйтіп, кездейсоқ адамдар тобы арасында қарым-қатынас
орнайды. Әдетте, мұндай топ өз арасындағы біреуді басшы тұтып,
қалғандары оның айтқандағы біреуді басшы тұтып, қалғандары оның
айтқандарын тыңдайды. Өздерінше ішкі топ болып бірігуі олардың
еркінен тыс сыртқы факторларға байланысты. Ұйымдасқан осындай бір
топ сыртқы арқылы бірігеді. Бұған әскери бөлімдерді жатқызуға болады.
Кейде ресми және бейресми топтар бірін – бірі толықтырады. Мәселен,
өнеркәсіп саласындағы өндіріс бригадасының ұйымдасып еңбектенуі, ресми
топтағы қожалық шаруашылығы, фермерлер, және жеке меншіктік ретінде
құрылған өндіріс бірлестігі осыған мысал бола алады.
Топтар басшысыз не жетекшісіз болмайды. Кез – келген топтың сайлап плған,
не белгілеп қойған басшысы болады.Әдетте, топ алға қойылған мақсат –
мүдделерін жүзеге асыру үшін ынтымақты болып, сайланған басшының
жетекшілігімен әралуан істерді атқарады. Топ мүшелері істерінің нәтижелі
болуы жетекшіге байланысты. Тәжірибелі ұстацз, тәлімгер мен тәрбиеші сынып
ішіндегі топтарды қозғаушы күш етіп тәрбиелеп, оларды пайдалы істерді
орындауға бағдарлап отырады
Ұжымдық топ. Адамдар топтасуының ұйымдасқан түреі – ұжым. Оның шығу
тегі – отбасы. Отбасы – белгілі бір тайпаның не рудың негізгі бөлшегі.
Адамдардың әлеументік өмірінің тірегі де – осы отбасы. . Ұрылар мен
гангстерлердің бандасы да – топ. Бірақ, олар ұжым емес. Олардың
ұйымдасуының ішкі және сыртқы мақсаттары – жеке бастың қамы , қара ниет
құлқы мен қоғамға деген зиянкестік әрекеттер.
Адамдардың ұйымдасқан тобы – ұжымның түпкі мақсаты – адамдардың
игілікті мұрат – мүдделеріне сәйкес істерді атқарып, қоғамның дамуына өз
үлесін қосу. Ғылыми тұрғыдан алғанда, әрбір жеке адам өз
қауымдастығында ерікті болғанда ғана пайдалы істермен шұғылдана алады.
Сөйтіп, қоғамға өз пайдасын тигізеді.[4.б.15]
Топтағы адамдардың өзара қарым – қатынас түрлері.
Әлеументік ортада тіршілік етуші азамат өзінің кім екенін былайғы жұртқа
өзін қоршаған орта мен сыртқы дүниеге деген қатынасы арқылы таныта
алады. Адамдар қарым – қатынасының сыр - сипаты қоғамдық өмірде ,
әсіресе өндірістік істердегі әрекетінен айқын байқалады. Топ ішіндегі
адамдардың бір – біріне тәуелділігі, бағынуы, бірлесіп атқаратын істері,
өзара көмектесуі – олардың нағыз топтық тіршілігінің заңды түрде
қадыптасуын көрсететін сипаттар. Олардың арасындағы қарым – қатынастардың
мазмұнды болуы түрлі әлеументтік жағдайларға және әрбір азаматтың
дарадық нақты іс - әрекеттеріне байланысты. Мұндағы өзекті мәселе -
адамдардың қоғамдық ісінің нәтижелі болуы мен әлеументтік мақсаттылығы.
Адамдар арасындағы тікелей қарым – қатынас бір – бірін ұнатып, қолдау
нәтижесінде өрістесе, ал жанама қарым – қатынас олардың бағалы заттарды
өзара алмасуы мен бірінің ісіе бірі бағалау нәтижесінде қалыптасады.
Мұндай қатынас негізінен ұжымдық сипат алады.
Психология пәні адамдар арасындағы жанама қатынастардың түрлі
өзгерістерге ұшырайтынын ерекше атап көрсетіп, олардың мынадай
деңгейлерде қалыптассып отыратындығына мән береді: а) диффузиялық топ – бұл
аралас топ деп те аталады, мұндай топтағы адамдардың өзара қарым -
қатынаы топтың негізгі іс – әрекетіне байланыссыз – ақ жүзеге асады; ә)
ассоциация- бұл күрделі топ, топтың іс әрекеті әрбір адамның мүддесіне
сай келетін болғандықтан, топтар ішіндегі қарым - қатынас жандана бермек;
б) корпорация, мұнда де жеке мүдделерге сәйкес қатынас ассоциациялық
негізде дами бермек; в) ұжым – топтың ең жоғары деңгейде ұйыидасқан
формасы, мұнда топ ішіндегі қарым - қатынас жалпы мақсатты іс – әрекеттер
арқылы жүзеге асып, әр бір адамның қоғамдық мақсат – мүддесімен ұштасып
жатады. [35. Б.26-30]
Ұжымдық қарым – қатынас жасаудың негізгі обьектісі – адамдардың
ұйымшылдығы мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым мүшесінің
көңіл – күйі сергектігі, болашақ мақсат - мүддесі әлеуметтік
психологияда өзекті жайт ретінде дара түрді қарастырылады. Бұл
мәселелердің бәрі ұжымдық мүдде деп саналады.
Тәрбиелеу обьектісі ретінде әдетте жеке баладан гөрі, әр түрлі
сипаттар бойынша біріктірілген балалардың әр түрлі топтары қарастырылады.
Адам тұлға ретінде топта қалыптасады, топ ішіндегі қатынастарды тікелей
көрсететін амалданған көрсеткіш. Тұлға үшін топтың маңыздылығы мынада: топ
– белгілі бір әрекеттер жүйесі. Топтың өзі белгілі бір әрекет түрінің
субьектісі болады және сол арқылы қоғамдық қатынастардың жүйесіне енеді.
Топ ұғымының шығуы күрделі . Европада бұл сөз ғасырдың аяғынан
кейін пайда болды. Дәл осы кезде француз суретшілері италиядан техникалық
терминді отанына әкеледі.
Қазіргі уақытта бұл техникалық ағым толығымен ысырылып, топ ғ
ұғымы психологияда берік бекітіледі. Алайда бұл құбылыстың күрделілігі мен
бір мағыналы болуы соншылықты , оған бір мағыналы анықтаманы ешкім
бермеді, сипаттардың бірқатарын атаумен шектелді. Топты төмендігідей
сипаттағы жеке адамдардың жиналысы құрайды деп санады: а) біріменбірі жиі
қатынас жасайтын; ә) здерін бір топтың мүшелері деп санайтын; б) өздерінің
қызығушылықтары бойынша жалпы нормаларды бөлісетін; в) рөлдер бөлісінің
бірдей жүйесіне қатысатын; г) бірдей обьектілер метн және идеалдармен өзін
теңестіретің; д) топты қанағаттанудың қайнар бұлағы ретінде қабылдайтын; е)
кооперативтік өзара байланыста болатын; ж) өздерін біртұтас сезінетін; з)
өздеріне қатысты іс – әрекеттерді реттейтін. Бұл тізімнің кеңеюі мүмкін
және бұл параметрлер саны шексіздікке ұмтылады. Топқа неғұрлым қатаң
психологиялық анықтама беру жайлы айтатын болсақ, онда юелгілі бір
сиапттамалар негізінде әлеуметтік біртұтастықтан бөлініп шығатын шамасы
шектелген бұл жалпыламалық болып табылады. Топтарды өлшемі бойынша былайша
бөлк кең таралған: үлкен, шағын топтар. Үлкентоптар шынайы және шартты
болып бөлінуі мүмкін. Шынайы топтар дегеніміз - белгілі бір іс- әрекетке
түсетін күрделі түрде ұйымдасқан дамадар тобы (мектеп ұжымы, зауыт ұжымы
және т.б.). Шартты топтар бір бірімен тікелей не жанама обьективтік
арақатынас жасамайтын субьектілерден тұрады. Олардың әлекметтік және
психологиялық сипаттамалары ортақ болады (ұлттыұ, жас шамасы, жыныстық және
т.б.) Үлкен шартты топтарды зерттеу олардың мүшелерінің дамуын болжауға
және оларға қатысты өзінің стратегиясын жасауға мүмкіндік береді.
Шағын топтар бұл ортақ мақсаттармен немесе міндеттермен
біріктірілген, әлдеқашанда тікелей қатынас жасайтын жеке адамдар. Ішкі
құрылысының қарапайымдылығы шағын топтың ерекшелігі болып табылады. Шағын
топта, әдетте, беделді лидер немесе беделді жетекші болады. Топ
мүшелерінің арақатынасын реттеуші ұйымның сипатына байланысты топтпрды
бөле отырып ресми емес ұйымын адамдардың психологиялық арақатынасы
қалыптастыратын ішкі құрылымының сырттан берілетінін болжайды, ал топтың
ресми емес ұйымын адамдардың психологиялық арақатынасы қалыптастыратын
ішкі құрылымдық ерекшеліктер реттейді. Бұл топтарды мынау сипаттайды:
олардағы арақатынастар топтық іс- әрекеттің мазмұнына байланысты болмай,
симпатия – антипатияның тікелей қатынастарына ғана байланысты болады.
Мұндай бірлестіктер әдетте ерікті уақытша болып, көзқарастардың
ұқсастығымен айқындалады (экскурсия , лабораториялық зерттеуге қатысушы
адамдар тобы; емтихан тапсырушы талапкерлер). Қоғам мұндай
бірлестіктердің тіршілік етуіне рұқсат бергендіктен, мндай топтарға ресми
жақтардың болуы мүмкін.
Педагогтың, зерттеушінің алдына қойылған міндеттер арасындағы
қатынастардың жақындық дәрежесіне байланысты бірініші (жанұя, жақын достар)
және екінші (оқулық, өндірістік байланыстар); топқа қатысушылардың
құықтарына байланысты- бірдей (топтың -барлық мүшелерінің құқықтары тең
болады) және бірдей емес (құықтар мен міндеттердің белгілі бір иерархиясы
болады); көзқарастарды, қатынастарды қаламаса да жеке адам белгілі бір
жағдайларға ғана байланысты қатысады) және референттік топтар жеке адам
үшін эталон мінез – құлық үлгісі болатын. Шетел зерттеушілері шағын топқа
ерекше назар аударған. М.Г. Ярошевский бұл қызығушылықтың бастауы деп
адам іс – әрекеттерінің бөлінуінің күшеюі салдарынан жалпы қоғам өмірінің
күрделенуі, қоғамдық ағзының күрделенуін біледі. Адам өмірінде шағын
топтардың рөлі обьективтік көтерілуде, өйткені топталып шешім қабылдау
қажеттілігі өсуде.
Алайда, жалған әдістемелік ұстанымдар шетел психологтарын шағын
топтардың мағынасын қайта бағалауға әкелді. адамфакторын, адам
қатынастарын ондаған университеттер арнайы институттар және
лабораториялар зерттеді. Шағын топты психологиялық феномен ретінде
қарастырды. Ғылымдардың пікірі бойынша, бұл феноменді зерттеу тұлғаның
қаоыптасу заңдарын ғана есем, сонымен қатар қоғамның даму заңдарын да
түсіндіуге мүмкіндік берді. Шағын топтардың тұтастығы, топ ішіндегі
байланыстарды үзуге бағытталған күштерге қарсы әсер етуші олардың
құрылымының тұрақтылығы, топтың іс-әрекетінің нәтижелілігі және оның
жетекшілік үлгісімен, мөлшерден тәуелділігі, тұлғаның топтан тәуелсіз
болуы, сондай-ақ тұлғааралық қатынастардың басқа мәселелері –
эксперименталдық зерттеулердің тақырыбы болады және әлеуметтік
психологияның арнайы бөлімін -топ динамикасын зерттеуді құрды. Қазіргі
уақытта батыс психологиясында көптеген қайшылықтар бар: шағын топқа
анықтама беру әлі талқылануда, сондай- ақ шағын топтың сандық
параметрлері, оның төменгі және жоғарғы шектеулері туралы мәселе ,
топтық үрдістер ауқымды мәселесі. АҚШ психологтары бұл дағдарысты
құбылыстарға көптеген түсініктемелер беруде: лабороториялық әлеуметтік-
психологиялық эксперименттердің мәліметттері қоғамдық өмірдің шынайы
айғақтарына сәйкес келмейді; жеткілікті ғылыми мағлұматтары болмай
тұрып тәжірибелік мәселелерді шешуге бел байлайтын зертттеушілердің
кәсіби құзырлығының болмауы; және т.б. Алайда, батыстағыәлеуметтік-
психологияның қарқынды дамуының зардаптарының негізгі себебі оның
әдістемелік әлсіздігінде жатыр.[14б.13]
Американдық әлеуметтік психологияда әр түрлі әлеуметтік
психолгиялық феномендерді түсінуге қажетті ортақ теориялық негіз жоқ.
Әр түрлі топтағы адамдардың мінез-құлық заңдылықтары механикалық
тәуелділікке тіреледі. : топ қысады ал топтың мүшелері топ қысымына
бағынады немесе бағынбайды; керісінше, оларды өз ортасынан шығарып
тастайды, егер топ ішіндегі байланыстар көбейсе, онда топ жұмыла
түседі, азаяды және үзіледі. Американдық әлеуметтік психологияның
өкілдері кез келген әлеуметтік топты сырттай байланысқан және өзара
әрекеттесетін жеке адамдардың механикалық агрегаты ретінде көруге
даын.
Бұл кемшіліктер экспериментальдық зерттеулердің құрылысынан анық
көрінеді. Әдетте зерттеу объектісі ретінде кездейсоқ адамдардың тобы
пайдаланылады. Эксперимент шарттары топтың тұлғаға таза механикалық
әсер етуін бақылау қарастырған.
Әлеуметтік міндеттердің қалыптасу заңдылықтары жайлы көзқарастардың
эволюциясы салдарынан ұжым психологиясы пайда болды.[15, б 1б]
Ұжымның қалыптасу заңдылықтарын зерттеуге А.С. Макаренко үлкен
үлес қосты. Ол ұжымдасудың маңызды сипаты ретінде бірлескен
әлеуметтік- позитивтік іс-әрекетті қарастырды. Егер ұжым қоғамға
пайдалы іс-әрекеттің міндеттерін орындайтын адамдарды біріктірсе ғана
оның болуы мүмкін. А.С.Макаренко ұжымды нақтырақ былай сипаттайды:
ортақ әрекетпен, ортақ мақсатпн біріккен және басқару , тәртіп,
жауапкершілік органдары бар еңбекшілердің ерікті тобы. А.С.Макаренко
жасаған ұжымның даму кезеңдері:
-ұжымды қажет ететін қоғамдық маңызды мақсаттардың дамуы;
-тұлғаның дамуына сәйкес келетін атмосфераны жасау;
-арақатынастар нормалары;
-ұжым ішіндегі әрекет қоғамдағы бар үлгілерге сәйкес жасалады.
Сонымен, іс-әрекет принципі А.С. Макаренко жүйесінде , біріншіден,
өзі жасаған тәрбиелеуші ұжымның психологиялық-педагогикалық жобасының
орталық бөлімі, екіншіден -бұл жобаны шындыққа айналдыруды
ұйымдастырудың бастауы болды. 60 -жылдардағы ғылыми-техникалық алға
басушылық талаптары ұжымдар өмірінің әлеуметтік-психологиялық мәселесін
зерттеуге себеп болды: өндірістік , ғылыми, мектеп, әскери сондай-ақ
басқа белгілі әлеуметтік сипатпен біріккен бірлестіктері. Бұл салада
жұмыс істейтін авторлардың көпшілігі ұжымды шағын топтың белгілі
бірі ретінде қарастырады.
Алайда, 70-жылдардың басында ұжым мағынасын әлеуметтік тұрғыдан
дұрыс түсіну өздігінен көптеген нақты психологиялық мәселелерді шеше
алмайды. Ұжымдағы тұлғааралық қатынастардың ғылыми түсініктерінің
әлеуметтік -психологиялық мәселесі әдістемелік проблемаға айналды:
ұжымдағы тұлғаны және ұжымдардың зертеудің ұқсас экспериментальдық
әдістермелерін жасау және пайдалану қажеттілігі мойындалды.
Экспериментальдық амалдырдың жетіспеушілігін бәрі сезді. Зерттеушілерді
топтық динамиканы зерттеу үрдісі кезінде санды сипаттамаларды қолдануға
мүмкіндік беретін өлшеуіш әдістемелері қызықтырды.
Шағын топ эмоцианалдық сипаты басым қатынастар арқылы
қарастырылды. Топтың басқа параметрлері байланысты болатын,
арақатынастар жиілігі оның басты объективтік өлшемі болды. Қабылдаған
анықтамалар мыналармен айрықшаланады: бір жағынан, шағын топ сипаттары
психологияланған , кеңірек әлуеметтік контекстен алынған болды, ал
екінші жағына - анықтаманың жеке психологиялық бөлімі топтағы
үстірті қатынастар мен байланыстарды көрсетті. Шағын топты бұлайша
анықтау ұжымның ұқсас әлеуметтік-психологиялық концепциясын құрауға
негіз бола алмады. Алайда, жеке адамдар арасындағы байланыстарды
зерттеудегі бұл бағыт нақты әдістемелердің көбірек қорын жинады және
американдық әріптестер жасаған ұжымды зерттеудің экспериментальдық
амалдаррын қолдану мақсатымен біздің әлеуметтік психологтар соған
жүгінді.
Топтық дамудың айқын деңгейлерін сипаттайтын төмендегідей 5
шектік принциптер бөлініп шығады.
1. Байланыстың көтеріңкі деңгейі және тұлғааралық қатынастарды
байланыстыратын іс-әрекет факторларының көтеріңкі әлеуметтік
құндылығы -бұл ұжым (мәселен жұмысшылар бригадасы).
2. Егер топқа қажетті бірлескен іс-әрекет болса, тұлғааралық
қатынастарды байланыстыру мүмкін болатын көтеріңкі әлеуметтік
факторлар болған кездегі байланыстырудың төменгі деңгейі – бұл
әлеуметтік ассоциация ( мәселен , студенттердің достық
серіктестері).
3. Бірлескен іс-әрекеттің болмауынан байланыстырудың жоқтығы -бұл
диффузиялық топ (мәселен, автобус жолаушылары немесе жалпы
палатадағы аурулар) .
4. Көтеріңкі асоциалдық байланыстырушы факторлар кезіндегі қандай да
бір бірлескен іс-әрекеттің тұлғааралық қарым-қатынастарының
байланысуының төменгі дәрежесі -бұл асоциалдық ассоциация (
мәселен, бұзақы жасөспірімдер тобы).
5. Іс -әрекет арқылы байланысудың көтереңкі деңгейі және
байланыстырушы факторлардың көтеріңкі қоғамға қарсы реакциялық
сипаты – бұл корпорация ( мәселен , мафия).
Әр түрлі зерттеулерден топтың шектік өлшемін білдіретін әр
түрлі сандарды көруге болады. Бұл мәселеге әрекеттік жанамалау
теориясы тұрғысынан қарау- бұл іс-әрекеттің сәтті шешілуіне қажетті
адамдар санына байланысты топтың өлшемін анықтауға мүмкіндік береді.
Нағыз ұжымдағы топ өлшемі анықтаушы сипатта болмайды және топтық
әрекеттің мазмұнына тікелей байланысты болады. Топтың даму деңгейі
төмен болған сайын, оның тұрақтылығына қажетті оның мүшелерінің
санының мағынасы артады. Қолайлы топ болып оның өлшемінің өсуіне
немесе төмендеуіне байланысты емес, оның даму деңгейінің көтерілуіне
байланысты қалыптасады. [14б. 17-18]
Топтардың өмір сүруінің уақыт аспектілерін қарастыра отырып,
топ ішіндегі құрылымдардың келісімділігін , тәртібін , олардың бір
қалыптылығы мен қызмет етуге бейімділігін қамтамасыз ететін
интегративтік үрдістерге тоқталған жөн. Интегративтік ерекшеліктердің
болмауы, кез келген адамдар бірлестігін құлдырауға әкеледі. Топтың
даму мәселесінің шеңберінде итреграция бұл жүйенің тынышытық , тепе-
теңдік сәті ретінде қарастырылуы мүмкін. Осының нәтижесінде ,
біріншіден , оның өзгерістерінің нәтижелері белгіленеді және
бекітіледі, ал екіншіден – тіршілігінің алдыңғы кезеңдеріне
бейімделеді. Интегративтік үрдістердің айырмашылығы мынада: әдеттегі
жағдайлар да олардың тобы күнделікті қызметінде жасырын болады
және кздейсоқ кедергілерден өту кезінде ғана өзінің қатынасының
анық сиапттарын көреді. Тұлғаның топтағы интеграциясының нәтижесі
болып, тұлғаның қарым-қатынас және іс-әрекет кезінде басқа топ
мүшелерімен үйлесімділігі саналады. Топ аралығының мәселесі көп
жақты. Ұжымдағы әртүрлі аралық үрдістер топтың басқа топ түрлерінен
айырмашылығын қамтамасыз ететін алғашқы психологиялық феномен болып
-ұжымдық өзін-өзі анықтау болып саналады.[20. б. 19-21]
Егер ұйымдаспаған кездейсоқ топтағы адамның мінез- құлқы өзі
таңдаған орынмен айқындаса, онда ұжымда тағы да бір өзіндік
мүмкіншілік- тұлғаны ұжымдық өзін-өзі анықтау. Тұлға ықпалдарға
талғаммен қарай отырып, байланыстырушы факторларға -бағалауға,
сендіруге, идеалдарға байланысты біреуін қабылдайды және біреуіне қарсы
шығады.
Сонымен автономия -топқа бағыну диллеммасына ұжымдағы тұлғаның
өзін-өзі анықтауы қарсы тұрады, ал мойындалмайтын сендіру
көзқарастарына қарсы өзін-өзі анықтау жүзеге асатын, мойындалатын
еріктік актілері қарсы болады. Бұл -тұлғаның өзін-өзі терең талдауына
бағытталған жаңа зерттеулердің міндетін қалыптастыруға мүмүкіндік
берді. Егер тұлғаның қабылдаған құндылықты бағыттарынан бас тартуына
ұжым себеп болса, онда келіспеушілік жағдай туады. Жеке адамдар
қолайлығын көрсететін адамдарға және ұжымдық өзін-өзі анықтауға
қабілетті адамдарға бөлінеді.
Арнайы ұйымдастырылған топтық қысым жағдайындағы тұлғаның мінез-
құлқы топтың тікелей ықпалына және өзін-өзі сендіруге бейім болуына
байланысты болмай, топта қабылдаған іс-әрекеттердің мақсаттары мен
міндеттеріне , құндылықты бағыттарына байланысты болады. Ұжымдағы
диффузиялы топқа қарағанда, ұжымдық өзін-өзі анықтау тұлғаның топтық
қысымға реакциясының басым әдісі болып табылады және ұжымның
мақсаттарын сақтауға себепші болатын тұлғааралық қатынастардың ерекше
қасиеті түрінде көрінеді.
Ұжымдық интеграция альтруистикалық барлығы кешірілген және
айналасындағыларға өзімшілдік тұтынушылықпен қараудан бас тартуды
білдіреді. Адамгершілік, жолдастық көмек – ұжымдық арақатынастардың
нормасы, осылайша тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына ыңғайлы
психологиялық климат пайда болады. Бірдей жағдайдағы адам өзіне -өзі
немесе басқаларға әр трлі адамгершілік ережелерін қолданса,
ұжымдық интеграцияның принциптері бұзылады. Эмпирикалық көрсеткіш
табылғанша және не Мен және Олар антагонизмнің сақталуының , не оның
Біз ұжымдық басынан аланып тасталуының сөзсіз айғағын белгілеуге
мүмкіндік беретін нақты эксперименттік жағдайлар жасалғанша, жоғарыда
айтылғандардың барлығы жалрпы этико- психолгиялық құрылымдар деңгейінде
қалады.
Сонымен бірге қатысу ретіндегі көңіл білдіру – жағымсыз оқиға
сондай-ақ онымен байланысты болатын топ мүшелерінің бірінің
уайымдары басқаға мінез- құлық мотиві (топтық мақсатты жүзеге
асыруға және аталған оқиғаның ықпалын тоқтатуға бағытталған, олардың
өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыратын) ретінде берілетін , ұжымдық
идентификация.
Бірге қатысуды анықтау үшін ерекше экспериментальдық процедура
қолданылады. Ол топтық арақатынастар арқылы олардағы жасырын ұжымдық
теңестірудің тұлғааралық қатынастарын көруге мүмкіндік береді. Осы
мақсатта әр түрлі жағдайларда әрбір сыналушы өзін қалай ұстайтынын
белгілеуге мүмкіндік беретін арнайы аппаратура пайлаланылады.
Тапсырманың орындалуының жылдамдығын көтеру - топтық іс-әрекеттің
мақсаты, бірақ жұмыстың жылдамдығы қателіктердің болуы мүмкіншілігін
көтереді. Зерттеу жорамалының мәні мынада болды: әр түрлі даму
деңгейіндегі топтардағы жасырын тұлғааралық қатынастары бар, топтық
мінез- құлық жазалаудың бірінші және екінші жағдайларында сапалық
айырмашылықта болады және бұл сапалық айырмашылықтарды сан түрінде
көрсетуге және өлшеуге болады.
Жасалған эксперименттерден алынған, бірінші, негізгі тұжырым-
бірге қатысуды, топтың кез келген өзінің мүшесімен бірге уайымдау
қабілеттілігін жіне ондағы ұжымдық қарым-қатынастардың даму деңгейін
өлшеуге мүмкіндік беретін , арнайы әлеуметтік-психологиялық феномен
ретінде көрсететін тұжырым. Екінші тұжырым: Бұл құбылыстың пайда
болуына жасалатын неғұрлым ыңғайлы жағдайлар, өзінің типі бойынша
ұжымға ұқсайтын топтар болады. Диффузиялық топтардағы және құқық
бұзушылар топтарындағы бірге қатысу әлсіз түрде білінеді немесе
болмайды. Ұжым мүшелері өздерін жолдасына теңестіреді, бұл олардың
мінез-құлқын өзгертуге әкеледі. Мұны мәселені шешу уақытын теңестіру
айғағы, сондай-ақ эксперимент жасаушы анықтаған, сыналушылардың
эмоцианалдық сөздері, айқын қозғалыстары және т.б. көрсетеді. Сонымен
ұжымдық теңестіру түрінде көрінетін бірге қатысу топтағы
тұлғааралық қатынастардың даму деңгейінің арнайы көрсеткіші болып
табылады. Ұжымдағы көңіл білдіру деңгейі бірге қатысу сияқты
сақталады және ол көңіл білдіру ұжымға кірген жаңа адамға арналған
кезде де болады. Даму деңгейі төмен топтардағы жаңадан келген
адам барлығыан қолайлы рөлді атқарады. Жаңадан келген адам
барлығына қолайлы рөлді атқарады. Жаңадан келген адамға қатынас
көбінесе ұжымдағы адамгершілік қатынастардың өлшемі ретінде
қарастырылады.[13.б.27-28]
Топтың ұйымшылдығы. Адам қатынастарының үйлесімділігі. Белгілі
бір адам бірлестігінде үйлесімділікке жету қиын болып көрінеді.
Өйткені барлық адамдар да , әр түрлі жағдайлар да күрделі,
мақсаттардың да сәйкес келмеуі мүмкін. Адам қатынастарының күрделі
болуы келіспеушілктерді тудырады. Келіспеушілік дегеніміз не, ол әр
уақытта адамдардың ұйымшылдығына кедергі болады ма? Адам
қатынастарының жоғарғы үйлесімділігі ретіндегі ұйымшылдық дегеніміз
не?
Қазіргі кездегі шетелдік әлеуметтік шетелдік әлеуметтік
психологтардың топтық ұйымшылдық мәселесі кең тұрғыда назар аудартады.
Оған арналған әдебиеттер өте көп. Бірақ олардың көпшілігінің ақауы
мынада: шағын топтың коммуникативтік тәжірибесінен көрінетін, көбінесе
іс- әрекетінен жеке адамдар араысндағы эмоцианалды – психологиялық
қатынстарды бастапқы қатынастар ретінде қабылдай отырып, шетелдік
әлеуметтік психологтар қатынастар кезеңі неге байланысты болатынын
анықтау міндетін қоймады, олардың экономикадағы, идеологиядағы,
саясаттағы бастауларын табуға тырыспады. Осының нәтижесінде
ұйымшылдықты анықтаудың басты әдісі болып симпатияларға,
антипатияларға негізделген талғамдарды, коммуникативтік актілерді,
арақатынастарды белгілеу саналды, ал психологтың топ ұйымшылдығын
көтеруге қатысты тәжірибелік ұысыныстары оның социометриялық
құрылымының өзгеру мүмкіншілігімен байланысты болды.[20 .б.25-26]
Ұйымшылдықты зерттеудің мұндай бағдарламасы ережелер мен
құндылықты бағыттарды қарастырмайды. . Шетелдік психологияда
қабылданған ұйымшылдықты зерттеу әдістемелерінің көпшілігі мына
жорамалға сүйенеді: топтағы қарым-қатынастың жылдамдығы, жиілігі
және саны мен оның ұйымшылдығы арасында тікелей байланыс болады,
сондықтан өзара оң немесе теріс талғамдардың саны мен күші бұл
ұйымшылдық белігісі. Бұл жерде жеке адамдар арасындағы байланыстардың
жиілігі мен саны сондай-ақ олардың ұзақтығы оптың ішкі бірлігіне
байланысты болатыны қарастырылмаған. Топтық және жеке белсенділіктің
бастаулары , көзқарастардың , тұрғылықты бағыттардың және режелердің
қалыптасуы - мұның бәрі, тұлғааралық қарым-қатынас пен қатынастардың
эмоцианолдық деңгейінің туындысы түрінде қарастырылады.
Отандық психологтар ұжымдық ұйымшылдықты оның маңызды
сипаттамасы ретінде - мақсаттарды , міндеттерді және идеалдардың
ортақтығын мойындаудан туған оның бірлік өлшемдері түрінде
қарастырады. Сондықтан ұйымшылдықты анықтау үшін және оның
білдіретін индекстерді алу үшін отандық ғалымдар бірлескен топтық іс-
әрекеттің мазмұндық сипаттамасына жүгінді. Осылайша ұйымшылдықты,
стратометриялық концепциямен байланыста болатын, ұжымның құндылықты
бағытталған бірлігі ретінде қарастыру түсінігі пайда болды.
Топтық ұйымшылдықтың көрсеткіші болатын құндылық – бағыттағы бірлік
топтың ішкі байланыстар жүйесінің интегралдық сипаттамасы ретінде
білінеді. Бұл жүйе , топ іс-әрекеттінің мақсатқа жетуде және осының
барысында оның құндылықты бағыттарын жүзеге асыруда аса маңызды
болатын объектілерге байланысты топ мүшелерінің көзқарастары мен
ұстанымдарының, бағалауларының, пікірлерінің ұқсастық деңгейін
көрсетеді.
Ұйымшылдықты анықтаудың экспериментальдық бағдарламасы негізінде
басты көрсеткіш - ұйымшылдық индексі ретінде қандай да бір
объектілерге қатысты топ мүшелерінің пікірлерінің немесе
ұстанымдарының көрсеткіші ретіндегі топтың құндылықты бағытталған
бірлігі топ мүшелерінің ұстанымдары мен бағалауларының сәйкес келуін
білдіреді. Бұл бағыттардың жан-жақтылығы топ ұйымшылдығының
сақталуына кедергі болмайды. Ұжымдағы құндылықты бағытталған бірлік
-бұл алдымен , іс және адамгершілік салаларындағы бағалаулардың,
бірлескен іс-әрекеттің мақсаттары мен міндеттеріне деген
көзқарастардың жақындасуы. Құндылықты бағытталған блогының жоғары
деңгейі топтың қарым-қатынастық тәжірибесінің нәтижесінде жасалып,
қоғамға пайдалы сипаттағы топтың бірлескен іс-әркет белсенділігінің
салдарынан пайда болады. Ол топ мүшелері мен тұлғааралық қатынстардың
барлық феномендері арасындағы қарым-қатынастың негізін салады.
Сондықтан топтағы ара-қатынастардың сипатын – ұжымдық сипаттағы
бірлескен іс-әрекеттің нәтижесінде пайда болатын , топ мүшелерінің
көзқарастары мен құндылықты бағыттарының бірлігі білдіреді. Барлық
алынған экспериментальдық мағлұматтар топтағы адамдардың ара-
қатынастары бірлескен іс-әрекеттің мақсаттарымен , міндеттерімен және
құндылықтарымен белгілі бір деңгейде жанамаланады.
Ұжым аралығы жайлы анықталған ұжымдық теңестірулер мен
құндылықты бағытталған бірліктен басқа , бірлескен іс-әрекет нәтижесіне
жауапкершіліктің артуының ұқсас феноменінің болуы немесе болмауы
арқылы айтуға болады. Яғни топтағы функциялар мен рөлдер анық бөлінуі
керек, алайда, топ және топтық іс-әрекет динамикалық құбылыстар.
Топтың барлық мүшелерінің атқаратын барлық қыметтерін толығымен атап
көрсету және барлық рөлдік күтулерді алдын-ала келістіру
мүмкіншілігі әрдайым бола бермейді, әсіресе іс-әрекет шығармашылық
сипатта болса. Мұндай жағдайда рөлдік күтулерді келістіру түріндегі
бірлік тұлғаның ұжымдағы шынайы интеграциясын қамтамасыз ете алмайды.
Бұл жағдай топтық іс-әрекеттің мақсаттық сипаттамаларына ғана жүгініп
қоймай, ортақ мақсатты көздейтін өз жолдасына қатысты әрбір ұжым
мүшесінің жеке ұстанымында көрінетін оның адамгершілік негізіне де
жүгіне отырып, құндылықты- бағытталған бірлікті, ұжым ұйымшылдығының
негізгі және маңызды көрсеткіші ретінде қарауға қайта оралуға
мәжбүр етеді.
Жоғарыда қарастырылған құндылықты бағытталған бірліктің
түрлерінің барлығы ұйымшылдықты белгілі объект бойынша бағыттардың
сәйкес келуін қарастырады. Топтағылардың барлығы бірін-бірі көреді, бір-
біріне ортақ адамгершілік ұстаныммен қарайтынын байқалатын бірлік
жағдайларын қарастарайық. Дәл осы жерде, жауапкершілік арту феномені
айтылған. Шетел психологтары жауапкершілік арту феноменің адамның жеке
психологиялық сипаттамасы ретінде қарастырады. Оның пайда болуы
төмендегі айнымалыларға байланысты. Қатынас жасаушы жеке адамның
ерекшеліктері (қорғанысы жоқ; тартымды немесе тартымсыз); іс-әрекет
жағдай ( кооперативтік немесе бәсекелестік); іс-әрекет құрылысы (жеке
операциялардың ретпен немесе бірлесіп орындалуы) Әдетте жауапкершілік
арту актілерін белігі бір әлеуметтік ортамен , белгілі бір маңызды
әрекетпен байланыспаған , ойын жағдайларында зерттейді.
Психологтар жасаған эксперименттік жауапкершілік арту сипаты
топтың даму деңгейіне байланысты болатынын көрсетті. Ұжымдағы
жауапкершілік арту актілері көбінше объективтік сипатта болады.
Ұжымның әрбір мүшесінің ортақ іске қосқан үлесі, бірлескен іс-әректің
табысы немесе табыссыз болуына қарамастан дұрыс бағаланады. Ұжым
деңгейіне жетпеген топтарда қарама-қарсы көрініс байқалды. Бірлескен іс-
әрекет табысқа жетсе – әрбір сыналушы өзінің үлесін атап көрсетуге
тырысты. Ал табыссыз болған кезде кінәсін басқаларға аударуға дайын
болады, немесе тіпті болмаса объективті жағдайларға . Мұндай топтағы
жауапкершілік арту актілері субъектінің жеке пихологиялық ерекшеліктері
бойынша жасалған деп айтуға болады. Бұл - батыс психологтары
экспериментальлды тұрғыдан анықтаған , барлық топтарға таратқан ,
олардың даму деңгейінен тәуелсіз болатын заңдылықтармен байланыстардың
ықпалы білінетін сала.
Шынайы орындалатын және әлеуметтік тұрғыдан бағаланатын іс-
әрекеттің табысты немесе табыссыз болуына жауапкершіліктің дұрыс
бөлінбеуі топта келіспеушіліктер туғызады. Іс-әрекетке қатынасушылардың
барлығы ортақ іске қосқан өз үлестерін объективті түрде мөлшерлей
алмайтындықтан, олардың бағалаулары анық субъективтік сипатта болады.
Ұжымның адамгершілік кіші субъективизмнің дамуына кедергі жасайды және
ұжымның барлық мүшелері қабылданған адамгершілік нормаларына байланысты
оның мүшелерінің келісімде болу шарттарын қалыптастыруға ықпал етеді.
Нағыз ұжымдарда сәтсіздіктер болса әрбір жеке адам алдымен өз- өзін
тергейді; ол ортақ мақсатқа жету үшін барлық мүмкіншіліктерін
пайдаланады ма және кінәлі болса- жауапкершіліктен бас тарпайды ма. Егер
өз мақсаттарына жетсе , онда оның мүшелері жетістікті тек өздерінен
ғана тануға ұмтылмайды, олар жеткен жетістіктер ұжым күшінің жемісі
екенін анық түсінеді.
Өздерін құрайтын факторларға , сондай-ақ өздерінің даму деңгейіне
байланысты бір-біріне ұқсамайтын әр түрлі топтар сияқты, осы
топтарға енетін жеке адамдар да өздерінің іскерлік және жеке басының
қасиеттеріне, беделімен мәртебесіне байланысты айрықшаланады. Бұл
айырмашылықтар жиынтығы топтық бөлінсітің алаланған көрінісін білдіреді.
Топқа алғашқы рет түскен кез келген адам Кімнің кім екенін білу үшін
көп уақыт жұмсайды. Психологияда ұзақ педагогикалық жітік бақылауды
алмастыруға мүмкіндік беретін және тәрбиешінің жұмысын жеңілдететін
арнайы әдістер бар.
Ұжымның дамуы кезендері, олардың бір-бірімен сабақтастығы.
Оқушылар ұжымы үш кезеңнен өтеді. Ұжымның дамуы кезеңдерін айқындаған
А. С. Макаренко . Ол балалар ұжымы дамуының мақсатына, іс- әрекет інің
мазмұнына, тәртібіне, балалардың ара-қатынасы тәуелдігіне байланысты
ажыратты.
Бірінші кезенде оқушылар ұжымы жеткіліксіз ұйымдастырылған топ.
Сондықтан мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшінжұмысты талап қоюдан
бастайды. Талап іс-әрекетінің барысында орындалуғатиісті нақты міндеттер.
Талап қою балаларды мәнез-құлық нормасына үйрету, әлеум еттік тәжиірбеге
тарту. Бұл кезенде балалар ұжымы сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдай
бастауыш сыныптарда және әр мектептен біріктірген оқушылардың жоғарғы
сыныптарда болуы мүмкін.
Бұл кезенде ұжым іс – әрекетінде белсенді, ынталы, оқушыларға сүйену
керек. Ұжым өміріне мұндай тәсіл сынып белсенді жұмыс істейтін оқушылар
тобын көбейтуге және балалар мен мұғалімдердің жұмысты бірлесіп істеуіне
әсер етуі мүмкін.
Бірінші кезең аяқталуы үшінмына мәселелерді еске алған жөн:
-ұжымды нығайтуға бағытталаған мақсаттарды анықтау;
-ұжым іс-әрекетінің дамуы.
-жеке адам арасындағы қарым – қатынас іскерлік және гуманистік
қатынастардың пайда болуы;
-барлық ұжым мүшелері қолдайтын белсенділер тобының бөлінуі.
Бұл кезенде мұғалімнің негізгі қызметі-оқушылардың ұжымдық іс-
әрекеттеріне қатыстыру,ұжымды балаға педагогикалық ықпал жасайтын құралға
айналдыру.
А. С: Макаренко ұжымды нығайту үшін тәрбие жұмысын барлық ұжымды
тәрбиелеуден бастау қажет .
Екінші кезенде ұжым өзін-өзі басқаруға, яғни сынып жетекшісінің
ұйымдастырушылық қызыметінен тұрақты ұжым органдарына көшеді. Сондықтан
бұл кезенде белсенді топпен жұмыс істеудің манызы зор. Мысалы, жұмысты
бірігіп жоспарлау, әр түрлі оқу, қоғамдық еңбек тапсырмаларын
орындау,әрбір ұжым мүшелеріне көмектесу,іс- әрекеттерін бақылау т.б.
Мұалімнің қызмет-коммуникативті, яғни балалармен байланыс
жасау,ұжымыныңөмірі үшін оқушылардың ынтасынқуаттау, жалпы міндеттерді
орындауда барлық оқушылардың күш -қуатын нығайту.
Ұжымның бұл даму кезеңінде параллельді ықпал жасау принипті
қолданылады, яғни тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады..
Үшінші кезең- бұдан былай белсенді топтың және ұжым(сынып) іс-
әрекетінің дамуымен сипатталады, онда қоғамдық өмірдегідеректерді,
құбылыстарды бағалауда қоғамдық(ұжымдық) пікір пайдалылады. Бұл саты
ұжымның өрлеу кезеңі. Ұжым өмірінде, оқушылар арасында жалпы істі бірлесіп
орындаудың арқасындаұжымдық, гуманистік қатынастар дамиды, демек,ұжымда
тілектестік, бір-біріне ілтипатты болу, жолдастарының қуанышына,
мұқтажығына үн қатуғадайын тұру,мінез-құлық нормасын сақтау, нормаға бағыну
сияқты болымды қасиеттер пайда болады.
Ұжым қоғамдық пікірмен сипатталады. Қоғамдық пікір-бұл ұжым
мүшелерінің талаптарды, пікірлерді бағалаудағы бірілігі. Бұл
біріліктіұжым кейбір ұғымдар және құбылыстар жайындағы пікірлерді
мақұлдайды немесе кіналайды. Демек, ұжымдық талқылау, бағалау, жариялылық,
әрекеттілік- қоғамдық пікірлердің негізгі ерекшелігі.
Оқушылар ұжымын нығайту мен қалыптастыруда аса манызды мәселелердің
бірі-ұжым алдындағы мақсатты-перспективаны таңдау. Осыған орай, А. С.
Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын, орта және қашық атты
перспективаларын еске түсірген жөн.
Жақын перспектива- бұл күнделікті өмірде пайда болып жеке адамды әр
түрлі іс- әрекетіне ынталандыру, қызықтыру. Егер балалар алдында
қуанышты, қызықты істерболмаса,онда олар өмір сүре алмайды. А. С. Макаренко
адам өмірін шын ынталандыруды ертенгіқуаныш- деді.
Жақын перспективаға жарыс, саяхат, жексенбілік серуен, цирк, музей
және көрмеге бару, үйірмелердегі қызықты жұмыстар т. б. Жатады.
Орта перспектива- бұл перспективаға балалар лагеріне бару, жыл сайын
өткізілетін ән, сурет сайыстарына қатысу, әдибет, эстетикалық тақырыптарға
пікірталас өткізу т. б.жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте
қуаныштыболады.
Қашық перспектива- бұл ұжымның немесе жеке адмның бір істі ұзақ мерзімде
орындауға талаптану мақсаты. Қашық перспективаға келешек мамандықты тандау,
білім алу, мектеп бітіргеннен кейін халық шаруашылығында жұмыс істеуге
тілек білдіру немесе орта және жоғары арнайы оқу орындарына түсу жатады.
Қоғам адамдары қашық перспектива арқылы мүмкіндігінше ұжымға, Отанға
пайда келтіру тиіс. Бұл перспектива жақын және орта перспективалармен
мызығымыс байланыста іске асырылды.
Осы перспективаларды оқу және тәрбие барысында тиімді пайданалуда әрбір
мұғалімді міндеттері: перспективаны баланың, сыныптың, мектептің пайдасцы
үшін тандап ала білу; екіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін және жалпы
дайындық дәреженің еске алу.
Ұжым өмірінде дәстүрдін үлкен тәбиелік маңызы зор.
А. С. Макаренконың сөзімен айтқанда, дәстүр ұжымды бекітеді.
Дәстүр ұжымды нығайтады, оның өмірін толық , тұрақты, ықпалды және
тартымды етеді. Ұжымның жалпы өмірінде дәстүрдің көптеген түрлерін байқауға
болады, мысалы , мектеп мерекесі, сайыстар, олимпиадалар, соңғы қонырау,
артта қалған оқушыларға көмектесу, дәлдік дәстүрлері т.б.Барлық дәстүрлер
үшін жалпы мәселе ұжым абыройы үшін күресу .
Дәстүр- бұл тарихи қалыптасқан, бір буынаң екінші буыынға беріліп
отыратын қоғамдық өмірдегі, ұжымдағы адамдардың қатынастарын көрсететін
нормалар мен принцептер.
Мұғалім және балалар ұжымы
Тәрбиеші тарапынан ақылмен басшылық жасау жағдайында ғана коллектив
жеке адамды қалыптастырудың маңызды құралы бола алады.
Ұжымды тиімді басқару тәрбиешінің коллектив мәселелерін: әсіресе,
өзін – өзі басқару іс -әрекеттері мен қарым- қатынастарды ұйымдастыруды,
коллектив пен жеке адамның дамуы сияқтыларымен теориялық терең қаруланған
жағдайда ғана мүмкін болмақ. Басқаруда, сонымен қатар балалар
коллективтеріне басшылық етуде жасы үлкендердің бірігіп күш жұмсауының
маңызы аса зор .
Мұғалім барлық жағдайларда да балалар коллективін ұйымдастырушы
ролінде болады. Оның бұл міндеті, әсіресе төменгі класс оқушыларымен жұмыс
істегенде аса айқын көрінеді. Бастауыш класс коллективтерінде болатын
байланыс пен қарым- қатынас берік емес, төменгі класс оқушыларының
коллективтік өмірден тәжірибелі болмашы, олардың ұйымдастыру іскерлігі
нашар дамыған. Сонымен бірге, атап айтқанда, бастауыш кластарда.
Оқушылар ұжымындағы байланыстар мен өзара қарым – қатынастар
Байланыс орнатуда оқушылардың балалық қарым -қатынастарына сеніп,
олардың қалыптасуын бетімен жіберуге болмайды. Коллективтік байланыс
бірігіп атқарған іс -ірекет барысында, мынадай жағдайларда пайда болады:
балалар бір оқиғаның тек куәгері ған болып қана қоймай, оны өз
басынан өткізсе;олар өздері үшін көздеген мақсаттарына жету жолында
бірігіп іс -әрекет істесе;бәрін толқытқан мәселені талқылағанда және
толық сана-сезімді жауапкершілікпен шешім қабылдаса.
Жеке адам байлығы оның қарым-қатынастарының байлығына байланысты екені
туралы. Қ. Маркстің болжап айтқанын есте сақтау керек. Байланыс пен қарым-
қатынас коллектив өмірінің жағдайын жасайды. Ол мынадай жағдайларда қолайлы
болмақ: егер коллектив мүшелері ортақ міндеттерді шешуге мүдделі болса
коллективте тілектестік қарым-қатынастар үстем болса; коллективтің әрбір
мүшесінің тағдырына деген мүдделілік болса.
Осы жағдайларды сақтаған кезде коллектив жеке адамға күшті ықпал
жасайды, өйткені ол оны қорғайды, оған көзқарасын сақтайды, коллектив
тарапынан оның құлқын бағалайды.
Ұжымдық байланыстарды қалыптасуда оқушылардың сезімінің маңызы зор.
Егер ұжымдық байланыстар ұжым мүшелерінің бір-біріне ілтипат сезіміне,
өзара мүдделігіне негізделген болса, олар жеке адамның гүлденіп өсуіне
жеткізеді. Мұның керісінше, егер ұжымдық байланыс үрейлену сезіміне, бірін-
бірі құтқару сезіміне негізделсе, бұл жеке адамды езіп, меңгіртіп жіберуге
апарып соғады. Ұжымның жеке адамға деген ықпалы, сондай-ақ, оқушының
ұжымдағы жағдайына байланысты. Ол әр қилы жағдайда атап айтқанда, оның
білім дәрежесіне, ақыл-ойының даму денгейіне, мінез-құлқына, денсаулық
жағдайына және басқа дәлелдерге үйлесіп жатады. Кейбір балалар колектив
өміріне ешбір қиындықсыз еніп кетсе , басқалары ұзақ уақыт ұжымның өзіне
тиісті орнын таба алмайды да, мұны уайымдап, қиналды. Бұл жағдайда тәрбиеші
сырттан бақылаушы позицяны ұстап тұра алмайды. Оқушының коллективпен
қатынасының сипатына қарай түрліше іс-әрекет жасайды. Кейде ұжым өміріне
болмаша түзету енгізсе болғаны оқушының жағдайы қалыптасады. Басқа
жағдайларда ұжыммен де, оқушымен де жұмыс жүргізуге тура келді. Ұжыммен
жұмыс істей отырып, тәрбиеші әрбір тәрбиеленушіні көзден тас, көңілден тыс
қалдыра алмайды.
Сонымен коллективтің дамуы-коллективтік іс-әрекетті ұйымдастыру
процесі, қарым-қатынастардың қалыптасуы процесі, мінез-құлық мотивтерін
дамуы процесі болып табылады.
1.2 Тұлғаны ұжымда тәрбиелеуде психологиялық заңдылықтары.
Оқушылар ұжымы -тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет. Тұлға жан-жақты даму
мүмкіншілігін ұжымынан алатын болғандықтан ұжымда тұлғаның бас
бостандығы болуы басты шарт болып табылады. Балалар ұжымын ұйымдастыру
қажеттігі қоғамның өзі біртұтас ұжым ретінде өмір сүретіндігінен
туындайды.
Қоғамда ұжымдарды ортақ іс-әрекеттерінің түрлеріне қарай
ажыратады. Мысалы, кәсіпшіл ұжымдар (өндіріс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 Оқу - тәрбие үрдісінде балалар ұжымы қалыптасуын педагогикалық -
психологиялық негіздері
1.1 Ұжым. Ұжым түрлері. Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлі. 5
1.2 Тұлғаны ұжымда тәрбиелеуде психологиялық заңдылықтары. 20
1.3 Ұжым және жеке тұлға
27
2 Балалар ұжымының қалыптасу деңгейін анықтау әдістерін қолданудың мәні.
2.1 Ұжымның қалыптасу деңгейін анықтау әдістері
30
2.2 Коллективтің қалыптасу процесі
. 37
3 Ұжымның деңгейің жетілдіру жолдар.
3.1 Оқушылардың ұжымын қалыптастыру.
3.2 Эксперементтің нәтижелері.
Қорытынды.
44
Пайдаланылған әдебиеттер
62
Қосымшалар
Кiрiспе
Жеке адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа топтармен,
адамдармен қарым – қатынас жасайды. Бұл адамның қызмет немесе оқу
орнындағы адамдардың топтары болуы мүмкін. Ал ұстаздар мен оқушылар
белгілі бір мезгіл ішінде мақсат – мүдделері топтасқан ұжым құрып, ресми
топқа айналады. Бұл топтағы оқушылар топ ішіндегі әлеуметтік -
психологиялық жағдайды мақсат етіп, қарым қатынасқа түседі. Адамдар
топтасуының ұйымдасқан түрі – ұжым. Ұжым деген ұғым ой – пікірі,
көзқарасы, тілек - ниеті бір бағыттағы адамдар бірлестігі дегенді
білдіреді. Ұжым мүшелерінің мақсат бірлігі олардың өзара қарым –
қатынасының негізі болып саналады. Ұжымның түпкі мақсаты – адамдардың
игілікті мұрат – мүдделеріне сәйкес істерді атқарып, қоғамның дамуына өз
үлесін қосу. Ұжым – топтың ең жоғары деңгейде ұйымдасқан формасы,
мұндағы қарым – қатынас жалпы мақсатты іс – әрекеттер арқылы жүзеге
асып, әрбір адамның қоғамдық мақсат – мүддесімен ұштасып жатады.
Ұжымдық қарым – қатынастың негізгі обьектісі - адамдардың ұйымшылдығы
мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым мүшесінің көңіл –
күйі, болашақ мақсат – мүддесі әлеуметтік психологияда өзекті жайт ретінде
дара түрде қарастырылады. Бұл мәселелердің барлығы ұжымдық мүдде деп
саналады. Әлеуметтік психологияда түрлі психологиялық феномендерді түсінуге
қажетті ортақ теориялық негіз жоқ. Әлеуметтік психологияның өкілдері кез –
келген әлеуметтік топты сырттай байланысқан және өзара әрекеттесетін
жеке адамның механикалық агрегаты ретінде көруге дайын. Әлеуметтік
міндеттердің қалыптасу заңдылықтары жайлы көзқарастарының эволюциясы
салдарынан ұжым психологиясы пайда болуы оның қалыптасу заңдылықтарын
зерттеуге А.С. Макаренко үлкенүлесқосты. Ол ұжымдасудың маңызды сипаты
ретінде бірлескен әлеуметтік - позитивтік іс – әрекетті қарастырады.
Адамдардың ерекше ұйымшылдығының арқасында олардың мүдделерінің бір –
бірімен ұштасып, бір женнең қол, бір жағадан бас шығаратындай
халге жетуі, топтың психологиялық ахуалының арнауы, дамудың биік деңгейіне
көтерілу – ұжымның басты белгісі. Кез келген топтың көп жағдайда ұжым
деңгейіне көтеріле алмайтыны да көбінесе осындай топта келеңсіз
жағдайлардың орын тебуінен туындайды. Осы жөнінде Н.К. Крупская өзінің бір
мақаласында : “Осы заманға тәрбиенің, осы заманғы міндеттердің бірі –
балаларды ұжымды түрде жұмыс істеуге және өмір сүруге үйрету”- деп жазды.
Әр адам топта қандай болмасын белгілі бір рөль атқарады. Адамның топқа
ықпал ету дәрежесі оның жеке басының қасиеттеріне тәуелді. Орамды ақы
терең сезім, күшті ерік – жігер, қажыр -қайрат, қабілеттілік осының бәрі
ұжым игілігіне айналса, кісінің рухани өмірі бай болса, ел соғұрлым топ
ішіне тез сіңіп беделі де жоғары болады. Ал, адам өзін ұжымнан жоғары
қайса, әсіресе оған қарсы келуге тырысса, тәкаппарлық көрсетсе, оның
жұртқа ықпалы төмендеп, бара – бар беделінен айырылатын болады.
Жерден жұлып алынып, құнарсыз құмға тасталған өсімдіктің өмір сүруі мүмкін
емес екені сияқты, адамның да қоғамнан тыс болуы мүмкін емес”деген А.
Толстой Сондықтан да адамның жеке басының психологиясын ұғыну, үшін ең
алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай
топтың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс – тәжірибесін білуіміз
қажет әлеуметшіліксіз дейді Х. Досмұханбетов – қазақта ұлт тіршілігі,
ұл мемлекетті болуға мүмкін емес. Онда әлуметшілік құру үшін елдің
өткен -кеткен жұмысын бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек”
Ұжымдық іс-әрекет жөнінде В.Шаталов “Ілім ұжымдық үрдіс деп өзіндік
іс-тәжірибесін ұсына отырып, автор “ тірек сигналдарын” құрастыруда
өзара көмек әдістерін оқушылардың ұжымдық әрекетін өзіндік формасы
деп таныды . Қазіргі кезеді А.С. Макаренко идеясын дамытуда И.П.
Ивановтың “ Комунар әдісі” әсер етеді.
Бұл әдістің мәні ұжым өмірінің айқын бейнесін ұйымдастыру осы мәселе
жұмыс болса да жеңіл атқарылады. Топтағылардың бір-бірімен үйлесімділігі
жарасса , яғни брінің қылығы екіншісіне ұнайтын болса, олар бір-бірінің
мінез-құлқын, қарым-қатынасын жатырқамай дұрыс қабылдаса онда психологиялық
үйлесімнің болғаны. Бұл – ұжымдағы артық істің табысты болуына ондағылардың
өз қызметінен рахат, ләззат алуын қамтамасыз етуіне мүмкіндік беретін
психолгиялық жағдай. Тату – тәтті өмір сүретін ұжымда ұрыс-керіс болмайды,
шығармашылық іске, білімді терең меңгеру мен саналы тәртіпке аса қажетті
ануал орнайды, қолайлы жағдай жасалады.
Зерттеу мақсаты: Балалар ұжымының қалыптасу деңгейін анықтау
Зерттеу міндеті: 1. Зерттеу тақырыбына сай ғылыми- теориялық
әдіснамалық әдістерді талдау сарлау.
2.Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлін анықтау
3. Ұжым мен жеке тұлғаның үйлесімді байланысын
белгілеу.
Зерттеу нысаны: Ұжымның даму үрдісі
Зерттеу пәні: Оқушылар ұжымын зерттеу, қалыптастыру
әдістері.
Зерттеу болжамы: Егер ұжымның даму деңгейін дұрыс қалыптасып және
ондағы психологиялық ахуал жетілдірілсе, онда
сыныптағы балалар жақсы қарым-қатынаста болар еді.
1ОҚУ –ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ БАЛАЛАР ҰЖЫМЫ ҚАЛЫПТАСУЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұжым. Ұжым түрлері. Ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің рөлі.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас психолгиясы.
Жеке адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа да әр түрлі
топтармен , адамдармен істес болып, өзара тығыз қарым-қатынас жасайды.
Бұл адамның қызмет немесе оқу орнындағы, сондай-ақ, өмір сүретін
ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін. Ал ұстаздар мен
мектеп оқушылары белгілі бір мерзім ішінде мақсат-мүдделері
топтасқан ұжым құрып, ресми топқа айналады. Бұл топтағы шікірттер
мен жетекшілер топ ішіндегі әлеуметтік- психологиялық жағдайды
мақсатты түрде істес, пікірлес болып, қарым-қатынасқа түседі. Мұндай
жағдай ұстаздардан арнайы білімділік пен дағдаларды талап етеді.
Ондағы мақсат- әр адамның әлеуметтік орнын, қоғамдық мәнін білу.
Жеке адамның әлеуметтік орнын , қоғамдық мәнін білу . Жеке адамның
өзі де – қоғам мүшесі әрі әлеуметтік тұлға. Сондықтан, оның өмір-
тіршілігіндегі әрбір қимыл-әрекеті, ісі қоғамдық өмірдің көрінісі
болып табылады. [4.б. 13-14]
Шартты және байланысты топтар- әлеуметтік психологиядағы топтың
екі түрі. Шартты топқа жататындарды зерттеуші олардың белгілі бір
тұрақты қасиетіне орай ажыратады. Бұл топтарға адамдардың, мысалы,
жас ерекшеліктеріне, жынысына, ұлттық белгісіне не мамандығына т.б.
сәйкес бөлінуі мүмкін. Дегенмен, олар белгілі бір ерекшеліктеріне орай
осы топқа қатынаста тұрады. Шартты топқа, мысалы, мектеп жасына
дейінгі балалар жатады деп есептеліп, сол жастағы бірнеше бала
іріктеп алынып зерттеледі. Мұндай зерттеу әлеуметтік психологияның
объектісіне жатады.
Байланысты топ- белгілі кеңістік пен мерзім арасында мақсат-
мүдделерінің бірлігіне сәйкес біріккен адамдар тобы. Мәселен , бір
сыныптағы оқушылар, мектептегі ұстаздар мен тәрбиешілер ұжымы,
жұмысшылар бригадасы, әскери бөлімдер, отбасының құрамы -мұның бәрі
байланысты топтар деп аталады. Әлеуметтік психология үшін бұл
топтардың маңызы ерекше. Отбасы -адамдардың алғашқы табиғи тобы. Сол
топтардан рулар қалыптасты. Бірлесіп еңбектену нәтижесінде адамдар
кооперациялар құрды. Ал кооперациялар адамдардың шын мәнісіндегі
еңбек тобы болып саналады.
Байланысты топқа адамдар белгілі бір жағдайда бірігіп ,
ресми емес топ құрайды. Мысалы, пойыз ішіндегі бір купеде еле
жатқан жолаушылар біршама уақыт өткен соң өзара тіл табысып,
станцияларда бірі қажетті нәрселер сатып әкеледі , енді бірі
өзгелерді сөзге айналдырады, қалжың әңгімелер айтып, қасындағыларды
көңілдіреді. Сөйтіп, кездейсоқ адамдар тобы арасында қарым-қатынас
орнайды. Әдетте, мұндай топ өз арасындағы біреуді басшы тұтып,
қалғандары оның айтқандағы біреуді басшы тұтып, қалғандары оның
айтқандарын тыңдайды. Өздерінше ішкі топ болып бірігуі олардың
еркінен тыс сыртқы факторларға байланысты. Ұйымдасқан осындай бір
топ сыртқы арқылы бірігеді. Бұған әскери бөлімдерді жатқызуға болады.
Кейде ресми және бейресми топтар бірін – бірі толықтырады. Мәселен,
өнеркәсіп саласындағы өндіріс бригадасының ұйымдасып еңбектенуі, ресми
топтағы қожалық шаруашылығы, фермерлер, және жеке меншіктік ретінде
құрылған өндіріс бірлестігі осыған мысал бола алады.
Топтар басшысыз не жетекшісіз болмайды. Кез – келген топтың сайлап плған,
не белгілеп қойған басшысы болады.Әдетте, топ алға қойылған мақсат –
мүдделерін жүзеге асыру үшін ынтымақты болып, сайланған басшының
жетекшілігімен әралуан істерді атқарады. Топ мүшелері істерінің нәтижелі
болуы жетекшіге байланысты. Тәжірибелі ұстацз, тәлімгер мен тәрбиеші сынып
ішіндегі топтарды қозғаушы күш етіп тәрбиелеп, оларды пайдалы істерді
орындауға бағдарлап отырады
Ұжымдық топ. Адамдар топтасуының ұйымдасқан түреі – ұжым. Оның шығу
тегі – отбасы. Отбасы – белгілі бір тайпаның не рудың негізгі бөлшегі.
Адамдардың әлеументік өмірінің тірегі де – осы отбасы. . Ұрылар мен
гангстерлердің бандасы да – топ. Бірақ, олар ұжым емес. Олардың
ұйымдасуының ішкі және сыртқы мақсаттары – жеке бастың қамы , қара ниет
құлқы мен қоғамға деген зиянкестік әрекеттер.
Адамдардың ұйымдасқан тобы – ұжымның түпкі мақсаты – адамдардың
игілікті мұрат – мүдделеріне сәйкес істерді атқарып, қоғамның дамуына өз
үлесін қосу. Ғылыми тұрғыдан алғанда, әрбір жеке адам өз
қауымдастығында ерікті болғанда ғана пайдалы істермен шұғылдана алады.
Сөйтіп, қоғамға өз пайдасын тигізеді.[4.б.15]
Топтағы адамдардың өзара қарым – қатынас түрлері.
Әлеументік ортада тіршілік етуші азамат өзінің кім екенін былайғы жұртқа
өзін қоршаған орта мен сыртқы дүниеге деген қатынасы арқылы таныта
алады. Адамдар қарым – қатынасының сыр - сипаты қоғамдық өмірде ,
әсіресе өндірістік істердегі әрекетінен айқын байқалады. Топ ішіндегі
адамдардың бір – біріне тәуелділігі, бағынуы, бірлесіп атқаратын істері,
өзара көмектесуі – олардың нағыз топтық тіршілігінің заңды түрде
қадыптасуын көрсететін сипаттар. Олардың арасындағы қарым – қатынастардың
мазмұнды болуы түрлі әлеументтік жағдайларға және әрбір азаматтың
дарадық нақты іс - әрекеттеріне байланысты. Мұндағы өзекті мәселе -
адамдардың қоғамдық ісінің нәтижелі болуы мен әлеументтік мақсаттылығы.
Адамдар арасындағы тікелей қарым – қатынас бір – бірін ұнатып, қолдау
нәтижесінде өрістесе, ал жанама қарым – қатынас олардың бағалы заттарды
өзара алмасуы мен бірінің ісіе бірі бағалау нәтижесінде қалыптасады.
Мұндай қатынас негізінен ұжымдық сипат алады.
Психология пәні адамдар арасындағы жанама қатынастардың түрлі
өзгерістерге ұшырайтынын ерекше атап көрсетіп, олардың мынадай
деңгейлерде қалыптассып отыратындығына мән береді: а) диффузиялық топ – бұл
аралас топ деп те аталады, мұндай топтағы адамдардың өзара қарым -
қатынаы топтың негізгі іс – әрекетіне байланыссыз – ақ жүзеге асады; ә)
ассоциация- бұл күрделі топ, топтың іс әрекеті әрбір адамның мүддесіне
сай келетін болғандықтан, топтар ішіндегі қарым - қатынас жандана бермек;
б) корпорация, мұнда де жеке мүдделерге сәйкес қатынас ассоциациялық
негізде дами бермек; в) ұжым – топтың ең жоғары деңгейде ұйыидасқан
формасы, мұнда топ ішіндегі қарым - қатынас жалпы мақсатты іс – әрекеттер
арқылы жүзеге асып, әр бір адамның қоғамдық мақсат – мүддесімен ұштасып
жатады. [35. Б.26-30]
Ұжымдық қарым – қатынас жасаудың негізгі обьектісі – адамдардың
ұйымшылдығы мен бірлігі, топтағы психологиялық ахуал, әрбір ұжым мүшесінің
көңіл – күйі сергектігі, болашақ мақсат - мүддесі әлеуметтік
психологияда өзекті жайт ретінде дара түрді қарастырылады. Бұл
мәселелердің бәрі ұжымдық мүдде деп саналады.
Тәрбиелеу обьектісі ретінде әдетте жеке баладан гөрі, әр түрлі
сипаттар бойынша біріктірілген балалардың әр түрлі топтары қарастырылады.
Адам тұлға ретінде топта қалыптасады, топ ішіндегі қатынастарды тікелей
көрсететін амалданған көрсеткіш. Тұлға үшін топтың маңыздылығы мынада: топ
– белгілі бір әрекеттер жүйесі. Топтың өзі белгілі бір әрекет түрінің
субьектісі болады және сол арқылы қоғамдық қатынастардың жүйесіне енеді.
Топ ұғымының шығуы күрделі . Европада бұл сөз ғасырдың аяғынан
кейін пайда болды. Дәл осы кезде француз суретшілері италиядан техникалық
терминді отанына әкеледі.
Қазіргі уақытта бұл техникалық ағым толығымен ысырылып, топ ғ
ұғымы психологияда берік бекітіледі. Алайда бұл құбылыстың күрделілігі мен
бір мағыналы болуы соншылықты , оған бір мағыналы анықтаманы ешкім
бермеді, сипаттардың бірқатарын атаумен шектелді. Топты төмендігідей
сипаттағы жеке адамдардың жиналысы құрайды деп санады: а) біріменбірі жиі
қатынас жасайтын; ә) здерін бір топтың мүшелері деп санайтын; б) өздерінің
қызығушылықтары бойынша жалпы нормаларды бөлісетін; в) рөлдер бөлісінің
бірдей жүйесіне қатысатын; г) бірдей обьектілер метн және идеалдармен өзін
теңестіретің; д) топты қанағаттанудың қайнар бұлағы ретінде қабылдайтын; е)
кооперативтік өзара байланыста болатын; ж) өздерін біртұтас сезінетін; з)
өздеріне қатысты іс – әрекеттерді реттейтін. Бұл тізімнің кеңеюі мүмкін
және бұл параметрлер саны шексіздікке ұмтылады. Топқа неғұрлым қатаң
психологиялық анықтама беру жайлы айтатын болсақ, онда юелгілі бір
сиапттамалар негізінде әлеуметтік біртұтастықтан бөлініп шығатын шамасы
шектелген бұл жалпыламалық болып табылады. Топтарды өлшемі бойынша былайша
бөлк кең таралған: үлкен, шағын топтар. Үлкентоптар шынайы және шартты
болып бөлінуі мүмкін. Шынайы топтар дегеніміз - белгілі бір іс- әрекетке
түсетін күрделі түрде ұйымдасқан дамадар тобы (мектеп ұжымы, зауыт ұжымы
және т.б.). Шартты топтар бір бірімен тікелей не жанама обьективтік
арақатынас жасамайтын субьектілерден тұрады. Олардың әлекметтік және
психологиялық сипаттамалары ортақ болады (ұлттыұ, жас шамасы, жыныстық және
т.б.) Үлкен шартты топтарды зерттеу олардың мүшелерінің дамуын болжауға
және оларға қатысты өзінің стратегиясын жасауға мүмкіндік береді.
Шағын топтар бұл ортақ мақсаттармен немесе міндеттермен
біріктірілген, әлдеқашанда тікелей қатынас жасайтын жеке адамдар. Ішкі
құрылысының қарапайымдылығы шағын топтың ерекшелігі болып табылады. Шағын
топта, әдетте, беделді лидер немесе беделді жетекші болады. Топ
мүшелерінің арақатынасын реттеуші ұйымның сипатына байланысты топтпрды
бөле отырып ресми емес ұйымын адамдардың психологиялық арақатынасы
қалыптастыратын ішкі құрылымының сырттан берілетінін болжайды, ал топтың
ресми емес ұйымын адамдардың психологиялық арақатынасы қалыптастыратын
ішкі құрылымдық ерекшеліктер реттейді. Бұл топтарды мынау сипаттайды:
олардағы арақатынастар топтық іс- әрекеттің мазмұнына байланысты болмай,
симпатия – антипатияның тікелей қатынастарына ғана байланысты болады.
Мұндай бірлестіктер әдетте ерікті уақытша болып, көзқарастардың
ұқсастығымен айқындалады (экскурсия , лабораториялық зерттеуге қатысушы
адамдар тобы; емтихан тапсырушы талапкерлер). Қоғам мұндай
бірлестіктердің тіршілік етуіне рұқсат бергендіктен, мндай топтарға ресми
жақтардың болуы мүмкін.
Педагогтың, зерттеушінің алдына қойылған міндеттер арасындағы
қатынастардың жақындық дәрежесіне байланысты бірініші (жанұя, жақын достар)
және екінші (оқулық, өндірістік байланыстар); топқа қатысушылардың
құықтарына байланысты- бірдей (топтың -барлық мүшелерінің құқықтары тең
болады) және бірдей емес (құықтар мен міндеттердің белгілі бір иерархиясы
болады); көзқарастарды, қатынастарды қаламаса да жеке адам белгілі бір
жағдайларға ғана байланысты қатысады) және референттік топтар жеке адам
үшін эталон мінез – құлық үлгісі болатын. Шетел зерттеушілері шағын топқа
ерекше назар аударған. М.Г. Ярошевский бұл қызығушылықтың бастауы деп
адам іс – әрекеттерінің бөлінуінің күшеюі салдарынан жалпы қоғам өмірінің
күрделенуі, қоғамдық ағзының күрделенуін біледі. Адам өмірінде шағын
топтардың рөлі обьективтік көтерілуде, өйткені топталып шешім қабылдау
қажеттілігі өсуде.
Алайда, жалған әдістемелік ұстанымдар шетел психологтарын шағын
топтардың мағынасын қайта бағалауға әкелді. адамфакторын, адам
қатынастарын ондаған университеттер арнайы институттар және
лабораториялар зерттеді. Шағын топты психологиялық феномен ретінде
қарастырды. Ғылымдардың пікірі бойынша, бұл феноменді зерттеу тұлғаның
қаоыптасу заңдарын ғана есем, сонымен қатар қоғамның даму заңдарын да
түсіндіуге мүмкіндік берді. Шағын топтардың тұтастығы, топ ішіндегі
байланыстарды үзуге бағытталған күштерге қарсы әсер етуші олардың
құрылымының тұрақтылығы, топтың іс-әрекетінің нәтижелілігі және оның
жетекшілік үлгісімен, мөлшерден тәуелділігі, тұлғаның топтан тәуелсіз
болуы, сондай-ақ тұлғааралық қатынастардың басқа мәселелері –
эксперименталдық зерттеулердің тақырыбы болады және әлеуметтік
психологияның арнайы бөлімін -топ динамикасын зерттеуді құрды. Қазіргі
уақытта батыс психологиясында көптеген қайшылықтар бар: шағын топқа
анықтама беру әлі талқылануда, сондай- ақ шағын топтың сандық
параметрлері, оның төменгі және жоғарғы шектеулері туралы мәселе ,
топтық үрдістер ауқымды мәселесі. АҚШ психологтары бұл дағдарысты
құбылыстарға көптеген түсініктемелер беруде: лабороториялық әлеуметтік-
психологиялық эксперименттердің мәліметттері қоғамдық өмірдің шынайы
айғақтарына сәйкес келмейді; жеткілікті ғылыми мағлұматтары болмай
тұрып тәжірибелік мәселелерді шешуге бел байлайтын зертттеушілердің
кәсіби құзырлығының болмауы; және т.б. Алайда, батыстағыәлеуметтік-
психологияның қарқынды дамуының зардаптарының негізгі себебі оның
әдістемелік әлсіздігінде жатыр.[14б.13]
Американдық әлеуметтік психологияда әр түрлі әлеуметтік
психолгиялық феномендерді түсінуге қажетті ортақ теориялық негіз жоқ.
Әр түрлі топтағы адамдардың мінез-құлық заңдылықтары механикалық
тәуелділікке тіреледі. : топ қысады ал топтың мүшелері топ қысымына
бағынады немесе бағынбайды; керісінше, оларды өз ортасынан шығарып
тастайды, егер топ ішіндегі байланыстар көбейсе, онда топ жұмыла
түседі, азаяды және үзіледі. Американдық әлеуметтік психологияның
өкілдері кез келген әлеуметтік топты сырттай байланысқан және өзара
әрекеттесетін жеке адамдардың механикалық агрегаты ретінде көруге
даын.
Бұл кемшіліктер экспериментальдық зерттеулердің құрылысынан анық
көрінеді. Әдетте зерттеу объектісі ретінде кездейсоқ адамдардың тобы
пайдаланылады. Эксперимент шарттары топтың тұлғаға таза механикалық
әсер етуін бақылау қарастырған.
Әлеуметтік міндеттердің қалыптасу заңдылықтары жайлы көзқарастардың
эволюциясы салдарынан ұжым психологиясы пайда болды.[15, б 1б]
Ұжымның қалыптасу заңдылықтарын зерттеуге А.С. Макаренко үлкен
үлес қосты. Ол ұжымдасудың маңызды сипаты ретінде бірлескен
әлеуметтік- позитивтік іс-әрекетті қарастырды. Егер ұжым қоғамға
пайдалы іс-әрекеттің міндеттерін орындайтын адамдарды біріктірсе ғана
оның болуы мүмкін. А.С.Макаренко ұжымды нақтырақ былай сипаттайды:
ортақ әрекетпен, ортақ мақсатпн біріккен және басқару , тәртіп,
жауапкершілік органдары бар еңбекшілердің ерікті тобы. А.С.Макаренко
жасаған ұжымның даму кезеңдері:
-ұжымды қажет ететін қоғамдық маңызды мақсаттардың дамуы;
-тұлғаның дамуына сәйкес келетін атмосфераны жасау;
-арақатынастар нормалары;
-ұжым ішіндегі әрекет қоғамдағы бар үлгілерге сәйкес жасалады.
Сонымен, іс-әрекет принципі А.С. Макаренко жүйесінде , біріншіден,
өзі жасаған тәрбиелеуші ұжымның психологиялық-педагогикалық жобасының
орталық бөлімі, екіншіден -бұл жобаны шындыққа айналдыруды
ұйымдастырудың бастауы болды. 60 -жылдардағы ғылыми-техникалық алға
басушылық талаптары ұжымдар өмірінің әлеуметтік-психологиялық мәселесін
зерттеуге себеп болды: өндірістік , ғылыми, мектеп, әскери сондай-ақ
басқа белгілі әлеуметтік сипатпен біріккен бірлестіктері. Бұл салада
жұмыс істейтін авторлардың көпшілігі ұжымды шағын топтың белгілі
бірі ретінде қарастырады.
Алайда, 70-жылдардың басында ұжым мағынасын әлеуметтік тұрғыдан
дұрыс түсіну өздігінен көптеген нақты психологиялық мәселелерді шеше
алмайды. Ұжымдағы тұлғааралық қатынастардың ғылыми түсініктерінің
әлеуметтік -психологиялық мәселесі әдістемелік проблемаға айналды:
ұжымдағы тұлғаны және ұжымдардың зертеудің ұқсас экспериментальдық
әдістермелерін жасау және пайдалану қажеттілігі мойындалды.
Экспериментальдық амалдырдың жетіспеушілігін бәрі сезді. Зерттеушілерді
топтық динамиканы зерттеу үрдісі кезінде санды сипаттамаларды қолдануға
мүмкіндік беретін өлшеуіш әдістемелері қызықтырды.
Шағын топ эмоцианалдық сипаты басым қатынастар арқылы
қарастырылды. Топтың басқа параметрлері байланысты болатын,
арақатынастар жиілігі оның басты объективтік өлшемі болды. Қабылдаған
анықтамалар мыналармен айрықшаланады: бір жағынан, шағын топ сипаттары
психологияланған , кеңірек әлуеметтік контекстен алынған болды, ал
екінші жағына - анықтаманың жеке психологиялық бөлімі топтағы
үстірті қатынастар мен байланыстарды көрсетті. Шағын топты бұлайша
анықтау ұжымның ұқсас әлеуметтік-психологиялық концепциясын құрауға
негіз бола алмады. Алайда, жеке адамдар арасындағы байланыстарды
зерттеудегі бұл бағыт нақты әдістемелердің көбірек қорын жинады және
американдық әріптестер жасаған ұжымды зерттеудің экспериментальдық
амалдаррын қолдану мақсатымен біздің әлеуметтік психологтар соған
жүгінді.
Топтық дамудың айқын деңгейлерін сипаттайтын төмендегідей 5
шектік принциптер бөлініп шығады.
1. Байланыстың көтеріңкі деңгейі және тұлғааралық қатынастарды
байланыстыратын іс-әрекет факторларының көтеріңкі әлеуметтік
құндылығы -бұл ұжым (мәселен жұмысшылар бригадасы).
2. Егер топқа қажетті бірлескен іс-әрекет болса, тұлғааралық
қатынастарды байланыстыру мүмкін болатын көтеріңкі әлеуметтік
факторлар болған кездегі байланыстырудың төменгі деңгейі – бұл
әлеуметтік ассоциация ( мәселен , студенттердің достық
серіктестері).
3. Бірлескен іс-әрекеттің болмауынан байланыстырудың жоқтығы -бұл
диффузиялық топ (мәселен, автобус жолаушылары немесе жалпы
палатадағы аурулар) .
4. Көтеріңкі асоциалдық байланыстырушы факторлар кезіндегі қандай да
бір бірлескен іс-әрекеттің тұлғааралық қарым-қатынастарының
байланысуының төменгі дәрежесі -бұл асоциалдық ассоциация (
мәселен, бұзақы жасөспірімдер тобы).
5. Іс -әрекет арқылы байланысудың көтереңкі деңгейі және
байланыстырушы факторлардың көтеріңкі қоғамға қарсы реакциялық
сипаты – бұл корпорация ( мәселен , мафия).
Әр түрлі зерттеулерден топтың шектік өлшемін білдіретін әр
түрлі сандарды көруге болады. Бұл мәселеге әрекеттік жанамалау
теориясы тұрғысынан қарау- бұл іс-әрекеттің сәтті шешілуіне қажетті
адамдар санына байланысты топтың өлшемін анықтауға мүмкіндік береді.
Нағыз ұжымдағы топ өлшемі анықтаушы сипатта болмайды және топтық
әрекеттің мазмұнына тікелей байланысты болады. Топтың даму деңгейі
төмен болған сайын, оның тұрақтылығына қажетті оның мүшелерінің
санының мағынасы артады. Қолайлы топ болып оның өлшемінің өсуіне
немесе төмендеуіне байланысты емес, оның даму деңгейінің көтерілуіне
байланысты қалыптасады. [14б. 17-18]
Топтардың өмір сүруінің уақыт аспектілерін қарастыра отырып,
топ ішіндегі құрылымдардың келісімділігін , тәртібін , олардың бір
қалыптылығы мен қызмет етуге бейімділігін қамтамасыз ететін
интегративтік үрдістерге тоқталған жөн. Интегративтік ерекшеліктердің
болмауы, кез келген адамдар бірлестігін құлдырауға әкеледі. Топтың
даму мәселесінің шеңберінде итреграция бұл жүйенің тынышытық , тепе-
теңдік сәті ретінде қарастырылуы мүмкін. Осының нәтижесінде ,
біріншіден , оның өзгерістерінің нәтижелері белгіленеді және
бекітіледі, ал екіншіден – тіршілігінің алдыңғы кезеңдеріне
бейімделеді. Интегративтік үрдістердің айырмашылығы мынада: әдеттегі
жағдайлар да олардың тобы күнделікті қызметінде жасырын болады
және кздейсоқ кедергілерден өту кезінде ғана өзінің қатынасының
анық сиапттарын көреді. Тұлғаның топтағы интеграциясының нәтижесі
болып, тұлғаның қарым-қатынас және іс-әрекет кезінде басқа топ
мүшелерімен үйлесімділігі саналады. Топ аралығының мәселесі көп
жақты. Ұжымдағы әртүрлі аралық үрдістер топтың басқа топ түрлерінен
айырмашылығын қамтамасыз ететін алғашқы психологиялық феномен болып
-ұжымдық өзін-өзі анықтау болып саналады.[20. б. 19-21]
Егер ұйымдаспаған кездейсоқ топтағы адамның мінез- құлқы өзі
таңдаған орынмен айқындаса, онда ұжымда тағы да бір өзіндік
мүмкіншілік- тұлғаны ұжымдық өзін-өзі анықтау. Тұлға ықпалдарға
талғаммен қарай отырып, байланыстырушы факторларға -бағалауға,
сендіруге, идеалдарға байланысты біреуін қабылдайды және біреуіне қарсы
шығады.
Сонымен автономия -топқа бағыну диллеммасына ұжымдағы тұлғаның
өзін-өзі анықтауы қарсы тұрады, ал мойындалмайтын сендіру
көзқарастарына қарсы өзін-өзі анықтау жүзеге асатын, мойындалатын
еріктік актілері қарсы болады. Бұл -тұлғаның өзін-өзі терең талдауына
бағытталған жаңа зерттеулердің міндетін қалыптастыруға мүмүкіндік
берді. Егер тұлғаның қабылдаған құндылықты бағыттарынан бас тартуына
ұжым себеп болса, онда келіспеушілік жағдай туады. Жеке адамдар
қолайлығын көрсететін адамдарға және ұжымдық өзін-өзі анықтауға
қабілетті адамдарға бөлінеді.
Арнайы ұйымдастырылған топтық қысым жағдайындағы тұлғаның мінез-
құлқы топтың тікелей ықпалына және өзін-өзі сендіруге бейім болуына
байланысты болмай, топта қабылдаған іс-әрекеттердің мақсаттары мен
міндеттеріне , құндылықты бағыттарына байланысты болады. Ұжымдағы
диффузиялы топқа қарағанда, ұжымдық өзін-өзі анықтау тұлғаның топтық
қысымға реакциясының басым әдісі болып табылады және ұжымның
мақсаттарын сақтауға себепші болатын тұлғааралық қатынастардың ерекше
қасиеті түрінде көрінеді.
Ұжымдық интеграция альтруистикалық барлығы кешірілген және
айналасындағыларға өзімшілдік тұтынушылықпен қараудан бас тартуды
білдіреді. Адамгершілік, жолдастық көмек – ұжымдық арақатынастардың
нормасы, осылайша тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына ыңғайлы
психологиялық климат пайда болады. Бірдей жағдайдағы адам өзіне -өзі
немесе басқаларға әр трлі адамгершілік ережелерін қолданса,
ұжымдық интеграцияның принциптері бұзылады. Эмпирикалық көрсеткіш
табылғанша және не Мен және Олар антагонизмнің сақталуының , не оның
Біз ұжымдық басынан аланып тасталуының сөзсіз айғағын белгілеуге
мүмкіндік беретін нақты эксперименттік жағдайлар жасалғанша, жоғарыда
айтылғандардың барлығы жалрпы этико- психолгиялық құрылымдар деңгейінде
қалады.
Сонымен бірге қатысу ретіндегі көңіл білдіру – жағымсыз оқиға
сондай-ақ онымен байланысты болатын топ мүшелерінің бірінің
уайымдары басқаға мінез- құлық мотиві (топтық мақсатты жүзеге
асыруға және аталған оқиғаның ықпалын тоқтатуға бағытталған, олардың
өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыратын) ретінде берілетін , ұжымдық
идентификация.
Бірге қатысуды анықтау үшін ерекше экспериментальдық процедура
қолданылады. Ол топтық арақатынастар арқылы олардағы жасырын ұжымдық
теңестірудің тұлғааралық қатынастарын көруге мүмкіндік береді. Осы
мақсатта әр түрлі жағдайларда әрбір сыналушы өзін қалай ұстайтынын
белгілеуге мүмкіндік беретін арнайы аппаратура пайлаланылады.
Тапсырманың орындалуының жылдамдығын көтеру - топтық іс-әрекеттің
мақсаты, бірақ жұмыстың жылдамдығы қателіктердің болуы мүмкіншілігін
көтереді. Зерттеу жорамалының мәні мынада болды: әр түрлі даму
деңгейіндегі топтардағы жасырын тұлғааралық қатынастары бар, топтық
мінез- құлық жазалаудың бірінші және екінші жағдайларында сапалық
айырмашылықта болады және бұл сапалық айырмашылықтарды сан түрінде
көрсетуге және өлшеуге болады.
Жасалған эксперименттерден алынған, бірінші, негізгі тұжырым-
бірге қатысуды, топтың кез келген өзінің мүшесімен бірге уайымдау
қабілеттілігін жіне ондағы ұжымдық қарым-қатынастардың даму деңгейін
өлшеуге мүмкіндік беретін , арнайы әлеуметтік-психологиялық феномен
ретінде көрсететін тұжырым. Екінші тұжырым: Бұл құбылыстың пайда
болуына жасалатын неғұрлым ыңғайлы жағдайлар, өзінің типі бойынша
ұжымға ұқсайтын топтар болады. Диффузиялық топтардағы және құқық
бұзушылар топтарындағы бірге қатысу әлсіз түрде білінеді немесе
болмайды. Ұжым мүшелері өздерін жолдасына теңестіреді, бұл олардың
мінез-құлқын өзгертуге әкеледі. Мұны мәселені шешу уақытын теңестіру
айғағы, сондай-ақ эксперимент жасаушы анықтаған, сыналушылардың
эмоцианалдық сөздері, айқын қозғалыстары және т.б. көрсетеді. Сонымен
ұжымдық теңестіру түрінде көрінетін бірге қатысу топтағы
тұлғааралық қатынастардың даму деңгейінің арнайы көрсеткіші болып
табылады. Ұжымдағы көңіл білдіру деңгейі бірге қатысу сияқты
сақталады және ол көңіл білдіру ұжымға кірген жаңа адамға арналған
кезде де болады. Даму деңгейі төмен топтардағы жаңадан келген
адам барлығыан қолайлы рөлді атқарады. Жаңадан келген адам
барлығына қолайлы рөлді атқарады. Жаңадан келген адамға қатынас
көбінесе ұжымдағы адамгершілік қатынастардың өлшемі ретінде
қарастырылады.[13.б.27-28]
Топтың ұйымшылдығы. Адам қатынастарының үйлесімділігі. Белгілі
бір адам бірлестігінде үйлесімділікке жету қиын болып көрінеді.
Өйткені барлық адамдар да , әр түрлі жағдайлар да күрделі,
мақсаттардың да сәйкес келмеуі мүмкін. Адам қатынастарының күрделі
болуы келіспеушілктерді тудырады. Келіспеушілік дегеніміз не, ол әр
уақытта адамдардың ұйымшылдығына кедергі болады ма? Адам
қатынастарының жоғарғы үйлесімділігі ретіндегі ұйымшылдық дегеніміз
не?
Қазіргі кездегі шетелдік әлеуметтік шетелдік әлеуметтік
психологтардың топтық ұйымшылдық мәселесі кең тұрғыда назар аудартады.
Оған арналған әдебиеттер өте көп. Бірақ олардың көпшілігінің ақауы
мынада: шағын топтың коммуникативтік тәжірибесінен көрінетін, көбінесе
іс- әрекетінен жеке адамдар араысндағы эмоцианалды – психологиялық
қатынстарды бастапқы қатынастар ретінде қабылдай отырып, шетелдік
әлеуметтік психологтар қатынастар кезеңі неге байланысты болатынын
анықтау міндетін қоймады, олардың экономикадағы, идеологиядағы,
саясаттағы бастауларын табуға тырыспады. Осының нәтижесінде
ұйымшылдықты анықтаудың басты әдісі болып симпатияларға,
антипатияларға негізделген талғамдарды, коммуникативтік актілерді,
арақатынастарды белгілеу саналды, ал психологтың топ ұйымшылдығын
көтеруге қатысты тәжірибелік ұысыныстары оның социометриялық
құрылымының өзгеру мүмкіншілігімен байланысты болды.[20 .б.25-26]
Ұйымшылдықты зерттеудің мұндай бағдарламасы ережелер мен
құндылықты бағыттарды қарастырмайды. . Шетелдік психологияда
қабылданған ұйымшылдықты зерттеу әдістемелерінің көпшілігі мына
жорамалға сүйенеді: топтағы қарым-қатынастың жылдамдығы, жиілігі
және саны мен оның ұйымшылдығы арасында тікелей байланыс болады,
сондықтан өзара оң немесе теріс талғамдардың саны мен күші бұл
ұйымшылдық белігісі. Бұл жерде жеке адамдар арасындағы байланыстардың
жиілігі мен саны сондай-ақ олардың ұзақтығы оптың ішкі бірлігіне
байланысты болатыны қарастырылмаған. Топтық және жеке белсенділіктің
бастаулары , көзқарастардың , тұрғылықты бағыттардың және режелердің
қалыптасуы - мұның бәрі, тұлғааралық қарым-қатынас пен қатынастардың
эмоцианолдық деңгейінің туындысы түрінде қарастырылады.
Отандық психологтар ұжымдық ұйымшылдықты оның маңызды
сипаттамасы ретінде - мақсаттарды , міндеттерді және идеалдардың
ортақтығын мойындаудан туған оның бірлік өлшемдері түрінде
қарастырады. Сондықтан ұйымшылдықты анықтау үшін және оның
білдіретін индекстерді алу үшін отандық ғалымдар бірлескен топтық іс-
әрекеттің мазмұндық сипаттамасына жүгінді. Осылайша ұйымшылдықты,
стратометриялық концепциямен байланыста болатын, ұжымның құндылықты
бағытталған бірлігі ретінде қарастыру түсінігі пайда болды.
Топтық ұйымшылдықтың көрсеткіші болатын құндылық – бағыттағы бірлік
топтың ішкі байланыстар жүйесінің интегралдық сипаттамасы ретінде
білінеді. Бұл жүйе , топ іс-әрекеттінің мақсатқа жетуде және осының
барысында оның құндылықты бағыттарын жүзеге асыруда аса маңызды
болатын объектілерге байланысты топ мүшелерінің көзқарастары мен
ұстанымдарының, бағалауларының, пікірлерінің ұқсастық деңгейін
көрсетеді.
Ұйымшылдықты анықтаудың экспериментальдық бағдарламасы негізінде
басты көрсеткіш - ұйымшылдық индексі ретінде қандай да бір
объектілерге қатысты топ мүшелерінің пікірлерінің немесе
ұстанымдарының көрсеткіші ретіндегі топтың құндылықты бағытталған
бірлігі топ мүшелерінің ұстанымдары мен бағалауларының сәйкес келуін
білдіреді. Бұл бағыттардың жан-жақтылығы топ ұйымшылдығының
сақталуына кедергі болмайды. Ұжымдағы құндылықты бағытталған бірлік
-бұл алдымен , іс және адамгершілік салаларындағы бағалаулардың,
бірлескен іс-әрекеттің мақсаттары мен міндеттеріне деген
көзқарастардың жақындасуы. Құндылықты бағытталған блогының жоғары
деңгейі топтың қарым-қатынастық тәжірибесінің нәтижесінде жасалып,
қоғамға пайдалы сипаттағы топтың бірлескен іс-әркет белсенділігінің
салдарынан пайда болады. Ол топ мүшелері мен тұлғааралық қатынстардың
барлық феномендері арасындағы қарым-қатынастың негізін салады.
Сондықтан топтағы ара-қатынастардың сипатын – ұжымдық сипаттағы
бірлескен іс-әрекеттің нәтижесінде пайда болатын , топ мүшелерінің
көзқарастары мен құндылықты бағыттарының бірлігі білдіреді. Барлық
алынған экспериментальдық мағлұматтар топтағы адамдардың ара-
қатынастары бірлескен іс-әрекеттің мақсаттарымен , міндеттерімен және
құндылықтарымен белгілі бір деңгейде жанамаланады.
Ұжым аралығы жайлы анықталған ұжымдық теңестірулер мен
құндылықты бағытталған бірліктен басқа , бірлескен іс-әрекет нәтижесіне
жауапкершіліктің артуының ұқсас феноменінің болуы немесе болмауы
арқылы айтуға болады. Яғни топтағы функциялар мен рөлдер анық бөлінуі
керек, алайда, топ және топтық іс-әрекет динамикалық құбылыстар.
Топтың барлық мүшелерінің атқаратын барлық қыметтерін толығымен атап
көрсету және барлық рөлдік күтулерді алдын-ала келістіру
мүмкіншілігі әрдайым бола бермейді, әсіресе іс-әрекет шығармашылық
сипатта болса. Мұндай жағдайда рөлдік күтулерді келістіру түріндегі
бірлік тұлғаның ұжымдағы шынайы интеграциясын қамтамасыз ете алмайды.
Бұл жағдай топтық іс-әрекеттің мақсаттық сипаттамаларына ғана жүгініп
қоймай, ортақ мақсатты көздейтін өз жолдасына қатысты әрбір ұжым
мүшесінің жеке ұстанымында көрінетін оның адамгершілік негізіне де
жүгіне отырып, құндылықты- бағытталған бірлікті, ұжым ұйымшылдығының
негізгі және маңызды көрсеткіші ретінде қарауға қайта оралуға
мәжбүр етеді.
Жоғарыда қарастырылған құндылықты бағытталған бірліктің
түрлерінің барлығы ұйымшылдықты белгілі объект бойынша бағыттардың
сәйкес келуін қарастырады. Топтағылардың барлығы бірін-бірі көреді, бір-
біріне ортақ адамгершілік ұстаныммен қарайтынын байқалатын бірлік
жағдайларын қарастарайық. Дәл осы жерде, жауапкершілік арту феномені
айтылған. Шетел психологтары жауапкершілік арту феноменің адамның жеке
психологиялық сипаттамасы ретінде қарастырады. Оның пайда болуы
төмендегі айнымалыларға байланысты. Қатынас жасаушы жеке адамның
ерекшеліктері (қорғанысы жоқ; тартымды немесе тартымсыз); іс-әрекет
жағдай ( кооперативтік немесе бәсекелестік); іс-әрекет құрылысы (жеке
операциялардың ретпен немесе бірлесіп орындалуы) Әдетте жауапкершілік
арту актілерін белігі бір әлеуметтік ортамен , белгілі бір маңызды
әрекетпен байланыспаған , ойын жағдайларында зерттейді.
Психологтар жасаған эксперименттік жауапкершілік арту сипаты
топтың даму деңгейіне байланысты болатынын көрсетті. Ұжымдағы
жауапкершілік арту актілері көбінше объективтік сипатта болады.
Ұжымның әрбір мүшесінің ортақ іске қосқан үлесі, бірлескен іс-әректің
табысы немесе табыссыз болуына қарамастан дұрыс бағаланады. Ұжым
деңгейіне жетпеген топтарда қарама-қарсы көрініс байқалды. Бірлескен іс-
әрекет табысқа жетсе – әрбір сыналушы өзінің үлесін атап көрсетуге
тырысты. Ал табыссыз болған кезде кінәсін басқаларға аударуға дайын
болады, немесе тіпті болмаса объективті жағдайларға . Мұндай топтағы
жауапкершілік арту актілері субъектінің жеке пихологиялық ерекшеліктері
бойынша жасалған деп айтуға болады. Бұл - батыс психологтары
экспериментальлды тұрғыдан анықтаған , барлық топтарға таратқан ,
олардың даму деңгейінен тәуелсіз болатын заңдылықтармен байланыстардың
ықпалы білінетін сала.
Шынайы орындалатын және әлеуметтік тұрғыдан бағаланатын іс-
әрекеттің табысты немесе табыссыз болуына жауапкершіліктің дұрыс
бөлінбеуі топта келіспеушіліктер туғызады. Іс-әрекетке қатынасушылардың
барлығы ортақ іске қосқан өз үлестерін объективті түрде мөлшерлей
алмайтындықтан, олардың бағалаулары анық субъективтік сипатта болады.
Ұжымның адамгершілік кіші субъективизмнің дамуына кедергі жасайды және
ұжымның барлық мүшелері қабылданған адамгершілік нормаларына байланысты
оның мүшелерінің келісімде болу шарттарын қалыптастыруға ықпал етеді.
Нағыз ұжымдарда сәтсіздіктер болса әрбір жеке адам алдымен өз- өзін
тергейді; ол ортақ мақсатқа жету үшін барлық мүмкіншіліктерін
пайдаланады ма және кінәлі болса- жауапкершіліктен бас тарпайды ма. Егер
өз мақсаттарына жетсе , онда оның мүшелері жетістікті тек өздерінен
ғана тануға ұмтылмайды, олар жеткен жетістіктер ұжым күшінің жемісі
екенін анық түсінеді.
Өздерін құрайтын факторларға , сондай-ақ өздерінің даму деңгейіне
байланысты бір-біріне ұқсамайтын әр түрлі топтар сияқты, осы
топтарға енетін жеке адамдар да өздерінің іскерлік және жеке басының
қасиеттеріне, беделімен мәртебесіне байланысты айрықшаланады. Бұл
айырмашылықтар жиынтығы топтық бөлінсітің алаланған көрінісін білдіреді.
Топқа алғашқы рет түскен кез келген адам Кімнің кім екенін білу үшін
көп уақыт жұмсайды. Психологияда ұзақ педагогикалық жітік бақылауды
алмастыруға мүмкіндік беретін және тәрбиешінің жұмысын жеңілдететін
арнайы әдістер бар.
Ұжымның дамуы кезендері, олардың бір-бірімен сабақтастығы.
Оқушылар ұжымы үш кезеңнен өтеді. Ұжымның дамуы кезеңдерін айқындаған
А. С. Макаренко . Ол балалар ұжымы дамуының мақсатына, іс- әрекет інің
мазмұнына, тәртібіне, балалардың ара-қатынасы тәуелдігіне байланысты
ажыратты.
Бірінші кезенде оқушылар ұжымы жеткіліксіз ұйымдастырылған топ.
Сондықтан мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшінжұмысты талап қоюдан
бастайды. Талап іс-әрекетінің барысында орындалуғатиісті нақты міндеттер.
Талап қою балаларды мәнез-құлық нормасына үйрету, әлеум еттік тәжиірбеге
тарту. Бұл кезенде балалар ұжымы сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдай
бастауыш сыныптарда және әр мектептен біріктірген оқушылардың жоғарғы
сыныптарда болуы мүмкін.
Бұл кезенде ұжым іс – әрекетінде белсенді, ынталы, оқушыларға сүйену
керек. Ұжым өміріне мұндай тәсіл сынып белсенді жұмыс істейтін оқушылар
тобын көбейтуге және балалар мен мұғалімдердің жұмысты бірлесіп істеуіне
әсер етуі мүмкін.
Бірінші кезең аяқталуы үшінмына мәселелерді еске алған жөн:
-ұжымды нығайтуға бағытталаған мақсаттарды анықтау;
-ұжым іс-әрекетінің дамуы.
-жеке адам арасындағы қарым – қатынас іскерлік және гуманистік
қатынастардың пайда болуы;
-барлық ұжым мүшелері қолдайтын белсенділер тобының бөлінуі.
Бұл кезенде мұғалімнің негізгі қызметі-оқушылардың ұжымдық іс-
әрекеттеріне қатыстыру,ұжымды балаға педагогикалық ықпал жасайтын құралға
айналдыру.
А. С: Макаренко ұжымды нығайту үшін тәрбие жұмысын барлық ұжымды
тәрбиелеуден бастау қажет .
Екінші кезенде ұжым өзін-өзі басқаруға, яғни сынып жетекшісінің
ұйымдастырушылық қызыметінен тұрақты ұжым органдарына көшеді. Сондықтан
бұл кезенде белсенді топпен жұмыс істеудің манызы зор. Мысалы, жұмысты
бірігіп жоспарлау, әр түрлі оқу, қоғамдық еңбек тапсырмаларын
орындау,әрбір ұжым мүшелеріне көмектесу,іс- әрекеттерін бақылау т.б.
Мұалімнің қызмет-коммуникативті, яғни балалармен байланыс
жасау,ұжымыныңөмірі үшін оқушылардың ынтасынқуаттау, жалпы міндеттерді
орындауда барлық оқушылардың күш -қуатын нығайту.
Ұжымның бұл даму кезеңінде параллельді ықпал жасау принипті
қолданылады, яғни тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады..
Үшінші кезең- бұдан былай белсенді топтың және ұжым(сынып) іс-
әрекетінің дамуымен сипатталады, онда қоғамдық өмірдегідеректерді,
құбылыстарды бағалауда қоғамдық(ұжымдық) пікір пайдалылады. Бұл саты
ұжымның өрлеу кезеңі. Ұжым өмірінде, оқушылар арасында жалпы істі бірлесіп
орындаудың арқасындаұжымдық, гуманистік қатынастар дамиды, демек,ұжымда
тілектестік, бір-біріне ілтипатты болу, жолдастарының қуанышына,
мұқтажығына үн қатуғадайын тұру,мінез-құлық нормасын сақтау, нормаға бағыну
сияқты болымды қасиеттер пайда болады.
Ұжым қоғамдық пікірмен сипатталады. Қоғамдық пікір-бұл ұжым
мүшелерінің талаптарды, пікірлерді бағалаудағы бірілігі. Бұл
біріліктіұжым кейбір ұғымдар және құбылыстар жайындағы пікірлерді
мақұлдайды немесе кіналайды. Демек, ұжымдық талқылау, бағалау, жариялылық,
әрекеттілік- қоғамдық пікірлердің негізгі ерекшелігі.
Оқушылар ұжымын нығайту мен қалыптастыруда аса манызды мәселелердің
бірі-ұжым алдындағы мақсатты-перспективаны таңдау. Осыған орай, А. С.
Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын, орта және қашық атты
перспективаларын еске түсірген жөн.
Жақын перспектива- бұл күнделікті өмірде пайда болып жеке адамды әр
түрлі іс- әрекетіне ынталандыру, қызықтыру. Егер балалар алдында
қуанышты, қызықты істерболмаса,онда олар өмір сүре алмайды. А. С. Макаренко
адам өмірін шын ынталандыруды ертенгіқуаныш- деді.
Жақын перспективаға жарыс, саяхат, жексенбілік серуен, цирк, музей
және көрмеге бару, үйірмелердегі қызықты жұмыстар т. б. Жатады.
Орта перспектива- бұл перспективаға балалар лагеріне бару, жыл сайын
өткізілетін ән, сурет сайыстарына қатысу, әдибет, эстетикалық тақырыптарға
пікірталас өткізу т. б.жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте
қуаныштыболады.
Қашық перспектива- бұл ұжымның немесе жеке адмның бір істі ұзақ мерзімде
орындауға талаптану мақсаты. Қашық перспективаға келешек мамандықты тандау,
білім алу, мектеп бітіргеннен кейін халық шаруашылығында жұмыс істеуге
тілек білдіру немесе орта және жоғары арнайы оқу орындарына түсу жатады.
Қоғам адамдары қашық перспектива арқылы мүмкіндігінше ұжымға, Отанға
пайда келтіру тиіс. Бұл перспектива жақын және орта перспективалармен
мызығымыс байланыста іске асырылды.
Осы перспективаларды оқу және тәрбие барысында тиімді пайданалуда әрбір
мұғалімді міндеттері: перспективаны баланың, сыныптың, мектептің пайдасцы
үшін тандап ала білу; екіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін және жалпы
дайындық дәреженің еске алу.
Ұжым өмірінде дәстүрдін үлкен тәбиелік маңызы зор.
А. С. Макаренконың сөзімен айтқанда, дәстүр ұжымды бекітеді.
Дәстүр ұжымды нығайтады, оның өмірін толық , тұрақты, ықпалды және
тартымды етеді. Ұжымның жалпы өмірінде дәстүрдің көптеген түрлерін байқауға
болады, мысалы , мектеп мерекесі, сайыстар, олимпиадалар, соңғы қонырау,
артта қалған оқушыларға көмектесу, дәлдік дәстүрлері т.б.Барлық дәстүрлер
үшін жалпы мәселе ұжым абыройы үшін күресу .
Дәстүр- бұл тарихи қалыптасқан, бір буынаң екінші буыынға беріліп
отыратын қоғамдық өмірдегі, ұжымдағы адамдардың қатынастарын көрсететін
нормалар мен принцептер.
Мұғалім және балалар ұжымы
Тәрбиеші тарапынан ақылмен басшылық жасау жағдайында ғана коллектив
жеке адамды қалыптастырудың маңызды құралы бола алады.
Ұжымды тиімді басқару тәрбиешінің коллектив мәселелерін: әсіресе,
өзін – өзі басқару іс -әрекеттері мен қарым- қатынастарды ұйымдастыруды,
коллектив пен жеке адамның дамуы сияқтыларымен теориялық терең қаруланған
жағдайда ғана мүмкін болмақ. Басқаруда, сонымен қатар балалар
коллективтеріне басшылық етуде жасы үлкендердің бірігіп күш жұмсауының
маңызы аса зор .
Мұғалім барлық жағдайларда да балалар коллективін ұйымдастырушы
ролінде болады. Оның бұл міндеті, әсіресе төменгі класс оқушыларымен жұмыс
істегенде аса айқын көрінеді. Бастауыш класс коллективтерінде болатын
байланыс пен қарым- қатынас берік емес, төменгі класс оқушыларының
коллективтік өмірден тәжірибелі болмашы, олардың ұйымдастыру іскерлігі
нашар дамыған. Сонымен бірге, атап айтқанда, бастауыш кластарда.
Оқушылар ұжымындағы байланыстар мен өзара қарым – қатынастар
Байланыс орнатуда оқушылардың балалық қарым -қатынастарына сеніп,
олардың қалыптасуын бетімен жіберуге болмайды. Коллективтік байланыс
бірігіп атқарған іс -ірекет барысында, мынадай жағдайларда пайда болады:
балалар бір оқиғаның тек куәгері ған болып қана қоймай, оны өз
басынан өткізсе;олар өздері үшін көздеген мақсаттарына жету жолында
бірігіп іс -әрекет істесе;бәрін толқытқан мәселені талқылағанда және
толық сана-сезімді жауапкершілікпен шешім қабылдаса.
Жеке адам байлығы оның қарым-қатынастарының байлығына байланысты екені
туралы. Қ. Маркстің болжап айтқанын есте сақтау керек. Байланыс пен қарым-
қатынас коллектив өмірінің жағдайын жасайды. Ол мынадай жағдайларда қолайлы
болмақ: егер коллектив мүшелері ортақ міндеттерді шешуге мүдделі болса
коллективте тілектестік қарым-қатынастар үстем болса; коллективтің әрбір
мүшесінің тағдырына деген мүдделілік болса.
Осы жағдайларды сақтаған кезде коллектив жеке адамға күшті ықпал
жасайды, өйткені ол оны қорғайды, оған көзқарасын сақтайды, коллектив
тарапынан оның құлқын бағалайды.
Ұжымдық байланыстарды қалыптасуда оқушылардың сезімінің маңызы зор.
Егер ұжымдық байланыстар ұжым мүшелерінің бір-біріне ілтипат сезіміне,
өзара мүдделігіне негізделген болса, олар жеке адамның гүлденіп өсуіне
жеткізеді. Мұның керісінше, егер ұжымдық байланыс үрейлену сезіміне, бірін-
бірі құтқару сезіміне негізделсе, бұл жеке адамды езіп, меңгіртіп жіберуге
апарып соғады. Ұжымның жеке адамға деген ықпалы, сондай-ақ, оқушының
ұжымдағы жағдайына байланысты. Ол әр қилы жағдайда атап айтқанда, оның
білім дәрежесіне, ақыл-ойының даму денгейіне, мінез-құлқына, денсаулық
жағдайына және басқа дәлелдерге үйлесіп жатады. Кейбір балалар колектив
өміріне ешбір қиындықсыз еніп кетсе , басқалары ұзақ уақыт ұжымның өзіне
тиісті орнын таба алмайды да, мұны уайымдап, қиналды. Бұл жағдайда тәрбиеші
сырттан бақылаушы позицяны ұстап тұра алмайды. Оқушының коллективпен
қатынасының сипатына қарай түрліше іс-әрекет жасайды. Кейде ұжым өміріне
болмаша түзету енгізсе болғаны оқушының жағдайы қалыптасады. Басқа
жағдайларда ұжыммен де, оқушымен де жұмыс жүргізуге тура келді. Ұжыммен
жұмыс істей отырып, тәрбиеші әрбір тәрбиеленушіні көзден тас, көңілден тыс
қалдыра алмайды.
Сонымен коллективтің дамуы-коллективтік іс-әрекетті ұйымдастыру
процесі, қарым-қатынастардың қалыптасуы процесі, мінез-құлық мотивтерін
дамуы процесі болып табылады.
1.2 Тұлғаны ұжымда тәрбиелеуде психологиялық заңдылықтары.
Оқушылар ұжымы -тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет. Тұлға жан-жақты даму
мүмкіншілігін ұжымынан алатын болғандықтан ұжымда тұлғаның бас
бостандығы болуы басты шарт болып табылады. Балалар ұжымын ұйымдастыру
қажеттігі қоғамның өзі біртұтас ұжым ретінде өмір сүретіндігінен
туындайды.
Қоғамда ұжымдарды ортақ іс-әрекеттерінің түрлеріне қарай
ажыратады. Мысалы, кәсіпшіл ұжымдар (өндіріс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz