Сыртқы орта фактроларының әрекеттеріне ағзаның тұқым қуалайтын патологиялық реакцияларының қалыптасу тетіктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бөлім:
a)Сыртқы орта факторларының әрекеттеріне ағзаның тұқым қуалайтын
патологиялық реакцияларының қалыптасу тетіктері
б)Атмосфераның ластануы
в)Тамақтар және тамаққа қосатын заттар
г)Қоршаған ортаның биологиялық ластануы
д)Физикалық факторлар және металдармен улану
е)Қоршаған ортаның химиялық ластануы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Соңғы жылдары дүние жүзінде экологиялық жағдайлардың шиеленісе
түсуі – адам баласының іс-әрекетінен туындап отыр.Ең басты проблемалардың
бірі – жер шарындағы халық санының артуы.Нәтижесінде,жер шарының халқын
азық-түлікпен,жылумен,энергиямен,ки ім кешекпен,т.б.материалдық жағдайлармен
қамтамсыз ету үшін қаншама қыруар табиғат ресурстары қажет.Оның үстіне
соңғы ғасырда адам баласы сандық жағынан ғана емес,ғылым мен техниканы
игеру жағынан да бұрын-соңды болмаған жетістіктерге жетіп отыр.Әсіресе
ғылыми-техникалық прогрестің дамуы қоршаған орта жағдайын
нашарлатып,адамдардың денсаулығына орасан зор зиян келтіруде.Қазірдің
өзінде көптеген елдерде азық – түлік,су және энергия тапшылығы сезілуде.Бұл
жағдай жер шарының ауа – райы қолайсыз,құрғақшылық аймақтарында жиі
байқалып отыр.Олар – Африка,Кіші Азия,Оңтүстік Америка,Орталық Азия елдерін
қамтып отырғаны белгілі.
Әлемдік экологиялық проблемалардың қауіптілерінің бірі
биосфераның ластануы болып отыр.Ол – жер шарының
физикалық,химиялық,биологиялық сапасының төендеуімен және экожүйелердегі
күрделі өзгерістер арқылы көрініс беруде.Жер бетіндегі мұндай өзгерістер
ірі дауылдар,су тасқындары,жанартаулар атқылауы,жер сілкіну,теңіз бен мұхит
деңгейінің көтерілуі немесе тартылуы,қуаңшылық,өрттер сияқты апаттар
әкелуде.Адамның табиғатты өзгертуге байланысты іс-қимылдары планетадағы
өмір үшін қауіп тудыратын тоқсаусыз өзгерістерді өмірге алып келетін
деңгейне жетті.
Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтықты көтермейді.Өз
кезегінде табиғат адам баласының жіберген қателіктеріне жауап ретінде
экологиялық аппаттарды сыйға тартады.Мәселен,қоршаған ортаның химиялық
ластануы жер шарында жиі- жиі байқалып отырған жылу эффектісін,озонның
жұқаруын,қышқыл жауындар,фотохимиялық улы тұмандықтар сияқты әлемдік
экологиялық проблемалар туғызу үстінде.Аталған апатты құбылыстар бүкіл
планета тыныштығының тепе-теңдігін бұзып,әлемдік климаттың өзгеру қаупін
туғызып отыр.Оны біз соңғы жылдары жиі байқалатын
қуаңшылықтан,сортаңданудан,су айдындпрының тартылуынан көреміз.

Сыртқы орта фактроларының әрекеттеріне ағзаның тұқым қуалайтын
патологиялық реакцияларының қалыптасу тетіктері.

Ағзаның орта факторлары әсерлеріне өте жоғары сезімтал болуының
негізі болып кейбір арнайы(спецификалық) мутациялар саналады.Ортаның зиянды
факторлары барлық адамдарды
зақымдамай,тек кейбір,осы мутацияларға генетикалық бейімді ағзаларды ғана
зақымдайды.Адам ағзасына енген химиялық қосылыстар
метаболизмінің(биотрансформациясыны ң) генетикалық тұрғыдан
бақыланатыны(басқарылатыны) белгілі.
Адам ағзасына күнделікті енетін заттар – ас – су құрамындағы әртүрлі
заттар,дәрі – дәрмектер,түтіндер(темекі түтіні),шаң – тозаңдар және ауа
құрамындағы түрліше газдар,тіпті күн сотрансформация - 700-ге жуық
реакциялардан тұратын қте күрделі үдеріс.Оның 3 - фазасын
ажыратады.Биотрансформацияның 1 фазасында ағзаға енген экзогендік
молекулалар цитохом 450( CYP - 450) қатынасуымен,монооксигенация реакциясы
нәтижесінде,активтенді.Осының нәтижесінде көптеген аралық улы өнімдер
түзіледі.Ал,биотрансфориацияның 2 фазасында аралық улы өнімдер
залалсызданады.
Егер биотрансформацияның 1- және 2- фазасы үдерістері арасындағы
тепе – теңділік сақталса ағза бірқалыпты тіршілік етеді,ал егер 1 фаза
реакциялары өте белсенді не 2 фазада заттардың залалсыздануы жеткіліксіз
болса,яғни тепе – теңділік бұзылса,жасушада аралық улы өнімдер(эндогендік
еркін радикалдар) көптеп түзіліп,жинақталып оксидативтік стрессті
қоздырады.Нәтижесінде жасуша тез қартайып өледі.
Осылайша,улы молекулалардың көптеп түзілуі ағзаны жасуша және ұлпа
деңдейлерінде улап,қоршаған орта факторларының әсерлерінен ағзаның ауру
тәуекелдігінің күшеюіне (өкпенің,көкіректің,атлық бездің,тоқ ішектің т.б
ісік ауруларының дамуына ) және дәрі – дәрмектерге деген қосалқы
реакциялардың қалыптасуына алып келеді.
Оксидативтік стресс – мембрана липидтерінің асқынтотықты
тотығуының бұзылуына алып келетін тізбекті реакциялар салдары болып
табылады.Биотрансформацияның 1 фазасында түзілетін эндогенді еркін
радикалдар өте қауіпті молекулалар болып табылды және олар жасушаны
белсенді “шабуылдап”,мебрана липидтерінің асқынтоқты тотығуын
бұзып,мембраналарда саңылаулар пайда етеді.Нәтижесінде жасушаішілік қысым
төмендеп гомеостаз өзгереді.
Бұдан басқа,оксидативтік стресс жасушалардың қартаюын тездетеді де
олардың ерте өліп қалуына алып келеді.Ұлпалық деңгейде ұлпалардың қалыпты
биохимиясы бұзылады.
Осының бәрі қоршаған орта фактролары әсерлерінен дамитын аурулардың
және ағзаның қартаюының басты себебі оксидативтік стресс екендігін
көрсетеді.
Кейбір ғалымдар биотрансформацияның 3 фазасын метаболизм өнімдерінің
ағзадан шығарылу(элиминация) фазасын ажыратады.Бұл фаза негізінен шығару
гендерінің – МДR қатынасуымен жүзеге асады.
Биотрансформация ревакциялары не бәрі 50 шақты гендердің қатынасуымен
жүреді.Бірақ,бұл гендердің бәрі өте күшті полиморфты жүйе болып
табылады,мысалы кейбір цитохром гендерінің СУР 2Д6 60 қа,NAT2 генінің 20 ға
жуық әртүрлі аллельдері белгілі.
Биотрансформацияның 1 фазасы (активтену) цитохром 450(CYP 450),ал
2фазасы (залалсыздану) глютатион S тарнсфера (GST) және N – ацетилтрансфера
гендерінің өнімдері арқылы жүзеге асады.
1фаза гендеріәулесі – метаболизм ферменттерінің қатынасуымен
жасушаларда биотрансформацияланады.
Би
CYP 1A1 гені 15 хромосоманың 15q22q-24 локусында орналасқан.Ол 1
фазада темекі түтіні әсерінен активтенеді.Оны кодтатын ферменті СУР
1A2полициклдық ароматтық көмірсулардың алмасуын катализдейді.Осы ферменттің
жеңіл индукцияланатын формасы темекі тартушылар өкпе рагының дамуының
тәуекелділігінің жоғары болуымен сипатталады.Бұл геннің еуропа
популяцияларындағы орташа жиілігі 10% ға жуық.
СУР 1A2гені 15хромосоманың 15q22-qter.локусында орналасқан және
адамдардың бауыр жасушаларындағы барлық цитохром 450-дің 10-15%құрайды.Ол
көптеген ксенобиотиктердің – ароматтық және гетероциклдық
аминдердің,нитроароматтық қосыластардың,микотоксиндердің,эстр огендердің
және кейбір дәрі-дәрмектердің (фенацетин,ацетоминофан,кофеин т.б)
метаболизмнің активтенуіне қатынасады.
CYP 1A2 нің жеңіл индукцияланатын формасы тоқ ішек,қуық рагының
тәуекелдігін жоғарылатады,әсіресе темекі түтінімен,қуырылған еттермен
қосылса.
CYP 2Д6 гені 22 хромосаманың 22q13.1локусында орналасқан.Бұл ген
негізгі фармагенетикалық маркер болып табыладыы.Оның полиморфтық эффекті
30ға жуық дәрі-дәрмектердің және қоршаған ортаның химиялық өнімдерінің
(бета-адреноблокаторлардың,трициклд ық
антидепрессанттардың,антиаритмиялық ,антигипертензиялық препараттардың)және
нейроиедиаторлардың (дофамин) метаболизміне әсер етеді.CYP 2Д6 белсенділігі
төмен (“баяу метаболизатролар РМ”) не жоғары (“жедел метабалайзер-ЕМ”)
күйінде болуы мүмкін.Бұл геннің еуропа популяцияларындағы жиілігі – 5-
10%,азиаттарда 1-2 %.
CYP 2C19-гені 10 хромосоманың 10q24.1-24 локусында орналасқан және
дәрі - дәрмектер метаболизмінде маңызды рөл атқарады.Ген өнімі – S –
мефенитоингидроксилаза – тырысуға қарсы қолданылатын дәрі -
дәрмектер,протондық сорғыш ингибиторы (омепрозол) және кейбір
барбитураттардың метаболизміне қатынасады.
Баяу метаболейзерлер жиілігі Шығыс халықтары арасында 13-23%,ал
еуропалықтар попуцияларында 5%.
2- фаза гендері
GSTMI (глутатоин S трансфераза) гені – 1 хромосоманың 1q13 локусында
орналасқан.Ол тотыққан липидтердің,ДНҚ,катехол өнімдерінің кейбір
электрофилдік қосылыстарын залалсыздандыратын 2-фазаның GSTMI ферментінің
белсенділігін айқындайды.
GSTMI 1 гені – полиморфты ген.Оның “О” аллелінің гомозиготасы GSTM 1
ферментінің белсенділігін бұзады және қоршаған орта факторларының әсерінен
өкпе,қуық,тоқ ішек рагының даму тәуекелділігін салыстырмалы жоғарылатады.
GSTM 1 00 генінің еуропа популяцияларындағы жиілігі 40 – 50 % жуық.
NAT – 2 ( N – ацетилтрансфераза 2) гені биотрансформацияның 2-
фазасының ацетилдеу үдерісін қалыптастырады.Ацетилдеу полиморфизмі осыдан
50 жыл бұрын анықталған және фармакогенетикалық зерттеулердің
алғашқыларының бірі болып табылады.
NAT – 2 полиморфтық ген,оның 20- ға жуық аллельдері белгілі.Бұл
геннің полиморфтық эффектінің баяу,жедел және өте жедел ацетилдеу сияқты
фенотиптері белгілі.
NAT – 2 көптеген ксенобиотиктердің,оның ішінде ароматтық және
гетероциклдық аминдедің активтену активсіздену реакцияларына қатынасады.NAT-
2-нің полиморфтық эффекттері зәр шығару жолдарының,қуықтың,сүт безінің,бас
жіне мойын,өкпе,тоқ және тік ішектің қатерлі ісктеріне жіне дәрі – дәрмек
метаболизміне деген сезімталдық өзгеруіне айтарлықтай әсер етеді.
NAT – 2- нің баяу ацетилдеуші (NAT 2 SA) және жедел ацетилдеуші (NAT2
RA) ара қатынасының жиілігі әр түрлі популяцияларда түрліше болады.Орталық
Еуропа және Солтүстік Америка популяцияларында NAT 2SA жиілігі 65-70%,ал
Қытай және Жапонияда 32-40%.
RS (ренин ангиотензин- альдестерон жүйесі) гені – 17 хромосоманың
17q23 локусында орналасқан,оның өнімі – ангиотензин айналдырушы фермент –
(АПФ ангиотензинпревращающий фермент)ангиотензин 1-дің ангиотензин 2ге
айналуы және брадикининнің кининге ыдырау реакцияларына қатынасады.
Осы геннің полиморфты эффекттері көпшілік жағдайларда қоршаған орта
– ген әрекеттесулері арқылы дамып жүрек қантамырлары ауруының,миокард
инфарктының,жүрек сол жақ қарыншасының гипертрофиясы,гипертензия және
бүйрек қызметінің жетіспеушіліктерінің даму тәуекелдігін жоғарлатыны
белгілі.
Ген өнімі - АСЕ ферментінің ең белсенді генотипі АСЕ ДД жиілігі әр
түрлі еуропа популяциясында 13% көлемінде болады.

Атмосфераның ластануы
Автокөліктерден,көптеген зауыт,фабрикалардан бөлініп шыққан газдармен
және басқа да өнімдермен атмосфераның ластануы әлемдік көлемдегі гигиеналық
проблемаға айналып отырғаны белгілі.Химиялық қосылыстар және шаңдар ағзаға
өкпе,теоі,кілегейлі қабықша т.с.арқылы еніп,онда әр түрлі реакцияларды
тудырады.Олардың кейбіреулерімен адам үнемі жанасып жүрсе,кейбіреулерімен
сирек кездеседі.Ағзаның тұқым қуалайтын реакцияларының нұсқалары кез келген
факторлар әсерінен пайда болады.
Атмосфераның ластануы салдарынан ағзаның реакциясын тудыратын
мутациялардың бірі – a 1 – антитрипсиннің жетіспеушілігі болып табылады.Қан
плазмасының бұл ақуызын протеиназ ингибиторы деп те атайды.Қалыпты жағдайда
оның концентрациясы екі қабат әйелдерде және қабыну кезінде жоғарылайды.Осы
ақуыздың генетикалық нұсқалары көптеген популяцияларда байқалған.Оның
жетіспеушілігі Z аллелі (рецессивті белгі) арқылы анықталады.ZZ –
гомозигота жиілігі еуропоидтарда 0,05% гетерозиготалар (MZ;SZ) жиілігі –
4,5%.Тұқым қуалайтын протеиназ ингнбиторы жетіспеушілігі кездесетін адамдар
гомозиготалы (ZZ) болса,созылмалы қабынуға және өкпе эмфиземасына бейім
болып келеді.Ғалымдардың болжауынша антитрипсин жүйесі ағзада қабыну
құбылыстарының дамуын тежеуде маңызды рөл атқарады.Өкпе ұлпасының болар
болмас зақымдануы (қабыну,микроциркуляцияның бұзылуы) нәтижесінде ыдыратушы
(протеолиздеуші) ферменттер зақымданған учаскені бұза бастайды.Қалыпты
жағдайда протеиназ ферменті синтезделіп,ыдыратушы (протеолиздеуші)
ферменттердің әсерлерін жояды да өкпе ұлпасының бұзылыстары
тоқталады.Ал,протеиназ ингибиторы өнімінің жетіспеушілігі (мутантты
генотип) ыдыратушы (протеолездеуші) ферменттердің өкпенің зақымданған
учаскелерін бұзып өкпеде көптеген тесіктердің дамуына алып келеді.Темекі
тарту,ауаның ластануы эмфиземаның дамуын едәуір тездетеді.
Адамның мекен ортасында көмірсутектер,оның ішінде полициклдік
көмірсутектер көптеп кездеседі.Олар ағзада арилгидрокарбонгидроксилазамен
гидроксилденгеннен кейін белсенді эпоксидтерге айналады.Ал,эпоксидтер
канцерогендік заттарға жатады.Адамда осы ферменттің (арилгидрокарбон-
гидроксилаза) синтезделуінің индукциялануының көптеген вариациялары
белгілі.Мысалы,фермент көп мөлшерде синтезделетін адамдарды – доминантты
гомозиготалар,орташа және аз мөлшерде синтезделетіндерді –
гетерозиготалылар және рецссивті гомозиготалылар деп қарастыру керек.Өкпе
ісігімен ауыратын адамдардың 30% ферменттің көп синтезделетін тобына
жатады,ал популяцияда бұл белгі сирек кездеседі.Осындай адамадарға темекіні
тартудың және кәсіби қызметінде көмірсутектермен жанасумдың өте қауіпті
екенін түсіндіру қажет.
Сол сияқты,қуықтың зілді ісігіне генетикалық бейімділік те
белгілі болды.Ол бауырдың N- ацетилтрансфераза генінің мутациясымен
байылынысты.Осы ферменттің қатынсуымен ксенобиотиктер (зиянды жат заттар)
ацетилденіп (зиянсызданып) ағзадан сыртқа шығарылады.Ксенобиотиктердің
ацетилдену жылдамдығына қарай 3 түрлі фенотипті ажыратады: т е з а ц е т и
л д е у ш і (қалыпты аллеь бойынша гомозиготалылар),б а я у а ц е т и л д
е у ш і (мутантты аллель бойынма гомозиготалылар) және о р т а ш а а ц е
т и л д е у ш і (аралық формасы гомозиготалылар).

Тамақтар және тамаққа қосатын заттар

Генетикалық сезімтал адамдар кейбір тамақ түрлері қолайсыз
реакцияларды тудыруы мүмкін.Мысалы,лактозаны көтере алмау.Осындай кемістігі
бар адамдарда сүт және сүт өнімдерін пайдаланғаннан кейін асқорыту жолының
дискомфорты және іштің өтеуі байқалады.Бұл кемістіктің себебі - ішекте
лактозаны (сүт қанты) ыдырататын ферменттің синдезделмеуі не жетіспеушілігі
болып саналады.Осының нәтижесінде шіріту микрофлорасының көбеюіне қолайлы
жағдай туады.Бұл геннің мутантты формалары шығыс халықтарында кең таралған
(жиілігі 90-100%),америка негрлері мен үндістерінде (70 – 75 %),ал
европоидтарда - 5 – 10%.
Сыр (ірімшек) құрамында кездесетін катехоламиндер кейбір
ағзаларда бас сақинасы (мигрень) ауруын тудырады.Бұл тираминнің нашар
канъюгациялануымен байланысты.Осы ауруды тудыратын тағы бір тамақ (азық)
түрі – шоколад.Мұнда моноаминоксидаза фетментінің активтігі төмен болады.
Адамдардың алкогельге деген арнайы (спецификалық) реакцияларда
белгілі.Кейбір адамдарда алкогольді өте аз мөлшерде қабылдаудың өзі беттің
тез қызарып,жүрек соғуын жиілетеді(тахикардия),асқазаны бүріп
ауырады,бұлшықеттің босаңсуы т.б. улану белгілері байқалады.Ағзаның бұл
реакциясы спиртті ыдыратушы екі ферменттің нұсқаларына
байланысты:1)бауырдың алкогольдегидрогеназа гендеріне – оның 3 аллелі
белгілі (АДН-1 АДН-2 АДН-3); 2)альдегиддегидрогеназа гендеріне - оның 2
аллелі белгілі(ALДН -1 ALДН – 2).Жоғарыда келтірілген алкогольдің болар
болмас дозасына деген ағза реакциясы ALДН-1 аллелінің гетерозиготалы күйіне
байланысты дамиды

Қоршаған ортаның биологиялық ластануы

Табиғи ортада химиялық және радиациялық ластанудан басқа әр түрлі
ауру туғызатын ластанудың биологиялық түрі кездеседі.Биологиялық
ластануларға ауру туғызатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.