Бағаның экономикалық функциялары
Мазмұны
Кіріспе
Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық негіздемесі
1.1. Баға экономикалық категория ретінде 7
Бағаның экономикалық функциялары 11
1.3. Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу 21
2. Апрель ЖШС кәсіпкерлігінің экономикалық жағдайын талдау
2.1. Апрель ЖШС қысқаша сипаттама 34
2.2. Кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін талдау 36
2.3. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдау 48
3. Нарық жағдайында кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру жолдары
3.1. Өнімнің бәсекеге қабілеттігін арттыруда кәсіпорынның баға
саясатын жетілдіру 53
3.2. Маржиналдық талдау негізінде өнімнің өзіндік құнынан төмен баға
бойынша тауарлы өнім құрылымы мен қосымша тапсырыс беру негіздемесі 57
Қорытынды 63
Қолданылғын әдебиет тізімі 67
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан күрделі
экономикалық қайта құру жолына түсіп, нарықтық қатынасқа, сондай-ақ
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру есебінен әр қилы меншік түрлеріне
көшті. Жаңа жағдайда өндірістің жандануына көптеген факторлар өз әсерін
тигізеді.
Баға теориясы мен оларды қалыптастыру практикасы кез келген
шаруашылықты жүргізудің басты тетіктері болып табылады. Экономика
тұрғысынан алсақ, баға ең алғашқы құн категориясы болып табылады. Экономика
өзіндік ерекшелігі бар байланыстар жүйесі ретінде тауарларды тікелей
айырбастау актісі, тауар құнының тауарлық және ақшалай көрінісі түрінде
пайда болады.
Бағаны анықтау тәсілі нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық
жүйені сипаттайды. Баға өндірістің тұтастай құрылымын анықтап, материалдық
және ақшалай ағынның қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, халықтың әл-
әуқатының деңгейіне әсер етеді.
Баға белгілеу процесіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық жағдай да
көп әсерін тигізеді.
Елдегі ақша айналысы жағдайының да, кредиттік сектордың жұмыс істеу
сипатының да мәні бар. Сонымен қатар, баға нарықтық экономика жағдайында
экономикалық тұрғыдан басқарудың тұтқасы ретінде кредит, кеден, эмиссия,
сыртқы сауда және салық саясаттары, сондай-ақ еңбекақы және табысты бөлу
жүйелері үйлескенде әрі халық әлеуметтік жағынан қорғалған жағдайда өз
функциясын тиімді және сәтті жүзеге асырды.
Баға белгілеу жүйесі ғылыми-техниқалық прогресті ынталандыруы тиіс әрі
ресурстың үнемделуіне және экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына
ықпал етуі қажет. Баға адамның қажеттілігін ескеріп, олардың тұрмыс
деңгейінің көтерілуіне септігін тигізетіндей болуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында баға белгіленген кезде меншік түрлерінде
орын алған өзгерістер де, тауар-ақша қатынасының одан ары қалай дамитыны
да, сондай-ақ ішкі нарықтың қандай жолмен қалыптасатыны да назардан тыс
қалмауы керек.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өнімінің
бағасын қалыптастырудың пайдаланудың түрлі жолдары мен олардың
тәуекелділігін талдау және бағалау мәселелерін Қазақстан республикасында
көптеген ғалымдар мен экономистер қарстырп зерттеп жүр, мысалыға, олар
Абдушев Б. М., Абулгазин Д., Баишев Б., Балахматова Г., Джаналеева А.,
Калдияров Д. , Сулейменов Д., Тургулова А. К және т.б. атап айтуға болады
Осы жоғарыдағы айтылған ойлар мен тұжырымдар жиынтығы дипломдық
жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтап берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –қазіргі заманда баға нарығының жұмыс
істеуін және баға қалыптасу үрдісіне кездесетін проблемаларды, нақты
кәсіпорын мысалында қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қарастырылған:
– кәсіпорын өнімінің бағасын нарық жағдайындадағы қалыптастырудың
мәні мен мазмұнын теориялық тұрғыдан қарастыру және ашу;
– баға қалыптастыру үрдісін нақты кәсіпорын Апрель ЖШС мысалында
қарастыру;
– кәсіпорын өнімінің бағасын қалыптастыру факторларын ұтымды
пайдалану мен нарықтық жағдайда тиімді баға қалыптастыру
проблемаларын шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – кәсіпорынның өнімінің бағасын
қалыптастыру тетіктері мен үрділері.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Апрель ЖШС.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі және әдістемелік базасы ретінде
зерттеліп отырған тақырып аясындағы отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері қолданылды. Зерттеу жұмысының нормативтік құқықтық
базасын заңды және нормативті актілер, мемлекеттік бағдарламалар алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы ретінде ҚР Үкіметінің және
президентінің жарлықтары, ҚР заңдары мен нормативті актілері, ҚР статистика
агенттігінің мәліметтері, ҚР халықты әлеуметтік қорғау және еңбек
министірлігінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қазіргі заманғы баға қалыптасуының
категориясы мен функциялары, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда,
Апрель ШШС мысалында кәсіпорынның баға саясатын жетілдіруде оны бақылауда
компьютерлік бағдарлама енгізу туралы ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: диссертациялық жұмыста
құрылған теориялық ұсыныс, нұсқаулар мен қорытындылар Апрель ШЖС-не
енгізілді. Сондай-ақ басқа кәсіпорындарға ұсынылуы мүмкін. Сонымен қатар
диссертациялық жұмыста қарастырылған теориялық материалдарды экономикалық
мамандық пәндерін оқыту барысында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелері ғылыми зерттеу нәтижелерін енгізу актісіне сәйкес
Апрель ЖШС-не енгізілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі көрсетілген, мақсаты
мен міндеттері құрастырылған, жаңалықтың мәні ашылып, зерттеудің пәні
көрсетілген.
Бірінші бөлім Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық
негіздемесі деп аталады. Мұнда баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты
жайлы толық қанды мағлұматтар кіріктірілген.
Апрель ЖШС кәсіпкерлігінің экономикалық жағдайын талдау деп
аталатын екінші тарауда кәсіпорынға жалпы мағлұмат беріліп, кәсіпорынның
экономикалық көрсеткіштерін және қаржылық нәтижелерін жетілдіруін талдау
жасаған.
Үшінші бөлім Нарық жағдайындағы кәсіпорынның баға саясатын
жежетілдіру жолдары деп аталады. Бұл бөлімде өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда кәсіпорынның баға саясаты туралы айтылып, өнімнің
өзіндік құнынан төмен баға бойынша тауарлы өнім құрылымы жайлы нұсқаулар
жасалды.
Жалпы дипломдық жұмыстың орындалуы мен оны зерттеудің негізгі
мақсаттары мен міндеттерінің орындалуы туралы тұжырымдамалар мен ұсыныстар
қорытындыда толығымен түсіндіріліп көрсетілген.
1.Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық негіздемесі
1.1 Баға экономикалық категория ретінде
Баға - күрделі экономикалық категория. Ол арқылы коғамдық негізгі
қатынастардың барысын, өндірістің жағдайын, тауарлардың қалай өтіп жатқанын
және олардың құнының қалыптасуын қадағалауға болады. Баға барлық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың айнасы болып табылады. Оның микро және
макроэкономикалық мәні баға белгілеудің тұжырымдамасына тәуелді емес, ол
өнімдердің нарықтағы айналасының және өндірістің объективті жағдайымен
анықталады.
Баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты - өте күрделі әрі өте нәзік
құрал. Сол себепті де біз баға белгілеуді зерттеп-тануды баға теориясына
қатысты мәселелерден бастаймыз.
Баға теориясының басты постулаты бағаның түбегейлі негізіне қатысты
көзқараспен байланысты. Экономистер мұндай негіз ретінде құнды, мейлінше
пайдалы жақты, өндіріс факторларының өзара әрекетін бөліп көрсетеді.
Алайда, экономика ғылымында екі теория кеңінен мәлім.
Біріншісі - бағаның негізіне құнды жатқызатын маркстік теория,
екіншісі - бағаның негізі ретінде тауардың пайдалылығын қарастыратын
австриялық теория.
Бағаның құндық теориясының шығуы экономикалық теорияның негізін
қалаған А. Смиттің, Д. Рикардоның, К. Маркстің және т.б. есімдермен
байланыстырылады. Бұл теорияға сәйкес тауардың құны тауарда заттандырылған
еңбекті білдіреді. Осыған орай, тауардың құны тауарды өндіруге қажетті
еңбек мөлшерімен анықталады. Ал, еңбек мөлшері өз негізінде нақты тауарды
дайындауға жұмсалатын жұмыс уақытымен өлшенеді. Бұдан шығатын қорытынды:
баға тауар өндірісіне қатысты қоғамдық еңбектің шығынын көрсетуі тиіс.
Еңбек екі түрлі сипатқа (нақты және абстрактілі) ие: еңбек нәтижесінің
заттық көрінісі ретіндегі тұтыну кұнын және абстрактілі еңбектің тауарға
енгізілген көрінісі ретіндегі құнын қалыптастырады.
Абстрактілі еңбек сапасы жағынан бір текті болғандықтан, теориялық
тұрғыдан тек сандық жағынан ғана бағалануы мүмкін. Алайда, әлемдік
тәжірибеде де еңбек шығынын адам энергиясының шығысы ретінде объективті
тұрғыдан өлшейтін әмбебап өлшеуіш әлі жасала қойған жоқ. Сол себепті де
тауар өндірісіндегі еңбек шығынын жұмыс уақытымен өлшеу әдетке айналды.
Құнның шамасы және осыған орай, баға тауардың бағасын жұмыс уақытымен
анықтау мүмкін болмаса да, қоғамдық қажетті жұмыс уақытының шығынымен
анықталады.
Құн сан және сапа жағынан сипатталады. Бірінші жағдайда ол тұтыну
құнын - тауарды (белгілі бір қажеттілікті канағаттандыратын оның қабілетін)
қалыптастыратын еңбектің тауардағы мөлшерімен анықталады. Құнның сапалық
жағы тауарды бір-бірімен айырбастайтын адамдардың арасындағы өндірістік
қатынастың көрінісі болып табылады. Яғни, осыған орай, кұн өзге өнімге
айырбастауға жарамды еңбек өніміне ие болады. Айырбастау процесі өнімді
тауарға, ал оның тұтыну құнын айырбасқа айналдырады. Түрлі тауарларды
айырбастауға кажетті арақатынас айырбас құнын білдіреді.
Әдетте әрбір тауар түрлі тауарларды айырбастауға қажетті құрал ретінде
қызмет ететін осындай тауарға, яғни ақшаға айырбасталады. Осыған орай, баға
сатып алынған тауарды меншік ретінде иеленуге мүмкіндік беретін ақшаның
белгілі бір мөлшерін көрсетеді.
Құн теориясына сәйкес құн өндірісінде болған өзгерістер шеңберінде
соңғысын қалыптастыратын негізгі сала қоғамдық өндіріс болып табылады.
К. Маркс қоғамдық кажетті еңбек шығыны ұғымын енгізді. Ол бұл ұғымды
баға белгілеудің негізгі өзегі деп есептеді.
К. Маркс қоғамдық кажеттілік деп, сол сәттегі қалыпты өндіріс
жағдайында және қоғамдағы жұмысшылардың біліктілігі мен еңбек өнімділігінің
орташа деңгейінде қандай да бір тұтыну құнын дайындауды кажет ететін
шығынды түсінді.
Қоғамдық қажетті еңбек шығыны бұл арада, бір жағынан, қандай да бір
өнімнің массасын өндіруге кеткен жиынтық еңбек шығыны ретінде, екінші
жағынан - осы тұтыну құнының өнім бірлігіне кеткен еңбек шығынының белгілі
бір шамасы ретінде қарастырылады. Қандай да бір өнімді өндіруге кеткен
қоғамға қажетті еңбек шығыны осы өнім түріне қатысты коғамдық қажеттілікті
қанағаттандыру шегінде жұмсалатын шығынды білдіреді. Қандай да бір өнімді
қоғамның қажеттілігінен артық өндіруге кеткен еңбек (мысалы, өнім өтпей
қалған жағдайда), қоғамдық қажетті шығынды анықтау барысында арта қоймайды.
Бұл зая кеткен еңбек. Керісінше, қоғамдық кажеттілікпен салыстырғанда өнім
жеткіліксіз өндірілсе, қоғамдық қажетті шығынға нақты жүзеге асырылған
шығын ғана емес, сонымен бірге қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қосымша жүзеге асырылуы тиіс шығын да кіреді.
К. Маркстің теориясына сәйкес тауар өндірісіне кететін қоғамға қажетті
еңбек шығыны өткен шақтағы және нақты еңбек шығынынан қалыптасады.
Осылайша, тауардық кұнына өндірістің тұтынылған құралдарының құны және
нақты еңбектен пайда болатын кұн кіреді. Соңғысы қажетті әрі қосымша
өнімнің құнын қамтиды.
Баға белгілеудің мұндай үлгісі тауар түрлеріне қатысты қоғамдық
қажеттілікті анықтаумен, тауар ұсынысын орталықтандыру арқылы қоғамдық
өндірісте үйлесімділікті белгілеумен, нормативтік еңбек шығыны негізіндегі
тауардың өзіндік құнының калькуляциясымен байланысты.
Баға белгілеудің осы үлгісінің негізгі бір кемшілігі - тауардың
сұранысы мен ұсынысының мәні (нарық конъюнктурасы) жете бағаланбайды.
Баға мен баға белгілеудің маржиналдық теориясында іске асатын
австриялық тұжырымдамаға сәйкес тауардың бағасы көбінесе өндірушінің
шығынына емес, осындай шығынның пайдалылығын сатып алушының қалай
бағалайтынына байланысты.
Пайдалылық категориясы қандай да бір нақты тауарды тұтынушының артық
көруін, қалауын білдіреді. Мұнда пайдалылықтың мөлшері үлкен сұранысқа ие
болған тауардың қосымша шығарылымымен анықталады. Алайда, тауардың
пайдалылығын сан жағынан анықтау мүмкін емес.
Шекті пайдалылық теориясын жақтайтындар уақыт өте келе өз жұмыстарында
тауарлардың баға динамикасына қарай өзара айырбасталу проблемасына назар
аудару арқылы пайдалылықты сан жағынан өлшеудің мүмкін еместігіне көз
жеткізді.
Нарықтық баға белгілеу теориясына қатысты барлық әзірлеменің ішінде
ағылшын экономисі А. Маршалдың еңбегі айрықша көңіл бөлуге тұратын еңбек.
Ол өндіріс шығыны теориясына және шекті пайдалылық теориясының жекелеген
ережесіне сүйене отырып, нарықтық бағаның табиғатын түсіндіріп берді. А.
Маршалдың пікірінше тұтынушы төлеуі тиіс баға тауардың қаншалықты пайдалы
болуымен анықталады. Екінші жағынан, өндірушінің өзі белгілейтін баға
өндіріс шығынынан төмен болмайды.
А. Маршалдың негізгі идеясы құн теориясымен қатар жан-жақты баға
теориясын құру үшін құн проблемасы бойымша дискуссияға көп баратын әрі
абстрактілі құрылымдарды көлденең тартатын батыс экономистерінің
зерттеулерін сұраныс пен ұсыныстың нарықтық категорияларының қалыптасуы мен
өзара әрекетінің заңдылығын талдауға қарай бағдарлау қажеттігін негіздеуден
тұрады.
А. Маршалл шектелмеген бәсекелестік (жетілген, ашық) жағдайында
тауарлар бағасының қалыптасуына сұраныс пен ұсыныс арақатынасы әсерінің
қарапайым тетігін анықтады.
Сұраныс пен ұсыныс бағамен былайша байланысады: сұраныс баға
кұлдыраған кезде, әдетте, артады, ал баға өскенде кемиді, ұсыныс динамикасы
көбінесе баға динамикасымен сәйкес келеді. Сол себепті тепе-теңдік бағасы
деп аталатын тұрақты баға сұраныс ұсыныспен теңескен тұста, яғни сұраныс,
ұсыныс және баға функционалдық-статистиқалық жағынан бір-бірімен байланысты
үш шаманың өзгеруіне түркі болатын ішкі ахуал пайда болмайтын жағдайда
белгіленеді.
А. Маршалл сұраныс пен ұсыныстың және бағаның қалыптасу заңдылығын
талдай отырып, батыстың экономикалық ғылымында нық орын алған бірқатар тың
тәсілдемелерді ойлап тауып, жаңа ұғымдар мен категорияларды қолданысқа
енгізді. Ол ең алдымен баға талдауына уақыт факторын енгізу кажеттілігін
алға тартты. А. Маршалл мұнда өндіріс шығыны мен баға арасындағы әр түрлі
өзара байланыстың уақыты жағынан қандай сипатқа ие екендігін қысқа мерзімді
ме, әлде, ұзақ мерзімді анықтап алуды ұсынды, өйткені ол көп сауалдың
жауабы осыған барып тірелетінін әрі оны талдаудың негізіне айналдыру
кажеттілігін ескерген болатын. А. Маршалдың кеңінен танылған әрі батыс
экономика ғылымында өріс алған басқа да жаңалықтары бар. Солардың арасынан
сұраныс пен ұсыныстың баға бойынша икемділігіне қатысты идеясын айрықша
атап, айта кеткен жөн.
А. Маршалл ұсынған баға теориясы өзінің одан арғы дамуында
микроэкономика деген атауға ие болған экономикалық ғылымның бір бөлігіне
айналды әрі жекелеген кәсіпорындар мен фирмалар, тұтынушылар субъектілері
деңгейінде нарықтық заңдылықты талдауға арналды.
Осылайша, тарихи аспектіде қарастырылған теориялар бір проблема
төңірегіндегі бір-біріне қайшы әрі бір-бірін жоққа шығаратын екі шешім
ретінде қарама-қарсы мәнге ие: 30 түрлі мақсатта қолданылатын тауарлар неге
олардың бағалары арақатынасында көрінетін белгілі бір пропорцияда
айырбасталады? Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылар маркстік саяси
экономикаға мән берген емес. Екінші жағынан, марксистер маржиналдық
талдауды мойындамайды.
Бүгінгі таңда сипатталған құн теориясының құрылымы баға теориясының,
яғни бағаны баға белгілеуші факторлары кешенінің функционалдық өзара
әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыратын теорияның құрылымына тәуелді.
Батыстың экономикалық теориясында пайдаланылатын осы заманғы баға формуласы
ең қарапайым, жеңілдетілген түрінде былай айтылған: Жетілген бәсекелестік
жағдайында тепе-теңдік бағасы, бір жағынан, шекті пайдалылықпен, екінші
жағынан, өз кезегінде өндірістік факторлардың өнімділік функциясын шекті
өсірумен анықталатын шекті шығындармен теңеседі.
Формуланың осы ұсынған мазмұнды жағы ең алдымен тепе-теңдік бағасының
қисық сұраныс пен ұсыныстың қиылысқан нүктесінде болатынын білдіреді.
Өйткені шекті пайдалылықтың өзгеруі қисық сұраныс өзгерісінде шешуші фактор
ретінде, ал шекті шығынның өзгеруі қисық ұсыныс өзгерісінде шешуші фактор
ретінде қарастырылады.
Баға негізінде кұнды (еңбек шығынын) немесе тұтыну құнын (оның
нәтижесін) жатқызатын экономика ғылымының алдында тұрған проблеманы шешумен
айналысатын ғалым-экономистердің зерттеулері ішінде ресейлік ғалым Е.
Пуниннің еңбегі айрықша назар аударуға тұратын еңбек болып табылады. Ол
Маркетинг, менеджмент және кәсіпорында баға белгілеу деп аталатын өзінің
монографиясында екі теорияның бір-бірін жоққа шығармайтыны, қайта, бір-
бірін толықтыратыны жөніндегі гипотезаны алға тартты. Бұл ойды негіздеу
үшін осы екі мектептің тұжырымдамасынан ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
тәжірибемен расталған ғылыми негізі бар теориялық ережені бөліп көрсету
қажет.
Еңбек құны жөніндегі теория шекті пайдалылық теориясы секілді баға
табиғатын бір жақты қарастырды, яғни құбылыстың сандық және сапалық жағына
назар салған жоқ. Олардың айтуынша, баға - бұл өндіріс шығыны, басқасы -
бұл заттың субъективті пайдалылығы.
Алайда, өткен ғасырдың өзінде К. Маркс пен Ф. Энгельс еңбекті, тауарды
және бағаны талдаудың бастапқы кезеңінде тұрып, былай деп кеткен болатын:
тауардың кұнын оны өндіруге кеткен еңбекке байланысты жеткілікті анықтау
мүмкін емес, өйткені еңбек шығыны оның нәтижесін, яғни өнімнің тұтыну құнын
толық сипаттай алмайды. Алайда, талдаудың абстрактілі деңгейінде бағаның
осы екі ұшты табиғаты толық ашыла қойған жоқ, өйткені оны ашу үшін нақты
тауар бағасының қалай қалыптасатынын зерттеу керек немесе микроталдау
қажет.
Бағаның екі ұшты табиғатын дәледеу үшін кез келген нақты тауар
өндірісінің негізінде жататын объективті экономикалық заңдарға жүгіну
кажет. Бұл ең алдымен құн заңы және тұтыну кұнының заңы.
Құн заңы - бұл шығын динамикасының кему көрінісі, яғни уақытты үнемдеу
заңы. К. Маркс осы заңның мәнін былайша ашып көрсетеді: Жеке индивид үшін
де, қоғам үшін де оның жан-жақты дамуы, оны тұтыну және оның қызметі
уақытты үнемдеумен байланысты.
Тұтыну құнының заңы - адамның еңбек ету процесінде тұтыну құнының
өзгеруін білдіреді, басқаша айтқанда, өндіруші күштің дамуы еңбек
нәтижесінің пайдалылығын арттырады, жұмыс уақыты шығынының бірлігіне
шаққанда тұтыну құнының өсуіне септігін тигізеді.
Осы екі объективті заңның әрекеті баға белгілеу процесінің негізі
болып табылады. Нақты тауар бағасының негізінде құнның және тұтыну құнының
диалектиқалық бірлігі жатады.
Баға белгілеуші факторлардың қатарына бағаның өз базасынан қосымша
ауытқуын анықтайтын басқа да факторлар кіреді. Бұл сұраныс пен ұсыныс заңы,
ақша айналысының заңы, нарықты монополиялау жөніндегі заң және т.б. Осыған
орай, нақты тауардың бағасын казіргі уақыттағы баға белгілеуші факторлар
жүйесінің ақшалай көрініс ретінде анықтауға болады.
1.2 Бағаның экономикалық функциялары
Баға функциясы дегеніміз не? Функция осы қатынас жүйесінде қандай да
бір объектіге тән өзгешеліктің сырттай көрінуі болып табылады. Функция
экономикалық категорияның ішкі терең мәнін нақты өмірде жүзеге асыру
тәсілі.
Баға функциясы оның ішкі мазмұнының сырттай көрінісі болып табылады.
Баға функцияларына әрбір нақты бағаға тән нәрселер ғана жатқызылуы мүмкін.
Бағаның бес функциясын бөліп көрсетуге болады:
1. Бағаның есептік функциясы немесе коғамдық еңбектің шығынын өлшеу
және есептеу функциясы бағаның өз мәнімен анықталады, яғни баға құнының
ақшалай көрінісі бола отырып, қоғамға нақты қажеттілікті қандай да бір өнім
түрімен қанағаттандырудың қаншаға түскенін көрсетеді. Баға тауарды
дайындауға қанша еңбек, шикізат, материал, бұйым және т.б. жұмсалғанын
өлшейді, еңбектің қаншалықты тиімді пайдаланылғанын сипаттайды. Баға түпкі
есебінде жиынтық өндіріс шығынының және тауар айналысының шамасын ғана
емес, сонымен бірге пайданың мөлшерін де көрсетеді. Алайда нарықтық қатынас
жағдайында бағаның бұл функциясы тауар дайындаушының өз өнімін нарыққа
шығарарда ұсынатын бағасын немесе шығынын өлшеумен шектеліп қалмайды.
Мәселенің мәні мынада: нарықтық баға нарықтық факторлардың әсерімен
шығынның шамасынан айтарлықтай ауытқуы мүмкін. Жұмсалған шығындардың
дұрыстығы, олардың қоғамдық мәні нарықты ғана емес, сонымен қатар тауар
өндіруші мен сатып алушының арасындағы байланыс кезінде айқындалады. Олар
(тауар өндіруші мен сатып алушы) өздерінің мүдделерін қорғау үшін бір-
бірімен байланыс орнатады. Тауар өндірушінің мүддесі, өз тауарын сату
арқылы үлкен табысқа қол жеткізгісі келеді, ал сатып алушы тауар бағасының
мейлінше төмен болғанын қалайды.
Сол себепті де түпкілікті баға тауар дайындаушының өзі белгілегісі
келген бағадан едәуір айрықшалануы мүмкін.
Монополияландырылған экономика, деформацияланған нарық және әлсіз
бәсекелестік жағдайында тауар дайындаушы бағаны өз қалауы бойынша
белгілейтіндіктен, тауардың бағасы әдетте жоғары болады. Оны, яғни бағаның
өсуін әкімшілік жолмен реттеуге болады.
Тауар дайындаушы бәсекелестікке төтеп беру үшін өзінің шығынын ұдайы
бақылап, оны бәсекелесінің шығынымен салыстырып отырады және өзінің шығынын
кеміту әрі тауардың сапасын жаксарту арқылы бәсекелесін басып озуға
тырысады.
Бұл функцияда баға сандық және сапалық деп бөліп көрсетуге болатын
барлық құн көрсеткіштерінің есептеу құралына жатады.
Сандық көрсеткіш - жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс, капиталдық
салымдардың мөлшері, тауар айналымының мөлшері, фирмалар мен
кәсіпорындардың, салалардың өнім мөлшері және т.б.
Сапа көрсеткіштері - олардың табыстылығы (пайдалылығы), еңбек
өнімділігі, қор қайтарылымы және т.б.
Баға әр түрлі шаруашылық процестерінің құндық есебін жүргізуге,
олардың нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін экономикалық құрал болып
табылады. Мәселен, фирма өндірген немесе сатқан тауардың мөлшері оны
жасауға кеткен заттарға, яғни ол бойынша қызмет көрсету бағасының сомасына
тең. Баға есеп және өлшеу функциясын атқара отырып, еңбек шығынына қарай
тауарлар мен қызмет көрсетулерді олардың өз тұтыну ерекшеліктері бойынша
салыстыруға мүмкіндік береді.
Баға аталмыш функцияда өндіріс тиімділгінің басты көрсеткіштерінің
бірі болып, әсіресе, нарықтық қатынас жағдайында, шаруашылық шешімдерді
қабылдау үшін бағдар ретінде әрі ішкі фирмалық жоспарлаудың маңызды құралы
ретінде қызмет етеді.
2. Бағаның ынталандырушы функциясы. Оның мәні: түрлі тауарлардың
өндірілуін әрі тұтынылуын көтермелеу немесе тежеу. Баға өндірушіні ондағы
пайданың шамасы арқылы ынталандырып отырады (бұл принцип тұрғысынан аса
маңызды). Баға шаруашылық өмірде қандай да бір тауардың шығарылуы мен
тұтынылуының артуына немесе кемуіне ықпал ете алады. Өндірушілер үшін
өнімді өздері тікелей сатқан кездегі бағаның маңызы айрықша.
Бағаның көмегімен мыналарды ынталандыруға немесе ынталандырмауға
болады:
• ғылыми-техниқалық прогресс;
• ресурстық шығынды үнемдеу;
• өнім сапасын өзгерту;
• өндіріс құрылымын және тұтынуды өзгерту.
Ынталандыру бағадағы пайданың жоғары деңгейі, негізгі бағадағы үстеме
және шегерім арқылы жүзеге асырылады.
Ынталандырушы функция нарықтық бағаға тән. Ол өндірушіге өз өнімін
тиімді өткізуіне мүмкіндік береді. Мұндай функцияда басқа тауарларға
қарағанда жоғары пайда алуға мүмкіндік беретін баға тиімді болып саналады.
Баға белгілеудің қолданыстағы тетігінің көмегімен ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру мүмкіндіктері едәуір тиімді.
Ғылыми-техниқалық прогресті баға арқылы ынталандырудың маңызы зор. Бұл
өз кезегінде еңбек өнімділігінің артуына, материалдық ресурстардың
үнемделуіне септігін тигізетін жаңа әрі озық техниқаларды, осы заманғы
технологияларды әзірлеуде және қолданысқа енгізуде, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыруда, тауарлардың сапасын көтеруде, сонымен бірге жаңа бұйымдарды
игеруде де көріне алады.
Өндіріс құрылымының және тұтынудың оңтайлы болуын ынталандыру бағаға
қатысты шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ал, өндірістік тұтынудың
құрылымын оңтайландыру өзара айырбасталатын өнім түрлеріне қатысты бағаның
тиісті деңгейі мен арақатынасын қалыптастыру арқылы, сондай-ақ пайдалы
нәтиженің бірлігіне қатысты есепте бағаның бірдей немесе әр түрлі деңгейін
белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Халықтың жеке тұтыну құрылымын оңтайландыруды жанама салықтардың
(қосымша құн салығы, акциз, сатудан түскен түсімге байланысты салынатын
салық және т.б.) мөлшерлемелерін саралау есебінен, сондай-ақ бұйымдардың
өзіндік құнын, шарт бойынша бағалар жүйесін калькуляциялау барысында
бағалаудың әр түрлі әдістерін пайдалану жолымен ынталандыруға болады.
Қазіргі уақытта өтпелі кезең жағдайында аса маңызды әрі бірінші
кезекті міндеттердің біріне ішкі және сыртқы нарық үшін бәсекеге қабілетті
тауарлар өндірісін ынталандыру жатады.
3. Бағаның бөлу функциясы көптеген нарықтық факторлардың әсері арқылы
бағаның кұннан ауытқу ықтималымен байланысты. Оның мәні мынада: бағаның
көмегімен ұлттық (таза) табысты экономика салаларына, әр қилы меншік
түрлеріне, ел аймақтарына, жинақтау қоры мен тұтыну қорларына, әр түрлі
әлеуметтік топтарға бөлу және қайта бөлу жүзеге асырылады. Мәселен, сән-
салтанатқа арналған тауарлардың және аса құнды тауарлардың (зергерлік
бұйымдар, жеңіл автокөліктер және т.б.) жоғары бөлшек сауда бағасының
көмегі арқылы аз қамсыздандырылған топтарды әлеуметтік жағынан қорғау үшін
пайдаланылатын арнайы қорларды құру табыс деңгейі жоғары белгілі бір
тұрғындар бөлігінің ақшалай қаражатының көмегімен қайта жүзеге асырылады.
Бағаның бөлу функциясы жалпы мемлекеттік мұқтаждарға арналған әр түрлі
деңгейдегі бюджетке түсетін тауарлардың жекелеген топтарының қосылған құн
салығындағы (ҚҚС) және орталықтанған таза табыстың басқа формаларындағы
акциз бағасында есептеуді қарастырды.
Бағаның осы функциясының арқасында қоғамның әлеуметтік міндеттері де
шешіледі.
Баға көмегімен өндіруші мен тұтынушы арасында, халықтың жекелеген
топтары арасында жасалған құндарды қайта бөлу жүзеге асырылады. Бұл
функция, әсіресе, мемлекет реттейтін бағаларда анық көрінеді. Тауардың
бағасын өз құнынан жоғары белгілеу барысында оның бір бөлігі сатушының
пайдасына қайта бөлінеді және тұтынушы осы тауарды сатып алу кезінде едәуір
шығыс шығарады, ал сатушы тиісінше жоғары табыс алады.
4. Сұраныс пен ұсынысты баланстау (теңдестіру) функциясы мынадан
көрінеді: баға арқылы өндіріс пен тұтыну, ұсыныс пен сұраныс арасында
байланыс орнайды.
Баға өндіріс пен айналыс салаларында сәйкестенбеушіліктің пайда
болғаны туралы хабар береді әрі оны жою жөнінде кажетті шаралардың
қабылдануын талап етеді. Баға сұраныс пен ұсыныс арасындағы
үйлесімділікке қол жеткізудің икемді құралы болып табылады. Шаруашылықтың
дамуында үйлесімділік орын алса, сұраныс пен ұсыныстың арасы сәйкес
келмесе, олардың арасындағы тепе-теңдікке тауар өндірісін
арттыруменкемітумен немесе бағаны өсіруменкемітумен, иә болмаса басқа
әдістерді бір мезгілде қолданумен қол жеткізуге болады.
Баға өндірушіні сұранысқа ие болған тауар нарығын қажетті
ассортиментпен толтыруға және тауардың сапасын жақсартуға итермелеуі тиіс.
Әкімшілік-жетекшілік жүйе бойынша басқару жағдайында сұраныс пен ұсыныс
арасындағы тепе-теңдік өндіріс пен материалдық-техниқалық жабдықтауды
жоспарлау арқылы реттеледі. Сұраныс ішінара салыстырмалы түрде айрықша
өтімді тауарлардың бағасын жоғары белгілеумен және сұранысқа ие болмаған
тауарлардың бағасын кемітумен (яғни, маусымдық бағаларды арзандатумен)
реттеліп отырады. Сұраныс тауар сатып алуға мүмкіндігі бар сатып алушының
тауарға деген кажеттілігін білдіреді. Бұл іс жүзінде нарықтық баға мен
сатып алынған тауар санының арасында кері байланысты белгілеген кезде
көрінеді. Басқадай бірдей жағдайларда сатып алынған тауарлардың саны
олардың баға деңгейіне қарай анықталады. Тауардың бағасы неғұрлым жоғары
болса, оны тұтынушылардың сатып алуы да солғұрлым аз болады және осыған
орай тауарлардың сатылуы оның бағасы кеміген жағдайда артады. Тауар
тапшылығы орын алған жағдайда сұраныс артады әрі осыған орай тауардың
бағасы сөзсіз көтерілетін болады. Тауар артық өндірілген жағдайда оларды
тек бағасын кеміту арқылы өткізе аласыз.
Ұсыныс тауардың бағасы мен саны арасындағы тікелей байланыспен
сипатталады. Баға көтерілген жағдайда сатуға шығарылған тауардың мөлшері
артады және керісінше азаяды.
Осылайша, баға сұраныс пен ұсыныстың арасын теңдестіру, сондай-ақ
тауар жетіспеген жағдайда ұсыныстың артуын әрі тауар артық өндірілген
жағдайда сұраныстың кемуін ынталандыру секілді теңестіру функциясын
орындайды.
Нарықтық құрылымның қалыптасуы мен бәсекелестіктің артуына, сұраныс
пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдіктің орнығуына қарай бағаның көтерілуі
тек тауар сапасының жақсаруы және оның ассортиментінің кеңеюімен ғана
байланысты болуы тиіс.
5. Баға функциясы өндірісті оңтайлы орналастырудың өлшемі ретінде
елдің нарықтық экономикаға көшуіне қарай дамып отыруы тиіс. Ол мынадан
білінеді: баға тетігінің көмегімен (көп пайда алу үшін) капиталдың
экономикадағы бір сектордан екіншісіне және пайда нормасы жоғары жекелеген
секторлардың ішіне құйылуы жүзеге асырылады. Оны (капиталды осындай жолмен
құюды) фирмалар бәсекелестік пен сұраныс заңының әсерімен өз бетінше жүзеге
асырады. Қандай қызмет саласына немесе экономиканың қандай саласына капитал
салуды кәсіпорындардың өздері ғана шешеді. Кәсіпорындар алдымен жан-жақты
маркетингтік зерттеулер жүргізіп, нарықтың барлық факторын, оның ішінде
бағаны да зерделейтін болады.
Бүгінгі таңда басқа салаларға қарағанда капитал айналымы мен пайда
нормасы біршама жоғары сауда-делдалдық қызметке капитал көп салынады.
Сол себепті де кәсіпкерлер осы қызмет түріне ақша салуды жөн көреді.
Мұндай жағдайда капитал сауда капиталының формасына енеді. Осы қызмет
саласында өз тауарын өткізуге күш салған әр түрлі концерндердің,
фирмалардың және бірлестіктердің арасында бәсекелестік айтарлықтай өршіп
тұр.
Ұзақ уақытқа және инфляция жағдайында қызметтің өндірістік түрлеріне
капитал құю осы салаға салынған қаражаттың құнсыздануына апарып соқтырады.
Бағаның барлық аталмыш функциялары өзара байланысты және бір-бірімен
әрекеттеседі, ал бірқатар жағдайларда бір-біріне қайшы келіп жатады.
Мәселен, бағаның ынталандырушы функциясы сұранысқа ие тауар өндірісінің
артуына ықпал ете отырып, сұраныс пен ұсыныстың теңдестіруші функциясын
күшейтеді.
Алайда, баға, өз кезегінде тауар ұсынысының кемуіне апарып соқтыратын
кері күшке (ол кемітілген жағдайда) де ие. Ал бұл өз кезегінде, ұсыныс
сұраныстан асып түскен жағдайда, сұраныс пен ұсынысты келістіру
кажеттілігін тудырады.
Шаруашылық өмірде әр түрлі баға функциялары арасындағы өзара
байланыстар мен өзара әрекеттер едәуір күрделі әрі көп қырлы. Бұл
кәсіпорындардағы маркетингтік қызметтің зерттеу объектісіне айналуы тиіс.
Бағаның түрлері, олардың жіктемесі. Шығарылатын өнімдердің
экономикалық ерекшеліктеріне, өндіріс және айналыс процесіне қатысушыларға
қарай бағаның мынадай түрлері айрықша бөліп көрсетіледі:
• көтерме сауда бағасы;
• биржалық баға;
• сатып алу бағасы;
• құрылыс өнімдерінің бағасы;
• бөлшек сауда бағасы.
Көтерме сауда бағасы бойынша өнім ірі партиямен сатылады. Өнімді
мұндай баға бойынша көтере сатып алушы сатып алады. Өтпелі кезең
экономикасының ерекшелігіне тауарды тұтынушыға жеткізу үшін делдалдық
қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар санының көбеюі жатады.
Құрылыс саласы бойынша қолданыстағы баға құрылыс-монтаж жұмыстарының
және дайын объектілердің сметалық құны әрі құрылыс өнімдерінің
прейскуранттық және келісімді бағасы болып табылады. Мұндай бағаларды
тапсырыс берушілер құрылыс ұйымдарының мердігерлерімен орындалған жұмыс
бойынша есеп айырысуда, капиталдық салымдардың және қызмет нәтижесін
сипаттайтын басқа көрсеткіштердің мөлшерін анықтауда пайдаланады. Сметалық
баға термині құрылыста пайдаланылатын көтерме сауда бағасын білдіреді.
Бөлшек сауда бағасы бойынша көтерме сауда саласындағы тауар сатып
алынады. Бөлшек сауда бағасы жеке тұтынуға түсетін тауарға белгіленеді.
Тауарлар мен қызмет көрсетулердің бірқатар бағасы прейскурант түрінде,
кұжат жүзінде тіркеледі. Мұндай құжаттарда кел-тірілген бағалардың шамасы
прейскуранттық деп аталады.
Мемлекеттік прейскурант нарықтық экономикада мемлекет реттейтін
тауардың бағаларын қоспағанда ақпараттық функцияны орындайды.
Баға белгілеудің тәртібіне қарай ол реттелетін және еркін баға болып
белінеді. Еркін баға тараптардың келісімі бойынша сұраныс пен ұсыныстың
негізінде белгіленеді.
Бағана реттеу экономикалық әдістердің негізінде жүзеге асырылады. Баға
қаржы, салық, кеден және бюджет саясаттары арқылы экономикалық жағынан
реттеледі.
Экономикасы өтпелі кезеңде тұрған мемлекеттерде баға белгілеу
реформасы бағаны ырықтандырудан басталады. Еркін баға белең алады. Өнімнің
шекті бағасын монополист-кәсіпорындар белгілейді. Мұндай бағалардың деңгейі
өнімнің маңыздылығына қарай тиісті органдарда мағлұмдалады әрі тіркеледі.
Сол себепті шекті баға мағлұмдалған баға деп те аталады.
Бұйымдар мен қызмет көрсетулердің жаңа түрлерін жобалау процесінде
лимиттік (шекті жол берілетін), жобалық және бағдарлы бағалар
пайдаланылады.
Экономикалық талдауда, жоспарлауда және статистикада нақты бағалармен
қатар салыстырмалы баға, орташа баға және баға индекстері пайдаланылады.
Баға индексі - белгілі бір кезеңде салыстырылған элементтер (тауарлар
мен қызмет көрсетулер) бойынша баға динамикасының көрсеткіші.
Тұтыну бағасының индексі - халықтың өндіріс үшін емес, өздерінің жеке
қажеттіліктері үшін сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасының
жалпы деңгейінің уақытқа байланысты өзгерісін сипаттайды. Бұл индекс тұтыну
тауарлары мен қызмет көрсетулер себеті құнының динамикасы негізінде
есептеледі. Ол инфляция деңгейінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Әрекет ету территориясына қарай елдегі бірыңғай баға, аймақтық баға
(белдеулік, аймақтық, жергілікті) бөліп көрсетіледі.
Түрлі елдердегі бір типтес тауар бағасының әр қилы болуы әлемдік
бағаны пайдаланудың қажеттілігін тудырады.
Әлемдік баға - әлемдік нарықга қандай да бір тауарға белгіленетін
бағаны немесе халықаралық сауда-саттықга жетекші рөл атқаратын
субъектілердің белгілі бір уақыт аралығында мойындаған бағаны иә болмаса
осыған ұксас тауардың әр түрлі елдер мен аймактарда белгіленген бағаларының
орташа мәнін білдіреді.
Жоғарыда аталған барлық баға түрлері өзара байланысты элементтер
жүйесін құрайды. Осы өзара байланыстардың негізінде әрекеттес тамыр
принципі жатыр: бір қосалқы жүйедегі бағаның қандай да бір өзгерісі басқа
бағаларға автоматты түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикада бірыңғай жүйені құрайтын бағалардың өзара
байланысы мен өзара тәуелділігі екі жағдайға байла-нысты орын алады:
• сұраныс, ұсыныс және кұн заңдарының бірыңғай әдістемелік негізінде
бағаның қалыптасуымен;
• қызметі бағалармен байланысты өндірістің кәсіпорындар мен салалардың
өзара байланысымен.
Осылайша, экономикада қолданылып жүрген бағалардың әр алуандығы
динамикасына көптеген нарықтық факторлар әсер ететін жүйені қалыптастырады.
Бұл жүйе бағаның жекелеген, өзара байланысты және өзара тәуелді қосалқы
жүйелерінен тұрады.
Бағаның деңгейі, құрылымы және динамикасы. Баға жүйесін мынадай
параметрлер сипаттайды:
• деңгей;
• құрылым;
• динамика.
Баға деңгейі - бұл бағаның ақшадағы абсолютті сандық көрінісі.
Баға құрылымы - баға элементтерінің пайыздағы және үлестегі белгілі
бір арақатынасын білдіреді. Баға динамикасы - бұл баға деңгейінің уақытқа
байланысты өзгеруі.
Барлық қолданыстағы баға бір-бірінен элементтердің құрылымы мен осы
элементтердің бағаның жалпы шамасындағы үлестері бойынша айрықшаланады.
Бағаны бөлудің қарапайым механиқалық құрылымдық тәсілі дайын бұйымның
құрамына кіретін элементтер бойынша жүзеге асырылады. Мәселен, автокөліктің
бағасы шанақтың, алдыңғы немесе артқы біліктің және т.б. бағаларынан
тұрады.
Баға белгілеу барысында дайын өнімнің бағасы оның құрамдас бөліктеріне
кіретін бағаның сомасына теңеспейді. Бұл нарықтық факторлардың (сұраныс пен
ұсыныс дайын өнімдерге ғана емес, сонымен бірге оның қосалқы бөлшектеріне
де болады) және нарықтық емес (өндірістік, саяси, экономикалық және
әлеуметтік) факторлардың әсерімен түсіндіріледі.
Тауар бағасы жалпы түрінде үш құрамдастан тұрады:
- өндіріс пен айналыс шығындарынан (өзіндік құны);
- салықтан, алымнан, есептеуден;
- пайдадан.
Нарық бағаның деңгейін және осыған орай пайда мен салықтың да деңгейін
анықтайды. Баға элементтерінің ішінде ең мәндісі - өзіндік құн. Өзіндік кұн
өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығынның ақша түріндегі көрінісі.
Сурет 1. Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы
Баға құрамына әлеуметтік салық, қосымша кұн салығы, бағаның өз алдына
бөлек, дербес элемент ретінде мәні жоқ акциз, пайдаға салынатын салық
секілді салықтар кіреді.
Әлеуметтік салықтар - бұл зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылатын аударымдар. Әлеуметтік салықтың мақсатты мәні бар, сол
себепті де оларды арнайы салықтар деп атайды. Салық салынатын объектілері
бойынша тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықшар салық төлемін тудырған жеке және заңды тұлғалардың
табысы мен мүлкіне белгіленеді. Бұл жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы,
пайда салығы, банк табысына салына-тын салық, жер салығы және т.б.
Жанама салықтарға тауар бағасында төленетін немесе тарифке қосылатын
тауарлар мен қызмет көрсетулердің салығы жатады. Бұл қосымша құн салығы,
акциз, кеден бажы және т.б.
Еркін-бөлшек сауда бағасы нарықтың конъюнктурасына, тауардың тұтыну
өзгешелігіне, өнімнің өндірілетін және өткізілетін орнына, жанама
салықтардың (немесе дотацияның) мөлшеріне әрі көтерме сауда бағасының,
сауда-саттық бағасының жол берілген үстемеақысына қарай схема бойынша
қалыптасады. Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы 1-суретте берілген.
Баға деңгейін анықтайтын факторлар. Баға микро және макроэкономикада
белсенді рөл атқарады. Баға макродеңгейде экономиканың құрылымын
қалыптастырады әрі оның ең маңызды пропорцияларының жетілуіне ықпал етеді.
Ал микродеңгейде кәсіпорындардың шаруашылық қызметін реттейді.
Баға нақты жағдайларда факторлардың ішкі және сыртқы екі тобының
әсерімен қалыптасады (1-кесте).
Кесте 1
Баға белгілеу факторлары
Ішкі Сыртқы
Тауардың айрықша өзгешелігі Саяси ахуал
Өндіріс тәсілі Негізгі ресурстармен камтамасыз
Нарықтық сегментке бағдарлануы Тауардың етілуі
өмірлік циклі Нарықтық орта
Сервистің ұйымдастырылуы Тауар қозғалысы арналарының
Фирманың беделі қатысушылары
Жарнама Бағаны мемлекеттік реттеу
Салық заңнамасының жетілуі
Сыртқы экономикалық саясат
Сыртқы факторлар, яғни макроэкономикалық деңгейдегі факторлар
кәсіпорын қызметіне тәуелді емес, сондай-ақ елдегі және одан тысқары
жерлердегі, жалпы экономикалық пропорциялар мен жағдайлардың өзгерісін
ескереді. Саяси тұрақтылық бағаны көтеру арқылы бір сәттік жеңіске қол
жеткізуге жол бермейді, ол алдағы келешек үшін адамның жұмыс істеуіне
барлық жағдайды жасайды. Ресурстардың жоқтығы шикізат импортына тәуелді
болуға апарып соқтырады.
Баға белгілеуде тауар қозғалысына қатысушылар маңызды рөл атқарады,
олар тауарды өткізудің мөлшерін арттыруға және көп пайда алуға, бағаларға
бақылау орнатуға ұмтылады.
Қатысушылардың өзара пайдасын қамтамасыз ету үшін төрт факторды ескеру
қажет:
- пайда үлесін;
- баға кепілдігін;
- ерекше келісімді;
- баға көтерілуінің әсерін.
Көтерме және бөлшек саудада шығынның орнын толтыру әрі ойдағыдай табыс
алу үшін пайданың белгілі бір үлесі қажет болады. Олар кейбір жағдайларда
тауарға ең төменгі баға бойынша қол жеткізуге мүмкіндік беретін баға
кепілдігін алуға ұмтылады.
Өндірушілер көбінесе ерекше келісімді ұсынады. Ол шектеулі уақытқа
жеңілдік және сауда кәсіпорындарын ынталандыру үшін тегін үлгілер беруді
қарастырады. Мәміле сауда арқылы алынған пайданың сұранысы арту үшін
түпкілікті тұтынушыға берілуін қажет етеді.
Баға белгілеудегі кәсіпорынның еркіндігін тұтыну сұранысы мен нарық
бағасы ғана емес, сонымен бірге экономиканың жалпы жағдайымен анықталатын
мемлекеттік реттеу де шектейді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, барлық
елдерде десе де болады, үкімет қандай да бір деңгейде баға белгілеу
процесіне араласады. Бұл өз кезегінде нарықтық тепе-теңдікті бұзады.
Әдетте, мемлекет баға жүйесінің қаңқасын құрайтын тұз, мұнай, газ, электр
энергиясы, қалалық көліктің қызмет көрсетуі, коммуналдық қызмет көрсету
секілді тауарларға баға белгілейді. Осы тауар түрлері бағасының ауытқуы
болса, экономиканың жағдайына әсер етеді. Сол себепті де мемлекет оларды
белгілі бір деңгейде тіркей отырып, бағаның барлық жүйесіне ықпалын
тигізеді. Мемлекет белгілеген баға екі маңызды салдарды тудырады:
1) тауарға сұраныс артқанда тауар тапшылығы (дефицит) пайда болады;
2) баға дотациясын белгілеу практикасынан бағалардың үйлесімсіздігі
пайда болады. Егер тауардық көтерме сауда бағасы бөлшек сауда бағасынан
жоғары белгіленсе, мұндай дотация қажет болады.
Баға белгілеудің екінші тәсілі - бұл нарықтық бағаны белгілі бір
уақытқа тоқтатып қою немесе оған тыйым салу. Мемлекетте монополистің
бағасын нарықта тіркеу мүмкіндігі пайда болады.
Ол үшін мынадай тәсілдер қолданылады:
1) жекелеген тауарлар бағасының шекті деңгейін белгілеу;
2) бағаның негізгі параметрлерін (пайданың шамасы, жеңілдіктер,
жанама салықтар және т.б.) реттемелеу;
3) нақты тауарлар бағасын бір жолғы арттырудың лимитін анықтау;
Нарықтық қатынаста мемлекеттің рөлі ойын ережесін белгілеумен ғана
шектеледі. Ол үшін мемлекет нарыққа қаты-сушыларды адал емес
бәсекелестіктен қорғайтын шараларды жүзеге асырады:
1) бағаны деңгейлестіріп тіркеу - екі немесе одан да көп бәсекелесуші
субъектілердің бағаны белгілі бір деңгейде ұстап тұру туралы келісіміне
тыйым салу;
2) бағаны сатылас тіркеу - өндірушілердің өз бағасын жеткізушілерге
(жабдықтаушылар) таңуына немесе өндірушінің өз қалауымен белгіленген
міндеттерге баға бойынша тауардың сатылуына тыйым салу;
3) бәсекелестерді шеттету мақсатында тауарды өзіндік кұнынан төмен
бағамен сатуды білдіретін демпингке тыйым салу.
Мұндай тыйымдар нарықтық экономикасы дамыған елдердің көбісінде бар.
Экономикалық (жанасу) реттеуге сұраныс пен ұсынысқа, бәсекелестік
деңгейіне және макроэкономикалық тепе-теңдіктің өзге де факторларына ықпал
ететін әрі осылайша баға деңгейі мен динамикасына да әсер ететін шаралар
жатады. Оған экономиканы реформалауға әрі шаруашылықты жүргізудің
тетіктерін жетілдіруге қатысты құралдардың тұтас арсеналын да жатқызуға
болады:
• антимонополиялық заңнаманы қабылдау және жетілдіру;
• шағын кәсіпкерлікті ынталандыру;
• орнықты салық саясаты (амортизациялық аударымдар мен салықтық
жеңілдіктер ережесі, сараланған салық салу іс-тәжірибесі);
• мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру;
• бюджет тапшылығын азайту;
• халықтың табысын бақылау әрі реттеу және макроэконо-миқалық
теңдестірудің өзге де әдістері.
Осылайша, мемлекет әр түрлі құралдардың көмегімен шаруашылық өмірге
және осыған орай баға белгілеу процесіне араласады: осындай жолмен ықпал
ету қаржылық, бюджеттік, кедендік, валюталық, құрылымдық, инвестициялық
саясаттар арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі факторлар, яғни микроэкономикалық реттеу факторлары кәсіпорынның
өз қызметіне тәуелді. Өзіндік ерекшелігімен, өзгеше қырымен және дайындалу
тәсілімен айрықшаланатын тауардың бағасы жоғары болады. Бұл оның сапасының
техниқалық деңгейінің жоғары екендігін білдіреді. Өндіріс тәсілі өнім
шығарылымының сериялығын анықтайды (ұсақ сериялы жеке өндірістің өзіндік
кұны жоғары, аз шығынмен шығарылған жалпы өндірістің бағасы төмен болады).
Жекелеген жағдайда және қарқынды технологиялық өзгерістер орын алса,
тауардың бағасы жоғары болмақ. Нарық сегментіне бағдарлану бағаның сатып
алушылардың түрлі категорияларына қарай саралануын тудырады. Тауарды сату
кезінде және тауар сатылғаннан кейін жақсы ұйымдастырылған сервис, фирманың
ішкі және сыртқы нарықтағы имиджі, сәтті әрі өзгеше жарнама, тауардың
нарықта жылжуы бағаны жоғары белгілеуге мүмкіндік берді.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу
Мемлекеттік бағаны реттеу қажеттілігі. Қазіргі заман жағдайында
экономиканы тек мемлекет қана емес, сонымен бірге жеке монополиялар да
реттейді. Осылайша, экономиканы реттеу екі деңгейде - макро (субъект -
мемлекет) және микродеңгейде (субъект - жеке фирмалар) жүзеге асырылады.
Фирманың нарықтық стратегиясы мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатына байланысты құрылады.
Мемлекет пен компаниялардың өзара байланысына тән ерекшеліктер осы
заманғы коғамның экономикалық және әлеуметтік қатынастарына ғана емес,
сонымен бірге оны реттеудің тетіктеріне де өз әсерін тигізеді.
Мемлекет пен жеке компаниялар шаруашылықты реттеуге қатысты өз
функцияларын бір-бірінен бөле-жармай, тығыз байланыстырып орындайды.
Компания өндіруші күштің объективті түрде дамуына қарай өндірісті
қоғамдастыруға неғұрлым ұмтылады әрі өзінің үстемдігін сақтап қалу үшін
мемлекеттің көмегіне соғұрлым мұқтаж болады және олардың арасындағы өзара
байланыс терең сипат алады.
Алайда бұл өзара байланысты экономиканы монополиялау деп бір жақты
түсінбеу керек.
Мемлекеттің шаруашылыққа қатысты атқаратын рөлінің өзгерісі де маңызды
мәнге ие. Мемлекет әр алуан құралды жасап, олардың көмегімен шаруашылық
өмірге араласады. Экономиканың монополиялануы және экономиканы
коғамдастырудың деңгейі артқан сайын мемлекет капиталды монополиялау,
өндіріс процесін басқару секілді тиісті меншік түрімен шектеліп қалған
компаниялардың қолынан келе қоймайтын маңызды функцияларды орындауы керек.
Мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы өзара қарым-қатынастың
түрлері өзгеріп отырады. Соңғысының қызметін реттеу ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық негіздемесі
1.1. Баға экономикалық категория ретінде 7
Бағаның экономикалық функциялары 11
1.3. Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу 21
2. Апрель ЖШС кәсіпкерлігінің экономикалық жағдайын талдау
2.1. Апрель ЖШС қысқаша сипаттама 34
2.2. Кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін талдау 36
2.3. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдау 48
3. Нарық жағдайында кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру жолдары
3.1. Өнімнің бәсекеге қабілеттігін арттыруда кәсіпорынның баға
саясатын жетілдіру 53
3.2. Маржиналдық талдау негізінде өнімнің өзіндік құнынан төмен баға
бойынша тауарлы өнім құрылымы мен қосымша тапсырыс беру негіздемесі 57
Қорытынды 63
Қолданылғын әдебиет тізімі 67
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан күрделі
экономикалық қайта құру жолына түсіп, нарықтық қатынасқа, сондай-ақ
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру есебінен әр қилы меншік түрлеріне
көшті. Жаңа жағдайда өндірістің жандануына көптеген факторлар өз әсерін
тигізеді.
Баға теориясы мен оларды қалыптастыру практикасы кез келген
шаруашылықты жүргізудің басты тетіктері болып табылады. Экономика
тұрғысынан алсақ, баға ең алғашқы құн категориясы болып табылады. Экономика
өзіндік ерекшелігі бар байланыстар жүйесі ретінде тауарларды тікелей
айырбастау актісі, тауар құнының тауарлық және ақшалай көрінісі түрінде
пайда болады.
Бағаны анықтау тәсілі нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық
жүйені сипаттайды. Баға өндірістің тұтастай құрылымын анықтап, материалдық
және ақшалай ағынның қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, халықтың әл-
әуқатының деңгейіне әсер етеді.
Баға белгілеу процесіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық жағдай да
көп әсерін тигізеді.
Елдегі ақша айналысы жағдайының да, кредиттік сектордың жұмыс істеу
сипатының да мәні бар. Сонымен қатар, баға нарықтық экономика жағдайында
экономикалық тұрғыдан басқарудың тұтқасы ретінде кредит, кеден, эмиссия,
сыртқы сауда және салық саясаттары, сондай-ақ еңбекақы және табысты бөлу
жүйелері үйлескенде әрі халық әлеуметтік жағынан қорғалған жағдайда өз
функциясын тиімді және сәтті жүзеге асырды.
Баға белгілеу жүйесі ғылыми-техниқалық прогресті ынталандыруы тиіс әрі
ресурстың үнемделуіне және экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына
ықпал етуі қажет. Баға адамның қажеттілігін ескеріп, олардың тұрмыс
деңгейінің көтерілуіне септігін тигізетіндей болуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында баға белгіленген кезде меншік түрлерінде
орын алған өзгерістер де, тауар-ақша қатынасының одан ары қалай дамитыны
да, сондай-ақ ішкі нарықтың қандай жолмен қалыптасатыны да назардан тыс
қалмауы керек.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өнімінің
бағасын қалыптастырудың пайдаланудың түрлі жолдары мен олардың
тәуекелділігін талдау және бағалау мәселелерін Қазақстан республикасында
көптеген ғалымдар мен экономистер қарстырп зерттеп жүр, мысалыға, олар
Абдушев Б. М., Абулгазин Д., Баишев Б., Балахматова Г., Джаналеева А.,
Калдияров Д. , Сулейменов Д., Тургулова А. К және т.б. атап айтуға болады
Осы жоғарыдағы айтылған ойлар мен тұжырымдар жиынтығы дипломдық
жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтап берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –қазіргі заманда баға нарығының жұмыс
істеуін және баға қалыптасу үрдісіне кездесетін проблемаларды, нақты
кәсіпорын мысалында қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қарастырылған:
– кәсіпорын өнімінің бағасын нарық жағдайындадағы қалыптастырудың
мәні мен мазмұнын теориялық тұрғыдан қарастыру және ашу;
– баға қалыптастыру үрдісін нақты кәсіпорын Апрель ЖШС мысалында
қарастыру;
– кәсіпорын өнімінің бағасын қалыптастыру факторларын ұтымды
пайдалану мен нарықтық жағдайда тиімді баға қалыптастыру
проблемаларын шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – кәсіпорынның өнімінің бағасын
қалыптастыру тетіктері мен үрділері.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Апрель ЖШС.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі және әдістемелік базасы ретінде
зерттеліп отырған тақырып аясындағы отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері қолданылды. Зерттеу жұмысының нормативтік құқықтық
базасын заңды және нормативті актілер, мемлекеттік бағдарламалар алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы ретінде ҚР Үкіметінің және
президентінің жарлықтары, ҚР заңдары мен нормативті актілері, ҚР статистика
агенттігінің мәліметтері, ҚР халықты әлеуметтік қорғау және еңбек
министірлігінің мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қазіргі заманғы баға қалыптасуының
категориясы мен функциялары, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда,
Апрель ШШС мысалында кәсіпорынның баға саясатын жетілдіруде оны бақылауда
компьютерлік бағдарлама енгізу туралы ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: диссертациялық жұмыста
құрылған теориялық ұсыныс, нұсқаулар мен қорытындылар Апрель ШЖС-не
енгізілді. Сондай-ақ басқа кәсіпорындарға ұсынылуы мүмкін. Сонымен қатар
диссертациялық жұмыста қарастырылған теориялық материалдарды экономикалық
мамандық пәндерін оқыту барысында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелері ғылыми зерттеу нәтижелерін енгізу актісіне сәйкес
Апрель ЖШС-не енгізілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі көрсетілген, мақсаты
мен міндеттері құрастырылған, жаңалықтың мәні ашылып, зерттеудің пәні
көрсетілген.
Бірінші бөлім Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық
негіздемесі деп аталады. Мұнда баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты
жайлы толық қанды мағлұматтар кіріктірілген.
Апрель ЖШС кәсіпкерлігінің экономикалық жағдайын талдау деп
аталатын екінші тарауда кәсіпорынға жалпы мағлұмат беріліп, кәсіпорынның
экономикалық көрсеткіштерін және қаржылық нәтижелерін жетілдіруін талдау
жасаған.
Үшінші бөлім Нарық жағдайындағы кәсіпорынның баға саясатын
жежетілдіру жолдары деп аталады. Бұл бөлімде өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда кәсіпорынның баға саясаты туралы айтылып, өнімнің
өзіндік құнынан төмен баға бойынша тауарлы өнім құрылымы жайлы нұсқаулар
жасалды.
Жалпы дипломдық жұмыстың орындалуы мен оны зерттеудің негізгі
мақсаттары мен міндеттерінің орындалуы туралы тұжырымдамалар мен ұсыныстар
қорытындыда толығымен түсіндіріліп көрсетілген.
1.Қазіргі заманғы баға қалыптасуының теориялық негіздемесі
1.1 Баға экономикалық категория ретінде
Баға - күрделі экономикалық категория. Ол арқылы коғамдық негізгі
қатынастардың барысын, өндірістің жағдайын, тауарлардың қалай өтіп жатқанын
және олардың құнының қалыптасуын қадағалауға болады. Баға барлық әлеуметтік-
экономикалық саясаттың айнасы болып табылады. Оның микро және
макроэкономикалық мәні баға белгілеудің тұжырымдамасына тәуелді емес, ол
өнімдердің нарықтағы айналасының және өндірістің объективті жағдайымен
анықталады.
Баға тетігі, баға белгілеу, баға саясаты - өте күрделі әрі өте нәзік
құрал. Сол себепті де біз баға белгілеуді зерттеп-тануды баға теориясына
қатысты мәселелерден бастаймыз.
Баға теориясының басты постулаты бағаның түбегейлі негізіне қатысты
көзқараспен байланысты. Экономистер мұндай негіз ретінде құнды, мейлінше
пайдалы жақты, өндіріс факторларының өзара әрекетін бөліп көрсетеді.
Алайда, экономика ғылымында екі теория кеңінен мәлім.
Біріншісі - бағаның негізіне құнды жатқызатын маркстік теория,
екіншісі - бағаның негізі ретінде тауардың пайдалылығын қарастыратын
австриялық теория.
Бағаның құндық теориясының шығуы экономикалық теорияның негізін
қалаған А. Смиттің, Д. Рикардоның, К. Маркстің және т.б. есімдермен
байланыстырылады. Бұл теорияға сәйкес тауардың құны тауарда заттандырылған
еңбекті білдіреді. Осыған орай, тауардың құны тауарды өндіруге қажетті
еңбек мөлшерімен анықталады. Ал, еңбек мөлшері өз негізінде нақты тауарды
дайындауға жұмсалатын жұмыс уақытымен өлшенеді. Бұдан шығатын қорытынды:
баға тауар өндірісіне қатысты қоғамдық еңбектің шығынын көрсетуі тиіс.
Еңбек екі түрлі сипатқа (нақты және абстрактілі) ие: еңбек нәтижесінің
заттық көрінісі ретіндегі тұтыну кұнын және абстрактілі еңбектің тауарға
енгізілген көрінісі ретіндегі құнын қалыптастырады.
Абстрактілі еңбек сапасы жағынан бір текті болғандықтан, теориялық
тұрғыдан тек сандық жағынан ғана бағалануы мүмкін. Алайда, әлемдік
тәжірибеде де еңбек шығынын адам энергиясының шығысы ретінде объективті
тұрғыдан өлшейтін әмбебап өлшеуіш әлі жасала қойған жоқ. Сол себепті де
тауар өндірісіндегі еңбек шығынын жұмыс уақытымен өлшеу әдетке айналды.
Құнның шамасы және осыған орай, баға тауардың бағасын жұмыс уақытымен
анықтау мүмкін болмаса да, қоғамдық қажетті жұмыс уақытының шығынымен
анықталады.
Құн сан және сапа жағынан сипатталады. Бірінші жағдайда ол тұтыну
құнын - тауарды (белгілі бір қажеттілікті канағаттандыратын оның қабілетін)
қалыптастыратын еңбектің тауардағы мөлшерімен анықталады. Құнның сапалық
жағы тауарды бір-бірімен айырбастайтын адамдардың арасындағы өндірістік
қатынастың көрінісі болып табылады. Яғни, осыған орай, кұн өзге өнімге
айырбастауға жарамды еңбек өніміне ие болады. Айырбастау процесі өнімді
тауарға, ал оның тұтыну құнын айырбасқа айналдырады. Түрлі тауарларды
айырбастауға кажетті арақатынас айырбас құнын білдіреді.
Әдетте әрбір тауар түрлі тауарларды айырбастауға қажетті құрал ретінде
қызмет ететін осындай тауарға, яғни ақшаға айырбасталады. Осыған орай, баға
сатып алынған тауарды меншік ретінде иеленуге мүмкіндік беретін ақшаның
белгілі бір мөлшерін көрсетеді.
Құн теориясына сәйкес құн өндірісінде болған өзгерістер шеңберінде
соңғысын қалыптастыратын негізгі сала қоғамдық өндіріс болып табылады.
К. Маркс қоғамдық кажетті еңбек шығыны ұғымын енгізді. Ол бұл ұғымды
баға белгілеудің негізгі өзегі деп есептеді.
К. Маркс қоғамдық кажеттілік деп, сол сәттегі қалыпты өндіріс
жағдайында және қоғамдағы жұмысшылардың біліктілігі мен еңбек өнімділігінің
орташа деңгейінде қандай да бір тұтыну құнын дайындауды кажет ететін
шығынды түсінді.
Қоғамдық қажетті еңбек шығыны бұл арада, бір жағынан, қандай да бір
өнімнің массасын өндіруге кеткен жиынтық еңбек шығыны ретінде, екінші
жағынан - осы тұтыну құнының өнім бірлігіне кеткен еңбек шығынының белгілі
бір шамасы ретінде қарастырылады. Қандай да бір өнімді өндіруге кеткен
қоғамға қажетті еңбек шығыны осы өнім түріне қатысты коғамдық қажеттілікті
қанағаттандыру шегінде жұмсалатын шығынды білдіреді. Қандай да бір өнімді
қоғамның қажеттілігінен артық өндіруге кеткен еңбек (мысалы, өнім өтпей
қалған жағдайда), қоғамдық қажетті шығынды анықтау барысында арта қоймайды.
Бұл зая кеткен еңбек. Керісінше, қоғамдық кажеттілікпен салыстырғанда өнім
жеткіліксіз өндірілсе, қоғамдық қажетті шығынға нақты жүзеге асырылған
шығын ғана емес, сонымен бірге қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін
қосымша жүзеге асырылуы тиіс шығын да кіреді.
К. Маркстің теориясына сәйкес тауар өндірісіне кететін қоғамға қажетті
еңбек шығыны өткен шақтағы және нақты еңбек шығынынан қалыптасады.
Осылайша, тауардық кұнына өндірістің тұтынылған құралдарының құны және
нақты еңбектен пайда болатын кұн кіреді. Соңғысы қажетті әрі қосымша
өнімнің құнын қамтиды.
Баға белгілеудің мұндай үлгісі тауар түрлеріне қатысты қоғамдық
қажеттілікті анықтаумен, тауар ұсынысын орталықтандыру арқылы қоғамдық
өндірісте үйлесімділікті белгілеумен, нормативтік еңбек шығыны негізіндегі
тауардың өзіндік құнының калькуляциясымен байланысты.
Баға белгілеудің осы үлгісінің негізгі бір кемшілігі - тауардың
сұранысы мен ұсынысының мәні (нарық конъюнктурасы) жете бағаланбайды.
Баға мен баға белгілеудің маржиналдық теориясында іске асатын
австриялық тұжырымдамаға сәйкес тауардың бағасы көбінесе өндірушінің
шығынына емес, осындай шығынның пайдалылығын сатып алушының қалай
бағалайтынына байланысты.
Пайдалылық категориясы қандай да бір нақты тауарды тұтынушының артық
көруін, қалауын білдіреді. Мұнда пайдалылықтың мөлшері үлкен сұранысқа ие
болған тауардың қосымша шығарылымымен анықталады. Алайда, тауардың
пайдалылығын сан жағынан анықтау мүмкін емес.
Шекті пайдалылық теориясын жақтайтындар уақыт өте келе өз жұмыстарында
тауарлардың баға динамикасына қарай өзара айырбасталу проблемасына назар
аудару арқылы пайдалылықты сан жағынан өлшеудің мүмкін еместігіне көз
жеткізді.
Нарықтық баға белгілеу теориясына қатысты барлық әзірлеменің ішінде
ағылшын экономисі А. Маршалдың еңбегі айрықша көңіл бөлуге тұратын еңбек.
Ол өндіріс шығыны теориясына және шекті пайдалылық теориясының жекелеген
ережесіне сүйене отырып, нарықтық бағаның табиғатын түсіндіріп берді. А.
Маршалдың пікірінше тұтынушы төлеуі тиіс баға тауардың қаншалықты пайдалы
болуымен анықталады. Екінші жағынан, өндірушінің өзі белгілейтін баға
өндіріс шығынынан төмен болмайды.
А. Маршалдың негізгі идеясы құн теориясымен қатар жан-жақты баға
теориясын құру үшін құн проблемасы бойымша дискуссияға көп баратын әрі
абстрактілі құрылымдарды көлденең тартатын батыс экономистерінің
зерттеулерін сұраныс пен ұсыныстың нарықтық категорияларының қалыптасуы мен
өзара әрекетінің заңдылығын талдауға қарай бағдарлау қажеттігін негіздеуден
тұрады.
А. Маршалл шектелмеген бәсекелестік (жетілген, ашық) жағдайында
тауарлар бағасының қалыптасуына сұраныс пен ұсыныс арақатынасы әсерінің
қарапайым тетігін анықтады.
Сұраныс пен ұсыныс бағамен былайша байланысады: сұраныс баға
кұлдыраған кезде, әдетте, артады, ал баға өскенде кемиді, ұсыныс динамикасы
көбінесе баға динамикасымен сәйкес келеді. Сол себепті тепе-теңдік бағасы
деп аталатын тұрақты баға сұраныс ұсыныспен теңескен тұста, яғни сұраныс,
ұсыныс және баға функционалдық-статистиқалық жағынан бір-бірімен байланысты
үш шаманың өзгеруіне түркі болатын ішкі ахуал пайда болмайтын жағдайда
белгіленеді.
А. Маршалл сұраныс пен ұсыныстың және бағаның қалыптасу заңдылығын
талдай отырып, батыстың экономикалық ғылымында нық орын алған бірқатар тың
тәсілдемелерді ойлап тауып, жаңа ұғымдар мен категорияларды қолданысқа
енгізді. Ол ең алдымен баға талдауына уақыт факторын енгізу кажеттілігін
алға тартты. А. Маршалл мұнда өндіріс шығыны мен баға арасындағы әр түрлі
өзара байланыстың уақыты жағынан қандай сипатқа ие екендігін қысқа мерзімді
ме, әлде, ұзақ мерзімді анықтап алуды ұсынды, өйткені ол көп сауалдың
жауабы осыған барып тірелетінін әрі оны талдаудың негізіне айналдыру
кажеттілігін ескерген болатын. А. Маршалдың кеңінен танылған әрі батыс
экономика ғылымында өріс алған басқа да жаңалықтары бар. Солардың арасынан
сұраныс пен ұсыныстың баға бойынша икемділігіне қатысты идеясын айрықша
атап, айта кеткен жөн.
А. Маршалл ұсынған баға теориясы өзінің одан арғы дамуында
микроэкономика деген атауға ие болған экономикалық ғылымның бір бөлігіне
айналды әрі жекелеген кәсіпорындар мен фирмалар, тұтынушылар субъектілері
деңгейінде нарықтық заңдылықты талдауға арналды.
Осылайша, тарихи аспектіде қарастырылған теориялар бір проблема
төңірегіндегі бір-біріне қайшы әрі бір-бірін жоққа шығаратын екі шешім
ретінде қарама-қарсы мәнге ие: 30 түрлі мақсатта қолданылатын тауарлар неге
олардың бағалары арақатынасында көрінетін белгілі бір пропорцияда
айырбасталады? Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылар маркстік саяси
экономикаға мән берген емес. Екінші жағынан, марксистер маржиналдық
талдауды мойындамайды.
Бүгінгі таңда сипатталған құн теориясының құрылымы баға теориясының,
яғни бағаны баға белгілеуші факторлары кешенінің функционалдық өзара
әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыратын теорияның құрылымына тәуелді.
Батыстың экономикалық теориясында пайдаланылатын осы заманғы баға формуласы
ең қарапайым, жеңілдетілген түрінде былай айтылған: Жетілген бәсекелестік
жағдайында тепе-теңдік бағасы, бір жағынан, шекті пайдалылықпен, екінші
жағынан, өз кезегінде өндірістік факторлардың өнімділік функциясын шекті
өсірумен анықталатын шекті шығындармен теңеседі.
Формуланың осы ұсынған мазмұнды жағы ең алдымен тепе-теңдік бағасының
қисық сұраныс пен ұсыныстың қиылысқан нүктесінде болатынын білдіреді.
Өйткені шекті пайдалылықтың өзгеруі қисық сұраныс өзгерісінде шешуші фактор
ретінде, ал шекті шығынның өзгеруі қисық ұсыныс өзгерісінде шешуші фактор
ретінде қарастырылады.
Баға негізінде кұнды (еңбек шығынын) немесе тұтыну құнын (оның
нәтижесін) жатқызатын экономика ғылымының алдында тұрған проблеманы шешумен
айналысатын ғалым-экономистердің зерттеулері ішінде ресейлік ғалым Е.
Пуниннің еңбегі айрықша назар аударуға тұратын еңбек болып табылады. Ол
Маркетинг, менеджмент және кәсіпорында баға белгілеу деп аталатын өзінің
монографиясында екі теорияның бір-бірін жоққа шығармайтыны, қайта, бір-
бірін толықтыратыны жөніндегі гипотезаны алға тартты. Бұл ойды негіздеу
үшін осы екі мектептің тұжырымдамасынан ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
тәжірибемен расталған ғылыми негізі бар теориялық ережені бөліп көрсету
қажет.
Еңбек құны жөніндегі теория шекті пайдалылық теориясы секілді баға
табиғатын бір жақты қарастырды, яғни құбылыстың сандық және сапалық жағына
назар салған жоқ. Олардың айтуынша, баға - бұл өндіріс шығыны, басқасы -
бұл заттың субъективті пайдалылығы.
Алайда, өткен ғасырдың өзінде К. Маркс пен Ф. Энгельс еңбекті, тауарды
және бағаны талдаудың бастапқы кезеңінде тұрып, былай деп кеткен болатын:
тауардың кұнын оны өндіруге кеткен еңбекке байланысты жеткілікті анықтау
мүмкін емес, өйткені еңбек шығыны оның нәтижесін, яғни өнімнің тұтыну құнын
толық сипаттай алмайды. Алайда, талдаудың абстрактілі деңгейінде бағаның
осы екі ұшты табиғаты толық ашыла қойған жоқ, өйткені оны ашу үшін нақты
тауар бағасының қалай қалыптасатынын зерттеу керек немесе микроталдау
қажет.
Бағаның екі ұшты табиғатын дәледеу үшін кез келген нақты тауар
өндірісінің негізінде жататын объективті экономикалық заңдарға жүгіну
кажет. Бұл ең алдымен құн заңы және тұтыну кұнының заңы.
Құн заңы - бұл шығын динамикасының кему көрінісі, яғни уақытты үнемдеу
заңы. К. Маркс осы заңның мәнін былайша ашып көрсетеді: Жеке индивид үшін
де, қоғам үшін де оның жан-жақты дамуы, оны тұтыну және оның қызметі
уақытты үнемдеумен байланысты.
Тұтыну құнының заңы - адамның еңбек ету процесінде тұтыну құнының
өзгеруін білдіреді, басқаша айтқанда, өндіруші күштің дамуы еңбек
нәтижесінің пайдалылығын арттырады, жұмыс уақыты шығынының бірлігіне
шаққанда тұтыну құнының өсуіне септігін тигізеді.
Осы екі объективті заңның әрекеті баға белгілеу процесінің негізі
болып табылады. Нақты тауар бағасының негізінде құнның және тұтыну құнының
диалектиқалық бірлігі жатады.
Баға белгілеуші факторлардың қатарына бағаның өз базасынан қосымша
ауытқуын анықтайтын басқа да факторлар кіреді. Бұл сұраныс пен ұсыныс заңы,
ақша айналысының заңы, нарықты монополиялау жөніндегі заң және т.б. Осыған
орай, нақты тауардың бағасын казіргі уақыттағы баға белгілеуші факторлар
жүйесінің ақшалай көрініс ретінде анықтауға болады.
1.2 Бағаның экономикалық функциялары
Баға функциясы дегеніміз не? Функция осы қатынас жүйесінде қандай да
бір объектіге тән өзгешеліктің сырттай көрінуі болып табылады. Функция
экономикалық категорияның ішкі терең мәнін нақты өмірде жүзеге асыру
тәсілі.
Баға функциясы оның ішкі мазмұнының сырттай көрінісі болып табылады.
Баға функцияларына әрбір нақты бағаға тән нәрселер ғана жатқызылуы мүмкін.
Бағаның бес функциясын бөліп көрсетуге болады:
1. Бағаның есептік функциясы немесе коғамдық еңбектің шығынын өлшеу
және есептеу функциясы бағаның өз мәнімен анықталады, яғни баға құнының
ақшалай көрінісі бола отырып, қоғамға нақты қажеттілікті қандай да бір өнім
түрімен қанағаттандырудың қаншаға түскенін көрсетеді. Баға тауарды
дайындауға қанша еңбек, шикізат, материал, бұйым және т.б. жұмсалғанын
өлшейді, еңбектің қаншалықты тиімді пайдаланылғанын сипаттайды. Баға түпкі
есебінде жиынтық өндіріс шығынының және тауар айналысының шамасын ғана
емес, сонымен бірге пайданың мөлшерін де көрсетеді. Алайда нарықтық қатынас
жағдайында бағаның бұл функциясы тауар дайындаушының өз өнімін нарыққа
шығарарда ұсынатын бағасын немесе шығынын өлшеумен шектеліп қалмайды.
Мәселенің мәні мынада: нарықтық баға нарықтық факторлардың әсерімен
шығынның шамасынан айтарлықтай ауытқуы мүмкін. Жұмсалған шығындардың
дұрыстығы, олардың қоғамдық мәні нарықты ғана емес, сонымен қатар тауар
өндіруші мен сатып алушының арасындағы байланыс кезінде айқындалады. Олар
(тауар өндіруші мен сатып алушы) өздерінің мүдделерін қорғау үшін бір-
бірімен байланыс орнатады. Тауар өндірушінің мүддесі, өз тауарын сату
арқылы үлкен табысқа қол жеткізгісі келеді, ал сатып алушы тауар бағасының
мейлінше төмен болғанын қалайды.
Сол себепті де түпкілікті баға тауар дайындаушының өзі белгілегісі
келген бағадан едәуір айрықшалануы мүмкін.
Монополияландырылған экономика, деформацияланған нарық және әлсіз
бәсекелестік жағдайында тауар дайындаушы бағаны өз қалауы бойынша
белгілейтіндіктен, тауардың бағасы әдетте жоғары болады. Оны, яғни бағаның
өсуін әкімшілік жолмен реттеуге болады.
Тауар дайындаушы бәсекелестікке төтеп беру үшін өзінің шығынын ұдайы
бақылап, оны бәсекелесінің шығынымен салыстырып отырады және өзінің шығынын
кеміту әрі тауардың сапасын жаксарту арқылы бәсекелесін басып озуға
тырысады.
Бұл функцияда баға сандық және сапалық деп бөліп көрсетуге болатын
барлық құн көрсеткіштерінің есептеу құралына жатады.
Сандық көрсеткіш - жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс, капиталдық
салымдардың мөлшері, тауар айналымының мөлшері, фирмалар мен
кәсіпорындардың, салалардың өнім мөлшері және т.б.
Сапа көрсеткіштері - олардың табыстылығы (пайдалылығы), еңбек
өнімділігі, қор қайтарылымы және т.б.
Баға әр түрлі шаруашылық процестерінің құндық есебін жүргізуге,
олардың нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін экономикалық құрал болып
табылады. Мәселен, фирма өндірген немесе сатқан тауардың мөлшері оны
жасауға кеткен заттарға, яғни ол бойынша қызмет көрсету бағасының сомасына
тең. Баға есеп және өлшеу функциясын атқара отырып, еңбек шығынына қарай
тауарлар мен қызмет көрсетулерді олардың өз тұтыну ерекшеліктері бойынша
салыстыруға мүмкіндік береді.
Баға аталмыш функцияда өндіріс тиімділгінің басты көрсеткіштерінің
бірі болып, әсіресе, нарықтық қатынас жағдайында, шаруашылық шешімдерді
қабылдау үшін бағдар ретінде әрі ішкі фирмалық жоспарлаудың маңызды құралы
ретінде қызмет етеді.
2. Бағаның ынталандырушы функциясы. Оның мәні: түрлі тауарлардың
өндірілуін әрі тұтынылуын көтермелеу немесе тежеу. Баға өндірушіні ондағы
пайданың шамасы арқылы ынталандырып отырады (бұл принцип тұрғысынан аса
маңызды). Баға шаруашылық өмірде қандай да бір тауардың шығарылуы мен
тұтынылуының артуына немесе кемуіне ықпал ете алады. Өндірушілер үшін
өнімді өздері тікелей сатқан кездегі бағаның маңызы айрықша.
Бағаның көмегімен мыналарды ынталандыруға немесе ынталандырмауға
болады:
• ғылыми-техниқалық прогресс;
• ресурстық шығынды үнемдеу;
• өнім сапасын өзгерту;
• өндіріс құрылымын және тұтынуды өзгерту.
Ынталандыру бағадағы пайданың жоғары деңгейі, негізгі бағадағы үстеме
және шегерім арқылы жүзеге асырылады.
Ынталандырушы функция нарықтық бағаға тән. Ол өндірушіге өз өнімін
тиімді өткізуіне мүмкіндік береді. Мұндай функцияда басқа тауарларға
қарағанда жоғары пайда алуға мүмкіндік беретін баға тиімді болып саналады.
Баға белгілеудің қолданыстағы тетігінің көмегімен ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру мүмкіндіктері едәуір тиімді.
Ғылыми-техниқалық прогресті баға арқылы ынталандырудың маңызы зор. Бұл
өз кезегінде еңбек өнімділігінің артуына, материалдық ресурстардың
үнемделуіне септігін тигізетін жаңа әрі озық техниқаларды, осы заманғы
технологияларды әзірлеуде және қолданысқа енгізуде, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыруда, тауарлардың сапасын көтеруде, сонымен бірге жаңа бұйымдарды
игеруде де көріне алады.
Өндіріс құрылымының және тұтынудың оңтайлы болуын ынталандыру бағаға
қатысты шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ал, өндірістік тұтынудың
құрылымын оңтайландыру өзара айырбасталатын өнім түрлеріне қатысты бағаның
тиісті деңгейі мен арақатынасын қалыптастыру арқылы, сондай-ақ пайдалы
нәтиженің бірлігіне қатысты есепте бағаның бірдей немесе әр түрлі деңгейін
белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Халықтың жеке тұтыну құрылымын оңтайландыруды жанама салықтардың
(қосымша құн салығы, акциз, сатудан түскен түсімге байланысты салынатын
салық және т.б.) мөлшерлемелерін саралау есебінен, сондай-ақ бұйымдардың
өзіндік құнын, шарт бойынша бағалар жүйесін калькуляциялау барысында
бағалаудың әр түрлі әдістерін пайдалану жолымен ынталандыруға болады.
Қазіргі уақытта өтпелі кезең жағдайында аса маңызды әрі бірінші
кезекті міндеттердің біріне ішкі және сыртқы нарық үшін бәсекеге қабілетті
тауарлар өндірісін ынталандыру жатады.
3. Бағаның бөлу функциясы көптеген нарықтық факторлардың әсері арқылы
бағаның кұннан ауытқу ықтималымен байланысты. Оның мәні мынада: бағаның
көмегімен ұлттық (таза) табысты экономика салаларына, әр қилы меншік
түрлеріне, ел аймақтарына, жинақтау қоры мен тұтыну қорларына, әр түрлі
әлеуметтік топтарға бөлу және қайта бөлу жүзеге асырылады. Мәселен, сән-
салтанатқа арналған тауарлардың және аса құнды тауарлардың (зергерлік
бұйымдар, жеңіл автокөліктер және т.б.) жоғары бөлшек сауда бағасының
көмегі арқылы аз қамсыздандырылған топтарды әлеуметтік жағынан қорғау үшін
пайдаланылатын арнайы қорларды құру табыс деңгейі жоғары белгілі бір
тұрғындар бөлігінің ақшалай қаражатының көмегімен қайта жүзеге асырылады.
Бағаның бөлу функциясы жалпы мемлекеттік мұқтаждарға арналған әр түрлі
деңгейдегі бюджетке түсетін тауарлардың жекелеген топтарының қосылған құн
салығындағы (ҚҚС) және орталықтанған таза табыстың басқа формаларындағы
акциз бағасында есептеуді қарастырды.
Бағаның осы функциясының арқасында қоғамның әлеуметтік міндеттері де
шешіледі.
Баға көмегімен өндіруші мен тұтынушы арасында, халықтың жекелеген
топтары арасында жасалған құндарды қайта бөлу жүзеге асырылады. Бұл
функция, әсіресе, мемлекет реттейтін бағаларда анық көрінеді. Тауардың
бағасын өз құнынан жоғары белгілеу барысында оның бір бөлігі сатушының
пайдасына қайта бөлінеді және тұтынушы осы тауарды сатып алу кезінде едәуір
шығыс шығарады, ал сатушы тиісінше жоғары табыс алады.
4. Сұраныс пен ұсынысты баланстау (теңдестіру) функциясы мынадан
көрінеді: баға арқылы өндіріс пен тұтыну, ұсыныс пен сұраныс арасында
байланыс орнайды.
Баға өндіріс пен айналыс салаларында сәйкестенбеушіліктің пайда
болғаны туралы хабар береді әрі оны жою жөнінде кажетті шаралардың
қабылдануын талап етеді. Баға сұраныс пен ұсыныс арасындағы
үйлесімділікке қол жеткізудің икемді құралы болып табылады. Шаруашылықтың
дамуында үйлесімділік орын алса, сұраныс пен ұсыныстың арасы сәйкес
келмесе, олардың арасындағы тепе-теңдікке тауар өндірісін
арттыруменкемітумен немесе бағаны өсіруменкемітумен, иә болмаса басқа
әдістерді бір мезгілде қолданумен қол жеткізуге болады.
Баға өндірушіні сұранысқа ие болған тауар нарығын қажетті
ассортиментпен толтыруға және тауардың сапасын жақсартуға итермелеуі тиіс.
Әкімшілік-жетекшілік жүйе бойынша басқару жағдайында сұраныс пен ұсыныс
арасындағы тепе-теңдік өндіріс пен материалдық-техниқалық жабдықтауды
жоспарлау арқылы реттеледі. Сұраныс ішінара салыстырмалы түрде айрықша
өтімді тауарлардың бағасын жоғары белгілеумен және сұранысқа ие болмаған
тауарлардың бағасын кемітумен (яғни, маусымдық бағаларды арзандатумен)
реттеліп отырады. Сұраныс тауар сатып алуға мүмкіндігі бар сатып алушының
тауарға деген кажеттілігін білдіреді. Бұл іс жүзінде нарықтық баға мен
сатып алынған тауар санының арасында кері байланысты белгілеген кезде
көрінеді. Басқадай бірдей жағдайларда сатып алынған тауарлардың саны
олардың баға деңгейіне қарай анықталады. Тауардың бағасы неғұрлым жоғары
болса, оны тұтынушылардың сатып алуы да солғұрлым аз болады және осыған
орай тауарлардың сатылуы оның бағасы кеміген жағдайда артады. Тауар
тапшылығы орын алған жағдайда сұраныс артады әрі осыған орай тауардың
бағасы сөзсіз көтерілетін болады. Тауар артық өндірілген жағдайда оларды
тек бағасын кеміту арқылы өткізе аласыз.
Ұсыныс тауардың бағасы мен саны арасындағы тікелей байланыспен
сипатталады. Баға көтерілген жағдайда сатуға шығарылған тауардың мөлшері
артады және керісінше азаяды.
Осылайша, баға сұраныс пен ұсыныстың арасын теңдестіру, сондай-ақ
тауар жетіспеген жағдайда ұсыныстың артуын әрі тауар артық өндірілген
жағдайда сұраныстың кемуін ынталандыру секілді теңестіру функциясын
орындайды.
Нарықтық құрылымның қалыптасуы мен бәсекелестіктің артуына, сұраныс
пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдіктің орнығуына қарай бағаның көтерілуі
тек тауар сапасының жақсаруы және оның ассортиментінің кеңеюімен ғана
байланысты болуы тиіс.
5. Баға функциясы өндірісті оңтайлы орналастырудың өлшемі ретінде
елдің нарықтық экономикаға көшуіне қарай дамып отыруы тиіс. Ол мынадан
білінеді: баға тетігінің көмегімен (көп пайда алу үшін) капиталдың
экономикадағы бір сектордан екіншісіне және пайда нормасы жоғары жекелеген
секторлардың ішіне құйылуы жүзеге асырылады. Оны (капиталды осындай жолмен
құюды) фирмалар бәсекелестік пен сұраныс заңының әсерімен өз бетінше жүзеге
асырады. Қандай қызмет саласына немесе экономиканың қандай саласына капитал
салуды кәсіпорындардың өздері ғана шешеді. Кәсіпорындар алдымен жан-жақты
маркетингтік зерттеулер жүргізіп, нарықтың барлық факторын, оның ішінде
бағаны да зерделейтін болады.
Бүгінгі таңда басқа салаларға қарағанда капитал айналымы мен пайда
нормасы біршама жоғары сауда-делдалдық қызметке капитал көп салынады.
Сол себепті де кәсіпкерлер осы қызмет түріне ақша салуды жөн көреді.
Мұндай жағдайда капитал сауда капиталының формасына енеді. Осы қызмет
саласында өз тауарын өткізуге күш салған әр түрлі концерндердің,
фирмалардың және бірлестіктердің арасында бәсекелестік айтарлықтай өршіп
тұр.
Ұзақ уақытқа және инфляция жағдайында қызметтің өндірістік түрлеріне
капитал құю осы салаға салынған қаражаттың құнсыздануына апарып соқтырады.
Бағаның барлық аталмыш функциялары өзара байланысты және бір-бірімен
әрекеттеседі, ал бірқатар жағдайларда бір-біріне қайшы келіп жатады.
Мәселен, бағаның ынталандырушы функциясы сұранысқа ие тауар өндірісінің
артуына ықпал ете отырып, сұраныс пен ұсыныстың теңдестіруші функциясын
күшейтеді.
Алайда, баға, өз кезегінде тауар ұсынысының кемуіне апарып соқтыратын
кері күшке (ол кемітілген жағдайда) де ие. Ал бұл өз кезегінде, ұсыныс
сұраныстан асып түскен жағдайда, сұраныс пен ұсынысты келістіру
кажеттілігін тудырады.
Шаруашылық өмірде әр түрлі баға функциялары арасындағы өзара
байланыстар мен өзара әрекеттер едәуір күрделі әрі көп қырлы. Бұл
кәсіпорындардағы маркетингтік қызметтің зерттеу объектісіне айналуы тиіс.
Бағаның түрлері, олардың жіктемесі. Шығарылатын өнімдердің
экономикалық ерекшеліктеріне, өндіріс және айналыс процесіне қатысушыларға
қарай бағаның мынадай түрлері айрықша бөліп көрсетіледі:
• көтерме сауда бағасы;
• биржалық баға;
• сатып алу бағасы;
• құрылыс өнімдерінің бағасы;
• бөлшек сауда бағасы.
Көтерме сауда бағасы бойынша өнім ірі партиямен сатылады. Өнімді
мұндай баға бойынша көтере сатып алушы сатып алады. Өтпелі кезең
экономикасының ерекшелігіне тауарды тұтынушыға жеткізу үшін делдалдық
қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар санының көбеюі жатады.
Құрылыс саласы бойынша қолданыстағы баға құрылыс-монтаж жұмыстарының
және дайын объектілердің сметалық құны әрі құрылыс өнімдерінің
прейскуранттық және келісімді бағасы болып табылады. Мұндай бағаларды
тапсырыс берушілер құрылыс ұйымдарының мердігерлерімен орындалған жұмыс
бойынша есеп айырысуда, капиталдық салымдардың және қызмет нәтижесін
сипаттайтын басқа көрсеткіштердің мөлшерін анықтауда пайдаланады. Сметалық
баға термині құрылыста пайдаланылатын көтерме сауда бағасын білдіреді.
Бөлшек сауда бағасы бойынша көтерме сауда саласындағы тауар сатып
алынады. Бөлшек сауда бағасы жеке тұтынуға түсетін тауарға белгіленеді.
Тауарлар мен қызмет көрсетулердің бірқатар бағасы прейскурант түрінде,
кұжат жүзінде тіркеледі. Мұндай құжаттарда кел-тірілген бағалардың шамасы
прейскуранттық деп аталады.
Мемлекеттік прейскурант нарықтық экономикада мемлекет реттейтін
тауардың бағаларын қоспағанда ақпараттық функцияны орындайды.
Баға белгілеудің тәртібіне қарай ол реттелетін және еркін баға болып
белінеді. Еркін баға тараптардың келісімі бойынша сұраныс пен ұсыныстың
негізінде белгіленеді.
Бағана реттеу экономикалық әдістердің негізінде жүзеге асырылады. Баға
қаржы, салық, кеден және бюджет саясаттары арқылы экономикалық жағынан
реттеледі.
Экономикасы өтпелі кезеңде тұрған мемлекеттерде баға белгілеу
реформасы бағаны ырықтандырудан басталады. Еркін баға белең алады. Өнімнің
шекті бағасын монополист-кәсіпорындар белгілейді. Мұндай бағалардың деңгейі
өнімнің маңыздылығына қарай тиісті органдарда мағлұмдалады әрі тіркеледі.
Сол себепті шекті баға мағлұмдалған баға деп те аталады.
Бұйымдар мен қызмет көрсетулердің жаңа түрлерін жобалау процесінде
лимиттік (шекті жол берілетін), жобалық және бағдарлы бағалар
пайдаланылады.
Экономикалық талдауда, жоспарлауда және статистикада нақты бағалармен
қатар салыстырмалы баға, орташа баға және баға индекстері пайдаланылады.
Баға индексі - белгілі бір кезеңде салыстырылған элементтер (тауарлар
мен қызмет көрсетулер) бойынша баға динамикасының көрсеткіші.
Тұтыну бағасының индексі - халықтың өндіріс үшін емес, өздерінің жеке
қажеттіліктері үшін сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасының
жалпы деңгейінің уақытқа байланысты өзгерісін сипаттайды. Бұл индекс тұтыну
тауарлары мен қызмет көрсетулер себеті құнының динамикасы негізінде
есептеледі. Ол инфляция деңгейінің негізгі көрсеткіші болып табылады.
Әрекет ету территориясына қарай елдегі бірыңғай баға, аймақтық баға
(белдеулік, аймақтық, жергілікті) бөліп көрсетіледі.
Түрлі елдердегі бір типтес тауар бағасының әр қилы болуы әлемдік
бағаны пайдаланудың қажеттілігін тудырады.
Әлемдік баға - әлемдік нарықга қандай да бір тауарға белгіленетін
бағаны немесе халықаралық сауда-саттықга жетекші рөл атқаратын
субъектілердің белгілі бір уақыт аралығында мойындаған бағаны иә болмаса
осыған ұксас тауардың әр түрлі елдер мен аймактарда белгіленген бағаларының
орташа мәнін білдіреді.
Жоғарыда аталған барлық баға түрлері өзара байланысты элементтер
жүйесін құрайды. Осы өзара байланыстардың негізінде әрекеттес тамыр
принципі жатыр: бір қосалқы жүйедегі бағаның қандай да бір өзгерісі басқа
бағаларға автоматты түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикада бірыңғай жүйені құрайтын бағалардың өзара
байланысы мен өзара тәуелділігі екі жағдайға байла-нысты орын алады:
• сұраныс, ұсыныс және кұн заңдарының бірыңғай әдістемелік негізінде
бағаның қалыптасуымен;
• қызметі бағалармен байланысты өндірістің кәсіпорындар мен салалардың
өзара байланысымен.
Осылайша, экономикада қолданылып жүрген бағалардың әр алуандығы
динамикасына көптеген нарықтық факторлар әсер ететін жүйені қалыптастырады.
Бұл жүйе бағаның жекелеген, өзара байланысты және өзара тәуелді қосалқы
жүйелерінен тұрады.
Бағаның деңгейі, құрылымы және динамикасы. Баға жүйесін мынадай
параметрлер сипаттайды:
• деңгей;
• құрылым;
• динамика.
Баға деңгейі - бұл бағаның ақшадағы абсолютті сандық көрінісі.
Баға құрылымы - баға элементтерінің пайыздағы және үлестегі белгілі
бір арақатынасын білдіреді. Баға динамикасы - бұл баға деңгейінің уақытқа
байланысты өзгеруі.
Барлық қолданыстағы баға бір-бірінен элементтердің құрылымы мен осы
элементтердің бағаның жалпы шамасындағы үлестері бойынша айрықшаланады.
Бағаны бөлудің қарапайым механиқалық құрылымдық тәсілі дайын бұйымның
құрамына кіретін элементтер бойынша жүзеге асырылады. Мәселен, автокөліктің
бағасы шанақтың, алдыңғы немесе артқы біліктің және т.б. бағаларынан
тұрады.
Баға белгілеу барысында дайын өнімнің бағасы оның құрамдас бөліктеріне
кіретін бағаның сомасына теңеспейді. Бұл нарықтық факторлардың (сұраныс пен
ұсыныс дайын өнімдерге ғана емес, сонымен бірге оның қосалқы бөлшектеріне
де болады) және нарықтық емес (өндірістік, саяси, экономикалық және
әлеуметтік) факторлардың әсерімен түсіндіріледі.
Тауар бағасы жалпы түрінде үш құрамдастан тұрады:
- өндіріс пен айналыс шығындарынан (өзіндік құны);
- салықтан, алымнан, есептеуден;
- пайдадан.
Нарық бағаның деңгейін және осыған орай пайда мен салықтың да деңгейін
анықтайды. Баға элементтерінің ішінде ең мәндісі - өзіндік құн. Өзіндік кұн
өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығынның ақша түріндегі көрінісі.
Сурет 1. Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы
Баға құрамына әлеуметтік салық, қосымша кұн салығы, бағаның өз алдына
бөлек, дербес элемент ретінде мәні жоқ акциз, пайдаға салынатын салық
секілді салықтар кіреді.
Әлеуметтік салықтар - бұл зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылатын аударымдар. Әлеуметтік салықтың мақсатты мәні бар, сол
себепті де оларды арнайы салықтар деп атайды. Салық салынатын объектілері
бойынша тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықшар салық төлемін тудырған жеке және заңды тұлғалардың
табысы мен мүлкіне белгіленеді. Бұл жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы,
пайда салығы, банк табысына салына-тын салық, жер салығы және т.б.
Жанама салықтарға тауар бағасында төленетін немесе тарифке қосылатын
тауарлар мен қызмет көрсетулердің салығы жатады. Бұл қосымша құн салығы,
акциз, кеден бажы және т.б.
Еркін-бөлшек сауда бағасы нарықтың конъюнктурасына, тауардың тұтыну
өзгешелігіне, өнімнің өндірілетін және өткізілетін орнына, жанама
салықтардың (немесе дотацияның) мөлшеріне әрі көтерме сауда бағасының,
сауда-саттық бағасының жол берілген үстемеақысына қарай схема бойынша
қалыптасады. Еркін-бөлшек сауда бағасының құрылымы 1-суретте берілген.
Баға деңгейін анықтайтын факторлар. Баға микро және макроэкономикада
белсенді рөл атқарады. Баға макродеңгейде экономиканың құрылымын
қалыптастырады әрі оның ең маңызды пропорцияларының жетілуіне ықпал етеді.
Ал микродеңгейде кәсіпорындардың шаруашылық қызметін реттейді.
Баға нақты жағдайларда факторлардың ішкі және сыртқы екі тобының
әсерімен қалыптасады (1-кесте).
Кесте 1
Баға белгілеу факторлары
Ішкі Сыртқы
Тауардың айрықша өзгешелігі Саяси ахуал
Өндіріс тәсілі Негізгі ресурстармен камтамасыз
Нарықтық сегментке бағдарлануы Тауардың етілуі
өмірлік циклі Нарықтық орта
Сервистің ұйымдастырылуы Тауар қозғалысы арналарының
Фирманың беделі қатысушылары
Жарнама Бағаны мемлекеттік реттеу
Салық заңнамасының жетілуі
Сыртқы экономикалық саясат
Сыртқы факторлар, яғни макроэкономикалық деңгейдегі факторлар
кәсіпорын қызметіне тәуелді емес, сондай-ақ елдегі және одан тысқары
жерлердегі, жалпы экономикалық пропорциялар мен жағдайлардың өзгерісін
ескереді. Саяси тұрақтылық бағаны көтеру арқылы бір сәттік жеңіске қол
жеткізуге жол бермейді, ол алдағы келешек үшін адамның жұмыс істеуіне
барлық жағдайды жасайды. Ресурстардың жоқтығы шикізат импортына тәуелді
болуға апарып соқтырады.
Баға белгілеуде тауар қозғалысына қатысушылар маңызды рөл атқарады,
олар тауарды өткізудің мөлшерін арттыруға және көп пайда алуға, бағаларға
бақылау орнатуға ұмтылады.
Қатысушылардың өзара пайдасын қамтамасыз ету үшін төрт факторды ескеру
қажет:
- пайда үлесін;
- баға кепілдігін;
- ерекше келісімді;
- баға көтерілуінің әсерін.
Көтерме және бөлшек саудада шығынның орнын толтыру әрі ойдағыдай табыс
алу үшін пайданың белгілі бір үлесі қажет болады. Олар кейбір жағдайларда
тауарға ең төменгі баға бойынша қол жеткізуге мүмкіндік беретін баға
кепілдігін алуға ұмтылады.
Өндірушілер көбінесе ерекше келісімді ұсынады. Ол шектеулі уақытқа
жеңілдік және сауда кәсіпорындарын ынталандыру үшін тегін үлгілер беруді
қарастырады. Мәміле сауда арқылы алынған пайданың сұранысы арту үшін
түпкілікті тұтынушыға берілуін қажет етеді.
Баға белгілеудегі кәсіпорынның еркіндігін тұтыну сұранысы мен нарық
бағасы ғана емес, сонымен бірге экономиканың жалпы жағдайымен анықталатын
мемлекеттік реттеу де шектейді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, барлық
елдерде десе де болады, үкімет қандай да бір деңгейде баға белгілеу
процесіне араласады. Бұл өз кезегінде нарықтық тепе-теңдікті бұзады.
Әдетте, мемлекет баға жүйесінің қаңқасын құрайтын тұз, мұнай, газ, электр
энергиясы, қалалық көліктің қызмет көрсетуі, коммуналдық қызмет көрсету
секілді тауарларға баға белгілейді. Осы тауар түрлері бағасының ауытқуы
болса, экономиканың жағдайына әсер етеді. Сол себепті де мемлекет оларды
белгілі бір деңгейде тіркей отырып, бағаның барлық жүйесіне ықпалын
тигізеді. Мемлекет белгілеген баға екі маңызды салдарды тудырады:
1) тауарға сұраныс артқанда тауар тапшылығы (дефицит) пайда болады;
2) баға дотациясын белгілеу практикасынан бағалардың үйлесімсіздігі
пайда болады. Егер тауардық көтерме сауда бағасы бөлшек сауда бағасынан
жоғары белгіленсе, мұндай дотация қажет болады.
Баға белгілеудің екінші тәсілі - бұл нарықтық бағаны белгілі бір
уақытқа тоқтатып қою немесе оған тыйым салу. Мемлекетте монополистің
бағасын нарықта тіркеу мүмкіндігі пайда болады.
Ол үшін мынадай тәсілдер қолданылады:
1) жекелеген тауарлар бағасының шекті деңгейін белгілеу;
2) бағаның негізгі параметрлерін (пайданың шамасы, жеңілдіктер,
жанама салықтар және т.б.) реттемелеу;
3) нақты тауарлар бағасын бір жолғы арттырудың лимитін анықтау;
Нарықтық қатынаста мемлекеттің рөлі ойын ережесін белгілеумен ғана
шектеледі. Ол үшін мемлекет нарыққа қаты-сушыларды адал емес
бәсекелестіктен қорғайтын шараларды жүзеге асырады:
1) бағаны деңгейлестіріп тіркеу - екі немесе одан да көп бәсекелесуші
субъектілердің бағаны белгілі бір деңгейде ұстап тұру туралы келісіміне
тыйым салу;
2) бағаны сатылас тіркеу - өндірушілердің өз бағасын жеткізушілерге
(жабдықтаушылар) таңуына немесе өндірушінің өз қалауымен белгіленген
міндеттерге баға бойынша тауардың сатылуына тыйым салу;
3) бәсекелестерді шеттету мақсатында тауарды өзіндік кұнынан төмен
бағамен сатуды білдіретін демпингке тыйым салу.
Мұндай тыйымдар нарықтық экономикасы дамыған елдердің көбісінде бар.
Экономикалық (жанасу) реттеуге сұраныс пен ұсынысқа, бәсекелестік
деңгейіне және макроэкономикалық тепе-теңдіктің өзге де факторларына ықпал
ететін әрі осылайша баға деңгейі мен динамикасына да әсер ететін шаралар
жатады. Оған экономиканы реформалауға әрі шаруашылықты жүргізудің
тетіктерін жетілдіруге қатысты құралдардың тұтас арсеналын да жатқызуға
болады:
• антимонополиялық заңнаманы қабылдау және жетілдіру;
• шағын кәсіпкерлікті ынталандыру;
• орнықты салық саясаты (амортизациялық аударымдар мен салықтық
жеңілдіктер ережесі, сараланған салық салу іс-тәжірибесі);
• мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру;
• бюджет тапшылығын азайту;
• халықтың табысын бақылау әрі реттеу және макроэконо-миқалық
теңдестірудің өзге де әдістері.
Осылайша, мемлекет әр түрлі құралдардың көмегімен шаруашылық өмірге
және осыған орай баға белгілеу процесіне араласады: осындай жолмен ықпал
ету қаржылық, бюджеттік, кедендік, валюталық, құрылымдық, инвестициялық
саясаттар арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі факторлар, яғни микроэкономикалық реттеу факторлары кәсіпорынның
өз қызметіне тәуелді. Өзіндік ерекшелігімен, өзгеше қырымен және дайындалу
тәсілімен айрықшаланатын тауардың бағасы жоғары болады. Бұл оның сапасының
техниқалық деңгейінің жоғары екендігін білдіреді. Өндіріс тәсілі өнім
шығарылымының сериялығын анықтайды (ұсақ сериялы жеке өндірістің өзіндік
кұны жоғары, аз шығынмен шығарылған жалпы өндірістің бағасы төмен болады).
Жекелеген жағдайда және қарқынды технологиялық өзгерістер орын алса,
тауардың бағасы жоғары болмақ. Нарық сегментіне бағдарлану бағаның сатып
алушылардың түрлі категорияларына қарай саралануын тудырады. Тауарды сату
кезінде және тауар сатылғаннан кейін жақсы ұйымдастырылған сервис, фирманың
ішкі және сыртқы нарықтағы имиджі, сәтті әрі өзгеше жарнама, тауардың
нарықта жылжуы бағаны жоғары белгілеуге мүмкіндік берді.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бағаны реттеу
Мемлекеттік бағаны реттеу қажеттілігі. Қазіргі заман жағдайында
экономиканы тек мемлекет қана емес, сонымен бірге жеке монополиялар да
реттейді. Осылайша, экономиканы реттеу екі деңгейде - макро (субъект -
мемлекет) және микродеңгейде (субъект - жеке фирмалар) жүзеге асырылады.
Фирманың нарықтық стратегиясы мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатына байланысты құрылады.
Мемлекет пен компаниялардың өзара байланысына тән ерекшеліктер осы
заманғы коғамның экономикалық және әлеуметтік қатынастарына ғана емес,
сонымен бірге оны реттеудің тетіктеріне де өз әсерін тигізеді.
Мемлекет пен жеке компаниялар шаруашылықты реттеуге қатысты өз
функцияларын бір-бірінен бөле-жармай, тығыз байланыстырып орындайды.
Компания өндіруші күштің объективті түрде дамуына қарай өндірісті
қоғамдастыруға неғұрлым ұмтылады әрі өзінің үстемдігін сақтап қалу үшін
мемлекеттің көмегіне соғұрлым мұқтаж болады және олардың арасындағы өзара
байланыс терең сипат алады.
Алайда бұл өзара байланысты экономиканы монополиялау деп бір жақты
түсінбеу керек.
Мемлекеттің шаруашылыққа қатысты атқаратын рөлінің өзгерісі де маңызды
мәнге ие. Мемлекет әр алуан құралды жасап, олардың көмегімен шаруашылық
өмірге араласады. Экономиканың монополиялануы және экономиканы
коғамдастырудың деңгейі артқан сайын мемлекет капиталды монополиялау,
өндіріс процесін басқару секілді тиісті меншік түрімен шектеліп қалған
компаниялардың қолынан келе қоймайтын маңызды функцияларды орындауы керек.
Мемлекет пен жеке компаниялар арасындағы өзара қарым-қатынастың
түрлері өзгеріп отырады. Соңғысының қызметін реттеу ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz