XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы, аналитикалық тәсіл
XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы, аналитикалық тәсіл
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I ТАРАУ.СӨЗЖАСАМНЫҢ ТАРАУ БОЛУ МӘСЕЛЕСІ.
1.1.Сөзжасамның тілдің жеке бір саласы ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2Сөзжасамның ішкі заңдылықтары. Аналитикалық тәсілі; зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-28
II ТАРАУ.XYIII ҒАСЫРДЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ СӨЗЖАСАМЫ.
2.1.XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сипаты ... ... ... ... .28-37
2.2.XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы ... ... ...38-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-48
КІРІСПЕ.
Зерттеудің өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ғылыми-лингвистикалық зерттеулер мен олардың нәтижелерін нақты іске асыруды жеделдетуді жүзеге асыру мақсатымен қазіргі қазақ әдеби тілінің нормаларын жүйеге келтіруді де көрсетеді.
Қай халықтың болмасын әдеби тілінің тууы және өсіп -- өркендеу аса күрделі құбылыс.Қазақ әдебиетінің тарихы да өзінің бүгінгі биігіне ,қазіргі өресіне бірер күнде жете салған жоқ .Талай асу,қиялардан,бел-белестерден өтті.
Ғалымдардың пайымдауынша тарихы XYIII ғасырдан басталатын қазақтың төл әдеби тілін тілдік құрылымдық қабаттарға қарай зерделеу барысында сөзжасам жүйесінің тілдің жеке бір саласы ретінде қаралмай,таза грамматикалық тұрғыдан,сөзөзгерім жүйесінде берілгендегібайқалады.
Әрі бұл ретте ғалым Р.Сыздықова ,сөзжасам амал-тәсілдердің ішінде синтетикалық тәсілге тоқталып,бір-екі жұрнақты ғана атап көрсетеді.
Осы тұрғыдан келгенде ,XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы ,оның ішінде аналитикалық тәсіл деп аталатын зерттеу жұмысымыздың өзектілігі сонда;
Біріншіден,аталған дәуірдегі қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесінде сөз жасаушы амал-тәсілдердің бәрі дерлік кездесетіндігі көз жеткізілді.
Екіншіден ,ғылыми еңбектерде көрсетілгендей сөзжасам амал-тәсілдерді арқылы тек абстракт ұғым атаулары ғана жасалмайтындығына көз жеткізілді.
Үшіншіден ,XYIII ғасырдағы сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған сөздердің қолданысы ,ерекшелігі байқалды.
Зерттеудің нысаны : XYIII ғасырдағы туындылардағы аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерді зерттеп,тілдік бірлік ретінде сөзжасам жүйесінен алатын орнын айқындау.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері :Жұмыстың негізгі мақсаты - XYIII
ғасырдағы қазақ әдеби тіліндегі сөздердің аналитикалық тісіл арқылы жасалған сөздерді қазіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп ,олардың сөзжасам жүйесінен алатын орнын ,атқаратын қызметін анықтау,аналитикалық тісілдің басқа тәсілдер сияқты жаңа лексикалық туындылар жасайтын тілдік процессс екендігін ,сол тілдік құбылыстың нәтижесі ретінде пайда болған сөздерді қатарын,үлгілерін айқындау.
Осы мақсатты орындау үшін,төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
-Сөзжасамның әлеуметтік тіл білімінде ,түркітану ғылымында жіне қазақ тіл білімінде зеррттелу деңгейін анықтау.
-Сөзжасамның белгілі бір тәсіл арқылы жасалатындығы ,оның ішінде аналитикалық тәсіл және оның жолдарын ,зерттелуін,өзіндік ерекшелігін ашу.
-XYIII ғасырдағы сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған сөздерді зерттеу,қолданылу аясындағы ерекшеліктерді айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Аталған кезеңдегі әдеби тілдің стуктуралық құрылымына қазақ тіл білімінде толық зерттеу жасалынбаған еді. Осы тұрғыдан біздің зерттеу жұмысымыздың өзіндік мәні бар.
Зерттеу әдістері. Сөзжасамдық талдаудың аналитикалық тәсілі бойынша және салыстырмалы-тарихи, синхрондық , диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. XYIII ғасырдың өкілдері туындыларының негізінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы терілген мысалдар.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіл білімінің сөзжасам саласындағы XYIII қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесін ғылыми бағытта зерттелу негізін қалайды. Зерттеу жұмысындағы теориялық тұжырымдар, деректерді практикалық тұрғыдан жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы курстарға пайдалануға болады. Қазақ әдеби тілінің тарихы, курсына көмекші құрал бола алады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- XYIII қазақ әдеби тіліндегі аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің негіздерін танытуда тілдің рөлі ерекше;
- XYIII қазақ әдеби тілінің сипатындағы ерекшелік;
- Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған мысалдар.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Дипломдық жұмысының тақырыбы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті қазақ тіл білімі кафедрасы мәжілісінде мақұлданды (№1 хаттама, 2007 ж.).
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
СӨЗЖАСАМНЫҢ ТАРАУ БОЛУ МӘСЕЛЕСІ.
1.1 Сөзжасамның тарау болу мәселесі
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, толығуда, дамуда. Сондай сараланған салалардың бірі - сөзжасам.
Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу нысанасы болуымен байланысты. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі-күрделі мәселелер жатады.
Ал сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оны тұлғалық құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау керек.
Сөзжасамның жеке сала болып танылуы - ұзақ уақыт бойы ғалымдардың пікір-таласының нәтижесі.
Негізінен сөзжасамның жеке тарау болу мәселесі 1950-1970 жж. ішінде-ақ ғалымдар арасында үлкен пікір-талас тудыра бастады. Оған дәлел - 1978 жылы Вена қаласында өткен лингвистердің дүниежүзілік ғылыми конгресі. Бұл конгресте сөзжасам мәселесі тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып, оған арнайы секция бөлінеді, конгресте сөзжасам мәселесіндегі оқулықты жою мақсаты көзделіп, зерттеуді күшейту мәселесі алға қойылады.
Сөзжасамның тарау болу мәселесінің зерттелуінің мұндай жоғары дәрежеде көтерілуіне шетел ғалымдары В.Дреспер, Х.Брекла, Д.Кастовский, Л.Липки, Э.Ульямс, Т.Репер, В.Мотш, М.Хаклерлердің ғылыми зерттеулері себеп болды, - деп жазды осы конгреске қатысқан тілшілер Е.А.Земская мен Е.С.Кубрякова 1.124-125.
Шын мәнінде дүниежүзілік конгрестің сөзжасам мәселесін зерттеуге бетбұруға үлкен ықпалы болды.
Орыс тіл ғылымында сөзжасам мәселесін зерттеп, ол туралы дәлелді пікір айтқан, сөзжасамның өзіндік зерттеу нысанасы барын, оның тіл білімінің басқа салаларынан өзіндік ерекшелігін ашып, олармен өзара байланысын да көрсете білген ғалымдар болды. Олардың қатарында лингвист ғалымдар В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, В.В.Лопатин, И.С.Улуханов, Г.О.Винокур, Е.С.Кубрякова, Е.А.Земская, А.Н.Тихоновтарды атауға болады.
Мәселен, академик В.В.Виноградов өзінің таңдаулы-еңбегінде былай дейді: Исследования закономерностей словообразования тюлучает твердую опору в учении об основном словарном фонде и общем словарном о составе языка, об их соотношение и взаимодествий. 2.166.
Ал академик Л.В.Щерба: Сґзжасамныѕ негізгі мәселесі V сөзді қалай жасау, ал жасалған сөздің ерекшеліктерін (әсіресе семантикалық тұрғыдан анықтау, - дейді.
Ал В.В.Лопатин мен И.С.Улуханов: Негізгі мәселе сөз қалай жасалады және қалай жасауға болады, - десе, ғалым А.И. Моисеев: Сөзжасам объектісі тілдегі сөздердің жасалғандығы және тағы да жасала алуы, - деп қорытады.
Тїркі тіл ғылымында сөзжасам мәселесін қарастырған ғалымдардың бірі татар тілінің маманы - Ф.А.Ганиев. Ол сөзжасам мәселесіне арналған докторлық диссертациясында: Сөзжасам татар тіл білімінің бір саласы деген тақырып бөліп, онда осы мәселені жан-жақты дәлелдеген. Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы деп танып, сөзжасам заңдылықтарын грамматика, оның ішінде морфология саласынан басқа екенін дәлелдеген. Оның бір дәлелі ретінде сөзжасам жұрнақтары санаулы сөздерге ғана жалғанатынын, ал морфология қосымшаларының сөз талғамайтынын келтірген.З.б.
Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері, түрлі пікірлері мен ұсыныстары қазақ тілі ғалымдарына да әсер етті, қозғау салды осы мәселені зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары А.Байтұрсынов атындағы.
Тіл білімі институтының Грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы зерттеді. Осындай зерттеулердің нәтижесінде 1989 жылы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі деген монография басылып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа тұрғыда зерттеудің нәтижесі болды.
Негізінен қазақ тілі ғылымында сөзжасамға қатысты мәселелер морфология тарауында грамматикалық тұрғыдан қарастырылып келгендігі белгілі.
Бұл жөнінде ғалым С.Исаев сөзжасам белгілі бір сөз табы ыңғайында талданылып, сол сөз табының грамматикалық сипаты ретінде қаралып, баяндалып отырғандығын айтады.
Тілдіѕ морфология саласында сөз таптары жүйесі ғылыми-теориялық тұрғыдан да осылай сипатталып, сөз бойындағы семантикалық сипат та, грамматикалық сипат та, қолданыстық сипат та бір-бірімен араласып арадағы тілдік қабат шекарасы да, олардың мәні де бұзылып, ерекшеліктері сараланбай, айқындалмай бір-бірімен шатасып кеткендігін көрсетеді.4.32.
Сөйтіп бұл - сөз тудыру немесе сөзжасам проблемасынан гөрі жеке сөз табын жасау, яғни грамматикалық топтар тудыру проблемасы болып, соның негізінде лексика-семантикалық сипаттан гөрі, тілдің лексикалык байлығын арттырып, сөздік құрамын жаңа туындылармен толтыратын тілдік процесс.
Семантикалық құбылыс деп танудан гөрі, грамматикалық сипат алып. грамматикалық топтарды (сөз таптарын) байытып, қатарын көбейтетін грамматикалық құбылыстың шеңберінде қаралып отырғандығы байқалады.
Соның нәтижесінде қосымшалар арқылы сөз жасау жекелеген сөз табының құрамында ғана (яғни сөзжасам грамматикалық топ жасау, сөз таптарын жасау, сөйтіп, лексика-семантикалық құбылыс емес, грамматикалық құбылыс ретінде ғана қаралып келді.Тіпті - дейді, - профессор С.Исаев - қосымшалардың өзі сөз табына және оның түріне қарай жіктеліп отырады: есім сөздерден зат есім тудыратын жұрнақтар немесе зат есімнен зат есім тудыратын жұрнақтар, етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар, сондай-ақ, есім сөздерден сын есім немесе есім сөздерден етістік тудыратын жұрнақтар т.т. Сөйтіп сґзжасам қосымшалары атына лайық жаңа сөздер (лексемалар) жасаудың бір жолының көрсеткіші емес, лексика-семантикалық сипаттағы тілдік құбылыс және соның көрінісі, амалы емес, сөз таптарын туғызатын грамматикалық сипаттағы тілдік құбылыс деп жаңсақ қаралып жүр. Солай дейді де ғалым сөзжасамға мынадай анықтама береді: Қоғамдық өмірдің дамуымен байланысты жаңа ұғымды білдіретін жаңа сөздер пайда болады. Сөздің пайда болуы мен жасалуының белгілі бір заңдылықтары бар. Тілдің сөздік құрамының дамып, жаңа сөздердің пайда болуын ғылым тілінде сөзжасам деп атайды.5.32.
Ал А.Ысқақов болса тілдің жүйесіне лайық қалыптасқан белгілі-білгілі тәсілдер бойынша сөз жасау амалдарын, әдетте сөз тудыру тәсілі деп атаймыз- дейді де, - сөз тудыру дегеніміз - жаңадан сөз жасау заңдары мен ережелердің жиынтығы деген анықтама береді. 6.172.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесін зерттеп, бір жүйеге келтіруші ғалым Н.Оралбаева сөзжасам - өз алдына зерттеу обьектісі бар тіл білімінің жеке саласы, - дейді. 7.36.
Олай болса, сөзжасам өз алдына мақсат-міндеті бөлек, жаңа зерттеу нысанасы бар тілдің саласы болғандықтан, оның тілдің негізгі бір жеке саласы ретінде қарастырылуы заңдылық. Әрі сөзжасамда таза лексикалық мағына, жаңа ұғым, жаңа сөз атауы әңгіме болады, яғни таза лексикалық мәселе сөз болатындығы айқын. Себебі әр түрлі амал-тәсілдер арқылы жаңа ұғым атауы, жаңа сөз пайда болады. Содан соң жеке сөз өзінің дербестігінен ауысып, жалпы грамматикалық мағынаны білдіреді, сөйтіп барып әр сөз табына тән категориялық белгілерді қабылдайды да, қатыстық грамматикалық мағынаны білдіреді.
Сонда сөзжасамды тілдің морфология саласында сөз таптарын жасаушы тәсілдер ретінде қарау заңсыз.
Сөзжасамның басты белгісі - жаңа сөздер (лексикалық туындылар) жасап, сол арқылы тілдің сөздік құрамын байыту, жаңа ұғым атауының толығуы.
1.2. Сөзжасамның ішкі заңдылықтары. Аналитикалық тәсілі; зерттелуі
Туынды сөздер арқылы тілдің сөздік қоры байып, үнемі толығыпотырады. Көне жазба ескерткіштер тілінің сөздік қоры мен қазіргі түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің сөздік қорының айырмасы жермен көктей. Өйткені әр заманның өз жаңалығы болады. Ол -- заттық дүние, ғылым мен техника, сана мен сезім, мәдениет пен әдебиет тағы басқа өмірдің әр саласына қатысты болатын жаңалықтар. Өмірдегі болып жатқан жаңалықтар жаңа ұғым туғызады, олар тілде жаңа сөздер, атаулар арқылы аталады. Кейде өмірдегі жаңалық өз атауымен бірге басқа халықтан келіп, қосылуы да -- бар құбылыс. Бірақ ол тілдің сөздік қорының баюының, молығуының негізгі жолы емес.
Тілдің сөздік қорының өсуі тілдің ішкі мүмкіндігіне, туынды сөздің, тілдің ішкі заңдылықтарына байланысты жасалуына негізделеді. Туынды сөз ешқашан тілдің ішкі мүмкіндігіне сүйенбей жасала алмайды 7, 67.
Тілдің ішкі мүмкіндігіне тілде бар сөздер мен сөзжасамдық жұрнақтар, олар арқылы сөзжасаудың тілде қалыптасқан жолдары, заңдылықтары яғни тәсілдері жатады.
Тілде бар сөздер мен сөзжасамдық жұрнақтарды туынды сөз жасау үшін қалай, қандай тәртіпте қолданудың жолдары тілде талай заманнан бері өңделіп, бекіп, түрлі заңдылық ретінде қалыптасқан. Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады. Оқырман, кґрермен, тәлімгер, жулдегер, қаламгер, қатпаршақ, ақта, сынық сияқты туынды сөздер лексикалық мағыналы сөзге -ман, -мен, -гер, -шақ, -та, -ық жұрнақтары жалғану арқылы жасалған. Ал қызыл ала, қиян кескі, отыз екі, алып кел, асықты жілік сияқты күрделі туынды сөздер жоғарыда келтірілген, туынды сөздерден басқа жолмен жасалғаны көрініп тұр. Бұларда екі сөздің тіркесуінен жаңа мағына жасалған. Сол сияқты буын, екпін, туысқан, кіріспе, талдау сияқты термин сөздердің мағынасы олардың тілдегі байырғы мағынасынан мүлдем басқа. Осы сөздердің терминдік мағынасы туынды сөздің мағынасы болып саналады. Бұл туынды сөздер жоғарыда келтірілген туынды сөздерден басқа жолмен жасалған. Бұл сөздердің құрамында сөзжасамдық жұрнақ та жоқ, не оларға басқа сөздер де қосылмаған, бірақ олардың мағынасы өзгерген.
Келтірілген мысалдар тілде туынды сөздің жасалу жолдары түрлі екенін білдіреді. Олар тілдің сөзжасам жүйесінен белгілі орын алады. Сөйтіп, туынды сөздер тілдің сөзжасам жүйесінен заңды құбылыстары ретіндегі тәсілдер арқылы жасалады.
Сонымен туынды сөздердің жасалуы тілдің сөзжасам жүйесінде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдер арқылы іске асады.Бұл тілдегі туынды сөздер кездейсоқ, әркім өзінше жасай беретін, бейберекет құбылысқа жатпайтынын білдіреді.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан сөзжасамның негізгі үш тәсілі бар: а) синтетикалық тәсіл; ә) аналитикалық тәсіл; б) лексика-семантикалық тәсіл 8, 12.
Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл туынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы тілдер болғандықтан, синтетикалық тәсіл біздің тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқарады 9, 110.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек: а) лексикалық мағыналы сөз, ә) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсысының өзінің атқаратын қызметі бар.
Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ақыл, ақ, бәле сөздерінің негізінде жасалған. Сондықтан олар негіз сөз деп аталады. Осы негіз сөздердің мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы байланысты. Ол мағына байланыстылық негіз сөздің мағынасының туынды мағынаға арқау болғандығынан туып тұр. Сонымен туынды сөздің негіз сөзі болатын лексикалық бірліктер туынды мағына жасау үшін қажет.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап оның лексикалық мағынасы болуы шарт. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарған сөз де атқара береді 10, 6.
Мысалы, көгер, үїндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз болған. Осы туынды сөздердің бәріңде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі түлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бјрі де -- лексикалық
мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлердің мағынасы оның құрамындағы негіз сөзге байланысты. Негіз сөз яғни негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болады.
Сондықтан оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетикалық тәсілдерге ғана қатысты мәселе емес, ол -- жалпы сөзжасамға қатысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын заңдылық.
Туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан жасалған туынды сөздің мағына байланыстығы арқылы туынды түбірдің қай сөзбен не арқылы жасалғанын түсіндіруге болады. Мысалы, өнім деген туынды тїбірдің лексикалық мағынасы өну арқылы шыққан заттың аты 11, 88.
Ал негізгі түбір сөздердің мағынасының неге олай екенін түсіндіру мүмкін емес: күн, ай, көк, жел т.б.
Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.
Негіз сөз дегеніміз -- туынды сөзді жасауға негіз болатын лексикалық мағыналы сөз. Мысалы, дәрігер, аңшы, өнерпаз деген туынды түбірлердегі негіз сґздер: дәрі, аң, өнер. Міне, сонда дәрі мен дәрігер, аң мен аңшы, өнер мен өнерпаз деген сөздердің мағынасы байланысты. Өйткені дәрігер деген сөздің жасалуына дәрі деген сөз негіз болған, сондықтан ол дәрігер деген туынды сөздің мағынасына кірген, сол арқылы дәрі мен дәрігер деген сөздің мағыналық байланысы туған. Сол сияқты аң мен аңшы сөзінің мағыналық байланысы аң сөзі арқылы туған. Өнер мен өнерпаз да сол сияқты. Жалпы туынды түбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады. Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады 12, 34.
Туынды түбір сөз бен негіз сөздің мағына байланыстылығы, әсіресе, сөзжасамдық ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық ұяға бір негізгі түбірден өрбіген толып жатқан туынды түбірлер жатады. Мысалы, "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген.
Осы туынды түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты. Ол жалғыз осы сөзжасамдық ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр сөзжасамдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар бір-бірімен мағына жағынан байланысты болады. Өйткені бір үядағы туынды түбірлердің бәрінің құрамынан ұяның негіз сөзі орын алады да, ұядағы туынды түбірлердің мағына байланылыстылығын туғызады.
Туынды түбірдің құрамындағы негіз сөздің лексикалық мағыналы сөзден болуы міндетті саналуы оның туынды түбірдің лексикалық
мағынасына арқау болуымен байланысты. Туынды түбірлердің құрамында негіз сөздің өзіндік атқаратып қызметі -- жаңа лексикалық мағынаға арқау, өзек болу 14, 109.
Аналитикалық тәсіл -- тілімізде көне замандардан келе жатқан, тілімізді көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл -- басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең тараған тәсіл. Оны дүние жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсіл деуге де болады.
Өйткені ол түрлі жүйелі тілдерде қолданыла береді. Алайда, оның сөзжасамдық қызметі барлық тілдерде бірдей емес. Мәселен, жапон, қытай
тілдерінің сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсіл негізгі тәсіл қызметін атқарады.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі синтетикалық тәсілден өзінің сөзжасамдық бірліктері арқылы ерекшеленеді. Егер синтетикалық тәсіл де туынды сөз жасауға лексикалық бірлік пен жұрнақ қатысатын болса, аналитикалық тәсілде жұрнақ қатыспайды, тек екі я онан да көп лексикалық бірліктер ғана сөз жасаушы тұлға қызметін атқарады 15, 68.
Аналитикалық тәсілде екі (я онан да көп) сіз бір-бірімен тіркесіп, жаңа лексикалық мағыналы сөз жасайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөз күрделі сөз деп аталады. Мысалы, ортан жілік, шекара, өнеркәсіп, аққу, темір жол, қызыл ала, алпыс бес, қара торғай т.б. Мұндағы ортан жілік -- бір мүшенің аты, шекара -- орынның аты, өнеркәсіп -- заттың аты, аққу - құстың бір түрінің аты, темір жол -- пойыз жүретін жолдың аты, қызыл ала -- түстің аты, алпыс бес -- санның аты, қара торгай -- торғайдың бір түрінің аты.
Келтірілген аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің бәрі екі лексема арқылы жасалған, бірақ күрделі сөзде олардың әрқайсысы өзінің жек тұрғандағы мәнін сақтамай, біртұтас мәнге көшкен. Ол келтірілген мысалдардан анық көрінеді.
Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: а) сөзқосым, ә) қосарлау, б) тіркестіру, в) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар 15, 89.
Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде өте мол.
Лексика-семантикалық тәсілде сөздің құрамы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек сөздің мағынасында ғана болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі бұрынғы қолданылып жүрген мағынасының үстіне жаңа мағына қосып алады, тілде жаңа мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек мағынасында өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика-семантикалық тәсіл аталған. Бұл сөзжасамдық тәсіл көне заманнан бері қарай қызмет атқарып келеді 16, 10.
Тілімізде ақ деген сөз түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек сияқты қолданыстар әбден таныс.
Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар: а) Ақ -адал мағынасын береді. Мысалы: Ақ жүрген адам азбас (мақал). Барымтамен алдырған әлдекімдердің ақ адал малдары болатын (М.Әуезов).
ә) Ақ - сүт, айран, қатық, қымыз, шұбат сияқты тағамдар. Мысалы: Ұлжанның күз уақытында Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы болатын (М.Әуезов).
б) Ақ - ақиқат-шындық. Мысалы: Жұмыр басты пендеге -өлім ақ (мәтел).
Осы мысалдардағы түс мағынасындағы ақ бұл сөздің негізгі мағынасы,
ақ тілде негізгі мағынасында да қазір қолданыста. Ал осы сөз тілде кейін басқа мағыналарды қосып алғаны мысалдардан көрінеді. Олар: "адал", "тағам аты", "ақиқат, шындық" деген мағыналар. Міне бұл мағыналар тілдегі түрлі қолданыста қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-бірімен омоним жасаған.
Лексика-семантикалық тәсіл арылы зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған, қамал, айтыс, қоршау, аа, асыр, жетісі, қырқы, жүзі, т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа мағынаны қосып алып, екінші сөздің қызметін атқарып жүрген сөздер де аз емес. Мысалы, күн -экономикалық термин, екпін -- тіл біліміндегі термин, буын, сөз, мағына, есім, шылау, одағай, үстеу дегендер де сол сияқты. Мұндай термин мәнін алған сөздер әр ғылымда да баршылық. Теңеу, суреттеу, өлең, әңгіме - әдебиет саласындағы терминдер. Ал, қимыл, қозғалыс сияқты терминдер физикада, үшбұрыш, төртбұрыш, көбейту, қосу, алу сияқты терминдер математикада көптен қолданылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер медицинада өте көп. Олар -- осы сөздердің жаңа мағынасы 17, 2. Сөзжасамдық амал-тәсілдердің бірі-аналитикалық тәсілі екені белгілі.Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау-сөзжасамның өте көне тәсілі және ол дүние жүзіндегі түрлі системалы тілдерге кең тараған .Аналитикалық сөздердің де мағынасын анықтау оңай емес,әлі күнге дейін күрделі сөздердің мағынасы,оның компоненттнрінің мағыналық қапысы толық анықталған жоқ.Қазіргі тіл білімінің даму дәрежесімен салыстырғанда ,ол осал кемшілікке жатпайды.
Аналитикалық сөздердің өзі түрлі топтардан тұрады,олардан- біріккен сөз,кіріккен сөз,қос сөз,қысқарған сөз,күрделі сөзді атауға болады.
Аналитиклық сөздің мағынасы оның кұрамындағы сыңарлардың мағыналарынан жасалады, бірақ екі сыңардың ешқайсысының мағынсы жеке алғанда,аналитикалық сөздің мағынысымен пара- пар бола алмайды.Олардың мағынасы бірдей емес.Мұнда аналитикалық сөздің мағынсы кең,онымен
салыстырып отырған күрделі сөздің бір сыңардың мағынасы әлдеқайда тар.Өйткені аналитикалық сөздің мағынасы құрамындағы екі сыңардың мағыналарының қосындысынан жасалған күрделі ұғымның аты.Сондықтан ол еш уақытта құрамындағы екі сыңардың мағыналарының қосындысынан жасалған күрделі ұғымның аты.Сондықтан ол еш уақытта құрамындағы сөздердің әрқайсысының жеке тұрғандағы мағынасымен сай келе алмайды.
Аналитикалық сөздердің мағынасы оның құрамындағы сөздердің жай ғана қосындысы емес,ол соның қосындысы негізінде туған басқа ұғымның атын білдіреді.Сонымен аналитикалық сөздер құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы аналитикалық сөздің құрамындағы сөздердің мағынасының негізінде қалыптасқан.
Аналитикалық тәсіл дүние жүзінде тілдерге тарағанымен , бірдей орын алмайды,сондықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте көп.Ол жөнінде А.А. Пашковский былай дейді:Күрделі сөздер түрлі
тілдердіңлексикалық системсын түрліше орын алады-Келесі бір тілдерде ол
кең өте кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады.Лексикадан алатын сөздердің жөніне қарап ,оны күрделі сөздің тілі деуге болады,-дейді[32.35]
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің бір үлкен тобына жататын ағылшын тіліндегі бірі киен сөздері туралы О.Д. Мешков былай деп жазған Сөздерді біріктіру - маңызды тәсілдердің бірі ,ол арқылы және басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады ,құрылымын жетілдіреді[33.67]
Орыс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасам жүйесінен белгілі орын алатыны бізге таныс.Дегенмен ол жөніндегі Н.М.Шанскийдің сөзін келтірейік: "Екі я одан да көп сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртұтас сөз жасалуы сөздерді біріктіру деп санаймыз", -дейді.[36. 78]
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі А.Казембек грамматикасында кең көрініс тапқан.Түркологиялық еңбектерде ,әрине сөзжасам жеке сала ретінде қаралған жоқ,бірақ Қазан төңкерісіне дейінгі грамматикалардың ешқайсысы сөзжсамға соқпай кетпеген деуге болмайды.Мәселен,П.М.Мелиоранский(1 894),М.Терентьев(1873),И.Гиганов(18 01),Г.Махмудов(1897).Ал Архангельскийдің(1894)еқбектерінде сөзжасам тәсілдері негізінен морфология саласында қарастырылып,сөздердің қосрлануы,бірігуі,сөз жасаудың бір жолы ретінде беріледі
XX ғасырдың 1-ші жартысында көптеген түркі тілдердің грамматикалары жарық көрді.Ол кездегі грамматикалардың көпшілігіне тән нәрсе - сөзжасам сөз таптарының құрамында қарастырылып . сөзжасамның екі тәсілі - аффикстік және сөздердің бірігуі мен қосарлануы көрсетіледі.
А.Самайловичтің(1923),В.Горделовски йдің(1928),С.Ястремскийдің(1938),И. Батмановтың(1939),В.Насиловтың(1940 ),А.И.Кононовтың(1941),Н.А.Баскаков тың(1940),Н.К.Дмитриевтің(1940, 1948),Л.И.Харитоновтың(1947),Н.К.Ды ренкованың(1940, 1948)еңбектері дәлел.
Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөзжасам тек жұрнақ арқылы ғана жасалып
қоймайды,басқа тәсілдер де кең қолданылады деген болатын оны өз сөзімен келтірейік: "Түркі тілдерінің сөзжасам тәсілдері мен жолдары түрлі - түрлі.Олардың ішіндегі негізгісі-қосымша арқылы жасалу.Бірақ ол жалғыз тәсіл емес.
Қосымшамен қатар қашаннан бері басқа тәсілдер де белгіленеді,олар жинақталып,сөзжасамның аналитикалық тәсілін құрайды",-дейді
Сөйтіп,түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің біріне жататын аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшеліктері мол екені сөзсіз.
Ал қазақ тіл тіл мамандарынан бұл проблеманы алғаш рет сөз еткен профессор Қ.Жұбанов.Ол кісі 1930 жылдардың өзінде ақ күрделі сөздер қанша сөздер біріксе,кіріксе де тұтас бір ғана заттың атауы болады,сөйлемде де бұл жұбын жазбай,бір ғана мүше болады,кейбіреулерінің құрамындағы сыңарларының дыбыстық өзгеріске түсуінен сыртқы түр-тұрпаты басқаша болып қалыптасады,бір ғана екпінді иеленеді деп тұжырымдайды.Ал филология ғылымдарының докторы К.Аханов: "Күрделі сөздер-дара сөздердің экспрессивті синонимі емес,белгілі бір заттың бірден бір атауы,"-деп ой қорытады.
Ал А.Ысқақов күрделі сөздің табиғатын былай береді: "Күрделі сөз деп кемінде екі я одан да көп дара сөзден құралып,ритм - ырғақ жағынан лексика-семантикалық жағынан біртұтас,лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді атаймыз"(6.97)
Ғалым Ж.Шакенов: "Күрделі сөз деп екі я одан да артық сөз тізбегінен құралып,лексика,лексика-грамматикал ық мағыналары мен тұлға ,сөйлемдегі қызметі жағынан бөлшектенбей,тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалатын сөздерді айтамыз десе",Н.Оралбаева: "Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп құралып,бір лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөз деп аталады,-деп түйіндеме жасайды.[7. 53]
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың анықтамаларынан қазақ тілінде күрделі
сөздер кең орын алатынын байқаймыз.Сонымен қатар ,әр ғалым әр түрлі анықтама берсе де,солардың бәрінде де күрделі сөздердің екі не одан да көп сыңарлардан жасалатынын бәрі де тілге тиек етеді.
А.Ысқақов күрделі сөздердің күрделену процесі бірден туа салатын және
қалыптаса қоятын құбылыс еместігін атаған.Сонымен қатар ғалым морфологиялық және синтаксистік тәсілдердің күрделі сөз тудырудағы ара қатынастарына әр алуан фонетикалық,лексика- семантикалық және грамматикалық факторларда араласып,әрқайсысы өзінше әр қилы дәрежеде үлестерін қосатындығын көрсетеді.[6 .95] Мәселен:
I.Фонетикалық фактор.Күрделі сөздердің компоненттерінің әр қилы дыбыстық өзгерістерге ұшырауын фонетикалық фактор деп атаймыз.Ол өзгерістердің болуына ассимиляция,диссимиляция,үндесу,сің ісу,ықшамдалу,дауыс екпіні сияқты әр алуан заңдар қатынасқан.Соның нәтижесінде күрделі сөздердің компоненттері дыбыстық жағынан әр түрлі өзгеріске ұшырап,тұр- тұрпаты тіпті басқаша болып қалыптасады.
Мысалы: "өлара" сөзі басында өлі және ара деген екі сөздің бірігуінен пайда болған ;бастапқы компонент дауыстыға аяқталып,соңғы компонент дауысты фонемадан басталғандықтан,бастапқының соңғы дауысты дыбысы ығысып шығып қалып,бүтін сөз ықшамдалып,өлара болып қалыптасып кеткен.
IIЛексика-семантикалық фактор.Әуелі жай сөз тіркестерінің идиомалану ,лексикалану,делексикалану құбылыстарын лексика -семантикалық фактор деп атаймыз.
Егерде күрделі сөздің мағынасы өзінің құрамындағы компоненттерінің тура мағыналарынан құралмай,олардың мағыналарының қосындысы болып шықпай,өзге,тіпті басқа бір ұғымды білдіретіндей болса,ондай құбылыс әдетте ,идиомалану деп аталады.Мысалы:қырғи қабақ болу, ат үсті қарау... деген тіркестерінің әрқайсысының мағыналары құрамдарындағы жеке- жеке сөздерінің мазмұндарынан тумайды,олардан өзге ұғымдарды білдіреді.Мұндай тіркестердің тіркестердің құрамындағы жеке сөздердің логикалық- семантикалық,грамматикалық,байланыс тары көмескіленіп,өздері іштей мүшеленбейтін тұрақты тіркеске (күрделі сөзге )айналады.Жай синтаксистік тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетіне ие болып, бір ұғымның атауы ретінде жұмсалуын лексикалану дейміз.Лексикаланған тіркестің компоненттері де дыбыстық және құрылымдық жақтарынан өзгеріске ұшырамайды.Лексикаланған тіркестің компоненттерінің логика- семантикалық ,грамматикалық байланыстары көмескіленбей,олар өз орнында тұрып,бір тұтас лексикалық мағынаны білдіреді.Сөз тіркестерінің лексикалануына кейбір жай сөз тіркестерін суреттеме жолын қолдану дағдысы негіз болады.Осы себептен лексикаланған тіркестен күрделі термин сөздер мен күрделі атау сөздер көп туады.Мысалы:темір жол,қосаяқ,жүкаяқ,аққұтан,атшабар.
Күрделі сөздің құрамындағы компоненттің дыбыстық өзгерістің нәтижнсінде
бастапқы өз мағынасынан айрылуын делексикалану деп атаймыз.Сондай дыбыстық өзгеріске ұшыраудың нәтижесінде бір сыңары әуелгі мағыналарын жоғалтады.
Күрделі сөздердің лексикалық мағынасы өзгермей ,тек қана грамматикалық мағынасы өзгермей,тек қана грамматикалық мағынасы өзгерсе,ол процесс грамматикалану деп аталады.Грамматикалануға негіз болатын ұғым бар.Олар:
1.Белгілі бір сөз табына ғана тән екі я онан да артық сөз ешбір дәнекерсіз өзді- өзді тіркесіп грамматикаланадыда,күрделі сөздер жасалады.Мысалы:қар көк,он екі.
2.Белгілі бір сөз табына ғана тән екі немесе онан да көп сөздердің я бұрынғы ,я соңғы компоненті немесе екеуі де бірдей бір бірімен дәнекер арқылы тіркесіп грамматикаланады да,күрделі сөзге айналады.Әдетте мұндай соңғы сөзі лексикалық мағынасы солғындаған я жоғалған көмекші сөз болып келеді .Мысалы:ауыл арасы,қора маңы;шөлдеп кеттім.
3.Басқа-басқа екі түрлі сөз табына тән сөзднрдің тіркесінен әрі
лексикаланып әрі грамматикаланып күрделі сөз туады .Әдетте,ондай тіркестегі екінші көмекші етістік бірінші есім сөзді етістікке айналдырады.Мысалы:жәрдем қосу(жәрдемдес) ,құрмет ет(құрмет ет).
4.Белгілі сөз табына тән сөз түрленіп те ,түрленбей де қайталану арқылы да грамматикалану арқылы да грамматикаланады,күрделі сөзге айналады.Мысалы:екі - екі,арба- арба
5.Белгілі бір сөз табына қатысты бір формадағы екі басқа сөз қосарлану арқылы грамматикаланады да,күрделі сөзге айналады.Мысалы:ауыл-аймақ,әрі-бері ,елең-алаң.
Осылайша ғалым А.Ысқақов күрделі сөздің жасалуына негіз болатын 3 тілдік
факторды атап көрсетеді де , күрделі сөз дегеніміз - сөздердің жай синтаксистік тіркесі емес араларындағы синтаксистік араларын жоғалтып,семантикалық мағынасы жағынан да грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ретінде қалыптасқан тіркес,-деп ой қорытады.[6. 93]
Күрделі сөздің жасалуына негіз болатын 3 тілдік факторды тек ғалым А.Ысқақов қана ғылыми түрде дәлелдеп берсе ,филология ғылымдарының докторы К.Аханов күрделі сөзге тән 3 белгісін алғашқы тұжырымдаған ғалым.Күрделі сөздерді және олардың түрлерін айқындау мақсат етілгенде ,олар әдетте сөз тіркстерімен салыстырыла қаралады.Бұның себебін К.Аханов : Күрделі сөз шығу тегі ,жасалу жолы жағынан сөз тіркестеріне барып тіреледі.Тарихи тұрғыдан алғанда күрделі сөз кемінде екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады.Күрделі сөз бен сөз тіркесінің жігін ажыратып,шегін айқындаудың қиындығы да осында,-дейді ғалым.Сол сияқты ғалым
Н.Оралбаева Тіл білімінде күрделі сөздердің түп - төркіні сөз тіркесі саналады.Тілде кейбір сөз тіркестері бірте- бірте мағыналық дамуға ұшырап ,құрамындағы сықарларының мағынасы жымдасып,кірігіп бір мағынаға көшкен-деп жоғарыда айтылған пікірге қосылғандығын байқаймыз.[7.57]Сондықтан қиындықтан шығудың жолын сөзге,соның ішінде күрделі сөзге тән белгілерді айқындаудан іздеу керек .Сол себепті ғылымда танылған белгілерде атап өтейік.
Семантикалық тұтастық белгісі.Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың мағыналық дербестігі мен грамматикалық дербестігінің күңгірттенуі немесе жойылуы сөздің бұл түрінде семантикалық тұтастықтың пайда болуына әкеледі.
Күрделі сөздің бұл түрі -кіріккен сөздің мағыналық тұтастығы жайында профессор Қ.Жұбанов былай деп жазды : қолғап-дегенде қап деген сөздің бөлек тұрған бағытта екі мағынасы бар :бірі-орыс тілінде мешок ,екіншісі-бір нәрсенің сыртынан кигізілген ыдыстың атауы.Егерде "қолғап" дегендегі қап оңаша тұрғандағы мағынасынан айрылмаған болса, онда осы екі мағынаның екеуі де мұнда болған болар еді. Бірақ қолғап дегендегі қапта мешок мағынасы қалмаған ,тек екінші мағынасында чехол мағынасы қалған. қойылмайды,қалыптасқан тұлғасын сақтайды;2)екі сыңарының мағынасы өзара логикалық үйлесімді болады;3)тіркесті түбір қай сөз табына жатса,белгісіне сійкес болады;4)тіркесті түбір бір ортақ екпінмен айтылады да,құрамындағы сөздердің тұрақтылығы ,шын мәніндегі мызғымайтын,еш өзгермейтін қалпын сақтайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздерге арнайы еңбек жазған А.Ермеков біріккен сөздердің сыртқы түр тұрпатының белгілі қасиеттеріне ,біріншіден ,тұтас тұлғануын,екіншіден, сөйемнің бір ғана мүшенің қызметін атқаруын ,үшіншіден, белгілі бір сөз табының құрамына кіруін,төртіншіден ,бірұдайы интонациямен айтылуын ,кейбір компоненттерінің бүтіндей я жартылай дербес мағынасынан айрылуын ,алтыншыдан, бірге жазылуын ,жетіншіден,сөздердің бір бүтін сөз ретінде берілуін жатқызады.Күрделі сөздер түрлі - түрлі. Өйткені олар аналиткалық тәсілдің әр түрімен жасалған.
2. Морфологиялық тұтастық белгісі. Күрделі сөз тұтасқан күйінде ; парадигмалық қатарға мүше ретінде ене алады. А.И. Смирницкий үнді-евро тілдерінің ішінде флективті тілдерде күрделі сөз сыңарларының әрќайсысың әрі басқа тұлғануын ескеріп, тіл біліміне тұтас тұлғалану (цельнооформленность) және ажыратыла тұлғалану (раздельнооформленность) деген терминдерді енгізді. Оның пікірінше тұтас тұлғалану белгісі күрделі сөзге тән , ажыратыла тұлғалану сөз тіркесіне тән және бұл белгі ең басты таяныш ретін негізге алынуды ұсынды. [7.190] .
В.М. Жирмунский бұл критерийді түркі тілдері үшін жарамсыз деп есептеді. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде күрделі сөз болып атрибутивті сөз тіркесінің бір-бірінен құрылысы жағынан да, түрленуі жағын да айырмашылығы жоқ екендігін ескергенде, грамматикалық тұтас тұлға: деп аталатын критерий күрделі сөз бен атрибутивті сөз тіркесін ажырату үшін негіз бола алмайды. Мысалы: балақыз, аққылтаң деген күрделі сөздер ақ шелек, бала бүркіт тәрізді сөз тіркестері де грамматикалық жақтары; тұтас тұлғаланған бірліктер болып саналады және бұлар өзгеру, түрлері жағынан бір-бірінен ажырап кетпей, біркелкі түрленеді. Мысалға келтіріліп бірліктер табиғаты жағынан әр басқа, атап айтқанда, олардың бірі (балақы аққылтаң) - лексикалық бірлік, екіншілері (ақ шелек, бала бүркіт) синтаксистік: бірлік болуына қарамастан, грамматикалық өзгеру жүйесі жағынан бір-біріне сай келеді.[16.4]
3. Синтаксистік тұтастық белгісі.Күрделі сөздің синтаксистік тұтасты белгісі дегеннен оның синтаксистік жағынан бөлшектенбей, сөйлемде бір ғана мүше болуы ұғынылады.
Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер негізге алынады, тілдерді түрлілігіне қарай ол белгілерде тїрлілік бар. Дүние жүзіндегі бірсыпыра тілдерде күрделі сөздерді біріктіріп жазу орын алады. Осындай тілдерге жататын француз, испан тілдеріндегі күрделі сын есімдерді зерттеген ғалым О.В. Азарова күрделі сөздердің белгілерінің үшеуіне ерекше мән береді. Олар фонетикалық бірлік, мағыналық тұтастық, синтаксистік қызметі деп атап емлені белгі етіп алуға қарсы, өйткені ол шартты деп санайды. [45.4]
Сондықтан қазақ тілінде күрделі сөздің бірге жазылуы міндетті емес және басқа түркі тілдерінде де күрделі сөздің танылуына кедергі больп саналмайды. Өзбек тілінің маманы Яшнира Ганиходжаеваның осы мәселедегі пікірін келтірейік: "Под сложными словами мы понимаем слова состоящие и нескольких компонентов, объединенных одним понятием, передающю название одного, что возможно при лексикализации свободного словосочетания, в результате которой синтаксические отношение воспринимаются как обозначение единого понятия. При этом слитное или раздельное написание роли не играет, в то время как в индоевропейского языках, в германских языках цельно оформленность является одним и ведущих критериев при определении сложного слова" - дейді. [46.45]
Күрделі сөздер түрлі-түрлі.Өйткені олар аналитикалық тәсілдің әр түрімен жасалған.Сөзжасамға арналған монографияда көрсетілген аналитикалық тәсілдің ішкі мынадай түрлері көрсетілген:
1) сөзкосым;
2) қосарлау;
3) тіркестіру;
4) қысқарту. [34.91]
Осы тәсілдердің әр қайсысы тілде әр түрлі күрделі сөзжасамда, олар:
1. біріккен, кіріккен сөздер
2. қосарланған сөздер.
3. тіркескен сөздер
4. қысқарған сөздер.
Күрделі сөздердің үш түрі сөзжасамда ерекше қызмет атқарады. Бірінші тіркесті түрі жеке сөздер немесе еркін сөз тіркесінен жасалса, біріккен сөздер үшін тілдік бірлік ретінде тек тіркесті сөздер ғана негіз болады. Қос сөздер болса, белгілі бір жинақтауды, көптікті, әдемелікті білдіру мақсатында жекеленген түрлі тұлғадағы сөздерден жасалады. Сонда күрделі сөздің алғашқы екі түрі сатылану арқылы алдынғысынан екіншісі туындаса, қос сөздер дара туынды сөздер тәрізді бөлек тұлғалы бірліктерден болады.
Аналитизм - күрделі туынды аталым жасалудың ұстанымы емес, ұғымды бірнеше сөздердің тіркесі арқылы таңбалау, күрделі құрылымдық жүйенің дара бірлік ретінде ќалыптасуы, әр түрлі мағынаны білдіретін тіркестер, бір номинативті мағына беретін тұлға ретінде жаңа қызметте жұмсалуы, сөйтіп, біртұтас тұрақты мағынаға ие болып, лексема ретінде қалыптасуы. Тілдегі сөз тіркестерінің мағыналық жағынан өзгеріске түсуі тілдің семантикалық даму заңдылығына сәйкес жүреді. Олардың күрделі сөзге айналуы - сөзжасамның нәтижесі 37-13
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен, сөздердің еркін тіркесі. Өйткені күрделі сөз, оның ішінде біріккен сөз қарастырушы компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында синтаксистік байланысқа түскен дербес сөздер өзара қарым-қатынасқа түскеннен кейін, бір-біріне әсер етеді, ықпал жасайды. Осы грамматикалық категориядан лексикалық категорияға жататын күрделі сөздердің пайда болуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I ТАРАУ.СӨЗЖАСАМНЫҢ ТАРАУ БОЛУ МӘСЕЛЕСІ.
1.1.Сөзжасамның тілдің жеке бір саласы ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2Сөзжасамның ішкі заңдылықтары. Аналитикалық тәсілі; зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-28
II ТАРАУ.XYIII ҒАСЫРДЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ СӨЗЖАСАМЫ.
2.1.XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сипаты ... ... ... ... .28-37
2.2.XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы ... ... ...38-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-48
КІРІСПЕ.
Зерттеудің өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ғылыми-лингвистикалық зерттеулер мен олардың нәтижелерін нақты іске асыруды жеделдетуді жүзеге асыру мақсатымен қазіргі қазақ әдеби тілінің нормаларын жүйеге келтіруді де көрсетеді.
Қай халықтың болмасын әдеби тілінің тууы және өсіп -- өркендеу аса күрделі құбылыс.Қазақ әдебиетінің тарихы да өзінің бүгінгі биігіне ,қазіргі өресіне бірер күнде жете салған жоқ .Талай асу,қиялардан,бел-белестерден өтті.
Ғалымдардың пайымдауынша тарихы XYIII ғасырдан басталатын қазақтың төл әдеби тілін тілдік құрылымдық қабаттарға қарай зерделеу барысында сөзжасам жүйесінің тілдің жеке бір саласы ретінде қаралмай,таза грамматикалық тұрғыдан,сөзөзгерім жүйесінде берілгендегібайқалады.
Әрі бұл ретте ғалым Р.Сыздықова ,сөзжасам амал-тәсілдердің ішінде синтетикалық тәсілге тоқталып,бір-екі жұрнақты ғана атап көрсетеді.
Осы тұрғыдан келгенде ,XYIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы ,оның ішінде аналитикалық тәсіл деп аталатын зерттеу жұмысымыздың өзектілігі сонда;
Біріншіден,аталған дәуірдегі қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесінде сөз жасаушы амал-тәсілдердің бәрі дерлік кездесетіндігі көз жеткізілді.
Екіншіден ,ғылыми еңбектерде көрсетілгендей сөзжасам амал-тәсілдерді арқылы тек абстракт ұғым атаулары ғана жасалмайтындығына көз жеткізілді.
Үшіншіден ,XYIII ғасырдағы сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған сөздердің қолданысы ,ерекшелігі байқалды.
Зерттеудің нысаны : XYIII ғасырдағы туындылардағы аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерді зерттеп,тілдік бірлік ретінде сөзжасам жүйесінен алатын орнын айқындау.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері :Жұмыстың негізгі мақсаты - XYIII
ғасырдағы қазақ әдеби тіліндегі сөздердің аналитикалық тісіл арқылы жасалған сөздерді қазіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп ,олардың сөзжасам жүйесінен алатын орнын ,атқаратын қызметін анықтау,аналитикалық тісілдің басқа тәсілдер сияқты жаңа лексикалық туындылар жасайтын тілдік процессс екендігін ,сол тілдік құбылыстың нәтижесі ретінде пайда болған сөздерді қатарын,үлгілерін айқындау.
Осы мақсатты орындау үшін,төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
-Сөзжасамның әлеуметтік тіл білімінде ,түркітану ғылымында жіне қазақ тіл білімінде зеррттелу деңгейін анықтау.
-Сөзжасамның белгілі бір тәсіл арқылы жасалатындығы ,оның ішінде аналитикалық тәсіл және оның жолдарын ,зерттелуін,өзіндік ерекшелігін ашу.
-XYIII ғасырдағы сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған сөздерді зерттеу,қолданылу аясындағы ерекшеліктерді айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Аталған кезеңдегі әдеби тілдің стуктуралық құрылымына қазақ тіл білімінде толық зерттеу жасалынбаған еді. Осы тұрғыдан біздің зерттеу жұмысымыздың өзіндік мәні бар.
Зерттеу әдістері. Сөзжасамдық талдаудың аналитикалық тәсілі бойынша және салыстырмалы-тарихи, синхрондық , диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. XYIII ғасырдың өкілдері туындыларының негізінде сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы терілген мысалдар.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіл білімінің сөзжасам саласындағы XYIII қазақ әдеби тілінің сөзжасам жүйесін ғылыми бағытта зерттелу негізін қалайды. Зерттеу жұмысындағы теориялық тұжырымдар, деректерді практикалық тұрғыдан жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы курстарға пайдалануға болады. Қазақ әдеби тілінің тарихы, курсына көмекші құрал бола алады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- XYIII қазақ әдеби тіліндегі аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің негіздерін танытуда тілдің рөлі ерекше;
- XYIII қазақ әдеби тілінің сипатындағы ерекшелік;
- Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған мысалдар.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Дипломдық жұмысының тақырыбы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті қазақ тіл білімі кафедрасы мәжілісінде мақұлданды (№1 хаттама, 2007 ж.).
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
СӨЗЖАСАМНЫҢ ТАРАУ БОЛУ МӘСЕЛЕСІ.
1.1 Сөзжасамның тарау болу мәселесі
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, толығуда, дамуда. Сондай сараланған салалардың бірі - сөзжасам.
Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу нысанасы болуымен байланысты. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі-күрделі мәселелер жатады.
Ал сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оны тұлғалық құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау керек.
Сөзжасамның жеке сала болып танылуы - ұзақ уақыт бойы ғалымдардың пікір-таласының нәтижесі.
Негізінен сөзжасамның жеке тарау болу мәселесі 1950-1970 жж. ішінде-ақ ғалымдар арасында үлкен пікір-талас тудыра бастады. Оған дәлел - 1978 жылы Вена қаласында өткен лингвистердің дүниежүзілік ғылыми конгресі. Бұл конгресте сөзжасам мәселесі тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып, оған арнайы секция бөлінеді, конгресте сөзжасам мәселесіндегі оқулықты жою мақсаты көзделіп, зерттеуді күшейту мәселесі алға қойылады.
Сөзжасамның тарау болу мәселесінің зерттелуінің мұндай жоғары дәрежеде көтерілуіне шетел ғалымдары В.Дреспер, Х.Брекла, Д.Кастовский, Л.Липки, Э.Ульямс, Т.Репер, В.Мотш, М.Хаклерлердің ғылыми зерттеулері себеп болды, - деп жазды осы конгреске қатысқан тілшілер Е.А.Земская мен Е.С.Кубрякова 1.124-125.
Шын мәнінде дүниежүзілік конгрестің сөзжасам мәселесін зерттеуге бетбұруға үлкен ықпалы болды.
Орыс тіл ғылымында сөзжасам мәселесін зерттеп, ол туралы дәлелді пікір айтқан, сөзжасамның өзіндік зерттеу нысанасы барын, оның тіл білімінің басқа салаларынан өзіндік ерекшелігін ашып, олармен өзара байланысын да көрсете білген ғалымдар болды. Олардың қатарында лингвист ғалымдар В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, В.В.Лопатин, И.С.Улуханов, Г.О.Винокур, Е.С.Кубрякова, Е.А.Земская, А.Н.Тихоновтарды атауға болады.
Мәселен, академик В.В.Виноградов өзінің таңдаулы-еңбегінде былай дейді: Исследования закономерностей словообразования тюлучает твердую опору в учении об основном словарном фонде и общем словарном о составе языка, об их соотношение и взаимодествий. 2.166.
Ал академик Л.В.Щерба: Сґзжасамныѕ негізгі мәселесі V сөзді қалай жасау, ал жасалған сөздің ерекшеліктерін (әсіресе семантикалық тұрғыдан анықтау, - дейді.
Ал В.В.Лопатин мен И.С.Улуханов: Негізгі мәселе сөз қалай жасалады және қалай жасауға болады, - десе, ғалым А.И. Моисеев: Сөзжасам объектісі тілдегі сөздердің жасалғандығы және тағы да жасала алуы, - деп қорытады.
Тїркі тіл ғылымында сөзжасам мәселесін қарастырған ғалымдардың бірі татар тілінің маманы - Ф.А.Ганиев. Ол сөзжасам мәселесіне арналған докторлық диссертациясында: Сөзжасам татар тіл білімінің бір саласы деген тақырып бөліп, онда осы мәселені жан-жақты дәлелдеген. Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы деп танып, сөзжасам заңдылықтарын грамматика, оның ішінде морфология саласынан басқа екенін дәлелдеген. Оның бір дәлелі ретінде сөзжасам жұрнақтары санаулы сөздерге ғана жалғанатынын, ал морфология қосымшаларының сөз талғамайтынын келтірген.З.б.
Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері, түрлі пікірлері мен ұсыныстары қазақ тілі ғалымдарына да әсер етті, қозғау салды осы мәселені зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары А.Байтұрсынов атындағы.
Тіл білімі институтының Грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы зерттеді. Осындай зерттеулердің нәтижесінде 1989 жылы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі деген монография басылып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа тұрғыда зерттеудің нәтижесі болды.
Негізінен қазақ тілі ғылымында сөзжасамға қатысты мәселелер морфология тарауында грамматикалық тұрғыдан қарастырылып келгендігі белгілі.
Бұл жөнінде ғалым С.Исаев сөзжасам белгілі бір сөз табы ыңғайында талданылып, сол сөз табының грамматикалық сипаты ретінде қаралып, баяндалып отырғандығын айтады.
Тілдіѕ морфология саласында сөз таптары жүйесі ғылыми-теориялық тұрғыдан да осылай сипатталып, сөз бойындағы семантикалық сипат та, грамматикалық сипат та, қолданыстық сипат та бір-бірімен араласып арадағы тілдік қабат шекарасы да, олардың мәні де бұзылып, ерекшеліктері сараланбай, айқындалмай бір-бірімен шатасып кеткендігін көрсетеді.4.32.
Сөйтіп бұл - сөз тудыру немесе сөзжасам проблемасынан гөрі жеке сөз табын жасау, яғни грамматикалық топтар тудыру проблемасы болып, соның негізінде лексика-семантикалық сипаттан гөрі, тілдің лексикалык байлығын арттырып, сөздік құрамын жаңа туындылармен толтыратын тілдік процесс.
Семантикалық құбылыс деп танудан гөрі, грамматикалық сипат алып. грамматикалық топтарды (сөз таптарын) байытып, қатарын көбейтетін грамматикалық құбылыстың шеңберінде қаралып отырғандығы байқалады.
Соның нәтижесінде қосымшалар арқылы сөз жасау жекелеген сөз табының құрамында ғана (яғни сөзжасам грамматикалық топ жасау, сөз таптарын жасау, сөйтіп, лексика-семантикалық құбылыс емес, грамматикалық құбылыс ретінде ғана қаралып келді.Тіпті - дейді, - профессор С.Исаев - қосымшалардың өзі сөз табына және оның түріне қарай жіктеліп отырады: есім сөздерден зат есім тудыратын жұрнақтар немесе зат есімнен зат есім тудыратын жұрнақтар, етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар, сондай-ақ, есім сөздерден сын есім немесе есім сөздерден етістік тудыратын жұрнақтар т.т. Сөйтіп сґзжасам қосымшалары атына лайық жаңа сөздер (лексемалар) жасаудың бір жолының көрсеткіші емес, лексика-семантикалық сипаттағы тілдік құбылыс және соның көрінісі, амалы емес, сөз таптарын туғызатын грамматикалық сипаттағы тілдік құбылыс деп жаңсақ қаралып жүр. Солай дейді де ғалым сөзжасамға мынадай анықтама береді: Қоғамдық өмірдің дамуымен байланысты жаңа ұғымды білдіретін жаңа сөздер пайда болады. Сөздің пайда болуы мен жасалуының белгілі бір заңдылықтары бар. Тілдің сөздік құрамының дамып, жаңа сөздердің пайда болуын ғылым тілінде сөзжасам деп атайды.5.32.
Ал А.Ысқақов болса тілдің жүйесіне лайық қалыптасқан белгілі-білгілі тәсілдер бойынша сөз жасау амалдарын, әдетте сөз тудыру тәсілі деп атаймыз- дейді де, - сөз тудыру дегеніміз - жаңадан сөз жасау заңдары мен ережелердің жиынтығы деген анықтама береді. 6.172.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесін зерттеп, бір жүйеге келтіруші ғалым Н.Оралбаева сөзжасам - өз алдына зерттеу обьектісі бар тіл білімінің жеке саласы, - дейді. 7.36.
Олай болса, сөзжасам өз алдына мақсат-міндеті бөлек, жаңа зерттеу нысанасы бар тілдің саласы болғандықтан, оның тілдің негізгі бір жеке саласы ретінде қарастырылуы заңдылық. Әрі сөзжасамда таза лексикалық мағына, жаңа ұғым, жаңа сөз атауы әңгіме болады, яғни таза лексикалық мәселе сөз болатындығы айқын. Себебі әр түрлі амал-тәсілдер арқылы жаңа ұғым атауы, жаңа сөз пайда болады. Содан соң жеке сөз өзінің дербестігінен ауысып, жалпы грамматикалық мағынаны білдіреді, сөйтіп барып әр сөз табына тән категориялық белгілерді қабылдайды да, қатыстық грамматикалық мағынаны білдіреді.
Сонда сөзжасамды тілдің морфология саласында сөз таптарын жасаушы тәсілдер ретінде қарау заңсыз.
Сөзжасамның басты белгісі - жаңа сөздер (лексикалық туындылар) жасап, сол арқылы тілдің сөздік құрамын байыту, жаңа ұғым атауының толығуы.
1.2. Сөзжасамның ішкі заңдылықтары. Аналитикалық тәсілі; зерттелуі
Туынды сөздер арқылы тілдің сөздік қоры байып, үнемі толығыпотырады. Көне жазба ескерткіштер тілінің сөздік қоры мен қазіргі түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің сөздік қорының айырмасы жермен көктей. Өйткені әр заманның өз жаңалығы болады. Ол -- заттық дүние, ғылым мен техника, сана мен сезім, мәдениет пен әдебиет тағы басқа өмірдің әр саласына қатысты болатын жаңалықтар. Өмірдегі болып жатқан жаңалықтар жаңа ұғым туғызады, олар тілде жаңа сөздер, атаулар арқылы аталады. Кейде өмірдегі жаңалық өз атауымен бірге басқа халықтан келіп, қосылуы да -- бар құбылыс. Бірақ ол тілдің сөздік қорының баюының, молығуының негізгі жолы емес.
Тілдің сөздік қорының өсуі тілдің ішкі мүмкіндігіне, туынды сөздің, тілдің ішкі заңдылықтарына байланысты жасалуына негізделеді. Туынды сөз ешқашан тілдің ішкі мүмкіндігіне сүйенбей жасала алмайды 7, 67.
Тілдің ішкі мүмкіндігіне тілде бар сөздер мен сөзжасамдық жұрнақтар, олар арқылы сөзжасаудың тілде қалыптасқан жолдары, заңдылықтары яғни тәсілдері жатады.
Тілде бар сөздер мен сөзжасамдық жұрнақтарды туынды сөз жасау үшін қалай, қандай тәртіпте қолданудың жолдары тілде талай заманнан бері өңделіп, бекіп, түрлі заңдылық ретінде қалыптасқан. Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады. Оқырман, кґрермен, тәлімгер, жулдегер, қаламгер, қатпаршақ, ақта, сынық сияқты туынды сөздер лексикалық мағыналы сөзге -ман, -мен, -гер, -шақ, -та, -ық жұрнақтары жалғану арқылы жасалған. Ал қызыл ала, қиян кескі, отыз екі, алып кел, асықты жілік сияқты күрделі туынды сөздер жоғарыда келтірілген, туынды сөздерден басқа жолмен жасалғаны көрініп тұр. Бұларда екі сөздің тіркесуінен жаңа мағына жасалған. Сол сияқты буын, екпін, туысқан, кіріспе, талдау сияқты термин сөздердің мағынасы олардың тілдегі байырғы мағынасынан мүлдем басқа. Осы сөздердің терминдік мағынасы туынды сөздің мағынасы болып саналады. Бұл туынды сөздер жоғарыда келтірілген туынды сөздерден басқа жолмен жасалған. Бұл сөздердің құрамында сөзжасамдық жұрнақ та жоқ, не оларға басқа сөздер де қосылмаған, бірақ олардың мағынасы өзгерген.
Келтірілген мысалдар тілде туынды сөздің жасалу жолдары түрлі екенін білдіреді. Олар тілдің сөзжасам жүйесінен белгілі орын алады. Сөйтіп, туынды сөздер тілдің сөзжасам жүйесінен заңды құбылыстары ретіндегі тәсілдер арқылы жасалады.
Сонымен туынды сөздердің жасалуы тілдің сөзжасам жүйесінде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдер арқылы іске асады.Бұл тілдегі туынды сөздер кездейсоқ, әркім өзінше жасай беретін, бейберекет құбылысқа жатпайтынын білдіреді.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан сөзжасамның негізгі үш тәсілі бар: а) синтетикалық тәсіл; ә) аналитикалық тәсіл; б) лексика-семантикалық тәсіл 8, 12.
Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл туынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы тілдер болғандықтан, синтетикалық тәсіл біздің тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқарады 9, 110.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек: а) лексикалық мағыналы сөз, ә) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсысының өзінің атқаратын қызметі бар.
Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ақыл, ақ, бәле сөздерінің негізінде жасалған. Сондықтан олар негіз сөз деп аталады. Осы негіз сөздердің мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы байланысты. Ол мағына байланыстылық негіз сөздің мағынасының туынды мағынаға арқау болғандығынан туып тұр. Сонымен туынды сөздің негіз сөзі болатын лексикалық бірліктер туынды мағына жасау үшін қажет.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап оның лексикалық мағынасы болуы шарт. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарған сөз де атқара береді 10, 6.
Мысалы, көгер, үїндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз болған. Осы туынды сөздердің бәріңде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі түлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бјрі де -- лексикалық
мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлердің мағынасы оның құрамындағы негіз сөзге байланысты. Негіз сөз яғни негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болады.
Сондықтан оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетикалық тәсілдерге ғана қатысты мәселе емес, ол -- жалпы сөзжасамға қатысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын заңдылық.
Туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан жасалған туынды сөздің мағына байланыстығы арқылы туынды түбірдің қай сөзбен не арқылы жасалғанын түсіндіруге болады. Мысалы, өнім деген туынды тїбірдің лексикалық мағынасы өну арқылы шыққан заттың аты 11, 88.
Ал негізгі түбір сөздердің мағынасының неге олай екенін түсіндіру мүмкін емес: күн, ай, көк, жел т.б.
Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.
Негіз сөз дегеніміз -- туынды сөзді жасауға негіз болатын лексикалық мағыналы сөз. Мысалы, дәрігер, аңшы, өнерпаз деген туынды түбірлердегі негіз сґздер: дәрі, аң, өнер. Міне, сонда дәрі мен дәрігер, аң мен аңшы, өнер мен өнерпаз деген сөздердің мағынасы байланысты. Өйткені дәрігер деген сөздің жасалуына дәрі деген сөз негіз болған, сондықтан ол дәрігер деген туынды сөздің мағынасына кірген, сол арқылы дәрі мен дәрігер деген сөздің мағыналық байланысы туған. Сол сияқты аң мен аңшы сөзінің мағыналық байланысы аң сөзі арқылы туған. Өнер мен өнерпаз да сол сияқты. Жалпы туынды түбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады. Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады 12, 34.
Туынды түбір сөз бен негіз сөздің мағына байланыстылығы, әсіресе, сөзжасамдық ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық ұяға бір негізгі түбірден өрбіген толып жатқан туынды түбірлер жатады. Мысалы, "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген.
Осы туынды түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты. Ол жалғыз осы сөзжасамдық ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр сөзжасамдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар бір-бірімен мағына жағынан байланысты болады. Өйткені бір үядағы туынды түбірлердің бәрінің құрамынан ұяның негіз сөзі орын алады да, ұядағы туынды түбірлердің мағына байланылыстылығын туғызады.
Туынды түбірдің құрамындағы негіз сөздің лексикалық мағыналы сөзден болуы міндетті саналуы оның туынды түбірдің лексикалық
мағынасына арқау болуымен байланысты. Туынды түбірлердің құрамында негіз сөздің өзіндік атқаратып қызметі -- жаңа лексикалық мағынаға арқау, өзек болу 14, 109.
Аналитикалық тәсіл -- тілімізде көне замандардан келе жатқан, тілімізді көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл -- басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең тараған тәсіл. Оны дүние жүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсіл деуге де болады.
Өйткені ол түрлі жүйелі тілдерде қолданыла береді. Алайда, оның сөзжасамдық қызметі барлық тілдерде бірдей емес. Мәселен, жапон, қытай
тілдерінің сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсіл негізгі тәсіл қызметін атқарады.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі синтетикалық тәсілден өзінің сөзжасамдық бірліктері арқылы ерекшеленеді. Егер синтетикалық тәсіл де туынды сөз жасауға лексикалық бірлік пен жұрнақ қатысатын болса, аналитикалық тәсілде жұрнақ қатыспайды, тек екі я онан да көп лексикалық бірліктер ғана сөз жасаушы тұлға қызметін атқарады 15, 68.
Аналитикалық тәсілде екі (я онан да көп) сіз бір-бірімен тіркесіп, жаңа лексикалық мағыналы сөз жасайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөз күрделі сөз деп аталады. Мысалы, ортан жілік, шекара, өнеркәсіп, аққу, темір жол, қызыл ала, алпыс бес, қара торғай т.б. Мұндағы ортан жілік -- бір мүшенің аты, шекара -- орынның аты, өнеркәсіп -- заттың аты, аққу - құстың бір түрінің аты, темір жол -- пойыз жүретін жолдың аты, қызыл ала -- түстің аты, алпыс бес -- санның аты, қара торгай -- торғайдың бір түрінің аты.
Келтірілген аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің бәрі екі лексема арқылы жасалған, бірақ күрделі сөзде олардың әрқайсысы өзінің жек тұрғандағы мәнін сақтамай, біртұтас мәнге көшкен. Ол келтірілген мысалдардан анық көрінеді.
Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: а) сөзқосым, ә) қосарлау, б) тіркестіру, в) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар 15, 89.
Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде өте мол.
Лексика-семантикалық тәсілде сөздің құрамы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек сөздің мағынасында ғана болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі бұрынғы қолданылып жүрген мағынасының үстіне жаңа мағына қосып алады, тілде жаңа мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек мағынасында өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика-семантикалық тәсіл аталған. Бұл сөзжасамдық тәсіл көне заманнан бері қарай қызмет атқарып келеді 16, 10.
Тілімізде ақ деген сөз түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек сияқты қолданыстар әбден таныс.
Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар: а) Ақ -адал мағынасын береді. Мысалы: Ақ жүрген адам азбас (мақал). Барымтамен алдырған әлдекімдердің ақ адал малдары болатын (М.Әуезов).
ә) Ақ - сүт, айран, қатық, қымыз, шұбат сияқты тағамдар. Мысалы: Ұлжанның күз уақытында Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы болатын (М.Әуезов).
б) Ақ - ақиқат-шындық. Мысалы: Жұмыр басты пендеге -өлім ақ (мәтел).
Осы мысалдардағы түс мағынасындағы ақ бұл сөздің негізгі мағынасы,
ақ тілде негізгі мағынасында да қазір қолданыста. Ал осы сөз тілде кейін басқа мағыналарды қосып алғаны мысалдардан көрінеді. Олар: "адал", "тағам аты", "ақиқат, шындық" деген мағыналар. Міне бұл мағыналар тілдегі түрлі қолданыста қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-бірімен омоним жасаған.
Лексика-семантикалық тәсіл арылы зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған, қамал, айтыс, қоршау, аа, асыр, жетісі, қырқы, жүзі, т.б.
Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа мағынаны қосып алып, екінші сөздің қызметін атқарып жүрген сөздер де аз емес. Мысалы, күн -экономикалық термин, екпін -- тіл біліміндегі термин, буын, сөз, мағына, есім, шылау, одағай, үстеу дегендер де сол сияқты. Мұндай термин мәнін алған сөздер әр ғылымда да баршылық. Теңеу, суреттеу, өлең, әңгіме - әдебиет саласындағы терминдер. Ал, қимыл, қозғалыс сияқты терминдер физикада, үшбұрыш, төртбұрыш, көбейту, қосу, алу сияқты терминдер математикада көптен қолданылып келеді.
Адам мүшесіне байланысты терминдер медицинада өте көп. Олар -- осы сөздердің жаңа мағынасы 17, 2. Сөзжасамдық амал-тәсілдердің бірі-аналитикалық тәсілі екені белгілі.Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау-сөзжасамның өте көне тәсілі және ол дүние жүзіндегі түрлі системалы тілдерге кең тараған .Аналитикалық сөздердің де мағынасын анықтау оңай емес,әлі күнге дейін күрделі сөздердің мағынасы,оның компоненттнрінің мағыналық қапысы толық анықталған жоқ.Қазіргі тіл білімінің даму дәрежесімен салыстырғанда ,ол осал кемшілікке жатпайды.
Аналитикалық сөздердің өзі түрлі топтардан тұрады,олардан- біріккен сөз,кіріккен сөз,қос сөз,қысқарған сөз,күрделі сөзді атауға болады.
Аналитиклық сөздің мағынасы оның кұрамындағы сыңарлардың мағыналарынан жасалады, бірақ екі сыңардың ешқайсысының мағынсы жеке алғанда,аналитикалық сөздің мағынысымен пара- пар бола алмайды.Олардың мағынасы бірдей емес.Мұнда аналитикалық сөздің мағынсы кең,онымен
салыстырып отырған күрделі сөздің бір сыңардың мағынасы әлдеқайда тар.Өйткені аналитикалық сөздің мағынасы құрамындағы екі сыңардың мағыналарының қосындысынан жасалған күрделі ұғымның аты.Сондықтан ол еш уақытта құрамындағы екі сыңардың мағыналарының қосындысынан жасалған күрделі ұғымның аты.Сондықтан ол еш уақытта құрамындағы сөздердің әрқайсысының жеке тұрғандағы мағынасымен сай келе алмайды.
Аналитикалық сөздердің мағынасы оның құрамындағы сөздердің жай ғана қосындысы емес,ол соның қосындысы негізінде туған басқа ұғымның атын білдіреді.Сонымен аналитикалық сөздер құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы аналитикалық сөздің құрамындағы сөздердің мағынасының негізінде қалыптасқан.
Аналитикалық тәсіл дүние жүзінде тілдерге тарағанымен , бірдей орын алмайды,сондықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте көп.Ол жөнінде А.А. Пашковский былай дейді:Күрделі сөздер түрлі
тілдердіңлексикалық системсын түрліше орын алады-Келесі бір тілдерде ол
кең өте кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады.Лексикадан алатын сөздердің жөніне қарап ,оны күрделі сөздің тілі деуге болады,-дейді[32.35]
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің бір үлкен тобына жататын ағылшын тіліндегі бірі киен сөздері туралы О.Д. Мешков былай деп жазған Сөздерді біріктіру - маңызды тәсілдердің бірі ,ол арқылы және басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады ,құрылымын жетілдіреді[33.67]
Орыс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасам жүйесінен белгілі орын алатыны бізге таныс.Дегенмен ол жөніндегі Н.М.Шанскийдің сөзін келтірейік: "Екі я одан да көп сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртұтас сөз жасалуы сөздерді біріктіру деп санаймыз", -дейді.[36. 78]
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі А.Казембек грамматикасында кең көрініс тапқан.Түркологиялық еңбектерде ,әрине сөзжасам жеке сала ретінде қаралған жоқ,бірақ Қазан төңкерісіне дейінгі грамматикалардың ешқайсысы сөзжсамға соқпай кетпеген деуге болмайды.Мәселен,П.М.Мелиоранский(1 894),М.Терентьев(1873),И.Гиганов(18 01),Г.Махмудов(1897).Ал Архангельскийдің(1894)еқбектерінде сөзжасам тәсілдері негізінен морфология саласында қарастырылып,сөздердің қосрлануы,бірігуі,сөз жасаудың бір жолы ретінде беріледі
XX ғасырдың 1-ші жартысында көптеген түркі тілдердің грамматикалары жарық көрді.Ол кездегі грамматикалардың көпшілігіне тән нәрсе - сөзжасам сөз таптарының құрамында қарастырылып . сөзжасамның екі тәсілі - аффикстік және сөздердің бірігуі мен қосарлануы көрсетіледі.
А.Самайловичтің(1923),В.Горделовски йдің(1928),С.Ястремскийдің(1938),И. Батмановтың(1939),В.Насиловтың(1940 ),А.И.Кононовтың(1941),Н.А.Баскаков тың(1940),Н.К.Дмитриевтің(1940, 1948),Л.И.Харитоновтың(1947),Н.К.Ды ренкованың(1940, 1948)еңбектері дәлел.
Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөзжасам тек жұрнақ арқылы ғана жасалып
қоймайды,басқа тәсілдер де кең қолданылады деген болатын оны өз сөзімен келтірейік: "Түркі тілдерінің сөзжасам тәсілдері мен жолдары түрлі - түрлі.Олардың ішіндегі негізгісі-қосымша арқылы жасалу.Бірақ ол жалғыз тәсіл емес.
Қосымшамен қатар қашаннан бері басқа тәсілдер де белгіленеді,олар жинақталып,сөзжасамның аналитикалық тәсілін құрайды",-дейді
Сөйтіп,түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің біріне жататын аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшеліктері мол екені сөзсіз.
Ал қазақ тіл тіл мамандарынан бұл проблеманы алғаш рет сөз еткен профессор Қ.Жұбанов.Ол кісі 1930 жылдардың өзінде ақ күрделі сөздер қанша сөздер біріксе,кіріксе де тұтас бір ғана заттың атауы болады,сөйлемде де бұл жұбын жазбай,бір ғана мүше болады,кейбіреулерінің құрамындағы сыңарларының дыбыстық өзгеріске түсуінен сыртқы түр-тұрпаты басқаша болып қалыптасады,бір ғана екпінді иеленеді деп тұжырымдайды.Ал филология ғылымдарының докторы К.Аханов: "Күрделі сөздер-дара сөздердің экспрессивті синонимі емес,белгілі бір заттың бірден бір атауы,"-деп ой қорытады.
Ал А.Ысқақов күрделі сөздің табиғатын былай береді: "Күрделі сөз деп кемінде екі я одан да көп дара сөзден құралып,ритм - ырғақ жағынан лексика-семантикалық жағынан біртұтас,лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді атаймыз"(6.97)
Ғалым Ж.Шакенов: "Күрделі сөз деп екі я одан да артық сөз тізбегінен құралып,лексика,лексика-грамматикал ық мағыналары мен тұлға ,сөйлемдегі қызметі жағынан бөлшектенбей,тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалатын сөздерді айтамыз десе",Н.Оралбаева: "Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп құралып,бір лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөз деп аталады,-деп түйіндеме жасайды.[7. 53]
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың анықтамаларынан қазақ тілінде күрделі
сөздер кең орын алатынын байқаймыз.Сонымен қатар ,әр ғалым әр түрлі анықтама берсе де,солардың бәрінде де күрделі сөздердің екі не одан да көп сыңарлардан жасалатынын бәрі де тілге тиек етеді.
А.Ысқақов күрделі сөздердің күрделену процесі бірден туа салатын және
қалыптаса қоятын құбылыс еместігін атаған.Сонымен қатар ғалым морфологиялық және синтаксистік тәсілдердің күрделі сөз тудырудағы ара қатынастарына әр алуан фонетикалық,лексика- семантикалық және грамматикалық факторларда араласып,әрқайсысы өзінше әр қилы дәрежеде үлестерін қосатындығын көрсетеді.[6 .95] Мәселен:
I.Фонетикалық фактор.Күрделі сөздердің компоненттерінің әр қилы дыбыстық өзгерістерге ұшырауын фонетикалық фактор деп атаймыз.Ол өзгерістердің болуына ассимиляция,диссимиляция,үндесу,сің ісу,ықшамдалу,дауыс екпіні сияқты әр алуан заңдар қатынасқан.Соның нәтижесінде күрделі сөздердің компоненттері дыбыстық жағынан әр түрлі өзгеріске ұшырап,тұр- тұрпаты тіпті басқаша болып қалыптасады.
Мысалы: "өлара" сөзі басында өлі және ара деген екі сөздің бірігуінен пайда болған ;бастапқы компонент дауыстыға аяқталып,соңғы компонент дауысты фонемадан басталғандықтан,бастапқының соңғы дауысты дыбысы ығысып шығып қалып,бүтін сөз ықшамдалып,өлара болып қалыптасып кеткен.
IIЛексика-семантикалық фактор.Әуелі жай сөз тіркестерінің идиомалану ,лексикалану,делексикалану құбылыстарын лексика -семантикалық фактор деп атаймыз.
Егерде күрделі сөздің мағынасы өзінің құрамындағы компоненттерінің тура мағыналарынан құралмай,олардың мағыналарының қосындысы болып шықпай,өзге,тіпті басқа бір ұғымды білдіретіндей болса,ондай құбылыс әдетте ,идиомалану деп аталады.Мысалы:қырғи қабақ болу, ат үсті қарау... деген тіркестерінің әрқайсысының мағыналары құрамдарындағы жеке- жеке сөздерінің мазмұндарынан тумайды,олардан өзге ұғымдарды білдіреді.Мұндай тіркестердің тіркестердің құрамындағы жеке сөздердің логикалық- семантикалық,грамматикалық,байланыс тары көмескіленіп,өздері іштей мүшеленбейтін тұрақты тіркеске (күрделі сөзге )айналады.Жай синтаксистік тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетіне ие болып, бір ұғымның атауы ретінде жұмсалуын лексикалану дейміз.Лексикаланған тіркестің компоненттері де дыбыстық және құрылымдық жақтарынан өзгеріске ұшырамайды.Лексикаланған тіркестің компоненттерінің логика- семантикалық ,грамматикалық байланыстары көмескіленбей,олар өз орнында тұрып,бір тұтас лексикалық мағынаны білдіреді.Сөз тіркестерінің лексикалануына кейбір жай сөз тіркестерін суреттеме жолын қолдану дағдысы негіз болады.Осы себептен лексикаланған тіркестен күрделі термин сөздер мен күрделі атау сөздер көп туады.Мысалы:темір жол,қосаяқ,жүкаяқ,аққұтан,атшабар.
Күрделі сөздің құрамындағы компоненттің дыбыстық өзгерістің нәтижнсінде
бастапқы өз мағынасынан айрылуын делексикалану деп атаймыз.Сондай дыбыстық өзгеріске ұшыраудың нәтижесінде бір сыңары әуелгі мағыналарын жоғалтады.
Күрделі сөздердің лексикалық мағынасы өзгермей ,тек қана грамматикалық мағынасы өзгермей,тек қана грамматикалық мағынасы өзгерсе,ол процесс грамматикалану деп аталады.Грамматикалануға негіз болатын ұғым бар.Олар:
1.Белгілі бір сөз табына ғана тән екі я онан да артық сөз ешбір дәнекерсіз өзді- өзді тіркесіп грамматикаланадыда,күрделі сөздер жасалады.Мысалы:қар көк,он екі.
2.Белгілі бір сөз табына ғана тән екі немесе онан да көп сөздердің я бұрынғы ,я соңғы компоненті немесе екеуі де бірдей бір бірімен дәнекер арқылы тіркесіп грамматикаланады да,күрделі сөзге айналады.Әдетте мұндай соңғы сөзі лексикалық мағынасы солғындаған я жоғалған көмекші сөз болып келеді .Мысалы:ауыл арасы,қора маңы;шөлдеп кеттім.
3.Басқа-басқа екі түрлі сөз табына тән сөзднрдің тіркесінен әрі
лексикаланып әрі грамматикаланып күрделі сөз туады .Әдетте,ондай тіркестегі екінші көмекші етістік бірінші есім сөзді етістікке айналдырады.Мысалы:жәрдем қосу(жәрдемдес) ,құрмет ет(құрмет ет).
4.Белгілі сөз табына тән сөз түрленіп те ,түрленбей де қайталану арқылы да грамматикалану арқылы да грамматикаланады,күрделі сөзге айналады.Мысалы:екі - екі,арба- арба
5.Белгілі бір сөз табына қатысты бір формадағы екі басқа сөз қосарлану арқылы грамматикаланады да,күрделі сөзге айналады.Мысалы:ауыл-аймақ,әрі-бері ,елең-алаң.
Осылайша ғалым А.Ысқақов күрделі сөздің жасалуына негіз болатын 3 тілдік
факторды атап көрсетеді де , күрделі сөз дегеніміз - сөздердің жай синтаксистік тіркесі емес араларындағы синтаксистік араларын жоғалтып,семантикалық мағынасы жағынан да грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ретінде қалыптасқан тіркес,-деп ой қорытады.[6. 93]
Күрделі сөздің жасалуына негіз болатын 3 тілдік факторды тек ғалым А.Ысқақов қана ғылыми түрде дәлелдеп берсе ,филология ғылымдарының докторы К.Аханов күрделі сөзге тән 3 белгісін алғашқы тұжырымдаған ғалым.Күрделі сөздерді және олардың түрлерін айқындау мақсат етілгенде ,олар әдетте сөз тіркстерімен салыстырыла қаралады.Бұның себебін К.Аханов : Күрделі сөз шығу тегі ,жасалу жолы жағынан сөз тіркестеріне барып тіреледі.Тарихи тұрғыдан алғанда күрделі сөз кемінде екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады.Күрделі сөз бен сөз тіркесінің жігін ажыратып,шегін айқындаудың қиындығы да осында,-дейді ғалым.Сол сияқты ғалым
Н.Оралбаева Тіл білімінде күрделі сөздердің түп - төркіні сөз тіркесі саналады.Тілде кейбір сөз тіркестері бірте- бірте мағыналық дамуға ұшырап ,құрамындағы сықарларының мағынасы жымдасып,кірігіп бір мағынаға көшкен-деп жоғарыда айтылған пікірге қосылғандығын байқаймыз.[7.57]Сондықтан қиындықтан шығудың жолын сөзге,соның ішінде күрделі сөзге тән белгілерді айқындаудан іздеу керек .Сол себепті ғылымда танылған белгілерде атап өтейік.
Семантикалық тұтастық белгісі.Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың мағыналық дербестігі мен грамматикалық дербестігінің күңгірттенуі немесе жойылуы сөздің бұл түрінде семантикалық тұтастықтың пайда болуына әкеледі.
Күрделі сөздің бұл түрі -кіріккен сөздің мағыналық тұтастығы жайында профессор Қ.Жұбанов былай деп жазды : қолғап-дегенде қап деген сөздің бөлек тұрған бағытта екі мағынасы бар :бірі-орыс тілінде мешок ,екіншісі-бір нәрсенің сыртынан кигізілген ыдыстың атауы.Егерде "қолғап" дегендегі қап оңаша тұрғандағы мағынасынан айрылмаған болса, онда осы екі мағынаның екеуі де мұнда болған болар еді. Бірақ қолғап дегендегі қапта мешок мағынасы қалмаған ,тек екінші мағынасында чехол мағынасы қалған. қойылмайды,қалыптасқан тұлғасын сақтайды;2)екі сыңарының мағынасы өзара логикалық үйлесімді болады;3)тіркесті түбір қай сөз табына жатса,белгісіне сійкес болады;4)тіркесті түбір бір ортақ екпінмен айтылады да,құрамындағы сөздердің тұрақтылығы ,шын мәніндегі мызғымайтын,еш өзгермейтін қалпын сақтайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздерге арнайы еңбек жазған А.Ермеков біріккен сөздердің сыртқы түр тұрпатының белгілі қасиеттеріне ,біріншіден ,тұтас тұлғануын,екіншіден, сөйемнің бір ғана мүшенің қызметін атқаруын ,үшіншіден, белгілі бір сөз табының құрамына кіруін,төртіншіден ,бірұдайы интонациямен айтылуын ,кейбір компоненттерінің бүтіндей я жартылай дербес мағынасынан айрылуын ,алтыншыдан, бірге жазылуын ,жетіншіден,сөздердің бір бүтін сөз ретінде берілуін жатқызады.Күрделі сөздер түрлі - түрлі. Өйткені олар аналиткалық тәсілдің әр түрімен жасалған.
2. Морфологиялық тұтастық белгісі. Күрделі сөз тұтасқан күйінде ; парадигмалық қатарға мүше ретінде ене алады. А.И. Смирницкий үнді-евро тілдерінің ішінде флективті тілдерде күрделі сөз сыңарларының әрќайсысың әрі басқа тұлғануын ескеріп, тіл біліміне тұтас тұлғалану (цельнооформленность) және ажыратыла тұлғалану (раздельнооформленность) деген терминдерді енгізді. Оның пікірінше тұтас тұлғалану белгісі күрделі сөзге тән , ажыратыла тұлғалану сөз тіркесіне тән және бұл белгі ең басты таяныш ретін негізге алынуды ұсынды. [7.190] .
В.М. Жирмунский бұл критерийді түркі тілдері үшін жарамсыз деп есептеді. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде күрделі сөз болып атрибутивті сөз тіркесінің бір-бірінен құрылысы жағынан да, түрленуі жағын да айырмашылығы жоқ екендігін ескергенде, грамматикалық тұтас тұлға: деп аталатын критерий күрделі сөз бен атрибутивті сөз тіркесін ажырату үшін негіз бола алмайды. Мысалы: балақыз, аққылтаң деген күрделі сөздер ақ шелек, бала бүркіт тәрізді сөз тіркестері де грамматикалық жақтары; тұтас тұлғаланған бірліктер болып саналады және бұлар өзгеру, түрлері жағынан бір-бірінен ажырап кетпей, біркелкі түрленеді. Мысалға келтіріліп бірліктер табиғаты жағынан әр басқа, атап айтқанда, олардың бірі (балақы аққылтаң) - лексикалық бірлік, екіншілері (ақ шелек, бала бүркіт) синтаксистік: бірлік болуына қарамастан, грамматикалық өзгеру жүйесі жағынан бір-біріне сай келеді.[16.4]
3. Синтаксистік тұтастық белгісі.Күрделі сөздің синтаксистік тұтасты белгісі дегеннен оның синтаксистік жағынан бөлшектенбей, сөйлемде бір ғана мүше болуы ұғынылады.
Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер негізге алынады, тілдерді түрлілігіне қарай ол белгілерде тїрлілік бар. Дүние жүзіндегі бірсыпыра тілдерде күрделі сөздерді біріктіріп жазу орын алады. Осындай тілдерге жататын француз, испан тілдеріндегі күрделі сын есімдерді зерттеген ғалым О.В. Азарова күрделі сөздердің белгілерінің үшеуіне ерекше мән береді. Олар фонетикалық бірлік, мағыналық тұтастық, синтаксистік қызметі деп атап емлені белгі етіп алуға қарсы, өйткені ол шартты деп санайды. [45.4]
Сондықтан қазақ тілінде күрделі сөздің бірге жазылуы міндетті емес және басқа түркі тілдерінде де күрделі сөздің танылуына кедергі больп саналмайды. Өзбек тілінің маманы Яшнира Ганиходжаеваның осы мәселедегі пікірін келтірейік: "Под сложными словами мы понимаем слова состоящие и нескольких компонентов, объединенных одним понятием, передающю название одного, что возможно при лексикализации свободного словосочетания, в результате которой синтаксические отношение воспринимаются как обозначение единого понятия. При этом слитное или раздельное написание роли не играет, в то время как в индоевропейского языках, в германских языках цельно оформленность является одним и ведущих критериев при определении сложного слова" - дейді. [46.45]
Күрделі сөздер түрлі-түрлі.Өйткені олар аналитикалық тәсілдің әр түрімен жасалған.Сөзжасамға арналған монографияда көрсетілген аналитикалық тәсілдің ішкі мынадай түрлері көрсетілген:
1) сөзкосым;
2) қосарлау;
3) тіркестіру;
4) қысқарту. [34.91]
Осы тәсілдердің әр қайсысы тілде әр түрлі күрделі сөзжасамда, олар:
1. біріккен, кіріккен сөздер
2. қосарланған сөздер.
3. тіркескен сөздер
4. қысқарған сөздер.
Күрделі сөздердің үш түрі сөзжасамда ерекше қызмет атқарады. Бірінші тіркесті түрі жеке сөздер немесе еркін сөз тіркесінен жасалса, біріккен сөздер үшін тілдік бірлік ретінде тек тіркесті сөздер ғана негіз болады. Қос сөздер болса, белгілі бір жинақтауды, көптікті, әдемелікті білдіру мақсатында жекеленген түрлі тұлғадағы сөздерден жасалады. Сонда күрделі сөздің алғашқы екі түрі сатылану арқылы алдынғысынан екіншісі туындаса, қос сөздер дара туынды сөздер тәрізді бөлек тұлғалы бірліктерден болады.
Аналитизм - күрделі туынды аталым жасалудың ұстанымы емес, ұғымды бірнеше сөздердің тіркесі арқылы таңбалау, күрделі құрылымдық жүйенің дара бірлік ретінде ќалыптасуы, әр түрлі мағынаны білдіретін тіркестер, бір номинативті мағына беретін тұлға ретінде жаңа қызметте жұмсалуы, сөйтіп, біртұтас тұрақты мағынаға ие болып, лексема ретінде қалыптасуы. Тілдегі сөз тіркестерінің мағыналық жағынан өзгеріске түсуі тілдің семантикалық даму заңдылығына сәйкес жүреді. Олардың күрделі сөзге айналуы - сөзжасамның нәтижесі 37-13
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен, сөздердің еркін тіркесі. Өйткені күрделі сөз, оның ішінде біріккен сөз қарастырушы компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында синтаксистік байланысқа түскен дербес сөздер өзара қарым-қатынасқа түскеннен кейін, бір-біріне әсер етеді, ықпал жасайды. Осы грамматикалық категориядан лексикалық категорияға жататын күрделі сөздердің пайда болуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz