Абайдың өсиет сөздері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 200 бет
Таңдаулыға:

АБАЙ МҰРАСЫ-АДАМЗАТТЫҢ АСЫЛ ҚАЗЫНАСЫ

МАЗМҰНЫ
Абай рухани әлемінің
кеңістігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Сыдықов Е.Б.
Абай ұлттық
мақтанышымыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Еспенбетов А.С.
Қ.М ұхамедханов-
абайтанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
Григорьев Е.И.
Ты в глубину мою взгляни
(Абай) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Шаңбай Т.Қ.
Абай және Шәкәрім: даналық
сұхбаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
Ердембеков Б.А.
Абайдың бір өлеңі
жөнінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Әубәкір Ж.М.
Абайдың туған күні
хақында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

АБАЙ ДАНАЛЫҒЫ

Сыдықов Е.Б., Сұлтанов. Ө. С.
Абай мен
Әлихан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...28
Калимова Ж.Ү.,
Антонимия құбылысы және оның Абай шығармаларындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..32
Жақсыбаева Ф.З.,
М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы мақтап сөйлеу актілерінің
прагматикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .34
Қабышев Т.Б.,
Абай және Тайыр шығармаларындағы
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Аитова Ж. Ж.,
Абай және
Әсет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 38
Кеңесбаева Ш.С.
Абай және
Т.Әміренов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..44
Саңқайбаева П.С.
Ұлы ұстаз, ғұламасы
халықтың ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Бибеков Қ.Т.
Абай шығармашылығындағы мәтін түзу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Оразғалиева Л.М.
М.О. Әуезовтің абайдың тілдік дәстүрі жайлы
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...54
Шарипова Р.М.
Роль духовного наставника хакима абая в философском становлении
Шакарима ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Түсіпбаева С.Қ.
Абай өлеңдеріндегі киім атауларының лексика-семантикалық
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Кенжебулатова А.М., Карабалаева М.Р.
Миропонимание любви в творчестве Абая и
Пушкина ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..62
Аубакирова М.Б.
Абайы бар халықтың – мұрасы
бай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Асылғожина Р.Е.
Шәкәрім аудармаларындағы ұждан
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Марқабаева А.М.
Қазақстанның ауылшаруашылығында нарықтық қатынастардың қалыптасуы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .70
Әбділманатқызы Ә.
Нұрлыбек Баймұратұлы поэзиясындағы Абай
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...72
Секей Ж.
Абай және алаш
қайраткерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Оразымбетова Р.Ж., Утегенова Н.К.
Абай тағылымы - сабақ болар
мектеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Баданов Е.С., Каримова Б.Ж.
Шоқтығы биік
ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...79
Сәбитова І.А., Аитова Ж.Ж.
Абай және Данте шығармаларындағы
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Иманжапар М.Т.
Абай
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .83
Дихамбаева А.К. Оразбаева Г.Д.
Абай шығармаларының жас ұрпақты білім мен өнер жолына баулуда алар
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Оразбаева Г.Д., Дихамбаева А.К.
Абай в диалоге
культур ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..89
Лекерова А.Ж.
Философское наследие Абая,
Пушкина ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91

ҒЫЛЫМ МҰРАТЫ

Шанбай Т.
Наука совести Шакарима и диалог
Гюлена ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
Сейітова Ш.Б., Кегенбаева А.
Қазақ менталитетіндегі діни наным-сенімнің көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...96
Ақтанова А.С.
Шәкәрімнің мұтылғанның өмірі поэмасындағы автобиографиялық
жад ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Тоқсамбаева А.О.
Мәшһүр-Жүсіптің айтыс өнеріне
қатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
Ғарифолла Әнес
Мәтін және дискурс: қолданысы, мағыналық және тілдік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
Ғарифолла Әнес
Ауызша жеткен мәтіндер - бір дәуірдің тілдік ерекше
нұсқалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .108
Момынова Б.
Параэлементтердің тілдегі орны мен маңызы, сөйлеу кезіндегі қызметі мен
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112
Рамазанова Г.Х.
Текст: смысл
текста ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..114
Нуртазина Е.М., Завалко Н.А.
Теоретические основы формирования профессионально-исследовательской
культуры учителя начальных классов в системе университетского
образования ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Әбікенов М.Т.
Мұхтар Әуезов шығармашылығындағы болжам және болжау концептілерінің
қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... 120
Құсманова К.А.
Айтыс поэзиясындағы этномәденитанымдық
айғақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 122
Құсманова К.А.
Айтыс поэзиясының лингвомәденитанымдық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .125
Рахманбекова Н.
ХІХ ғ. Екінші жартысындағы көркем шығармалардағы әскери киім және қару-
жарақ атаулары жайында ... ... ... ... 128
Жақсыбаева И.
Отбасын қорғаудағы әлеуметтік саясат
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 30
Жақсыбаева И.
Қазіргі қазақ отбасындағы әйел-ананың орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 135
Каримова Б.Ж.
Қазақ тілі газетінің алғашқы
редакторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .143
Каримова Б.Ж.
Ахмет байтұрсынұлы – ұлтымыздың бас
баспагері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .14 6
Сыздықов С.
Аңшылық дәстүрдегі ұлттық характердің көрінісі (Ақселеу Сейдімбектің
Рамазан мерген әңгімесі) ... ... ... ..148
Сыздықов С.
Кісілік – ұлттық мінездің биік көрінісі. (Ақселеу Сейдімбектің Қақпаншы
әңгімесі аясында) ... ... ... ... ... ... .15 0
Секей Ж.
Сұлтан Тәукейұлының Жайдарман повесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 154
Секей Б.
Мұстафа Шоқай және Хасен
Оралтай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 155
Хибадуллина А.С.
Сәбит Дөнентаевтың көркемдік бағыттағы публицистикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 157
Рахманкулова Г.Д.
Ценностно-смысловые составляющие жизненного мира как основа
профессионального самоопределения
личности ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 160
Досымбаева А.Қ., Қадыров А.Қ.
Бөкейхановтың әдебиеттану мен абайтануға қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 162
Кенемолдина Н.Е.
Қазақ тілі сабағында ауызша және жазбаша тіл
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .165
Садуова Ж.Н.
Тыңдаушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...167
Садуова Ж.Н.
Жоғары оқу орындарында студенттерді психологиялық
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 170
Тулеев Ж.М.
Кедейшілікке қарсы күресті әлеуметтанулық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .172
Қадыров А.Қ.
Эпикалық дәстүр
жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .174
Атантаева Б.Ж., Оспанова А.К.
Абайдың қазақ тарихындағы ел билеу ісіне қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..176
Жарыкбасова К.С., Шумаев Р.Р., Жарыкбасов Е.С.,
Исследование органолептических, физико-химических, микробиологических
показателей
качества и
безопасности ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 178
Какимов А.К., Тазабаева К.А., Жарыкбасова К.С., Шумаев Р.Р.,
Результаты предварительных клинических исследований сметанообразного
продукта здоровье-
как продукта для жителей абайского
района ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..179
Камалджанова Т.А.,
Творческое наследие А.
Кунанбаева ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
Мустафаева А.,
О проблемах арабского термина (на материале лексико-семантических процессов
в странах арабского
востока) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 183
Әбдікәкімов М.Т.,
Абай поэзиясындағы елдік және ұлттық
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...185
Мұхаметжанова Н.А., Кариева Т.А.
Абай мұражайы - Семей қоғамының рухани мәдениетінің асыл
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..188

АБАЙ РУХАНИ ӘЛЕМІНІҢ КЕҢІСТІГІ

Абай туралы белгілі, айғақты болған мәселелерді әсіресе осындай биік
ғылыми конференцияларда қайталай бермеуіміз керек. Заман озып, ел
кемелденген сайын бірте-бірте Абай тану тереңіне түсе берген жөн. Абай
туралы тың айтар сөзің болса айт, айтылғанды қайталама демекпін. Сонда,
Абайдың ойшылдық әлеміне еніп рахат сезімге бөленбекпіз. Осы бағытта, мен
сіздерге Абай ойшылдығының бір арнасы, оның ол лә мәкан туралы
тұжырымдамаларына сөзімді арнамақпын.
***
Адамның нағыз мекені – рух. Рухани әлем нағыз шындық. Физикалық әлем,
оның сыртқы көрінісі. Сыртқы шындықтан рухани әлемге өту қиынның қиыны.
Рухани әлемге өткендер дүниенің тұтастығын өзгеше қабылдамақ. Сондай
адамның бірі – хакім Абай. Мұндай адамдар адам-зат тарихында сирек
кездеседі. Метафораға салып айтсақ, олар астың дәмін келтіретін тұз
секілді. Астың дәмін келтіргенмен тұз мөлшері асқа қарағанда аз болады. Осы
азшылық адам-зат баласының рухани әлемінің асыл тұлғалары, грек
мифологиясындағы иықтарымен әлемді көтеріп тұрған Атланттар.
Абайды мұқият оқығандар біледі, ол кісі физикалық әлем мен рухани әлемді
зерттеушілерді бір-бірінен бөліп қарастырған. Ол физикалық әлемді
зерттеушілерді ғалымдар, ал одан әрі кетіп, рухани әлемді зерттеушілерді
хакімдер деген. Абай қарасөзінде әрбір хакім ғалым, ал әрбір ғалым хакім
емес - деген түйін жасаған. Әрине, әрбір ғалымның хакім болуына мүмкіндігі
бар, бірақ, сол мүмкіндіктің іске асуы осал шаруа емес. Мысалы, физиктер
Исаак Ньютон, Альберт Эйнштейн сияқты ғалымдар хакімдік сатыға жеткендер
деуге болады. Ресей ғылымы тарихында Владимир Вернадскийді айтуға болады.
Орыс әдебиетінен сөзсіз Лев Толстой мен Михаил Лермонтовтарды атау әбден
орынды.
Адам-зат, адам баласы адасады. Сонда оған көмекке көшбасшы боп үш тайпа
адамдар келеді дейді Абай, олар: пайғамбарлар, әулиелер, хакімдер.
Пайғамбарлар мен әулиелер туралы арнайы әңгіме. Хакім дегенге тоқталсақ,
Абайдың айтуынша хакімдер болмаса дүние ойран болмақ. Сонда ақын қай
дүниені айтып отыр дегенге келсек, әрине осы дүниені және оның ақыреттің
егіні екендігін қоса айтып отыр. Ізгілік екі әлемге тән. Соны тең ұстайтын,
әрине хакімдер.
Хакімдік ғылымнан биік нысана. Оның кеңістігі – рухани әлем. Рухани әлем
мазмұны – ізгілік. Білім сапасы ізгілікпен анықталмақ. Рухани білім өлшемі
туралы Абай нақтылы айтқан. Алланың сөзі дыбыссыз, харіпсіз - дейді ол.
Дыбыс пен харіп біздерге ғана қажет, онсыз білім жоқ. Ал, Алланың білімі
дыбыссыз, харіпсіз. Алла ішімді айтқызбай білуді ойла. Дұғаны айғайлап
оқудың қажеті шамалы, ішің, ниетің таза болуы керек, ол Аллаға белгілі
болмақ. Мұхаммед пайғамбар, біздің түсінікке салсақ, сауатсыз болған, ол
кісі харіп танымаған, бірақ оның білімі аян білім яғни, рухани білім еді.
Абай пайғамбар емес, бірақ оның да білімі рухани білім. Ол біз сияқты
университет, аспирантура, доктарантура оқымаған, бірақ оның біліп
айтқандарына, бүгінгі зиялы қауым басымызды иіп отырмыз. Демек, Абай
әлемінің рухани кеңістігі – ғарыштық мазмұнда. Бұл хакімдерге тән қасиет.
Абай рухани әлемнің мекені ол лә мәкан туралы айтқан. Ақын айтады:
Мекен берген, халық қылған, ол лә мәкан,
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың, оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен - деп, Абай ол лә мәканды
үш мағынада қолданған.
Біріншіден, ол лә мәкан адам-затты жаратқан, оған мекен берген құдірет.
Адам баласына осы қара жерде ғұмыр кешуіне мүмкіндік берген – қуат, діни
лексикаға салсақ – құдірет.
Екіншіден, ол адам-заттың Түп Иесі. Біздің жаратылысымыз ол лә мәканнан
бастау алмақ. Адам деген идея, мәңгілік болса, оның жаратылыс құпиясы ол лә
мәканда. Сірә, Абайдың Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан - деуі, осы ол
лә мәканға қатысты болса керек. Ол болса ол лә мәкан тұрақтылық пен
мәңгіліктің мекені, бізше, ғылыми тілмен айтсақ – символы.
Үшіншіден, ол лә мәкан, біздің уақытша мекенімізден жалған ғұмырдан
қайтатын мекеніміз. Абай және оған қайтпақсың, оны ойламай дегенде,
біздің дүниеден қайтқанда барар мекенімізді айтып отыр. Алайда, ол мекеннің
қайда екені ешкімге беймәлім. Бұл рухани әлемнің ерекшелігіне,
субстанциясына қатысты әңгіме. Мекенді анықтау физикалық әлемге тән. Рухани
әлемде мекеннің адресі болмақ емес. Ол сонысымен рухани тылсым әлем деп
аталады.
Тағы қосарым, Абай үшін ол лә мәкан өмірдің мәні туралы ой-сана.
Қорқыттың жан жұбанышының сыры да осында болатын. Европада бұл өмір
философиясы деп аталады, оның өкілдері өздеріңізге белгілі Фридрих Ницше,
Артур Шопенгауэр тағы басқалар.
Өмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ,
Иілтіп, екі басын ұстаған хақ.
Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ,
Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ.
Имек жолдағы тиянақ, ол Рух, ол Дін!

***
Абай рухани әлемнің мазмұны ізгілік туралы өз формуласын ұсынған.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп - бұл күллі адам баласы тәжірибеде қолы
жете алмай отырған биік мақсат. Бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының
кіреберісіндегі маңдайшасына жазылып қойылатын сөз. Әлі оған да жетерміз.
Осы биік мақсатты орындау үшін қандай міндеттер атқарылуы керек?
Жаратушы пендесіне тіл, сана, ақыл берді. Демек, тілге келу керек.
Сұхбат керек. 1-2 желтоқсанда ЕҚЫҰ (Еурпадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық
Ұйымы) саммиті Астанада өтпек. Бұл Абай арманы, Мұхтар Әуезов айтқан Абай
жолы. Осы ізгілік жолында Егемен елдің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев тарихи
теңдесі жоқ ерлік жасап, Астана төріне, бір-бірімен көп істе келісе
бермейтін ел басшыларын жинап саммит өткізуі баға жетпес саяси жеңіс қана
емес, ғажап рухани қазына болмақ. Елу алты ел бір стол басында отырып,
бірін-бірі бауыр санап тілге келсе, одан асқан ізгі іс бола ма?
Абай ізгілікті әр адамның жеке түсінігінен іздейді. Жалған өмірде
мағмұрлық жеңіп кеткенде, адамға желік пайда болады. Шәкәрім айтқандай
билік пен байлық адамзатты мас қылады. Сондай жағдайға түскен жанға
қарата Абай былай дейді: Алды үміт, арты өкініш, алдамшы өмір, желігін
жерге тығар кісің бар ма?. Қандай адамның болмасын желігі жерге тығылған,
одан қашып құтылған жан жоқ. Сондықтан Абай әркімге қарата тағы да былай
деген: Қай қызығы татиды қу өмірдің, татуды араз, жақынды жат қыларға.
Әрине, қу өмірдің еш қызығы бұған татымайды. Тату болу, бауыр болу,
жақыныңды жат қылмау бұл оның рухани өсиеті. Осы өсиетке берік болайық
ағайын!

***
Қадірлі ағайын, мұсылман қауымы бетін қыбылаға қарата намаз оқығанда,
оң жағына бұрылып, Ассаламаләйкүм Рахметолла деп, содан сол жағына
бұрылып Ассаламаләйкүм Рахметолла деп тағы қайталайды. Сол сияқты әркім
оң жағына бір қарап, сол жағына бір қарап алып барып Абай айтқан Түп
иесіне басын иген абзал.
Оң, солға қарап сәлем берудің адамшылық негіздегі мәнісі оң
жағыңдағыданда, сол жағыңдағыданда кешірім сұрау, тазару. Ол лә мәканнан
таза рух болып келіп, тәнге ендік, жалған ғұмырымызда есепсіз пендешілік
жасадық, қара жерді басып жүріп, өмір қызығына белшеңнен батқан соң, адам
алдында кінәлі, Алла алдында күнәлі болмай қоймайсың, сондықтан енді жерде
қайтадан тазарып Рух болып ол лә мәканға қайтуды ойға алған жөн.
Ол лә мәканнан таза келіп ең, тазарып қайтуың керек. Ол үшін
пенделікпен атқарған істерің үшін Түп иесінен кешірім сұра, соған ғана Абай
айтқандай өзге мақсат ақылға толар ма екен сірә толмас, бірақ ниеттің
дұрыс болғаны ләзім!

Сыдықов Е.Б., Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің ректоры,
тарих ғылымдарының докторы, профессор

АБАЙ – ҰЛТТЫҚ МАҚТАНЫШЫМЫЗ

Абай дүниеге келген өлке – әрбір қазақ үшін айырықша қасиетті, ерекше
киелі. Өйткені ол жай ғана Еуразия кіндігі болып қана қалмай, барлық
халықтың бас иіп, тағзым ететін, ұлттың тамырына қан жүргізетін қайнар
бұлағына айналды.
Абайға байланысты өткізілетін әр салтанатты жиын барысында ғасырлар бойы
жасалған адамзаттық құндылықтар деңгейіндегі өз руханиятымыз бен
мәдениетіміздің орнын айқындап, болашағымызды әлемдік өркениет биігімен
өлшегеніміз орынды.
Абай қазақ халқына теңдессіз, құдіретіне баға жетпес мол қазынасын
қалдырып кетті. Соның арқасында өзімізге өзгелер көзімен қарауға, сыртқы
ортаның ықпалын, қазақ халқына деген әсерін сезінуге, әлем жұртшылығына
өзімізді таныстыруға мүмкіндік туып отырғандығы анық.
Ұланғайыр Еуразия құрлығының бел ортасында, киелі Сарыарқа өңірінде
байырғы заманда да, одан бергі кезеңдерде де небір ғұламалар мен заңғар
ойлы кемеңгерлер дүниеге келген. Қасиетті жер әркез, әр кезеңде өз
данышпандарын дүниеге әкеледі, әр халық өзінің ұлыларын мақтан етеді. Бұл
қасиетті топырақ та таланттарды тудырған, Абайдай алыпты, Шәкәрімдей
дананы, Мұхтардай мұхитты дүниеге әкелді. Абай өз шығармалары, ондағы
негізгі ұстанымдары арқылы әлем мәдениетінің жетістіктерін халқының бойына
сіңірді. Ғасыр басында қазақ зиялыларының өсіп жетілуіне, озық ойлы
интелигенциясының қалыптасуына әсер еткені айқын. Соның негізінде Алаш
қозғалысының буыны бекіп, Алашорда ұйымының құрылғаны әмбеге аян. Бұл
ұйымның көздеген мақсаты да Абай көздеген көкжиекті бағдар етіп, отарлау
саясатына қарсы күресті, демократиялық түлеуге жетісуге тырысты.
Кешегі аспантекті көктүркі бабаларымыздың ерлік салтын жалғастырып,
сандаған ғасырлар бойына тарих тезінде азаттық жолында күрескен алаштай
арыс елдің арман–мұратын жүзеге асырып, Тәуелсіздіктің берік тұғырын
орнатып, дала өркениетін қазіргі жаһандану үрдісіне лайық өрістете білген
қазақ елінің мемлекеттілік тәжірибесін тану арқылы тұрақтылық пен дамудың
жолын сараларымыз анық. Кешегі тоталитарлық жүйедегі қазақ ұлтының өз
алдына отау құрып, шаңырақ көтеріп, егемендік байрағын желбіретіп, дербес
мемлекет атануы елімізде жүргізіліп отырған салиқалы да сындарлы саясаттың
жемісі.
ХХІ ғасырдағы қазақ көшін кемеңгерлікпен бастап, ұлттық рухани–мәдени
құндылықтар негізінде біртұтас, іргесі ажырамас мемлекет құра біліп, оның
көсегесін көгертіп, бетегесін биіктеткен Н.Ә.Назарабаевтың көрегенділігі
мен көсемдігі тарих толқынындағы алмағайып тағдыры бар қазақ елінің
маңдайына біткен тәңірлік бағы, қазақ көшінің маңдай түзер темірқазығы.
Бұғанасы бекіп, қабырғасы қатып үлгермеген балаң мемлекетті аяғынан нық
тұрғызып, ертегідегі алып батырдай күн санап емес, сағат санап ер
жеткізген, самұрықтай дүр сүлкінтіп түлеткізген, ордалы елін осындай жарқын
күнге жеткізген Елбасы феномені – мәрт ұлттың болат өзегі.
Қазақ халқының көп ғасырлар рухани ізденістері мен қазынасының жемісі,
жиынтығы әрі жаңа сатыға көтерушісі болған Абай әлем халықтарының тарихына,
ақыл-ой жүйесіне, мәдениетіне, әдебиетіне көз тігіп, танып-біліп, еркін
бойлап, өзіндік шығармашылық қатынас, пікір-тұжырым қалыптастырды. Ақын
қазақ сахарасынан шығып орыс мәдениетіне, сол арқылы Еуропа елдерінің мол
қазынасына жалғыз өзі жол тартып, қазақ әдебиеті мен мәдениетін, танымы
мен түсінігін бұрынғыдан да арттырып, биіктете түсті. Батыстың әдебиеті мен
мәдениетіне, тарихы мен философиясына Абай жай ғана үйренуші, таңырқаушы,
еліктеуші ретінде емес, үлкен ойлы, терең толғаулы ақындық ерекшелігімен,
ұлттық келбетімен, өзіндік Абайлық тұлғасын сақтайтын қадір-қасиетімен,
қалып-келбетімен келді.
Абайдың әр мерейтойын халықаралық деңгейде атап өту - Абай әлемінің бар
құдыретін, болмысын, дүниеге көзқарасын барша әлемге кеңінен таныту. Абайды
жан-жақты тану арқылы туған халқымыздың мәдени, тарихи келбетін, қадыр-
қасиетін, шыққан биігін, рухани дүниетанымын жер-жаһанға әйгілеу. Сол
арқылы еліміздің әлем халықтары алдындағы мәртебесін көтеру.
Абайдың тұтас философиясы, ұлылығы, дүниетанымы бір ғана қазақ халқының
маңдайына сыймайды, оның дүниеге көзқарасы мен шығармалары бүкіләлемдік
қазынаға қосылған саф алтын қор екендігі сөзсіз. Бүгінгі таңда адамдар
санасында жаңғырулар мен рухани серпілістер жүріп жатқан уақытта Абайды
жаңаша қырынан, жаңаша келбетімен тануға тиіспіз. Абай өз халқының ғасырлар
бойғы рухани мәдениеті мен әлем әдебиетінің алтын қорының арасын, өткен
ғасыр мен бүгінгі ғасырды жалғастырушы алтын көпір іспеттес. Сол себепті
де, Абай қазақ халқының бай мұрасын Шығыс, Батыстың ғұламалары мен
ойшылдарының ілімдерімен салыстыра, саралай зерттеген. Оның философиялық ой-
толғамдарының да сол ғұламалар ой тұжырымдарымен сабақтасып, дала заңдары
тұрғысынан толықтырылуы түсінікті жайт.
Халықтың рухани, мәдени қазыналарының алмасуы арқылы бірін-бірі тану-
білу тарихында қазақтың ұлы ақыны Абайдың орны мен ролі ерекше.
Абайдың туғанына 150 жылдық той кезінде ЮНЕСКО-ның Бас директоры
Федерико Майордың: Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда Абай қазақ халқының
ғана емес, әлдеқайда кең ауқымда қабылданады. Ол көркем ойдың әлемдік
тұғырдағы құдіреті - деуі Абай әлемінің шырқау биігін аңғартқандай.
Абай – телегей теңіз. Ол ешкімнің де құшағына сыймайды. Абайды тану -
қазақ халқын танумен бірдей. Өйткені, қазақ халқын дәл Абайдай танып,
Абайдай түсіндірген ешкім жоқ. Қазақтың бойындағы мін-мерез, шер-шемен, кем-
кетікті де Абайдай қазбалап, жеріне жеткізе ашып көрсеткен басқа адамды
тағы да таппайсыз. Тіпті байыбына бармаған кісі ұлы ақын өз жұртын қалайша
жек көрген деп ойлап қалуы мүмкін. Керісінше, ұлтын Абайдай сүйген адам
жоқ шығар-ау. Оның айтар сыны, тағар міні де кейде өз ағайындарына көңілі
толмай күңіренуі де сол сүйіспеншіліктен туған. Адамды сүюдің ,адамға
қызмет етудің жолдары көп. Соның ішіндегі ең салиқалысы – адамға деген
құмарлық - сол адамды бақытқа кенелтуі, игілікке бастама болуы парыз.
Адамды сүйе білу - тағлым, басқа адам үшін де тәрбиеленуші үшін де үлгі,
нұр. Адамды сүю - адам үшін, оның бостандығы, бақыты үшін күрес, әлеуметтік
үрдіс. Абайдың кісіні, халқын сүюі - ақынның әдеби-эстетикалық нысанасынан
туындайды. Ақын халқын да, адамын да басы-көзің демей сынай сүйеді.
Әлемдік әдеби кеңестікте халық ақыны деген ұғым бар да ұлттық ақын
деген ұғым және бар. Халық ақыны- халық ішінен шыққан халық мәдениетінің
өкілі. Ал ұлттық ақын – ұлт мәдениетінің жасағаны. Абайдың өз сөзімен
айтқанда, Тәңірі-иесі. Қазақта не көп ақын көп. Осы көптің ішінен дара
Абайды ғана ұлттық ақын деп атауға аузымыз барады. Осы жәйт ақынның туған
халқына ақыл, насихат айтумен ғана шектелмей, сынай сөйлеуіне де негіз
береді.
Абай-өз халқының рухани әкесі. Қазақтың балалығы мен шалалығын басқа
ұрып айту, көзге көрсету Абайдай ұлыларға ғана жарасады.
Абайдың кемеңгер ойшыл философ екендігі әрбір шығармасынан анық
аңғарылады, әсіресе қара сөзбен жазған Ғақлиялары тұнып тұрған
кемеңгерліктің қоймасы екендігі сөзсіз.
Абай – азамат, халқының рухани тұтқасы. Осыны түсінген ақын өзін күреске
шыңдайды, әлеумет мұқтажына сай, сайысқа шығар қайраткерге жарасымды мінез
қалайды, өзіне-өзі сын көзімен қарайды. Сондықтан Абай тұлғасы, оның
аузынан шыққан лебіз, әлеуметтік іс-әрекеті тарих ағымына сәйкес, келелі
келешекпен дәйім үндестік тауып тұрады. Жалпы, Абай жасап кеткен игілік –
қазақ әлеуметінің болашақ жарқын күндер қарсаңындағы жақсылық пен парасатқа
серпіліс, туар күн үрдісін қабыл алуға дайындық.
Абай қағидаларының бүгінгі өмірмен қалай үндесіп жатқанын күнделікті
тіршіліктен-ақ байқауға болады. Ол әу баста-ақ замандастарына ынтымақтығы
кеткен елдің қолындағы ырысы кететінін түсіндіріп бақты. Халқын ауыз бірлік
пен ынтымаққа шақыру – Абай сынының семантикасы, астары, түпкі нысанасы.
Ақын мен халқының, халқы мен ардагер ақынының арасындағы мұндай рухани
жарастықтың тегі тереңде, халық тағдырының тұңғиығында. Абайдай ұланымен
халық арда аға деп табысса, Абай халқын сезім парасатына бөлеп отырып,
халқының сенімін алып барып еркін сұхбаттасады. Мұндай салауатты сұхбат тек
Абайдай асылдың ғана қолынан келеді. Абай поэзиясының мазмұны түгелдей
адамға деген қамқорлықтан тұрады. Бұл жағынан Абай – гуманист ақын. Осы
гуманистік ой Абай мен қалың қазағының арасындағы тіл табысудың сыншылдық
түріне негіз болады. Қазақтың басын біріктірудегі ең ауыры - өз арасындағы
алауыздық екенін де ашып айтты. Ынтымақ пен бірліктің іргесі ел адамдарының
бір-біріне сыйластығы мен құрметінен басталатынын өсиет етсе, бүгінгі күні
Қазақстан халықтары осыны басты бағдар етіп отырғандығын көріп отырмыз.
Абай – қазақ халқының рухани әулиесі, жол сілтер бағдары. Ұлы ақынның
жасампаздыққа, парасаттылық пен ынтымаққа үндеуші идеялары Қазақстанды
мекендейтін барлық ұлттардың өкілдеріне бірдей құнды, ортақ қазына.
Сондықтан Абайдың әр мерейтойының шын мәнісінде ұлттық мерекеге айналуы
осыдан.
Республиканың әр адамы өз еңбектерінің табысы мен жемісін кемеңгер ұлы
бабамыздың тойына арнауда. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік
университетінің ұжымы да Абай мерейтойын өз жетістіктерімен қарсы алуға
дайындық үстінде.

Еспенбетов А.С., Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
гуманитарлық факультетінің деканы, филология ғылымдарының докторы,
профессор

ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНОВ- АБАЙТАНУШЫ

Қазақ халқы тарихы, мәдениеті, руханияты сөз болғанда Абайға соқпай өте
алмаймыз. Қазақтың қасиеті, тектілігі жөніндегі байсалды әңгіме Абайға тура
бастап әкеледі. 165 жылдық мерейтойында тоқайласып, мәре-сәре күйге
бөленген ойлы қазақ ұлы ақынның аруағына мінәжат етуге жиналып, қасиетті
Шыңғыстауға аяқ басарда ішінен қайталап айтар түйін қандай? Ол
төмендегідей. Абай-ұлы ақын, ұлттық мақтанышымыз ғана емес. Абай-әлемдік
тұлға, қайталанбас құбылыс, күлліадамзаттық цивилизацияға қосылған аса
қомақты үлес. Мұндай толайым табыстың қазақтың пешенесіне жазылуы ұлттық
руханият үшін мақтаныш.
Қайым Мұхамедханұлы Абай және абайтану ұғымдарын бір-бірінен ажырамас
тұтастықта үнемі біздің құлағымызға құйды, жадымызға сіңірді. Абай қазақтың
тілі, ділі, әдебиеті, мәдениеті, рухы, ұлттық санасы сияқты тиянақты
түсініктерді көз алдымызға әкеледі. Ендеше Абай туралы сөз тұтас қазақ
руханияты ұғымына ұласып кетері хақ. 1889 жылдан бері баспасөзде Абай
жөнінде жазылған дүниелер қолымызда, мәселе сапалық-ғылымдық тағлымында.
Ұлт көшбасшысының Абай мұрасына қатысты сұңғыла пікірлері - өркениетті
қалыпқа түскен жүйелі құбылыс. Президентіміз Абай жөнінде үнемі айтып келе
жатыр. Абайды таныту арқылы әлемге қазақ елін танытамыз, Абай әрқашан
біздің ұлттық ұранымыз болуға тиіс, - деген толғамы біздің құлағымызға
жеткелі қашан, тек ұғар құлақ болса. Ұлықбек Есдәулетпен сұхбатында:
Абайдың нақылы, Жамбылдың жырынсыз өскен ұрпақ уызына жари қоя ма, - дей
келе, - әлі есімде Украинада болған кездерімде Абай өлеңдерінің бір
томдығын өзіммен бірге ала жүрдім. Елді сағынған сәттерімде бабамыздың
өлеңдерін оқып, сағынышымды басатын едім. Әдебиетіміздің киесі де, иесі де
өзі ғой, - дегені кімге ой салмайды, кімді тебірентпейді? Тек ынтамен
тыңдап, таза ниетпен қабылдай алсақ мұнан артық орамды ой айту мүмкін бе?!
Абайтану қазіргі таңда тарам-тарам тараулары бар іргелі ғылымға айналды.
Абайтану асқан белес артта қалса, алар асу мұнартып қол бұлғайды. Демек,
тындырылмақ шаруа баршылық. Осы орайда үлкеніміз бар, кішіміз бар,
ғалымымыз бар, студентіміз бар үнемі жадымызда сақтайтын бір сөз бар, ол
Міржақып Дулатовтың пайғамбарлық болжамы, осыны жадымыздан шығармауымыз
шарт. Зәрредей шүбә етпейміз,- дейді Міржақып Дулатов, - Абайдың өлген
күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз, халық ағарар, өнер-
білімге қанар, сол күндерде Абай құрметі күннен-күнге артылар. Бірінші
ақынымыз деп қадірлі халқы жиі-жиі зиярат етер, халық пен Абай арасы күшті
махаббатпен жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз
сезер, қуанар, - деген. Міржақып сәуегейлікпен айтқан заманға аяқ
басқандаймыз. Абайдың қадірін танып, қасиетін ұлықтаған зиялы ұрпақтың
қолында толайым табыстардың куәсіндей том-том зерттеулер мен монографиялар
жұртшылық игілігіне айналғалы қашан. Сондықтан біз абайтану жоқ, қазақтың
ғылымы жоқ демей, барды көрмей, қол жеткенді елемесек онда парасатқа
бастайтын жол болмайды. Табысқа масаттану да шынайы ғылымға жат мінез.
Абайтану – Қайым Мұхамедханұлының да, шәкірттердің де сүйікті курсы.
Оның себептері де бар. Абай тақырыбы ғылыми жетекшісі Мұхтар Әуезов
ізденістерінің негізгі нысанасы, бас тақырыбы. Ұстазының үлгісімен Абайды,
оның ақындық айналасын зерттеуді өмірінің мақсатына айналдырды. Сондай-ақ,
ақын музейінің іргетасын құруға қатынасу, кейінірек директоры қызметін
атқару, Абайдың туғанына жүз жыл толуына байланысты атқарылған ұланғайыр іс-
шаралардың басы-қасында жүруі, институттағы оқытушылық қызметінің алғашқы
күндерінен Абайтану арнайы курсын оқуы Какеңнің болашақ зерттеулерінің
аясын түпкілікті айқындап бергендігі анық. Әкесі Мұхамедхан Сейітқұлұлының
көк шатырлы еңселі үйі қазақ зиялылары Шәкәрім Құдайбердіұлы, Сұлтанмахмұт
Торайғыров, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Халел Ғаббасов, Жүсіпбек
Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, тағы басқалары жарасымды
жиын, мазмұнды мәжіліс, көңілді ойын-сауық өткізетін рухани орталыққа
айналуы ескерілетін жәй.
Абайтану дәрістерінің кіріспе бөлімінде үш мәселені бөліп, қадағалап
айтар еді.
Алдымен, Абай жөнінде әңгіме қозғаудан бұрын текстологиялық зерттеулер
жүргізу қажет. Неге десеңіз, ақынның қолжазбалары бізге жетпеген. Ертеректе
газет-журналдарда басылған өлеңдері мен 1909 жылы Санкт-Петербургте жарыққа
шыққан тұңғыш жинағынан бастап барлық баспа көрген кітаптары, Мүрсейіт
бастаған көшірмелерінің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар.
Мәтін бір ізге түспей, қалыпқа келмей зерттеулер жүргізу ғалымдарды
түрлі қолайсыз жағдайларға қалдыруы ғажап емес. Байсалды талдау қалпына
келген, салыстырылған, сұрыпталған мәтіннен басталады. Онсыз әңгіме құмға
сіңген сумен бірдей. Сол себепті Мұхаңның тікелей тапсырмасымен Абай
шығармаларының текстологиясы жайында (1959) монографиясын жазғандығын сөз
ретінде мән беріп айтатын. Қайталап айта беруге, үнемі зерттеушілер көз
ауласында болуға тиісті мәселе – текстология, мәтінтану. Әбден тексеріліп,
қалыпқа түскен мәтінсіз байсалды ғылыми тұжырымға келу мүмкін емес.
Данышпан Абай қапысыз айтқан: Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел!.
Ақынның биік идеялық-эстетикалық принциптері өрнектелген. Дей тұрғанмен,
сөз түзелді дегенде бастапқы қалыптағы мәтін ұғымының да есепке
алынғандығын жадымыздан шығармайық.
Қайым Мұхамедханұлы өмір бойы Абай текстінің дәлдігін қадағалап, қолынан
келгенше бір әріптің бұрмалануына жол бермеуге тырысты. Ал уақыт пен
қоршаған орта өз таңбасын қалдырмай қойған жоқ.
Екі томдық шыққаннан соң да өзінің сөзінің өтпегеніне Қайым Мұхамедханов
қынжылып, талай айтып еді. Екі жүз елу сөзді түзеттім, жүз жиырма сөзге
түсінік жаздым, бірақ баспаға берген кезде өздерінше түзеткен, - деп
қиналатын.
Мен бұл жерде бос сөзділікке бармай, Егемен Қазақстанның тілшісі,
Қайымның шәкірті Дәулет Сейсенұлымен сұхбатын ұсынайын: Өзі Абайдың артына
тастап кеткен өсиет-аманатын орындау үшін, ең алдымен, оның сөзін қалың
бұқараға ақынның іші алтын, сырты жақсы сөздерінің жақсысын бұрмаламай
жеткізе білуіміз керек. Рас, ақынның ұлы дүбір тойы қарсаңында соған
талпыныс жасалғанын жоққа шығаруға болмас. Соған орай, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет пен өнер институтында бұрын жабылып қалған абайтану бөлімі қайта
ашылды. Осы бөлім ақынның екі томдық академиялық жинағын шығаруға кірісіп
кетті. Бұл іске Семейде жатқан мен де шақырылдым. Абайдың бұл жолғы
академиялық жинағы екеу емес, төрт томдық болып шығу керек еді. Амалсыз осы
екі томмен қанағат етуге тура келді. Ал енді бүгінде соның өзіне көңілім
толмайтынын несіне жасырайын!, - деп жүрекжарды шындықты қамығып,
қапаланып қайталайтын.
Тегінде біздің академиялық жинақ туралы түсінігіміз қызық, - деп әңгіме
өрбітер еді Қайым Мұхамедханов, - бұрын да ұлы ақын шығармаларында қате
кеткен сөздер тағы да қайталанып жататын-ды. Сөйтсек, әлгі академиялық
жинақтың редакциялық алқасына енгендер шидің басын сындыруға ерініп,
бұрынғы жинақтың парақтарын ақ қағазға желімдеп, баспаханаға сол күйі
жібере салудан тайынбапты. Кейбір білгіштер ақынның 1909 жылы шыққан
жинағын қолына ұстап көрмесе де, сенімен ақын өлеңдерінің текстологиясы
хақында айтысқысы, салғыласқысы келсе, екіншісі: Кәке, көз үйренген,
қалыптасып кеткен сөзді өзгертіп қайтеміз, - деп сырғақсиды.
Болмаса тағы бір сұхбатында: ...біздің ауылдың ақсақалдары былай
айтатын бұл сөзді, - деп қыңырланғанына қатты ренжитін. Кемпір мен шалдың
сөзінен ғылым жасалмайды, Абайдың өзі қалай айтып еді, сол текске қарай
ұмтылуымыз керек деуші еді. Ендеше әлі де Абайды зерттеу аяқталмайды. Әуелі
дұрыс текст қолымызға тимей, соны түзеп алмай, барлығы салыстырып
зерттелмей, әңгіме шырайы кірмейді.
Абай шығармаларының текстологиясы жайында Қ.Мұхамедхановтың күрделі
еңбегі. Бұл тектес зерттеу әзір қазақ әдебиетінде жоқ. Ал зерттеу
нәтижесінің іске аспауы ғылымға қиянат.
Екіншіден, Абайды тану үшін Әуезовті қайта-қайта ой көзін салып,
конспектілеп оқу керек. Абай да, Әуезов те қатпар-қатпарына үңіліп оқымасаң
бойыңа сіңбейді, жүрегіңе ұяламайды.
М.О.Әуезовтен бұрын да Абай жөнінде жазылған, пікірлер айтылған. Олар
абайтану ғылымында өзіндік орынға ие маңызды дүниелер. Бірақ, абайтануды
ғылыми қалыпқа түсіріп, жүйеге келтірген, негізін салған Мұхтар Омарханұлы
Әуезов. Бұл – тарихи, ғылыми шындық.
Сөз кезегінде, қазақ әдебиетін зерттейтін ғылымның тарихында үлкен дау
туғызған, саясаттың ықпалымен бұрмалауға жол берілген Абайдың ақын
шәкірттері мәселесіне тоқтала кеткен жөн сияқты. Абайдың ақын шәкірттерінің
өмірі мен шығармашылығын зерттеуге Қайым Мұхмедханұлы тікелей М.О.
Әуезовтың ақыл-кеңесімен келген. Ұстазының нұсқауымен Абайдың ақындық
айналасы төңірегінде қыруар деректер жинақтады. Нәтижесінде 1993-1997
жылдары баспа көрген Абайдың ақын шәкірттері төрт томдағы қолымызда,
жариялануы жалғасып жатқан көптомдық шығармалар жинағының (әзірше 8 томы
шықты) дені Абай мен оның ізбасарларына арналуы ғалым тындырған еңбектің
ұланғайыр екендігіне бұлтартпас дәлел.
Абайтану- қазақ әдебиетін зерттейтін ғылымның ең құнарлы саласынан.
Сондықтан ол әдебиеттанудың қашан да көкейкесті тармағы қатарында ғалымдар
көзауласында болмақ. Абайтанудың көрнекті қайраткері Қайым Мұхамедханов
мұрасы құндылығын жоймайды.

Григорьев Е.И., доктор философских наук, профессор ВКТУ им. Д.Серикбаева

ТЫ В ГЛУБИНУ МОЮ ВЗГЛЯНИ (АБАЙ)

Личность и гений Абая – исключительное явление мировой культуры второй
половины XIX, начала XX веков. В условиях феодально-родовых отношений и
жестокого колониального гнета, царивших в казахской степи, он по глубине
философского осмысления действительности и мощи собственного интеллекта
встал вровень с передовыми мыслителями Европы.
Безмерно богата и разнообразна тематика абаевских произведений. В них
сокровенные мысли поэта о смысле человеческой жизни, гимн труду и знаниям,
критика имевших в обществе нравственных пороков: праздности, безделья и
лености, призыв к дружбе народов и справедливости, размышления о будущности
казахского народа. В истории мировой литературы и философской мысли
найдется очень мало творцов, обладавших такой мощной и светлой силой
нравственного воздействия.
Творчество Абая актуально и современно. Не утратили своей величайшей
значимости этико-философские идеи мыслителя о необходимости сохранения
разнообразия человеческого мира при его одновременной общности, тесном
сотрудничестве и взаимодействии Восточной и Западной цивилизаций.
Высочайшую любовь народа к Абаю, его значимость в менталитете казахов
выразил в своей триединой формуле Мухтар Ауэзов: Абай – зрячее око. Абай –
отзывчивое сердце. Абай – мудрость народа. Но, к сожалению, была и другая
оценка, благодаря которой псевдосоциалистический режим бросил Абая в
безвестность на долгие годы, а кто противился этому, подвергались жестокому
преследованию. Вот, к примеру, о чем вещала в 1928 году газета Советская
степь: Одна из первоочередных задач партийной организации Казахстана в
том, чтобы покончить с абаизмом как обычным буржуазным хламом. Поэтому в
кратчайший срок необходимо мобилизовать все культурные силы партийно-
советской общественности против Абая и его современных единомышленников.
Удар был хорошо рассчитан, т.к. известно: растопчи святыню и народ
превратится в податливый человеческий материал, биомассу, из которой можно
лепить что угодно. Именно по этой причине на многие годы Абай был предан
глубокому забвению. Но правда восторжествововала. Усилиями нашего
Президента Н.А. Назарбаева имя Абая, его идеи и дела стали достоянием
мировой общественности. Именно по его инициативе 27-я Сессия Генеральной
конференции ЮНЕСКО, на которой присутствовали ее члены из 180 стран, 3
ноября 1993 года приняла единодушное решение о проведении 150-летия со дня
рождения Абая в мировом масштабе, как крупнейшее культурное наследие.
Гениальное способно проникать из Прошлого в Будущее, вновь обретать
актуальность и через века, в совершенно ином историческом и социокультурном
измерении, полезно служить людям. Казахстан созидает новое общество.
Коренным образом реформируются экономические, политические и социально-
нравственные отношения. Процесс складывается непросто: имеют место
нежелательные материальные и моральные потери. В этих условиях творческое
наследие великого мыслителя способно дать трезвость взгляда, критическую
оценку содеянного, еще более укрепить умение жить в мире и согласии.
Изучение духовного наследия Абая имеет огромное значение для
современного Казахстана. Применение идей мыслителя весьма плодотворно и
полезно в модернизации казахстанского общества. В Книге памяти на
мемориале в Жидебае Президент записал: Слова Абая- талисман для казахов.
Наследие Абая – самое священное сокровище для казахов. Сменятся эпохи,
обновится лик Земли, но не погаснет никогда неизбывная любовь народа к
Абаю. Пройдут годы и века, и откроются новые грани его величия, новые тайны
его бессмертного гения. Дух Абая неотделим от родного народа, он навечно
горит в его сердце и ведет к новым вершинам, к новым свершениям. Я
убежденно верю в то, что народ, явивший миру такого гения, как Абай, сумеет
сохранить и отстоять независимость своей страны, о чем веками мечтали
предки. Да будет так! Да исполнятся все мечты и чаяния нашего народа,
заповеданные великим Абаем!
Абай был просветителем своего народа в самом высоком содержании данного
понятия. Гуманизм и просветительство поэта, их влияние на все сферы
жизнедеятельности казахского общества, тонкое и глубокое знание народных
чаяний, бескорыстное и мужественное служение по претворению их в жизнь,
вызывают чувство глубокого, искреннего уважения личности великого
мыслителя.
Мощь гения Абая, многогранность и глубина его философского дарования,
последовательность и мужественность борьбы за социальную справедливость,
братское доверие между народами, могут и должны служить установлению в
нашем обществе демократических общественно-политических порядков. Актуально
все, о чем он думал и писал. Следование его идеям должно в значительной
мере помочь нам, казахстанцам, построить новое, многонациональное общество
искренней дружбы и братства. Порукой тому –проверка историей жизненности
идей Абая. В условиях тоталитаризма его творческое наследие олицетворяло
национальный гений и надежно служило выживанию казахской нации. В наше
время оно обрело новую судьбоносную суть: гениальные творения Абая играют
роль духовного объединителя национальных культур полиэтнического
Казахстана.
Социальная философия Абая – это философия дружбы людей, их
сотрудничества по установлению справедливости и согласия. Философия Абая –
это философия неукротимой борьбы с вековой отсталостью и жестоким
угнетением широких трудовых масс. Она указывала народу пути и средства
обретения свободы и независимости и включения казахов в мировое
цивилизованное сообщество народов.
Особенно высоко в творчестве Абая прозвучала нота духовно-нравственного
прогресса казахского общества. И это не было алогизмом. Дело в том, что у
казахов всегда определяющее значение имели духовные формы общественной
взаимосвязи, которые своеобразно реализовывались в разнообразных формах
деятельности. Поэтому для казахского общества в определенные исторические
периоды решающее значение имели не хозяйственно-экономические стороны, а
межличностные отношения, имеющие постоянные ценности и духовные регулятивы.
Другими словами, ценностно-духовные аспекты жизни казахов нередко
оказывались более значимыми, чем экономические факторы. Отношения людей
приобретали настолько фундаментальный характер, что центром творческих
исканий Абая стал человек. Об этом убедительно свидетельствует его призыв к
людям: Адам бол! - Будь (стань) человеком. М .Ауэзов писал: Когда мы
обращаемся к Абаю, бесспорным является то, что у него есть многообразные,
разнокачественные, глубокомысленные суждения... о проблемах, имеющих прямое
отношение к философии человека и человечности. (Ауэзов М.О. Абай
Кунанбаев. Статьи и исследования. Алматы, наука, 1987, с.171). Здесь
заложен глубокий философский смысл. Дело в том, что Абай прекрасно понимал:
истина, правда, могут быть открыты только тогда, когда они сходятся в
общем признании тезиса Будь человеком. Его формула Будь (стань)
человеком! обращена не только во вне (на других), но и во внутрь, т.е. к
каждому конкретному человеку поступать согласно своему доброму разумению и
убеждению.
Поэзия и Назидания Абая просты и выразительны, они не одеты покровом
мистического сладкоречия и возвышенных метафор. Но они обладают
колоссальной силой, потому что открыто, мужественно и честно смотрели в
лицо жизненным реалиям, были мощным тараном, проложившим еще в конце XIX
века путь казахам к прогрессу, свету и процветанию. Критикуя стареющие
общественные отношения, образ жизни, консервативные традиции, он был не
разрушителем, а созидателем, всегда противопоставляя им новые понятия и
идеи, имеющие прогрессивное содержание и зовущее к цивилизованному способу
жизнедеятельности, призывая соплеменников к активности и ответственности.
Можно с абсолютной достоверностью утверждать, что в истории казахского
народа в послеабаевский период мы не найдем ни одного выдающегося деятеля
на поприще литературы и искусства, кто бы в той или иной мере не обращались
к нему для верного решения острейших проблем развития общества
соответствующего времени.
Дела Абая не пропали даром. Идеи гуманизма и просветительства мыслителя
подхватили и понесли дальше его многочисленные последователи и ученики. Под
его влиянием выросла целая плеяда могучих интеллектуалов – основателей и
вождей движения Алаш: А.Байтурсынов, А.Букейханов, М.Дулатов, М.Тынышпаев,
Х.Досмухамедов, Т.Рыскулов, О.Жандосов, Б.Майлин, Шакарим, Мухтар и многие
другие. Как отмечает Н.А. Назарбаев, Абай настойчиво искал пути
оздоровления социальной среды, в которой обитали его соплеменники. Делился
своими наблюдениями и раздумьями. Имел огромное влияние на казахскую
интеллигенцию начала века, устремившуюся к социальному прогрессу. Казахское
общественное сознание XX века всколыхнулось его гуманистическими и
просветительскими идеями.
Гуманистические идеи просветительства мыслитель прочно соединил с
национально-освободительными идеями. Он был духовным отцом выходившего на
историческую арену поколения казахских демократических реформаторов, что
конкретно проявилось в мощном общественном демократическом и культурном
движении Алаш, а в настоящее время трансформировалось в идею независимой
полиэтнической национальной государственности.
Предметом особой заботы Абая было стремление сформировать в сознании
казаха, честного труженика, не вымаливать милости у колониальных властей, а
бороться за уважение достоинства собственной личности. Он делал все
возможное, чтобы в жизни утверждалась мораль труда, мужества, стойкости и
солидарности казахского народа в борьбе за лучшую жизнь:
Встань на путь, где нету зла,
И пристяжкою не будь
У чужих, мой друг, людей!
На коленях ты не стой,
Ты упорен, честен будь,
Чтоб как следует прожить.
Так иди же смело в путь,
Если истина зовет!
В тяжелую пору жизни народа, когда колониализм все лучшее подвергал
поруганию, и многие не видели обнадеживающей перспективы, Абай знал ее. Не
всемогущий творец, не молитвы к его милосердию, а борьба народа за свои
права, честный труд должны изменить общественные отношения и способствовать
установлению единства, братства и справедливости:
Ты сердечным будь,
Человечным будь,
И трудись не жалея сил.
Сплетни, болтовня,
Глупая брехня!
Ты такой сам себе постыл.
Абай прошел через множество трагических ситуаций, пламень непримиримых
конфликтов, испытал великие душевные потрясения, которые привели его к тому
мировоззрению, что легло в основу всех произведений, созданных им. Он
сформировал в себе независимость духа, широту и смелость взглядов, которые
сыграли решающую роль в его служении общечеловеческим идеалам добра, долга,
чести и совести, бескорыстной службе родине и народу.
Ты в глубину мою взгляни.
В мои загадочные дни.
Там ныне светят всем, запомни,
Оставленные мной огни.
Я рос, и мой упрямый пыл
Костры в седой ночи палил
И путеводною звездою,
Проводником в дороге был.
Я там с тобою принял бой
Своею волей и судьбой.
А за беду и униженья,
Потомок, сжалься надо мной
Абай был последовательным убежденным сторонником евразийской идеи, ныне
реанимированной и получившей принципиально новое содержание в теоретической
и практической деятельности Нурсултана Абишевича Назарбаева. И это
закономерно, ибо во все времена интеллектуальные гуманистические силы
полиэтнических обществ стремились к тому, чтобы найти интегрирующее и
цементирующее начало совместного общежития. Для евразийского
геополитического пространства таким объединяющим началом и является
евразийская идея нашего Президента.
В современных условиях творческое наследие Абая принципиально важно
рассматривать в ракурсе государственной стратегии Президента, смысл которой
в части межэтнических отношений состоит в том, чтобы не политизировать их,
освобождаться от ложных стереотипов прошлого, свято хранить и всемерно
укреплять межэтническое и межконфессиональное согласие как одно из решающих
условий процветания независимого и суверенного Казахстана.
В свое время великий немецкий философ Иммануил Кант, оценивая социально-
нравственную и культурную роль подлинного гения для исторических судеб
отдельного народа, а можно сказать и для судеб человечества в целом,
высказался следующим образом: Гений – образец для нации. Именно таким был
и есть для нас Абай. Он был и остается властелином разума, обнажившим
пропасть между добром и злом, определившим основные принципы просвещения и
социально-нравственного развития казахского народа.
Абай надисторичен. Он не служил временщикам от власти и каким-либо
корпоративным идеологиям, он был средоточием вселенского и этнического
духа, духовный эпицентр мук и трагедий родного народа, всех обездоленных.
Несмотря на всю превратность судьбы, суровые жизненные испытания,
тяжелые личные невзгоды, мыслитель оставался оптимистом, борцом за Добро и
Справедливость. Неиссякаемый оптимизм давал ему силы в мрачную полосу
казахской истории провозглашать и утверждать в жизни благородные принципы и
нормы жизнедеятельности людей. Своим творчеством, практической
деятельностью, мыслитель стремился внушить соплеменникам блюсти
человеческое достоинство, а колониальные порядки, загнавшие казахов в
бесчеловечные условия существования не вечны, придет время, и они канут в
Лету. А чтобы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.