Қаржы жүйесінің бір буыны - шаруашылық субьектілерінің қаржысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Қаржы жүйесінің бір буыны - шаруашылық субьектілерінің қаржысы. Ұйымдар қаржысы - қаржы ресурстарын қалыптастыру, бөлу және пайдалану бойынша нақты ақша айналымында пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады. Бұл негізгі және айналмалы капиталды, кәсіпорынның ақша құралдардың қорларын және оларды бөлу мен пайдалануды қалптастыру процесінде пайда болатын қаржы қатынастары. Қаржы қызметінің нақты құрылымы көбінесе ұйымның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына, оның көлеміне, қызмет түріне және компания басшылығымен қойылған міндеттерге байланысты болады. Ұйымда кез келген ақша қаражаттарының түсімі немесе шаруашылық құндылықтың артуы табысты көрсетеді.
Ұйымның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Табыс табу кез келген ұйымның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасады.
Нарықтық экономика ұйымның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және ұйымның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр ұйым өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді.
Ұйым табысының қалыптасуы және оның орналастырылуы оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық мақсаттарымен анықталады.
Ұйымның жалпы табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі, қаржылық, инвестициялық қызметтерден, төтенше жағдайлардан алған табыстарының жиынтығынан қалыптасады.
Нарықтық экономикада табыс - өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады. Тағы да айта кететін жағдай - табыс ұйым жұмысшыларының әлеуметтік игіліктерінің көзі болып табылады. Салықтарды, дивидендтерді және басқа да бірінші кезектегі төлемдерді өтегеннен кейін ұйым қарамағында қалатын табыс жұмысшыларға материалдық жәрдемақы төлеуге, оларға әлеуметтік жеңілдіктер жасауға, әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішке аудару керек.
Табыстылықтың негізгі көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы ұйымның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру кездерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану секілді мүмкіндіктерін анықтайтын, осы ұйым қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады.
Ұйым іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып саналады. Табыстылық - бұл өндіріс ұйым жұмысының сапасын сипаттайтын жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін бағалайды.
Нарықтық қатынастар жағдайларында ұйымның қоршаған ортадағы өзгерістер, сондай-ақ, осы өзгерістерден туындайтын қосымша мумкіндіктер мен тәуекелдер де тұрақты өсіп отырады. Сондықтан ұйымды басқару стратегиясы осы өзгерістерден мумкіндіктерді алу мүмкіндіктерін, шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді және тәуекелдерді қамтитындай болуы керек.
Бәсекелестік ортада ұйымның қаржы менеджменті оның нарықтық және өндірістік стратегиясын анықтайтын басқару қызметінің басты буыны болып табылады. Осы жағдайға байланысты қаржы менеджменті ұйымның өндірістік барысы қаржы ресурстарымен қажетті келемде қамтамасыз етілуін, тартылған қаржы ресурстарын өндіріске тиімді орналастырылуын, өндірілген өнімнің шығындарын барынша азайтуды, нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтен табыс алуды қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді атқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайларында табыстың ұйым қызметіндегі рөлі мен оны арттырудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жөткізу үшін жұмыс өзінің алдына келесідей сұрақтарға жауап беруді көздейді:
ұйым табысының экономикалық негіздерін қарастыру;
ұйым табысының талдау және жоспарлау әдістемелерін қарастыру;
ұйымдардағы табыстың артуын түрлі факторлардың және қаржылық тәуекелдердің әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі ретінде ұйымның өндірістік, инвестициялық, қаржылық және басқа да қызмет түрлерінің қаржылық нәтижелері қарастырылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда ұйымның табысының жалпы ұғымына және оның ұйым қызметіндегі ролі мен функцияларына, сондай-ақ табыстың қалыптасу және орналастыру тәртіптері қарастырылады.
Екінші тарау барысында ұйымдардың табыстылық деңгейін талдаудың әдістемесі және рентабельділіктің негізгі көрсеткіштері зерттеуге алынады. Сонымен қатар, ұйым табысын жоспарлау әдістемесі де қарастырылады.
Үшінші тарауда қазіргі таңдағы ұйымдардың табыстылығын арттырудың негізгі жолдары мен табыстың көлеміне әсер етуші қаржылық тәуекелдерді және олардың алдын алу шаралары қарастырылады.

Ұйымдардағы табысты алудың алғышарттары

Табыс және оның теориялық негіздері мен экономикалық маңызы
Экономикалық теорияда табыс деп - тұрақты және нарықтық құрамындағы заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын атайды. Табыс алудың шарты - бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару болып табылады. Былайша айтқанда, табыс - тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға кеткен шығындардың айырмасы.
Табыс - төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрліше қолданылатын көп мағыналы ұғым. Айта кететін жайт , табыспен байланысты көзқарастарды зерттеу нәтижесінде ғалымдар мынадай қорытындыға келді: бухгалтерлік есепте көрсетілген табыс қаржылық-шаруашылық қызметтің нақты нәтижелерін көрсетпейді. Бұл, бухгалтерлік және экономикалық табыс деген түсініктерді бөліп қарастыру керек деген тұжырымға алып келеді. Біріншісі - тауарлар мен қызметтерді өткізу нәтижесі деп қарастырылса, ал екіншісі - капиталдың жұмыс істеуінің нәтижесі деп қарастырылуда.
Табыстың осындай екі түрлі тұжырымдамалары батыс елдерінде де даму алды. Батыстық пікірлерге сүйенсек, табыс концепциясы үш түрлі мақсат үшін қолданылады:
салықтарды есептеу үшін;
кредиторлар мен акционерлердің мүдделерін қорғау үшін;
тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін.
Қарастырылған табыстың бухгалтерлік тұжырымдамасы тек бірінші мақсатқа қол жөткізу үшін ғана қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету үшін қолайсыз болып табылады.
Бүкіләлемдік банктің, анықтамалықтардың бухгалтерлік есеп, статистикалық есеп, қаржылық есеп беру және аудит бойынша әдістемелік нұсқаулықтарында табыс ұғымы келесідей түрде анықталады: табыс дегеніміз - ақша қаржатының келуі немесе активтердің құнының өсуі, немесе пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады.
Ұйым табыстары оларды алудың және қолданудың сипаттамасы мен шарттарына байланысты негізгі екі түрге бөлінеді:
негізгі қызметтен алынатын табыс;
негізгі емес қызметтен алынатын табыс.
Ұйымның негізгі қызметінен алынған табысы деп - шаруашылық субьектісінің негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан табыстары жатады.
Ұйымның негізгі емес қызметінен алынған табысы деп - шаруашылық субьектінің нақтылы негізгі қызметінен басқа жұмыстарды орындау барысында тапқан табыстарын айтады. Яғни, өзге табыстарға мүлікті сатудан түскен қаражаттар, сондай-ақ, төтенше жағдайлардан алынған табыс жатады.
Қазіргі кездегі нарықтық экономикада ұйым табысының рөлі оның атқаратын функцияларыменен анықталады. Экономикалық нарықтық қатынастардың маңызды категориясы ретінде табыс бірқатар маңызды функцияларды атқарады:
табыс ұйым қызметінің тиімділігін білдіретін көрсеткіш болып табылады. Басқаша айтар болсақ, ұйымның табыстылығы оның атқаратын қызметінің тиімділігінің айғағы болып табылады. Табыс мөлшері көптеген факторлармен анықталады, олардың кейбіреулері ұйымның өзіне байланысты болса, кейбіреулері ұйымның қолынан келмейтін шаралар болып табылады;
табыс ынталандырушы функция қызметін атқарады. Табыс ұйымдардың қорытынды қаржылық-экономикалық нәтижесі бола отырып, нарықтық шаруашылық қызметте шешуші рөл атқарады. Табыс ұйымдардың басты мақсаты деген анықтаманы барлығымыз білеміз. Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызметінің алғы шарты болып табылады;
табыс мемлекеттік бюджет қаражаттарының қалыптасу көзі болып табылады. Табыс мемлекеттік бюджет қазынасына салықтар түрінде түседі.
Сонымен, ұйымның табысы - оның экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі факторы болып табылады. Қазіргі замандағы экономика ғалымдары ұйымдардың мақсаттарын келесідей тәртіппен тұжырымдайды:
акционерлік меншікті арттыру ;
табысты арттыру;
басқарушылық сыйақыларды артгыру;
әлеуметтік жауапкершілікті арттыру.

1.2 Ұйымдағы табыс
Табыстың экономикалық мәні бүгінгі экономикалық теорияның ең күрделі және талдамалы ұғымдарының бірі болып табылады. Экономикалық көзқарас бойынша табыс дегеніміз - бұл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы болып табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, табыс - бұл ұйымның есепті кезеңнің басындағы және соңындағы мүліктік жағдайының айырмасы. Бұл жерде табыс ұғымы ұйымның өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алатын түрлі табыстарының шығындар көлемінен басым болатын жағдайын білдіреді.
Кез келген шаруашылық етуші субьектінің негізгі мақсаты өз қызметінен табыс түсіру болады. Табыс - өндірістік, коммерциялық, делдалдық және басқа да қызметтен алынған ақша немесе материалдық құндылықтар. Табыстың нарықтық экономикадағы рөлі ол атқаратын функцияларымен белгіленеді: мемлекеттік бюджет көзі, ұйымдар мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көздері.
Табыстың есебінен шаруашылық етуші субьектінің бюджет, банктер мен басқа да ұйымдардың алдындағы міндеттемелерінің бір бөлігі де орындалады. Осылайша, табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалау үшін аса маңызды көрсеткіш болып келеді. Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығының деңгейін сипаттайды. Табыс бойынша алдын ала төленген қаражаттың қайырымдылық деңгейімен сол ұйымның активтеріне салымдардың тиімділігі анықталады.
Табыс - меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайында акционерлер мен қаржы менеджерлері, ұйым қарамағында қалатын табыс мөлшеріне бейімделе отырып, ұйымның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды.
Ұйымның табысының қалыптасуы және пайдаланылуы оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық мақсаттарымен, міндеттерімен анықталады. Табыс жоспары бағалар мен келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі кездк қолданып жүрген бағалар негізінде жасалады. Табыс көлемін анықтау тікелей есептеу немесе талдау әдістерімен жүргізіледі. Табысты тікелей есептеу әдісімен анықтау - өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы.
Табыс белгілі бір нысандарды орындайды. Олардың ішінде айта кететіндері:
ұйымның қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті сипаттайды;
пайда ынталандыру нысандарына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және ұйымның қаржы ресурстарының негізгі элементі болып табылады;
пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден бір көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық қажеттілікті қанағатандыру үшін қаржыландыруға пайдаланылады.
Табыс табу кез келген ұйымның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика ұйымның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және ұйымдардың өндірістік-техникалық базасының кеңейуіне негізделеді. Бұл ұйымның өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен бюджет алдындағы, банктер мен басқа да ұйымдар алдындағы міндеттемелер орындалады. Сонымен, табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіш болып табылады.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы ұшін келесідей негізгі шарттар қажет:
жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол еңбек өнімділігін үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
Табысты бөлу механизмі белсенді рөл атқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде ғана мүмкін.

Ұйым табысын қалыптастыру және үлестіру
Табыс ұйым қызметіндегі атқаратын рөлі үлкен, ол ұйымның мүлкінің ұлғаюының, қарыз қаражаттар тартудың, жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуының алғы шарты болып табылады. Табыс таппай ұйым кредиторлар мен инвесторлар тарапынан қосымша қаражаттар тарту мүмкіндігіне үміт арта алмайды. Сонымен қатар, табыс ұйымның ішкі қаржылық мұқтаждықтарының негізгі көзі болып қоюмен шектеліп қана қоймайды, ол қоғам өмірінде, мемлекеттік бюджет ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың және қайырымдылық қорларының қаражаттарының қалыптасуында да үлкен рөл атқарады.
Ұйым табысының қалыптасуы және оның орналасуы (үлестірілуі, пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық мақсаттарымен анықталады.
Ұйымның жалпы табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі, қаржылық, инвестициялық қызметтерден, төтенше жағдайлардан алған табыстарының жиынтығынан қалыптасады.
Жалпы табыстың құрамында ұйымның барлық қызмет түрлерінен алынған табыстары кіреді. Бірінші кезекте жалпы табыс өнімді өткізуден, яғни негізгі қызметтен алынған табысты қамтиды. Бұл табыс жалпы өнімді өткізуден түскен сомадан қосылған құн салығы мен акциздерді және өнімді өндіруге, өткзуге кеткен шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.
Екіншіден, жалпы табыстың құрамына тауарлық емес өнімдерді сатудан алынған табыс, яғни ұйымның балансында есептелетін қосалқы өндірістердің табыстары кіреді. Сондай-ақ, жалпы табыс негізгі қызметінен тыс алынған табыстар мен шығындарды, яғни тауарды немесе кандай-да бір активтерті сату арқылы жүргізілген операциялардың нәтижесін, қамтиды.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды факторлардың бірі - өндірістік өзіндік құн, оның төмендеуі табыстың көлеміне көп әсерін тигізеді. Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің негізгі жолы - материалдық шығындар бөлімінде өзіндік құнды төмендету болып табылады.
Ұйымдарды қаржыландыру - бұл жай және ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржылық қамтамасыз ету шарттары мен қағидаларының, нысандары мен әдістерінің жиынтығы. Қаржыландыру деп - ақшалай қаражаттардың қалыптасу үрдісін немесе кең мағынада - капиталдың барлық түрлерінің қалыптасу үрдісін айтады.
Қаржыландыру түсінігі инвестициялау түсінігімен тығыз байланысты. Егерде қаржыландыру - бұл ақша қаражаттарының қалыптасуы болса, инвестициялау - бұл оларды пайдалану. Екі түсінік өзара байланысты, бірақ та біріншісі екіншісінен туындайды: қаржыландыру көздері болмай, қандай да бір инвестицияларды жоспарлауға болмайды. Сонымен қатар, ұйымның қаржы ресурстарының қалыптасуы әдетте оларды пайдалану жоспарын ескере отырып жүргізіледі.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.
Ұйымның табысы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық пайданың жиынтық деңгейі - ұйымның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негізгі жиынтық элементтеріне жататындар:
өнімді сатудан, қызмет атқарудан,қызмет көрсетуден түсетін пайда;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін пайда;
өткізуден тыс операциялардан қаржы нәтижелері.
Ұйымдар табыстарының негізгі көзі - өнімді сатудан келетін түсім, нақты алғанда, оның өнімді шығаруға жіне сатуға материалдық, еңбек және ақшалай шығындарды шегеруден кейін қалған бөлігі. Сондықтан, әр шаруашылық етуші нысанның маңызды міндеті - қаражатты жұмсауда қатаң үнеудеу режимін сақтап отыру және оларды аса тиімді пайдалану арқылы ең төмен шығындармен барынша көп кіріс алу.
Негізгі қызметтің нәтижесінде өнімді сатудан келетін түсімнен басқа табыстар көзі ретінде берілген коммерциялық несиелер бойынша пайыздар, сатып алушылар төлеген аванстар, дебиторлық берешекті өтеуге сомалар және басқа да түсімдер болуы мүмкін.
Негізгі қызметімен қатар ұйым инвестициялық және қаржылық қызметпен айналысады, оның нәтижесінде табыстардың сәйкес түрлері қалыптасады. Осылайша, инвестициялық қызметтен негізгі қорларды, материалдық емес активтерді сатудан табыс түсуі мүмкін, дивидиенттер, ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан, бұрын берген несиелерді өтеуден пайыздар және инвестициялардан басқа да табыс түрлері алынуы мүмкін. Қаржылық қызметінің нәтижесінде акцияларды, облигацияларды, басқа да құнды қағаздарды шығарудан табыстар түседі.
Кез келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды салалардың бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысқа әне капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады.
Инвестиция - бұл табыс табу мақсатында кәсіпкелік қызмет обьектісіне салынатын ақша қаражаттары, құнды қағаздар, мүліктер т.б. Инвестор ұйымның қызметіне салған қаржылық үлесі нәтижесінде кәсіпорынның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Ұйымда қаржыландыру көздерін таңдау барысында келесі негізгі бес міндеттерді шешу қажет:

қысқа және ұзақ мерзімді капиалға деген қажеттілікті анықтау қажет;
оңтайлы ұрылымын анықтау мақсатында қаражаттардың активтері мен пассивтерінің құрамын анықтау керек;
ұйымның тұрақты төлемқабілеттілігін және сәйкесінше қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз еу керек;
максималды пайда әкелетіндей етіп ұйымның өз және қарыз қаражаттарын пайдалану керек;
шаруашылық қызетті қаржылындыруға деген шығындарды төмендету керек.
Кез келген ұйым экономикалық жүйенің элементі болып табылады және кәсіпкерлік қызмет бойынша серіктестермен, әр түрлі деңгейдегі бюджеттермен, капитал иелерімен және басқа да субьектілермен белгілі бір қарым-қатынастарға түседі. Қаржылық ресурстарды қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде ұйымда нарықтың басқа субьектілерімен қаржылық қатынастар пайда болады. Дәл осы қатынастар ұйым қаржысының мәнін құрайды.
Ұйым қаржылары оның өндірістік-шаруашылық қызметі барысында пайда болатын және оның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және бөлумен байланысты ақшалай қатынастарды сипаттайды.
Қаржылық қатынастар құрамында ұйымның ақшалай қатынастарының келесідей топтарын бөліп көрсетеді:
контрагенттермен - бастапқы табыстарды қалыптасыру және шаруашылық ішіндегі мақсатты қорларды құру және қолдану бойынша ( жарғылық капитал, жинақтау мен тұтыну қорлары);
басқа ұйымдар мен кәсіпорындармен - қаржыларды бөлу бойнша, бұл жағдайда қаржылық ресурстардың қозғалысы қор сипатында емес түрде жүзеге асырылады (келісімшаттық міндеттемелерін бұзған жағдайда айыппұл төлеу, әр түрлі пайлық салымдар салу, бірлескен қыметтен түсетін пайданы үлестіру, мемлекет пен басқа да кәсіпкерлік ұйымдардың құнды қағаздарын сатып алу, олардан дивидиендтер алу);
өнім тұтынушылармен - ұйымдар олармен байланысқа түсе отырып келісімшарттардың түрлері мен нысандарын өзі таңдайды. Міндеттерді орындау шаттары мен санкцияларды пайдалану тәртібін өзі анықтайды. Өз өнімдеріне деген бағаны өздері қалыптастырады. Жабдықтаушылар бағаларының негізділігін өз бетінше анықтайды. Жоғарыда аталған факторлар кәіпорынның қаржылық шекті нәтижелеріне біршама әсер етеді;
сақтандыру ұйымдарымен - міндетті және ерікті сақтандырудың әр түрлі түрлерін таңдау бойынша;
банктік жүйемен - қарыздарды алу және өтеумен, пайыздарды төлеумен байланысты есепті-кассалық қызмет көрсету бойынша, сонымен қатар банктерге өзінің бос ақша қаражаттарын белгілі бір ақы үшін уақытша пайдалануды ұсыну бойынша;
мемлекетпен - бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құрастыру және қалыптастыру, қолану бойынша. Ақшалай қатынастардың бұл тобы бюджетке және бюджеттен тыс қорларға алуан түрлі салықтарды, алымдарды, жарналарды және тағы басқа төлеу арқылы жүзеге асырылады.Екінші жағынан, өндірістік емес сфераны,мақсатты бағдармаларды және тағы басқа бюджеттік қаржыландыру түрлері жүзеге асырылады;
жоғары басшылық құрылымдармен - ұйым ішіндегі қаржылық ресурстарды қайта үлестіру бойынша тікелей және көлденең өзара байланыстар.
Жоғарыда аталған қаржылық қатынастар үшін ортақ нәрсе, ол:
олардың ақшалай нысанда спатталуы және ақша қаражаттарының қозғалысын бейнелеуі;
екі жақты сипатқа ие болатындығы және ұйымның басқа да қатысушыларымен белгілі бір шаруашылық операцияларының нәтижесі болып табылатындығы;
ақшалай қаражаттың қозғалу үрдісінде, қаржылық қарым-қатынастық негізінде әр түрлі бағыттағы ұйымның ақшалай қорлары қалыптасады.
Ұйымды қаржыландыру көздері - ішкі (меншікті капитал) және сыртқы (қарыз және таратылған капитал) болып бөлінеді. Ішкі қаржыландыру өз қаржысын пайдалануды, оның ішінде ең алымен - таза пайда мен амортизациялық аударымдарды пайдалануды қарастырады.
Өз қаражаты есебінен қаржыландырудың бірқатар артықшылықтары бар:
ұйым пайдасынан толтыру есебінен оның қаржылық тұрақтылығы артады;
өз қаражаттарын қалыптастыру мен пайдалану тұрақты түрде жүргізіледі;
сыртқы қаржыландыру бойынша шығындар азаяды (несие берушілерге қарыз бойынша қызмет көрсету);
қосымша шығындарды жабу көздері алдын ала елгілі болғандықтан, ұйымды дамыту бойынша басқаушылық шешімдерді қабылдау үрдісі жеңілдейді.
Ұйымның өзін-өзі қаржыландыру деңгейі тек оның ішкі мүмкіндіктеріне ғана емес, сонымен қатар сыртқы ортасына (мемлекеттің салықтық, амортизациялық, бюджеттік, кедендік және ақша-несие саясатына ) да байланысты болады.
Негізінде, кәсіпкерлік ұйымдардың қызметін қаржыландыру негізінде ішкі көздері пайда мен амортизациялық аударымдар болып табылады. Ұйым пайдасы оның шекті нәтижесі болып оның өндірістік қызмет үрдісінің барысында қалыптасады. Бәсеке жағдайында еңбек ұжымы пайданың өсуіне мүдделі болады. Өйткені ол өндірістің өсуінің, сәйкесінше ұйымның қызметкерлерінің әл-ауқатының жақсару көзі болып табылады. Бірақ, кәсіпорынның мұндай көз ретінде жалпы табыс емес, тек оның бюджетке барлық салықтар мен төлемдерді төлеп болғаннан кейінгі таза пайдасы.

Ұйымның табысын жоспарлау және пайдалану
2.1 Ұйымның қаржылары және олардың қалыптасу көздері

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша өнім өткізуден алынған табыс көрсеткішінде негізгі қызметтен алынған табыс бейнелеп көрсетіледі, ол тауар-материалдық босалқы қорларды, орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді өткізуден алынған табыстардан басқа, қосылған құн салығын, акциздерді, басқа салықтар мен міндеттемелерді, қайтарылған тауарлардың құнын және сату мен бағадан шегерімдерді алып тастағаннан кейінгі сыйақы, яғни пайыздар, дивидендтер, қаламақы және рента түріндегі алынған табысты да кіргізеді.
Жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырым негізгі қызмет бойынша сальдоланылған қаржылық нәтижені бейнелеп көрсетеді және негізгі қызметтен алынған пайда деп аталады.
Табыс - ақшаның ауқымы ұйымның өнім өндіру мен оны өткізуге жұмсаған шығындарының көлеміне байланысты болады. Табыс 2 көрсеткішке байланысты: өнім бағасы және оны өндіру шығындары. Нарықтағы өнім бағасы - сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы занының әсерінен өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Пайданы бөлу оның бір бөлігін мемлекеттік бюджетке немесе мелекеттік бюджеттен тыс қорларға заңнамалық түрде белгіленген үлесте, қолданыстағы салықтар мен басқа міндетті төлемдерге қарай бірінші кезекте аударуға саяды.
Басында әр түрлі негіздемелер бойынша баланстық пайданы көбейтуге немесе азайтуға түзету жүргізіледі:
табыстардың немесе пайданың бөлек баға мөлшерлемелері бойынша салық салынатын сомасы шығарылады;
жергілікті бюджеттерге төленген салықтар мен алымдар шығарылады;
резервтік және оларға ұқсас қорларға аударылған аударымдар есепке алынады.
Жүргізілген түзетуден кейін салық салынатын табыс алынады, оған ұйым қызметінің әр түрлі жақтарын ынталандыру үшін жеңілділіктер белгіленуі мүмкін. Табыстың бір бөлігі мемлекеттік бюджетке алынады, қалған бөлігі ұйымның қарамағына түседі және таза табыс деп аталады. Оны бөлу тәртібі ұйымның ұйымдық-құқықтық нысандарына байланысты болады және меншік иесі, құрылтайшы, ұйым жарғысы бекіткен нормативтер бойынша немесе жасалынған қаржы жоспарына сәйкес белгіленуі мүмкін. Табыстың бұл бөлігі басқарудың жоғарғы органының орталықтандырылған қорларын қалыптастыруға, бағалы қағаздар бойынша оларды ұстаушыларға дивидендтер мен пайыздар төлеуге, бірлескен шараларды қаржыландыруға, қайырымдылық мақсаттарына бағытталуы мүмкін.
Таза табыс есебінен ұйымдар қорлану және тұтыну қорларын толықтырады, яғни өндірісті дамытуға, ұжымның әлеуметтік қажеттіліктеріне, жұмыскерлерді материалдық қамтамасыз етуге жұмсалады.
Табысты бөлуге ұйымдардың құқықтары кең, тек резервтік қордың мөлшері ғана заңнамалық шектеуге тартылады. Табысты бөлудің тәртібі салық салудың қолданып жүрген сызбасына байланысты белгіленеді.
Ұйымдардың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте бейннелеп көрсетіледі.
Табысты бөлудің негізге алынатын қағидаларының бірі - ол біріншіден мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерді алғашқы кезекте орындау; екіншіден, меншікті ұлғаймалы өндірістің қажеттіліктерін тиісті қаражаттармен қамтамасыз ету; үшіншіден, ұйымның резервтерін қалыптастыруға бағыттау; кәсіпкерлік тәуекел едәуір өсіп отырған жағдайда мұның маңызы ерекше.
Табыстың сан қырлы мәні, маңызы экономиканың нарықтық шаруашылықтың негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде.
Бүгінгі ұйымдарда табыстар мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-әрекет етеді. Қосымша құн мен пайда категорияларының экономикалық мазмұн іс жүзінде бар. Табыс катергориясының қосымша құн категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды өзіне үлестіруде.
Жалпы алғанда табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерінде және оған жұмсалған қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.
Тауар айналысы сферасының салаларында өнім өткізуден түскен табыс - ақша категориясының орнына тауар айналымы категориясы пайдаланады. Тауар айналымның мәнін сатып алу сату жолымен ақшалай табыстарды тауарларға айырбастаумен байланысты болатын экономикалық қатынастар құрайды. Шетелдік практикада табыс - ақша атауының орнына көбінесе жалпы табыс атауы пайдаланылады. Алайда, бұл осы атаудың өте кең баян етілуі, жалпы табыс экономикалық категория ретінде қайта жасалған құнды немесе шаруашылық жүргізуші субьектінің таза өнімін білдіреді.
Табысты үйлестіру обьектісі ұйымның баланстық пайдасы болып табылады. Оны бөлуді табыстың бірбөлігін бюджетке төлеу деп түсінуге болады. Оның заңдылығы - салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Табысты үйлестірудің бағытын анықтау, ұйымның қарамағында қалатын, құрылым статьясын пайдалану ұйымның құзырына жатады. Ұйымдарда табысты бөлу және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Осыған қатысты арнайы корпоративтік акті де шығарылуы мүмкін. Ұйымның табысын үлестіру акционерлер жалпы жиналысының құзырына кіреді.
Табысты үлестіру ережелерін келесі түрде тұжырымдауға болады:
кіріс ұйым және салықтар мен алымдар мөлшерін бекітетін мемлекет арасында үлестіріледі;
ұйымда қалатын кірістің көлемі оның өндірістің көлемін арттыруда және өндірістік-шаруашылық және қаржылық қызметтің нәтижелерін жақсартудағы қызығушылығын төмендетпеу керек;
ұйымның басқаруында қалатын кіріс, ең алдымен, кейінгі дамуды қамтамасыз ететін жинақтауға, оның қалған бөлігі ғана тұтынуға жіберілуі керек.
Табысты үлестіру ұйымның қорлары мен резервтерін қалыптастыру үдерісін көрсетеді. Қазіргі кезде заңнама табысты үлестіру нормативтерін бекітпейді, бірақ, салық жеңілдіктерін беру тәртібі арқылы кірісті капиталдық салымдарға, қайырымдылық мақсатарға, табиғатты қорғау шараларын, әлеуметтік сипаттағы обьектілерді ұстауға және т.б. қаржыландыруға бағыттайды.
Табысты үлестірудің принциптері:
ұйымның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субьектісі ретінде мемлекет пен ұйымның арасында бөлінеді;
мемлекет алған пайданың бөлігі салық және айналым ретінде бюджетке түседі, мөлшері өзгеруі мүмкін емес;
салықтың құрамы мен алымы, оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
салықтан кейінгі ұйымның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы және щаруашылық, қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделігі кемімеуі керек;
ұйымның қарамағында қалатын табыс әуелі ұйымның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға кетеді.
Ұйымның қарауында қалатын пайда 2-ге бөлінеді:
ұйымның мүлкін көбейтуге және тұтыну процесіне қолданылатын.
тұтынуға пайдаланылатын пайда үлесін сипаттайды.
Белгілі бір табыстар мен қорлар ұйымдарда жиынтық қоғамдық өнім мен жалпы ішкі өнім құрылып, үлестірілген кезінде-ақ қалыптасады. Осылай, өнімді сатудан келетін түсімнің бір бөлігі материалдық шығындарды өтеуге және еңбекті төлеуге жіберілуі керек. Бірақ, алынған түсімнің есебінен ұйымдарда негізгі қаражат, тауарлық-материалдық құндалақтар және материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдар түрінде ақшалай қорлар шоғырланады. - - Өнімді сатудан алынған түсім есебінен алдағы шығыстар мен төлемдердің ақшалай қорлары қалыптасады, олардың құрамы бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік құжатпен және ұйымның есеп саясатымен реттеледі. Бұған қоса, ұйымның жөндеу қоры да қалыптасуы мүмкін, ол өнімнің өзіндік құнындағы негізгі өндірістік қорларды жөндеудің аса күрделі түрлеріне шығындарды біртіңдеп үлестіруге арналады.
Ұйымның қарамағында қалатын жалпы табысы әрі қарай үлестіру үшін қарастырылады. Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін мемлекеттік бюджетке және басқа да міндеттемелерді төлеуге, ал қалған бөлігін ұйымның стратегиялық мақсаттарына сәйкес бағыттау деп түсінуге болады.
Салықтардан кейін шаруашылық жүргізуші субъектінің қарамағында қалатын табыс мөлшері өндіріс көлемін арттыруға және өндірістік-шаруашылық, қаржылық, инвестициялық қызметінің жақсаруына, сонымен қатар, ұйымның қаржы қызметінің жақсаруына жетерліктей болуы керек.
Шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын табыс әуелі ұйымның әрі қарай дамуын қамтамасыз ететін қорларға, ал қалған бөлігі тек тұтыну қорларына кетеді.
Тұтыну қорларына қолданылатың табыс ұйымның мүлкін арттыру мақсатында өндірістік құралдарды, жаңа технологияларды енгізуге, сондай-ақ, қосымша еңбек ресурстарын тартуға жұмсалады. Ұйымның капиталын ұлғайтуға бағытталған табыс өндірілетін өнімнің көлемін арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге қолданылады. Сондай-ақ, табыс тек өндіріс процессіне ғана жұмсалып қана қоймай, сонымен қатар, жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге, олардың біліктілігін арттыруға, оларға қосымша сыйақылар төлеуге, басқа да әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады. Бұл, өз кезегінде, қызметкерлер тарапынан еңбекке деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді.
Жинақтау қорларына бағытталатын табыс қосымша қорларды қалыптастыруға жұмсалады. Бұл ұйымның келешекте болуы мүмкін, күтпеген шығындар мен зияндардың орнын толтыруға, қоғам өміріне өндірістен тиетін зияндарды өтеуге көмегін тигізеді.
Сонымен, тұтынуға бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланылмай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.

2.2 Ұйым рентабельділігі мен табыстылығы
Ұйымның табысын талдаған кезде оның атқаратың қызметінің нәтижесінің тиімділігін және қайтарымдылығын талдау керек. Ұйымның қаржылық қызметінің нәтижелігін сипаттайтын көрсеткіш ретінде рентабельділік көрсеткіштері қолданылады.
Рентабельділік өндіріс тиімділігін және ұйымның табыстылығын анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген ұйымның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады. Осыған байланысты ұйымның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру мақсатында, есеп жүргізу мен беру мәліметтері негізінде әр түрлі сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады. Ең алдымен рентабельділік түсінігіне тоқталайық.
Рентабельділік немесе тиімділік неміс тілінен пайдалы немесе кірісті деген ұғымды білдіреді. Бұл - ұйымның жұмыс тиімділігінің көрсеткіші. Ол пайданың негізгі өндірістік қорлар мен мөлшерленетін айналым қарысының орташа жылдық құына қатысы арқылы айқындалады. Жалпы алғанда материалдық, еңбек және ақша ресурстарының қолдануын көрсетеді. Рентабельді болып тек қана пайда әкелетін ұйымдар саналады.
Рентабельділіктің тағы бір анықтамасын келтіруге болады: рентабельділік пайданың өндіріс шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды ұйымдастыру үшін ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда қолданатын корпорацияның мүлкінің сомасына қатысын білдіретін көрсеткіш.
Ұйымның қаржылық іс-әрекетін талдау барысында рентабельділік бөлімінде талқыланатын нәтижелі көрсеткіштердің бірі тиімділікті бөлек қарастыра кетсек. Тиімділік деп - ұйымның қызметінің пайдалылығының ең басты экономикалық көрсеткішін айтамыз. Оның екі түрі бар:
ұйым тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
ұйым тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы.
Практикада ұйым қызметінің тиімділік деңгейін анықтаудың бірнеше көрсеткіші пайдаланылады:
барлық сатылған өнімнің және оның жеке түрлерін есептеу;
таза пайданы есептеу арқылы;
баланстық және таза пайданың балансы арқылы есептеу.
Ұйым қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге (жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланылған ресурстармен салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылықты немесе толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.
Ұйым активтерін пайдалану тиімділігі - берілген ұйымға қаражатттар салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды бегілердің бірі болып саналады.
Активтердің тиімділік деңгейі, ұйымдарда инвестициялық шешімдерді қабылдауда, қаржылық жоспарлауда, үйлестіруде, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды рөл атқарады. Үлгілі басқарылатын ұйым, табыстың қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша қатаң түрде бақылап отырады және сәйкесінше осы нәтижелер негізінде бөлімше басшыларына сыйақылар беріледі. Активтерге немесе жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.