Ақшаның экономикадағы рөлі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ПӘН: Ақша, несие, банктер
ТАҚЫРЫП: Ақшаның мәні және атқаратын қызметтері:
олардың ерекшеліктері мен модификациясы

Орындаған:

Тексерген: э.ғ.к., аға оқытушы

Курстық жұмыс қорғауға жіберілді
______________________

Астана 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
Ақшаның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Ақшаның атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
Несиелік ақшалардың негізгі түрлері мен олардың жіктелуі ... ... ... ... 11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің ағымдық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Ақшаның модификациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ҚР ақша жүйесінің ағымдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.1 Қазақстандағы валюталық резервтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.2 Ақша сұранысы бойынша әлеуметтік резервтер және оны бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

Кіріспе
Н.Ә.Назарбаев 2019 жылғы өз жолдауының үшінші тармағында айтып өткен: 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық заңнамасының бұзылуы жөніндегі қылмыстық жауапкершіліктің қолданылу шегін, айыппұлды өсіре отырып, 50 мың айлық есептік көрсеткішке дейін арттыруды тапсырамын. Сондай-ақ, негізгі міндеті көлеңкелі экономикамен күрес болуға тиіс Қаржы мониторингі комитетіне функцияларын бере отырып, Экономикалық тергеу қызметін қайта құру қажет. Біз қолма-қол ақшасыз экономикаға бет бұруымыз керек. Мұнда жазалаушы ғана емес, сондай-ақ бизнестің қолма-қол ақшасыз есеп айырысуын қолдау сияқты ынталандырушы құралдарға да сүйенген жөн. Үкімет үш жыл ішінде экономикадағы көлеңкелі айналымды кем дегенде 40 пайызға қысқарту үшін нақты шаралар қабылдауға тиіс [1].
Ақша - сатудағы құндылық, төлем құралы және жинақтаушы зат болып табылатын металл немесе қағаз белгілері. Олар заңды түрде барлық тауарлардың бағасын өлшеуге және көрсетуге қызмет ететін және ақша белгісімен ұсынылатын әмбебап эквиваленттік бірлікпен белгіленеді. Ақша - бұл әр елдің қаржы жүйесінің ажырамас және маңызды бөлігі. Олар рубль немесе еуро, доллар немесе фунт, франк немесе лир деп аталса да, бүгінгі күні ақша қаражаты ретінде, барлық экономикалық жүйелерде құндылықты және есеп айырысу бірлігін сақтау құралы ретінде қызмет етеді.
Әрқайсысына ақша қажет: қарапайым қызметкер және оның отбасы, немесе концентрацияның жоғары деңгейі және өндірісті орталықтандыру. Қазір Ақша емес, бақыт емес деген сөзді азырақ естиміз, бірақ көбінесе оның жалғасы ... бірақ олардың санымен естіледі, осылайша қазіргі заманғы әлемдегі осындай тұжырымның ерекше қажеттілігі мен маңыздылығын ақшаға түсіндіреді. Бүгінде әртүрлі нарықтар, биржалар, банк құрылымдары және т.с.с. ақшаға қатысты барлық нәрселерді, оларды алуға, білімдеріңіз бен тәжірибеңізді қолдануға қабілетті болуы мүмкін. Ақыр соңында, көп күш жұмсалған өздерінің табысты ақшаларын пайдаланып, бүкіл әлемді айналып өтуге деген ұзақ уақытқа ұмтылысын орындау үшін, мүмкін, өз бизнесін құрудағы алыс армандарын орындауға немесе балаға қажет балаларға, мысалы, балаларға ғана бару керек.
Ақшаның қызметі: құн өлшеуші, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау, дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы, толығырақ, сіздер осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз білетіндей, ақша болмаса айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл дегеніміз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың жүзеге аспайтындығы, болмайтындығы. Қазір экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны туғызды, ал сауда болса - адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген. Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған терең үңіліп, барлық тақырыпшаларға жеке-жеке тоқталып, ашатындай етіп, кешенді түрде қарастыру қажет. Ақша қызметінің дамуы мен перспективалары - біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, қаржы саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономистердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдібиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде - ақшаның түсінігі, ақша қызметінің эволюциясы, қызметі, оның түрлері және де ақша айналысының заңдары туралы жазылған, 1 сурет қолданылған. ІІ бөлімде - Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің ағымдық жағдайын талданады. ІІІ бөлімде - Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің жетілдіру жолдары жазылған және 3 сурет қолданылған.

АҚШАНЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ АЙНАЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Ақшаның экономикадағы рөлі

XX ғасырда мемлекетаралық экономикалық қатынастар кеңінен дамыды. Халықаралық саудада жоғары үлеске ие және басқа елдерге айтарлықтай қарыздар беретін елдің валютасы (ақша бірлігі) артықшылыққа ие. Мемлекеттер арасындағы есеп айырысулар ұлттық валютамен жүзеге асырылады, ол жаһандық төлемдер операцияларында үстем жағдайға ие. Сонымен бір мезгілде міндетті шарт деп танылады: үстем валютаның бөлігі белгілі бір алтын мөлшерін білдіреді.
Ақша ежелгі дәуірден белгілі, ол өндірістік күштердің және тауарлық қатынастардың жоғары дамуы нәтижесінде пайда болды. Өнімділік күштерінің деңгейі төмен болатын күнкөріс шикізаты үшін өнім тек қана өз тұтынуына арналды, ал артықшылықтар болса, олар басқа өнімдерге айырбасталды. Көршілес шаруашылықта өндірілген өнімдер, бірақ өздері үшін қажет емес. Бірақ алмасу баламалықты талап етеді, яғни. әртүрлі типтегі, сападағы, нысандағы және мақсаттағы тауарлардың олардың ортақ және ортақ негізін талап ететін салыстырмалылығы - тауарлардың өзіндік құны пайда болды. Алмасудың ұзақ және күрделі дамуының нәтижесінде бір тауар әмбебап эквивалент ретінде пайда болды. Оның артында екі асыл металдар - алтын мен күміс болды олар сапалы, сапалы, саналды, берік және портативті болды. Содан бері тауар әлемі екі бөлікке бөлінді: биржалық тауар және тауар әмбебап эквиваленттің рөлін атқарады, яғни, ақша Тауар биржасының дамуы мына құн түрлерін өзгерту арқылы пайда болды (1-сурет):

Шығын нысандары

Ақшалай
Жалпы
Толық (ашылған)
Қарапайым (кездейсоқ)

Асыл металдар баламалы болып табылады
Белгілі бір өнім оған қарама-қарсы өнімге өзінің құндылығын көрсетеді
Әмбебап эквиваленттің жергілікті рөлін ойнайтын тауарларды таңдау
Көптеген әлеуметтік жұмыс түрлерімен алмасады

Сурет 1 - Шығын нысандары
Ескерту - [3] әдебиеті негізінде автормен жасалған.

Осылайша, ақшаның мәні - бұл ерекше тауардың өзіндік түрі, әмбебап эквивалентінің табиғи нысаны мен функциясы.
Тауарлар бір қолдан екінші колға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз козғалыста болады.
Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл кездегі сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша сау келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді.
Біздерге ақша айналыс құралы қызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік, коммерциялык саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы кезінде орындайды. Шет елдерде мүндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен корпорациялардың және т.б. қолма-кол ақшамен есептесуіне тыйым салынбаған.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
-- тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
-- оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол)
ақшалар орындайды;
:: ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте
тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз
ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар -- ақша
белгілері орындайды.
Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен (алтын) байланысты емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын айналыс болуыменен түсіндіріледі.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да қызмет етеді. Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтатуға болады:
:: тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
-- еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
-- мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
:: банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
-- сақтандыру міндеттемелері;
:: әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары [3].
Ақша төлем құралы ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатынасты ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштык міндеттемені жазып ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретінде қызмет атқарады.

Ақшаның атқаратын қызметтері
Экономикалық санат ретінде ақшаның мәні олардың ішкі базасын білдіретін өз функцияларында көрінеді. Дамыған тауар экономикасында ақша бірнеше функцияларды орындайды: құндылық шаралары, айналым құралдары, төлем құралдары және жинақтау, сондай-ақ әлемдік ақша функциясы.
Мәнділік функциясында ақша барлық басқа тауарлардың құнын білдіру үшін материал ретінде қызмет етеді. Өйткені, тауардың құндылығын тек оның бағасымен, яғни тауардың экономикалық құндылығын білдіретін банкноттардың саны ғана жүзеге асырады. Баға көрсеткішінің функциясын іске асыру шынымен инфляциямен жүзеге асырылады. Капиталистік жағдайлар кезінде ақша тек тауар алмасуға ғана емес, ақшалай капитал ретінде әрекет ететін өнімді, тауарлық, қаржылық капиталмен алмасады. Ақшалай капитал, бір жағынан, тауар өндіруді қамтамасыз етеді, екінші жағынан, тауарлық капиталды іске асыру үшін жағдай жасайды, оның ішінде өсу. Тауарға салынған әлеуметтік қажеттілік өнімді сату кезіне дейін бір-бірімен тауарларды салыстыру арқылы анықталады. Нақтырақ айтқанда, несие ақшасының мәнін өлшеу функциясы, ең алдымен, нарықта тікелей өндірісте көрініс табады. Нарықта тауар құнының құндылығын сақтаудың нəтижесінде кейбір өзгерістер болуы мүмкін. Алтынға айырбасталмаған заманауи несиелік ақшалармен өнімнің бағасы белгілі бір монетарлық тауарға емес, барлық басқа тауарларда құндылықтың кеңейтілген түрін еске салады. Әртүрлі ақша бірліктерін пайдалана отырып, тауар-ақша операцияларын жүзеге асыру үшін рубль, доллар, марка және т.б. Бұл бөлімшелерде тауарлық құндылықтар өлшенеді және салыстырылады. Ақшаны есептеудің бұл функциясы кейде бағалар шкаласы деп аталады. Әрбір үкімет әдетте өз құндылығын белгілейді. Мәміле құндылығы ретінде ақша біртекті болып табылады, бұл мәмілелерді есепке алу және есепке алу үшін өте маңызды. Еуродағы және пфеннигтерде баға беру арқылы адамдар түрлі өнімдердің құндылықтарын дереу және оңайсыз салыстыра алады. Егер бір өнім 10 еуро болса, ал басқа 5 еуро болса, онда осы тауарлардың салыстырмалы құны анық.
1976-1978 жж. Батыс және дамушы елдерде енгізілген ақша-несие жүйесі халықаралық валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақшалай бірліктерінің алтыны мен алтынның ресми бағасын жойды[4].
Бірінші айналымнан айырмашылығы, тауар айналымының басталуына дейін ақшамен жақсы бағаланады, тауарларды өңдеу кезінде ақшаға шынымен қатысуға болады. Айналыстағы ақша ретінде тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу актілері қолданылады. Бұл делдалдық функция тікелей қосылады және төлеммен айналысады - салық төлеу, несие алу және төлеу, жалақы төлеу, жәрдемақы төлеу, коммуналдық қызметтерді төлеу. Төлем құралы ретінде ақшаның функциясы капиталистік экономикадағы несие қатынастарын дамытуға байланысты туындады. Бұл жағдайда ақшаның қозғалысы бір мезгілде тауарлардың қозғалысы болмайды. Өнеркәсіптік қоғам дамып келе жатқанда, төлем құралдары көбіне айналым қаражатын ауыстырады. Қазіргі экономикалық әдебиетте бұл екі функция әдетте бір біріктіріледі. Айналым қаражаты ретінде ақшаның құндылығы көбейіп кетуі мүмкін емес, себебі олар сауда-саттықтың бартерлік түрін қалдыруға мүмкіндік береді. Қолма-қол айырбастау айырбастауды алмастыру сатып алу актісінен сату актісін бөледі. Егер ақшасы болса, тауар сатушысы тауарды сатып алғысы келетін біреуді тауып, ақшаны алып, ол қалаған нәрсесін сатып ала алады. Бартерлік операцияларды айналым қаражаты ретінде пайдаланатын механизммен алмастыру тарату шығынын төмендетеді. Ақша айырбастау айырбастауға қарағанда әлдеқайда аз күш пен уақыт талап етеді. Айналым шығындарын азайту арқылы ақша мамандандыру мен сауда-саттықтың дамуына ықпал етті.
Айналым қаражаты ретінде жақсы жұмыс істейтін ақшаны әркім оңай қабылдайды. Кең таралған ақша өз иесіне әмбебап сатып алу қабілетімен қамтамасыз етеді, бұл өте маңызды артықшылығы. Ақшаны пайдалану сатып алынатын тауарлардың түрлері мен мөлшерін, сатып алу уақытын және орнын, сондай-ақ мәміле бойынша серіктестіктерді икемді таңдау мүмкіндігін береді. Егер жеткілікті ұзақ уақыт бойы емдеудің кейбір құралдары пайдаланылса, оның қолайлылығы тұрақты болады. Ақшаның қолайлылығы халықтың оларды пайдалануға деген ниеті мен тілегіне байланысты.
Ақшаның маңызды функциясы - жинақтау және жинақтаушы құралдардың функциясы, яғни тауарларды сатудан және табысты пайдаланудан кейін қалған активтің немесе қордың қандай да бір түрін қалыптастыруды білдіреді. Ақшалай қаражат мұнда сатып алудың күшінен кейінгі тиімді сұраныс ретінде пайда болады. Ақша бұл функцияны орындай алады, өйткені ол өте жақсы өтімділік, яғни кез келген уақытта төлем құралдарының рөлін ойнауға дайын, жинақталған, олардың номиналды құндылығын өзгертпейді. Жылдам инфляция кезеңінде, ақша жинақтау құралы ретінде жоғары өтімділікке қарамастан өзінің тартымдылығын жоғалтады. Егер күн сайын рубльге, долларға немесе еуроға дейін тауарлар аз және азырақ сатып алсаңыз, онда адамдар қымбат уақытты қолма-қол ақшамен ұстап қалғысы келеді. Белгілі болғандай, кейде гиперинфляция жағдайында жұмысшылар күн сайын, күнделікті ақшаны жұмсау үшін ақшаны төлеуді талап етеді, себебі келесі күні бағалардың бағасы көтеріледі. Гиперинфляция орын алған елдерде жергілікті валюта жинақтау құралы ретінде, сондай-ақ құн өлшемі ретінде ішінара пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда қызықты көрініс пайда болады: ұлттық банкноттар айналыстың функцияларын және бағалардың шкаласын орындайды, ал ақша қаражаттарын ұстаушылар сатып алатын неғұрлым тұрақты шетел валютасы жинақтау құралы болады.
Сыртқы серіктеске, сыртқы экономикалық байланыстарға және халықаралық несиелерге қызмет көрсетуде әлемдік ақша пайда болды. Сонымен бірге, олар әмбебап төлем құралы, әмбебап сатып алу құралы және әлеуметтік байлықты әмбебап материалдандыру ретінде бар. Бұл функция резервтік валюта деп аталуы мүмкін. Дегенмен, Батыс теориясының экономистері бұл ақшаның осы функциясының барлығына бір-бірімен байланысты емес екендігін атап өту керек, бұл олардың экономикаларына халықаралық қорларды тарту қажеттілігін мойындағысы келмейді.
Монетарлық функциялардың бастапқы талдауын қорытындылай отырып, олардың өзара әрекеттесуін және бірлігін атап өткен жөн, сондай-ақ, айырбастау және төлем құралдарының функциясы елдегі жалпы ақша массасының көлемін анықтауы керек. Жинақтау функциясының ерекшелігі - бұл мемлекеттердің ақша-кредит саясатымен тікелей байланысты. Бұл жағдайда, логикалық және тарихи жағынан, әрбір кейінгі функция алдыңғы функциялардың белгілі бір дамуын білдіреді.
Осылайша, ақша үш негізгі функцияларды орындайды. Олар құндылық, айналым және төлем құралдары, жинақтау және жинақтау құралдары ретінде қызмет етеді.

1.3 Несиелік ақшалардың негізгі түрлері мен олардың жіктелуі
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек. Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель пайда болады. Қолма-қолсыз төлем құралы - вексель болып табылады. А.А. Фелдманның айтуынша: вексель - мерзімі өткеннен кейін вексельде көрсетілге нсоманы төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада құрастырылған қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы айтылған вексельге берген анықтамасын қолдай отырып вексель - бұл белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме деп атады[5]. Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол - бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі. Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі, вексельдің мәні - тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету. Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей ай вексель сатып алушына немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк сатып алады. Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген операцияның бар болғаны 1 сағатың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25% құрайды) [5]. Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар ақша айналымын жеделдетеді. Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады. Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім. Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор. Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады. Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
:: Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
:: Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
:: Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды. Вексель - белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi. Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң "ҚР-дағы вексель айналысы туралы" (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсiнiктемелер берiлген: Жай вексель (соло) - вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген соманы белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн сипаттайтын вексель. Аудармалы вексель (тратта) - вексельде көрсетiлген соманы белгiлi бiр уақытта алғашқы вексельдi ұстауыға (ремитентке) төлеу туралы үшiншi бiр тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш нәрсемен негiзделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель. Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота ( ағыл. сөзiнде "Bank-note" аударғанда "банк билетi") - орталық банктiң айналысқа шығарған әр түрлi номиналдағы ақша бiрлiктерi[7]. Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылықтары бар:
:: мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме болса, ал банкнота - мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
:: кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және оның жеке кепiлдiгi болады, ол банкнотаны қазiргi кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi. Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және жай банкноталар. Классикалық банкнота - бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген Орталық банктiң билетi. Жай банкнота - бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк билетi. Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiр айналыста жүрген орталық банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған, сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Қазақстан Республикасында ақша жүйесінің ағымдық жағдайын талдау

2016 жылдың аяғында - 2017 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл уақытта Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығы бір АҚШ доллары үшін 240 теңге +2% шегінде сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды. 2016 қыркүйектен бастап 2017 қаңтар аралығындағы кезеңнің өзінде ҚР Ұлттық Банкінің теңгенің айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз етуге 10 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсалды. Алтын валюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 11,5%-ға төмендеді. Алайда, 2017 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал, оның ішінде Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының девальвациясы және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия ресурстары бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2016 жылғы көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт нашарлауына әкеліп соқты[6]. Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі тәсілдердің міндетті түрде өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі назарды баға тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық таргеттеуге көшу саясатын жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай ауыстыру жолдарын зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды жаңа деңгейде ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік деваоьвациялау қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын көрсетті.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2017 жылғы ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 250 теңге +4% деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық күтулерді төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қайта қалпына келтіруді және алтын валюта резевтерін сақтауды қамтамасыз етті. Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың негізгі позицияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі валюта нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2017 жылдың аяғында ұлттық валютаның нығаю үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтын валюта резевтерінің көлемін толықтыра алды. 2017 жылдың аяғында ол 25,5 млрд. АҚш долларын құрады. Бұл 2016 жылмен салыстырғанда 18,7% артық.
Экономикадағы ең төменгң әлеует Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне ақша-кредит сяасатының негізгі бағыты ретінде халықтың ұлттық валютаға деген сенімін қалпына келтіру эөнінде шаралар қабылдауды айқындауға мүмкіндік берді. ҚР Ұлттық Банкі ол үшін банктерге қысқа мерзімді теңге өтімділігін беру жөнінде шаралар қабылдады. Осы бағыт шеңберінде банктерге қайта қаржыландыру заемдары берілді, осы операуиялар бойынша кепілдікті қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесі түзетілді. Ресми қайта қаржыландыру ставкасы 12,7%-дан бұрын-соңды болмаған ең төменгі деңгей - 8,0% дейін біртіндеп төмендетілді. 2017 жылғы наурызда банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері ішкі міндеттемелер бойынша 3%-дан 2%-ға дейін және өзге міндеттемелер бойынша 4%-дан 3,5% дейін төмендетілді. Борышын қайта құрылымдау үстіндегі банктердің ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін 2017 жылғы желтоқсанда осы банктердің барлық міндеттемелрі бойынша 0% мөлшерінде ЕРТ-нің жеклеген нормативтері белгіленді.
Нәтижесінде 2017 жылдың 2-тоқсанына бастап ҚР Ұлттық Банкінің ресурстарына банктер тарапына сұраныс қысқарды. Қазақстан Республикасының экономикасындағы жоғары тәуекелдердің сақталуы және нақты сектор тарапынан кредиттік ресурстарға деген сұраныстың шектелуі, сондай-ақ банктердің несие портфелі сапасының төмен болуы кредиттік белсенділіктің өсуіне әсер етпеді. Нәтижесінде сыйақы ставкаларының төмендеуіне және банктерден тартылатын депозиттер және Қазақстан Репсубликасының Ұлттық Банкі шығаратын қысқа мерзімді ноталары бойынша мерзімдерінің ұлғаюына қарамастан банктер ҚР Ұлттық Банкінің құралдарындағы өтімділіктің едәуір көлемін жинақтады. ҚР Ұлттық Банкінің уақытша лагты ескере отырып қабылдаған шараларының тиімділігі 2018 жылы көрінетін болды.
ҚР Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша инфляция 2018 жылғы наурызда 1,1% құрады (2017 жылғы наурызда - 1,1%, 2018 жылғы ақпанда - 0,5%). Азық-түлік тауарларының бағасы 0,8% (1,4%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар - 2,1% (0,7%) және ақылы қызмет көрсету 0,4% (0,9%) өсті. Өткен айда азық-түлік тауарлары нарығында алкогольсіз сусындар 4,2%, алкогольді сусындар 3,3%, темекі өнімдері 2%, жеміс-жидек 1,7% және көкніс 1,8% балық және теңіз өнімдері 1,4%, қант 1,3% көп дәрежеде қымбаттады. Майдың және тоң майдың бағасы 2,3%, оның ішінде күнбағыс майы - 4,8%, сондай-ақ жұмыртқа - 3,5%, ұн - 1,5% төмендеді. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар тобында жуу және тазалау құралдарының бағасы 9%, жеке гигиена тауарлары - 6%, медициналық препараттар - 4,9%, тұрмысқа қажетті аспаптар - 4%, кітаптар мен газеттер - 2%-ға өсті. Бензин 1,4%, дизель отыны 0,9% қымбаттады. Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй - коммуналдық қызмет көрсету 0,3% арзандады. Бұл ретте тарату желілері бойымен тасымалданатын газ 1% электр энергиясы - 0,8%, кәріз - 0,4% арзандады. Почта қызметі 2,4%, медициналық қызмет - 1,4% қымбаттады, ал көлік қызметі 0,5%, оның ішінде теміржол көлігі - 0,4% арзандады. 2017 ақпан-наурызда инфляция 1,4% (2016 жылғы ақпан-наурызда - 2,1%) құрады. 2016 жылғы тиісті көрсеткішпен салыстырғанда 2017 2 айда инфляцияның бәсеңдеуіне осы кезең ішінде 1% өскен (2016 жылғы ақпан - 3%) азық-түлік тауарлары бағасы өсуніңі бәсеңдеуі себепші болды. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар 1,6% ( 1,4%) және ақылы қызмет көрсету - 1,6% (1,5%) қымбаттады. Бұл ретте, 2017 жылғы 15 ақпанда жүргізілген теңгенің құнсыздануына болған инфляциялық салдардың елеусіз болғандығын атап өткен жөн. Баға 2017 жылғы ақпандағы 0,5%-дан 1%-ға дейін көтерілді, бұл осы кезең үшін әдеттегі деңгей болып табылады (2017 жылғы мамырда деңгей айтарлықтай жоғары болды және инфляция 5% деңгейінде қалыптасты). Бағаның жылдық көрсетудегі өсуінің баяулау үрдісі жалғасты. 2017 жылғы наурыздаң қорытындылары бойынша жылдық көрсетуде инфляция 9% (2016 жылғы желтоқсанда - 10%) болды. Азық-түлік тауарларының бағасы - 9% (11%), азық-түлікке жатпайтын тауарлар - 6,2% (6%), ақылы қызмет көрсету бағасы - 11,7% (11,6%) өсті. 2016 жылдың екінші жартысында азық-түлік тауарлары мен шикізат тауарлары сияқты биржалық тауарларына бағаның төмендеуі, сондай-ақ экономикалық өсудің баяулауы басты инфляцияның тәуекелін әлсіретеді[12]. 2016 жылғы бірінші жартыжылдықта экономикалық өсудің төмендеуі және әлемдің нарықтарда минералдық ресурстарға және азық-түлік тауарларына бағаның жоғары болуы салдарынан инфляцияның жоғары деңгейі аясында әлемдік экономика стагфляциясының туындау қаупінің болғандығы анық.
Сонымен қатар, 2016 жылғы үшінші тоқсанда қаржылық дағдарыстың тереңдеу салдарынан экономикалық белсенділіктің төмендеуіне және бүкіл әлем бойынша сұраныстың қысқаруына, сондай-ақ әлемдік тауар нарықтарында бағаның күрт бұрылуына байланысты инфляциялық қысым әлемде жаппай төмендей бастады, бұл 2017 жылы анық байқалуы тиіс. 2017 жылғы наурызда Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері ағымдағы бағамен 8% (немес 1,6 млрд. АҚШ долл.) 20 млрд. АҚШ долл. (жыл басынан бастап өсуі - 1,4%) дейін өсті. Ішкі валюта нарығында валютаны сату және Үкіметтің сыртқы борышына қызмет көрсету бойынша операциялар Үкіметтің Ұлттық Банктегі шоттарына валютаның түсуімен, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі шетел валютасындағы корреспондеттік шоттарындағы қалдықтарының ұлғаюымен және Ұлттық қордың шетел валютасындағы активтерін Ұлттық Банктің валюта активтеріне қайта айырбастауымен бейтараптандырылады. Нәтижесінде, таза вадюта қорлары (ЕАВ) 8% (немес 1,4 млрд. АҚШ долл.) (жыл басынан ьастап өсуі - 0,4%) ұлғайды, алтынмен активтер олардың әлемдік нарықтардағы бағасының 8% өсуі нәтижесінде 8% (немес 156,4 млн. АҚШ долл.) (жыл басынан бастап өсуі - 9,6%) өсті. 2017 жылғы наурызда тұтастай алғанда елдің халықаралық резервтері (ағымдағы бағамен), Ұлттық Қордың шетел валютасындағы активтерін қосқанда (алдын ала деректер бойынша 23 млрд. АҚШ долл.) айдың басынан бастап 10%-ға 43 млрд.АҚШ долл. дейін (жыл басынан бері төмендеуі - 11%) қысқарды. Бұл ретте Ұлттық қордың Ұлттық валютадағы активтері Самұрық-Қазына ҰӘҚ және ҚазАагро ҰХ Ұлттық қордың портфеліне облигацияларды сатып алуы есебінен 627 млрд. теңгені құрайды.
2017 жылғы наурызда Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша базасының 11%-ға 2 273 1 млрд. теңгеге дейін кеңеюіне себепші болды (жыл басынан бері кеңеюі - 55%). Ақша базасының құрылымында Самұрық-Қазына ҰӘҚ-на берген ақшасы есебінен Ұлттық Банктегі коммерциялық банктердің қоршоттарындағы қалдықтар ұлғайды [12]. Сонымен қатар Самұрық Қазына ҰӘҚ-ның Ұлттық Банктегі ағымдарындағы шоттарындағы қалдықтар ұлғайды. 2017 жылғы наурызда тар ақша базасының кеңеюі (13%-ға 2 230 7 млрд. теңгеге дейін) іс жүзінде ақша базасының өзгерінңе сәйкес келеді, себебі екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттері шамалы өзгерді (4,0 млрд. теңгеге азаю). Жыл басынан бері тар ақша базасы 56%-ға кеңейді. 2017 жылғы ақпан үшін ақша массасы банк жүйесіндегі таза сыртқы, сол сияқты ішкі активтердің төмендеуі есебінен 5%-ға 6 млрд. теңгеге дейін қысқарды. 2017 жылғы ақпанда 2016 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда банк жүйесінің таза сыртқы активтерінің құрылымында Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері ұлғайды, ал банктердің таза сыртқы активтері төмендеді. Банк жүйесінің ішкі активтерінің құрылымында Үкіметке, сол сияқты экономиканың басқа да секторларына талаптар қысқарды. 2017 жылғы қаңтар үшін айналыстағы қолма-қол ақша 17%-ға (148 млрд. теңгеге) 719 млрд. теңгеге дейін қысқарды. Бұл төмендеу абсолюттік, сол сияқты салыстырмалы түрде тарихи тұрғыдан алғанда ең жоғары айлық төмендеу болып тадылады. Желтоқсанмен салыстырғанда ақпанда олардың көлемінің дәстүрлі маусымдық төмендеуімен қатар, айналыстағы қолма-қол теңгенің қысқаруына айтарлықтай себеп айырбастау пункттерінің қолма-қол шетел валютасын сатуы болды. Ағымдағы жылдың ақпанында айырбастау пункттерінің қолма-қол шетел валютасын сатуынан банктердің кассаларына қолма-қол теңгенің нетто-түсуі тарихи ең жоғары мәнге жетті - 201 млрд. теңге немес 1,9 млрд. АҚШ долл. 2016 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда өсу 35%, 2017 жылғы ақпанемн салыстырғанда - 3,2 есе болды.
Банк жүйесіндегі депозиттер 3%-ға 5 739,5 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Айналыстағы қолма-қол ақшаның қысқаруының басым қарқыны депозиттердің төмендеу қарқынымен салыстырғанда ақша массасының құрылымындағы депозиттер үлесінің 2016 жылғы желтоқсанда 89%-дан 2017 жылғы ақпанда 90%-ға дейін өсуіне себепші болды.
Ақша мультипликаторы ақша массасының қысқаруы кезінде ақша базасының едәуір кеңеюі салдарынан 2016 жылғы желтоқаснда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.