Қазақ тіліндегі мезгіл пысықтауыштар

Кіріспе

Қазақ тіліндегі сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі – пысықтауыштар өз ішінен мағынасына қарай бірнеше топтарға бөлінеді.
1. Мекен пысықтауыш (қайда, қайдан, қалай қарай)
2. Мезгіл пысықтауыш (қашан ,қашаннан, қашанға дейін)
3. Себеп пысықтауыш (неліктен, не себепті)
4. Амал (сын-қимыл) пысықтауыш (қалай, қайтіп)
5. Мақсат пысықтауыш (не үшін, қандай мақстапен)
6. Сан-мөлшер пысықтауыш (қанша рет, неше рет, нешінші рет, қаншама, қаншалық)

Соның ішінде мезгіл пысықтауышқа берілетін анықтама әр оқулықта әр түрлі. Көбіне бұл анықтамаларды жинақтап берсек, оның негізгі мазмұны мынаған саяды. «Мезгіл пысықтауыш қашан? қашаннан бері? қай кезде? қашанға шейін? т.б. сұрауларға жауап беріп, мезгіл үстеулерінен, мезгіл мәнді сөздерден және тіркестерден негізгі сөз бен кейін, соң, бұрын, шейін, таман, бойы, былай, сайын, әрі, бері, қарай сияқты септеулік шылаулардың тіркесінен болған пысықтауыштың бір түрін мезгіл пысықтауыш деп атаймыз», - дейді С. Исаев.
Сондықтан біз осы күнге дейін қалыптасып, әбден тұжырымдалған қағидалардан басқа грамматикалық заңдылықтар болмайтындай ыңғайда түсінер болсақ, онда тілдің тарихи-диалектикалық дамуын жасанды түрде мойындамаған болар едік. Жоғарыда тұжырымдалған ереже негізінен мезгіл пысықтауыштың мәні, атқаратын қызметі жан-жақты ашуға талпынған.
Мезгіл пысықтауыш қимылдың, яғни белгінің мезгілін білдіреді. Бұл мезгіл қимыл болатын (ертең), болып жатқан (бүгін), болып кеткен (кеше) уақыттарға байланысты болады және қимылдың басталғанын білдіретін (қашаннан бері), созылатын уақыты түрінде (қашанға дейін) көрсетіледі дәл немесе болжалды (ертеңдері, 30-жылдары), қатысты, белгісіз (бір күндері), болымсыз түрінде көрсетіледі. Бұл мағыналық топтарына жеке-

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тіліндегі мезгіл пысықтауыштар

1. Мезгіл пысықтауыштың анықтамасы мен ерекшелігі
2. Мезгіл пысықтауыштың жасалу жолдары мен тұлғалары
3. Мезгіл пысықтауыштың мағыналық құрылымы мен қолданысы

1. Мезгіл пысықтауыштың анықтамасы мен ерекшелігі

Қазақ тіліндегі сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің бірі – пысықтауыштар өз
ішінен мағынасына қарай бірнеше топтарға бөлінеді.
1. Мекен пысықтауыш (қайда, қайдан, қалай қарай)
2. Мезгіл пысықтауыш (қашан ,қашаннан, қашанға дейін)
3. Себеп пысықтауыш (неліктен, не себепті)
4. Амал (сын-қимыл) пысықтауыш (қалай, қайтіп)
5. Мақсат пысықтауыш (не үшін, қандай мақстапен)
6. Сан-мөлшер пысықтауыш (қанша рет, неше рет, нешінші рет, қаншама,
қаншалық)

Соның ішінде мезгіл пысықтауышқа берілетін анықтама әр оқулықта әр
түрлі. Көбіне бұл анықтамаларды жинақтап берсек, оның негізгі мазмұны
мынаған саяды. Мезгіл пысықтауыш қашан? қашаннан бері? қай кезде? қашанға
шейін? т.б. сұрауларға жауап беріп, мезгіл үстеулерінен, мезгіл мәнді
сөздерден және тіркестерден негізгі сөз бен кейін, соң, бұрын, шейін,
таман, бойы, былай, сайын, әрі, бері, қарай сияқты септеулік шылаулардың
тіркесінен болған пысықтауыштың бір түрін мезгіл пысықтауыш деп атаймыз, -
дейді С. Исаев.
Сондықтан біз осы күнге дейін қалыптасып, әбден тұжырымдалған
қағидалардан басқа грамматикалық заңдылықтар болмайтындай ыңғайда түсінер
болсақ, онда тілдің тарихи-диалектикалық дамуын жасанды түрде мойындамаған
болар едік. Жоғарыда тұжырымдалған ереже негізінен мезгіл пысықтауыштың
мәні, атқаратын қызметі жан-жақты ашуға талпынған.
Мезгіл пысықтауыш қимылдың, яғни белгінің мезгілін білдіреді. Бұл
мезгіл қимыл болатын (ертең), болып жатқан (бүгін), болып кеткен (кеше)
уақыттарға байланысты болады және қимылдың басталғанын білдіретін (қашаннан
бері), созылатын уақыты түрінде (қашанға дейін) көрсетіледі дәл немесе
болжалды (ертеңдері, 30-жылдары), қатысты, белгісіз (бір күндері), болымсыз
түрінде көрсетіледі. Бұл мағыналық топтарына жеке-жеке тоқталамыз.

2. Мезгіл пысықтауыштың жасалу жолдары мен тұлғалары

Мезгіл пысықтауыштардың жасалу жолдары мыналар:
1. Мезгіл үстеулерден жасалады. Мысалы: Бай Жиреншенің бұрын атын
естіп, бір көруге құмар болып жүр екен. (Ш.С.) Мал жазғытұры бір жұма,
күзге қарай бір жұма ащылайды екен. (Ш.С.) Ертеде ол қыдырған саудагерлер
қазақтан үш түйе алыпты. (Ш.С.)
2. Барыс және шығыс, жатыс септіктеріндегі зат есім мен заттанған
басқа сөз таптарынан мезгіл пысықтауыш жасалады. Олар қашан? қашанға дейін?
қашанға шейін? деген сұрауларға жауап береді. Мысалы: Биылғы жарыста бұл
команда белестер биігінен көрінді. Кешегі әңгімеде ол ерекше мінез-құлқымен
сезіктендірді. Кеңшілікте еркін отырып сөйлесерміз. Ол кеткеннен оралған
жоқ. Кешеден үйде жоқ. Қараңғыда жолды әрең таптық. Көргеннен таныды.
Барғасын келді.
3. Есімшелер жатыс септікте келіп мезгіл пысықтауыш болады. Мысалы:
Кейін ауылға қайтарда тап осындай сөнбейтін шам алып қайтуға серт еттім.
Осы ренжумен айна қасынан кете алмай тұрғанда ту сыртымнан бақташының
бишігі сарт ете түскендей болды. Келерінде Шегенді ерте кел. Кетерде сен
маған ескерт.
4. Бірқатар мезгілдік ұғымды білдіретін зат есімдер (кез, уақыт,
мезет, шақ, күн т. б.) атау немесе жатыс септік формасында келіп, әрі
алдына анықтауыш салып мезгіл пысықтауыш болады. Мысалы: Сол кезде тұра
келіп, біраз жер жүгіріп аласың. Бір кезде екі гранатаны құшақтай көтеріп
алып, Семен қарғып сыртқа шықты. Мұндай уақыттарда кім өжет қимылдаса сол
күшті.
5. Атау, барыс, шығыс септіктегі зат есімдер есімшелерден кейін, соң,
дейін, бойы, бері, сайын деген көмекші сөздермен бірігіп мезгіл пысықтауыш
болады. Мысалы: Күн бойы жол жүріп, шаршап келіп қатты ұйқыдан қатып
қалыппын. Менің олақтығымнан үш күннен кейін қолға түсіп қалдық. Осы күнге
дейін бағында жүретін қашанғы бала бола бересің? Ол сен келген соң кетті.
6. Зат есім мен –а, -е, -й тұлғалы көсемшелер бастауыштық-
баяндауыштық қатынаста келіп, үйірлі мезгіл пысықтауыш жасайды.
Мысалы:Базаршылар ел орынға отыра қалаға кірді. Әрі артынан айқай, әрі ит
қабырлаған ат құйрықты көтеріп елірген бойы оның ішіне қақпанына тұмсығы
тірелгенше шапты.
7. –ғалы, -гелі формалы көсемшелер мезгіл пысықтауыш жасайды. Мысалы:
Мында келгелі тек қана осы жұмыспен айналыстым. Кеткелі хабарласқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.