Терең тұлға аралық қатынастары
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
КАЗАХСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ
ЖЕНСКИЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
ХАБАРШЫ
ВЕСТНИК
ПСИХОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
СЕРИЯ ПСИХОЛОГИЯ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК КАЗАХСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЖЕНСКИЙ
ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕСТНИК
ХАБАРШЫ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛ
СЕРИЯ ПСИХОЛОГИЯ
ПСИХОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
АЛМАТЫ №6 (3)
2008
2006 жылдан бастап шығады
Шығару жиілігі – жылына 6 МАЗМҰНЫ
рет
Қазақстан Республикасының
мәдениет, ақпарат және
спорт министрлігі
Ақпарат және мұрағат
комитетінде
08.08. 2005 жылы тіркелген
№6204-Ж
БІЛІМ БЕРУ МЕН ТҰЛҒА ДАМУЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Абдраманова Д.Е. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КРЕАТИВТІ ДАМУЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 5
Әбеуова И.Ә., Нығметова Қ.Н БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫН НЫҒАЙТУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Абдраманова Д.Е., Қасымова Г.Е.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ ... ... ... . 17
Абланова Г.Е. ОСОБЕННОСТИ И МЕТОДЫ
ИЗУЧЕНИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ У
ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО ПОДРОСТКОВОГО
ВОЗРАСТА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
Ағыбаева С.Е. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢДЕГІ
ДЕВИАНТТЫ 26
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ...
Ағыбаева С.Е ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ
ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ МЕН АЛДЫН АЛУ 29
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Алибаева Р.Н. ПСИХОЛОГ МАМАННЫҢ ДАРЫНДЫ33
БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... .36
... ... ... ... ... ...
Амирбекова М.А. ГЕШТАЛЬТ ТЕРАПИЯНЫҢ 39
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
... 43
Ауталипова У.И. ПРАКТИКАЛЫҚ
ПСИХО-ЛОГТЫҢ КӘСІБИ ҚЫЗМЕТ 47
ҮЛГІСІ ... ... ... ...
Бапаева С.Т. СОЛАҚАЙЛЫҚ - БАЛАНЫ
МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУДАҒЫ ҚИЫНДЫҚ-ТАРДЫҢ 51
БІРІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .54
...
Капенова А.А Қарым-қатынастың
онтогенезде 58
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
...
Қараева Т.Н. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУДАҒЫ ОЙЫН ЖӘНЕ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ... ... ... ... ... . ... .
... ... ... ... ...
Кулымбаева А.К., Амирбекова М.А РОЛЬ
ПСИХОЛОГА В РАЗРЕШЕНИИ КОНФЛИКТА ... .
Марданова Ш.С. СПЕЦИФИКА
ПЕДАГОГИ-ЧЕСКОГО
ОБЩЕНИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Бас редактор
Ш.К. Беркімбаева
Бас редактордың орынбасары
п.ғ.д., проф. Қожахметова
К.Ж.
Редакциялық алқа
Тастемирова Л.Ө. - ф.ғ.к.,
доц.
Шерьязданова Қ.Т. -
пс.ғ.д., профессор;
Жарықбаев Қ.Б. - пс.ғ.д.
және п.ғ.д., профессор,
Аль-Фараби атындағы ҚазМУ
Абеуова И.А. - п.ғ.к.,
доцент;
Касымова Г.М. - пс.ғ.к.,
доц.;
Бапаева М.К.- пс.ғ.к.,
доцент;
Ауталипова Ұ.И. - пс.ғ.к.,
доцент.
Жауапты редактор
педагогика ғылымдарының
кандидаты, доцент
Жұмақаева Б.Д
Редактор Угланова Н.
© Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық университеті
050000, Алматы қаласы,
Әйтеке би көшесі, 99.
Тел. 233-18-32, 233-18-55
(120)
Факс 233-18-35.
Нығметова Қ.Н. ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ (Люшер тесті) ... . 63
Салғараева Г .И. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ САНА-СЕЗІМІ,
ӨЗІН-ӨЗІ 69
БАҒАЛАУЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Самбетқұлова Н.Н. МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... 74
Тойшыбекова М.К. РОЛЬ ЭТНИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ ПРОШЛОГО В РАБОТЕ С
ДОШКОЛЬНИКАМИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
Тоқтағұлова Г.Б. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ОЙЫННЫҢ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 79
Түебақова Н.А. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .8 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Угланова Н.Ш. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ АГРЕССИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
Ысқақ Г.Т.АГРЕССИЯ ЖӘНЕ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ 90
П С И Х О Л О Г И Я Н Ы Ң Б Ү Г І Н І М Е Н Б О Л А Ш А Ғ Ы
Акажанова А.Т. КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ПРЕСТУПНО-ГО
ПОВЕДЕНИЯ В ЦЕЛЯХ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ
НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ В ПЕНИТЕНЦИАРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ ... ... ... 95
Бапаева М.К ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫП-ТАСТЫРУҒА
МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 98
Бапаева С.Т. БАСҚАРУ ПРОЦЕСІНДЕ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 103
Ибашова С.С КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАН БАЛАЛАРДЫ ЕСІРТКІГЕ
БЕЙІМДЕЙТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК 104
ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ...
Қайырова Ж.А ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕГІ МЕТАФОРИЗАЦИЯ 120
Касымова Г.М., Агибаева Г.Е. МУЗЫКОТЕРАПИЯ В МЕЖЛИЧНОСТНОМ
ОБЩЕНИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 123
Құрбанова И. ЗАҢГЕР МЕН ПСИХОЛОГ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОЦЕСТЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН СИПАТЫ 127
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Наукенова С.С. ОБЛАСТИ И ГРАНИЦЫ МУЗЫКАЛЬНОЙ ПСИХОЛОГИИ И
ТОНПСИХОЛОГИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 132
Оспанова Ш.Т. ОСНОВНЫЕ ПОДХОДЫ 135
ГЕШТАЛЬТТЕРАПИИ ... ... ... ... ... ... ...
Чистов В.В. НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ И ФОЛЬКЛОР КАК ОТРАЖЕНИЕ
ЭТНИЧЕСКОЙ 138
САМОБЫТНОСТИ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Ысқақ Г.Т Т АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІН 142
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
М А Г И С Т Р А Т У РА
Баймырзаева Ж., Бапаева М.Қ ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ҚИЫН
ЖЕТКІНШЕКТЕРДІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫН 145
ЖҮЙЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
Боканова А.М., Әбеуова И.Ә. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ДЕВИАНТТЫ
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Умбеткалиева С.У., Ермекбаева Л.К.ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ЛИЧНОСТИ В ПОЖИЛОМ ВОЗРАСТЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 139
Омарбекова М.К .АРНАЙЫ МЕКЕМЕДЕГІ БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Тлеукенова Ж.С. ОЙЫН ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 46
... ... ... ... ... ...
Б І Л І М Б Е Р У М Е Н Т Ұ Л Ғ А Д А М У Ы Н Ы Ң Ө З Е К Т І
М Ә С Е Л Е Л Е Р І
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КРЕАТИВТІ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Абдраманова Д.Е.психология магистрі, оқытушы
(Алматы қ., Қазмемқызпу)
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық білім алушыларға өз таланттарын
және шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Бұл позициялар Отандық мектептердің гуманистік даму тенденциясына
сәйкес келеді. Білім алушылардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар
болып, оларды үздіксіз дамытып арттырулары қажет. Ұжымдық немесе жеке оқу
түрі болсын бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту өзекті мәселе.
Негізгі құндылықтарды білмей, балалар жалған, күмәнды құндылықтарды тез
қабылдайды. Білім берудің негізгі мақсаты өсіп келе жатқан ұрпақты
болашаққа дайындау болып табылады. Шығармашылық – бұл осы мақсатты тиімді
іске асырушы жол.
Шығармашылық – дамудың көрсеткіші креативтілік болып табылады.
Психологиялық зерттеулерде креативтілік ұғымы индивидтің жеке және ақыл-ой
ерекшеліктерін, мәселелерді дербес шеше алуға қабілеті бір тума ойлардың
туындауы және оларды шеше білу кешенімен түсіндіріледі.
Креативтілікті индивидтің жеке және тұлғалық ерекшеліктерімен көптеген
тұлғаларға тән үрдіс және кешен деп қарастыру қажет.
Бастауыш сыныптық кезеңдегі балаларға талант бастапқы кезеңнен – ақ
тән. Оқудың алғашқы кезеңі әсемдікке баулудың маңызды уақыты. Көркем өнер
бұл жерде эстетикалық және мінез-құлықты тәрбиелеудің құрал рөлінде болады.
Көркем өнер бала ішкі әлемінде мінез –құлық және эстетикалық тәрбиені
қалыптастырудың жан-жақты құралы. Көркем өнер адамзаттың жеке қасиеттерінде
оның рухани әлемін қалыптастырудың құралы болып табылады.
Қазіргі ғылыми зерттеулер тұлғада шығармашылық дамыту бұл жалпы дамуға
қайталанбас ықпал беретінін дәлелдейді: эмоциялық сферасы қалыптасады,
ойлауы жетіледі, әсемдікке, өнерде және өмірде бала сезімтал бола бастайды.
Сабақтағы шығармашылық тапсырмалар тұлғаның жалпы шығармашылығының дамуына,
бұл өз кезеңінде қайырымдылықты, қиялды, образдық – ассосиациялық ойлауды,
есті белсендіріп, байқампаздықты, интуицияны тәрбиелеп, баланың ішкі әлемін
қалыптасуына себепші болады.
Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер және олардың дамуы адамзаттың
мәңгі мәселелерінің бір қатарына жатады. Ғылыми білімдердің даму тарихында
бұл мәселе әртүрлі мектептердің және бағыттардың зерттеушілерінің назарын
өзіне аударып келеді. Ерте кезде – ақ философтар шығармашылық феноменды
аңғаруға және адам дамуына ықпалы қаншалықты екенін анықтауға ұмтылды (
Платон, Аристотель, Ф.Аквинский, И.Кант). Орыс философиясында шығармашылық
зор түсініктердің бірі екендігін мойындайды (В.С.Соловьев, В.Н.Лосский,
И.А.Бердяев).
Психология ғылымындағы креативтілікке арналған талдаулар (анализдер)
жеткілікті түрде қарама-қайшылықты суреттейді бірақ креативтілік ұғымы
ғылыми айналымға механизмдерді және адамның шығармашылық әрекетінің
заңдылықтарын зерттеуші термин ретінде енген. Көптеген авторларда
креативтілік түсінігінің мәніне жақын келетін шығармашылық қабілеттер,
шығармашылық белсенділік; синоним ретінде жиі қолданылады.
Сонымен, Дж.Гилфорд, П.Порренс, К.Роджерс, Э.Фром, Э.Д.Телегина және
В.А.Терехов креативтілік деп адамның ойлау таптаурындарының тәсілдерінен
бас тартып және мәселені шешудің әртүрлі тәсілдерін табу, тануға және
таңқалуға қабілеттілік жаңаны ашуға ұмтылу, дербестілік және белсенділік
деп түсінеді. В.Н.Козленко, Г.В.Ожиганова және А.В.Гаврилин креактивтілікті
жеке тұлғаның ақиқаттағы қажеттіліктерін ізденістік қайта жасау қатынасы
деп қарастырады. Ізденістік қайта жасау белсенділігі қоршаған ортамен
белсенді әрекеттесу кезінде көрінеді. Р.Стернберг және Любата креактивтілік
өмірге қатынас, қабілеттілік және танымдық сфералар ғана емес, сонымен
қатар өмірлік ұстаным дейді. С.Ю.Канн креативтілікті шығармашылық
потенциялының шығармашылық құрылымы және жеке тұлғаның интегралды сапасы
болып табылатын, құрамалы білім деп атайды. У.В.Кола және М.И.Фидельман
креактивтілікті жеке тұлғаның шығармашылық потенциялын құрайшы ой комплексі
және жеке ерекшеліктері деп қарастырады.; Н.С.Лейтес және М.А.Холодная
ерекше ақыл құрылымы; В.Н.Дружинин жалпы қабілеттердің бірі –қиялмен
фантазияны қатыстыра отырып қайта жасау.
Сол себептен бүгінгі таңда креативтіліке арналған нақты қалыптасқан
анықтама жоқ.
Кереативтіліктің көп және әртүрлі анықтамалары, креактивтілік құрылымын
қарастыруға ықпал етеді (Р.Милгрэм, Н.В.Хазратова, В.С.Юркейевич,
В.С.Шубинский және т.б.). Ғылыми әдебиеттерді қарау арқылы креактивтіліктің
мазмұнын аштық: жеке тұлғаның нақты ерешеліктері және ақыл ойдың нақты
сипаттамасы (И.Ветлугина,Л.Б.Ермолаева, Томина, В.Н.Дунчев, В.Н.Козленко,
А.Н.Лук, Я.А.Понамарев, П.А. Процеский, F.Barron, D.Simonton, C.W.Toylor,
E.P. Torrens және т.б.).
Жеке тұлғаның накты ерекшеліктеріне зерттеушілер ең алдымен: табиғи
талапты, акыл-ой және ерекше белгілері, жас ерекшелік сипаттамасын,
әлеуметтік ортаның ықпалын, ең маңызды орынға мативациялық аспекті
жатқызды. (Д.Б. Богоявленская,А.М. Матюшкин, Л.И.Новикова, Я.А.Пономарёв,
Р.Стренберг, Э.Д. Телегина, В.С. Терехов): танымдық қажеттіліктер, қайта-
жасау белсенділік мативі, жетістікке жетуге ұмтылыс, белгілі бір әрекетке
мотивацияның жоғарғы деңгейі.
Ақыл-ой сипаттамасы да креативтілік құрамына кіреді,ойдың инициативасын
оқиды,шығармашылық ойлау,қабылдау жане қиял.
Осыған байланысты, ғылыми әдебиеттердің негізіне сүйене отырып мынандай
қорытынды жасаймыз: креактивтілік бұл жеке тұлғаның сипаттамасы, күрделі
шексіз білім. Креативтілік құрамын шығармашылық үрдістің іске асуына ыкпал
етуші, әр түрлі қабілеттер жиынтығы анықтайды. Шығармашылықта көп көрінетін
қабілеттерді бөлу үшін, және оның іске асуына көптеген деңгейлермен
байланыстыру үшін, біз шығармашылық үрдістің құрамымен сипаттамасының
концепциясын қарастырамыз (С.М.Василевский, А.Кистлер, А.Н.Лук, Т.Рибо,
Р.Л.Солсо, Г.Уоллас, П.Ш. Якобсон, Дж.Гетцельс, Я.А.Пономорев,
В.С.Шубинский).
Зерттелген шығармашылық үрдістің құрылымын қарастыра келе: шығармашылық
үрдісінің динамикасында фаза немесе деңгейлерді бөлуге болады.
Басқаша айтқанда креактивтілік мазмұнын құрушы шығармашылық
қабілеттілік үрдісі жүйелі түрде маңызды, осыған қарамастан бір тұтас жүйе
болып қалады.
Шығармашылық үрдіс динамикасын мазмұнды талдау негізінде, біз
шығармашылық үрдіс қабілеттерін қамтамасыз ететін жалпы немесе жан жақты,
яғни нақты бір әрекет ерекшеліктеріне тәуелді еместігін бөліп көрсеттік.
Бұл: қатынастық (креативтілік құрамында), зерттеушілік және әрі қарай өзін
дамытуға жеке тұлға креативтілігінің әлеуметтік аспектісі анықталады. Әр
түрлі әлеуметтік зерттеулерді қарастыра отырып (А.В.Мудрик, В.В.Шаронов,
М.М.Бахтин) сәтті әлеуметтіндіруді шығармашылық үрдісі; Жеке тұлға адамның
шығармашыл өмірінің өнімі әлеуметтенудің субъектісі екендігін анықтауға
мүмкіндік береді. Мұндай контексте креактивтілік зерттеледі: біріншіден,
жеке тұлға қасиеттері ретінде әлеуметтік үрдісте қалыптасушы;
Екіншіден жан- жақты қабілеттер жүйесі, адам өмірлік шығармашылық
үрдісінде қолданады, яғни әлеуметтенудің сәтті факторы ретінде шығармашылық
жеке тұлға бақыт табатын адам мұқтаждықтары өмір сүріп жатқанын шын
мәнінде түсінетін деп бір тұтас ынтымақтастықпен педагогтар құптайды,
оқушылардың креактивтілігін тиімді қалыптастыратын педагогикалық
жағдайларды іздестіріп оларды талаптандырады (А.В.Гаврилин, Н.И.Новикова,
Л.А.Смывина, Л.П.Стрелкова, А.С. Чернышев, В.А. Ясвин, И.В.Ермакова,
Е.Е.Кравцова, Ю.А.Лунев, В.А.Петровский).
Педагогикалық зерттеулердің көпшілігі креактивтілікті зерттеуге
арналған, креактивтіліктің қалыптасуы қазіргі ғылыммен дәлелденген
педагогикалық жағдайлардың бір қатары бөлінген. Бұл: диалогтық
әрекеттестілік, әлеуметтік нығаю, креактивтілік тәртіптің үлгісі эмоциялық
жағдайларды тудыру, заттық тәртіп белгілеу,заттық-ақпараттық арту.
Қорытындылай келе, креактивтілік ұғымын шығармашылық, креативтілік,
шығармашылық әрекет, шығармашылық белсенділік және ары қарай зерттеу
мақсатында олардың әр қайсысын түсіндіру.
Шығармашылық - белгілі бір ерекшелігі бар, және материалдық немесе
рухани аймақта объективті немесе субъективті жаңа нәрсе жасап шығаруға
келтіру үрдісі.
Креативтілік - бұл жеке тұлғаның интегральді мінездемесі, жан-жақты
қабілеттер жүйесі, шығармашылық әрекеттің орындалуын қамтамасыз ету және
жеке тұлғаның өмірлік шығармашылық үрдісінің ескертілуі.
Шығармашылық әрекет - нәтижесінде креактивтілік қалыптасып маңыздалатын
адам белсенділігінің ерекше формасы.
Шығармашылық белсенділік - коршаған ортамен әрекеттестік негізінде
өзіндік шығарушылық және дамытушылық.
Көптеген зерттеушілердің жұмыстарында көрсетілгендей баланың психикалық
дамуында бейнелеу әрекетінің маңыздылығын қарастыру
(А.В. Запорожец, В.С. Мухина, Т.В. Назарова, Р. Арнхейм, Д.Н.
Узнардзе, В.А. Леквин, С.А. Рожкова), педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде бейнелеу әрекетіне берілген оның ерекшелігіне, міндеттеріне
функциялары және әдістерінің нақты анықтамаларын таба алмадық.
Бұл қатынаста Т.С. Комарованың берген анықтамасы маңыздырақ: бейнелеу
әрекеті – бұл өмірден алатын әсерлердің кескініне ғана бағытталмаған,
сонымен қатар бейнелеушіге өз қатынасынан мәнерін жеткізуші көркем –
шығармашыл әрекет. Басқа көптеген авторлардың түсінігі бойынша бейнелеу
әркеті сурет салу, көркем – бейнелеу өнерімен айналысу, өнімді
әрекет сияқты аналогты ұғымдармен жиі алмастырылады. Кез – келген
әрекеттің құрылымдық компоненттері міндетті түрде мақсат тәсілдер нәтиже
үрдістің өзі болып табылады. Егер сурет салуды осы тұрғыда қарастырсақ,
(әрекет ретіндегі) оның мақсаты:
Жазықтық, яғни суреттің кескінін алу.
Көркем – бейнелеу өнері сабағының мақсатыда көркем образдық
тәсілдерімен бейнелеу өнерін жүзеге асыру. Мұндай жағдайда бейнелеу
әрекеті ұғымы, бірінші жағдайда дәлелсіз тартылады, мақсаты шектеледі, ал
екіншіден – тәсіл. Берілген дәйектемені мақұлдап ойды тұжырымды етіп айтып
бейнелеу әрекетін анықтап, оның ерекшелігін, мақсат тәсілдерін анықтау үшін
біз ойлап тапқыштық күрделі мағыналы сөзге этимологиялық талдау жасадық.
Этимологиялық талдау негізінде келесі анықтамалар қалыптасты: бейнелеу
әрекеті – бұл адамның өзінің түйсіну, қабылдау, ойлау, пікір, эмоция
(сезім) және айналасындағы әлемнің санада қалыптасқан субъективті образ
элементтері, нәтижесінде осы ішкі образдар кеңістіктегі модельдер туындысы
болады.
Кеңістікте образ моделін жасау кезінде түйсіну сезім органдарының
барлығы қатысады. Адамның айқынды нәтижеге қол жеткізуі мазмұнды тәсілдерді
жүйелі түрде қолдана білулері керек.
Бұл жерде таңбалы жүйелер, қатынас тәсілдері, сонымен қатар
практикаклық әрекеттер мазмұнды тәсілдер ретінде қолданылады.
Бейнелеу әрекеті теориялық тұрғыдан қорытындылай келе, шығармашылық
әрекеттің бірі ретінде (яғни креактивтіліктің дамуы) сонымен қатар олардың
ерекшеліктерін дәлелдеп және анықтау аспектілері оқушылардың бойында
креактивтілікті қалыптастыру мақсатында бейнелеу өнерін оқыту төмендегідей
құрылады:
1. Мінездемелік және жеке ерекшеліктерін анықтау:
- тума талабын, жеке ерекшеліктерінің, интуициясының потенциялын
анықтау;
- белсенлік, эмоциялық, көпшілдік, позитивтілік, бірге ізденушілік және
т.б. мотивтермен бағыттарды қалыптастыру.
2. Сезімділік танымын қалыптастыру:
- түйсіну мүшелерін байыту мақсатында сезім мүшелерін дамыту: көру,
сипап – сезу, дәм сезу мүшесі, иіс сезу, есту.
- қабылдау, перцепцияны дамыту. Жеке белгілерін ажырата білу, елестету,
ақпараттық – мазмұнды объектіні, образды қалыптастыру.
3. Шығармашылық ойлауды дамыту: аналитикалық, синтетикалық,
қорытындылай білуге қабілеттілік.
4. Мәнерлілік тәсілін байыту.
- ішкіні сыртқа шығару қабілетін қалыптастыру;
- қарым – қатынастық қабілеттерін қалыптастыру; ақпаратты кодпен
хабарлай білу қабілеттерін дамыту.
5. Көркем – бейнелеу өнерін техниканың көмегімен қолдануға үйрету.
- шындық тұрғысындағы суреттерді салуға үйрету. Заттың өзіне қарап
суретін салу негізі болып табылады (байқау қабілеттерін дамыту және параққа
түсіре білу: пропорция, бөлшектер, қоңыр түске түскен ақ дақтарды,
рефлекстар және т.б.).
Мұндай жақындауды эстетикалық сезгіштікті және жеке тұлғаның
шығармашылық бағытын қалыптастыру деп атауға болады, бейнелеу өнері
педагогикалық әдістің бірі болып табылатын өмірдің шығармашылық стилін
қалыптастыру.
Жеке тұлғаның шығармашлық қабілетін бейнелеу өнерін оқыта отырып
қалыптастырумен көптеген педагогтар айналысқан (Л.А. Баншлов, А. Будза,
Н.Н. Волков, М.В. Гросул, С.С. Зорин және көптеген т.б.). Педагогикалық
тәжірибені талдау және жүйелеу нәтижелерінде, жалпы шығармашылық
қабілеттердің, қазіргі мектеп жағдайларында қалыптасудың жалпы стратегиясы
анықталды.
Сонымен қатар бейнелеу әрекетін креактивтілікті қалыптастыру тәсілі
ретінде негізгі қолданылатын механизмдер бөлінген: барлық қоршаған әлемдегі
табиғатпен танысу, жаттығу, сезім мүшелерінің толық жетілдіру, адам
әрекетінің көркем және ғылыми – техникалық жақтарын интеграциялау;
креативтілік үлгілерін демонстрациялау.
Жалпы білім беру мектептерінде сабақ беру мәселелері жалпы білім беру
жүйесінде оқушылардың креактивтілігінің қалыптастырудың сабақта жүзеге
асырылмаған себептері зерттелді.
Педагогтар әрдайым жалпы білім берудегі өнердің мақсатын және орнын
өзгерту керектігін түсінген (В.Ж. Литтлджонс, Я.А.Башилов, И.В.Киреенко,
В.С.Щербаков, В.А. Сухомлинский және т.б.). Бүгінгі сұрақ: Қалай оқыту
керек? мәселесін педагогтар белсенді қарастыруда (Т.Копцева, М.Толовина,
В.Золотников, С.Шаповал және басқалары).
Зерттеушілер (С.Д.Левин, Н.С.Лейтес, Ю.А.Полуянов және т.б.) жалпы
білім беру мектептеріндегі сабақ беру тәсілдері өнімді емес екендігін
көрсетеді. Педагогикалық тәжірибесі көп бола тұра, тиімді әдістер және
қазіргі жалпы білім беру мектептерінде бағдарламалы регламентке төсіліп
сонымен қатар тиімді болатын мақсатты бағыттар жоқ. Айқын емес мақсаттар
бағыттың болмауы сабаққа нем құрайлы қараудан екінші деңгейдегі, маңызды
емес, қосымша деген себептерден туындайды.
Көптеген оқушылар оқу – тәрбиелік үрдісті қабілеттерді дамыту деп
қарастырмайды; болашақ мұғалімдердің мектептегі міндеттері сурет салуға
үйрету деп қана түсінеді.
Қорытындылай келе, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік,
өнертану әдебиеттерін талдау, балалардың креативтілігін дамыту, қазіргі
педагогикалық тәжірибеде маңызды өзекті міндет болып табылатындығын
көрсетті. Баланың шығармашылық дамуы өнермен және мектептегі сабақтармен
тығыз байланыста болады. Дәл сабақтар балалардың әртүрлі шығармашылық
іскерліктерін қабылдауда, шығармада, суырып салып айтуда, ойлануда дамытуға
көмектеседі.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Винаградов Л.В. Методическое пособие для учителя М.:Ассоциация
педагогов – Учебно- методический центр.2000-97с.
2. Горюнова Л. Развитие ребенка как его жизнетвочество. Искусство в
школе. 2003. №1.
3. Гуревич К. Лабиринты развития таланта Искусство в школе.
2003.№1.
4. Давыдов В.В. Психологические проблемы процесса обучения младших
школьников. Хрестоматия по возрастной и педагогической
психологии.: Просвещение, 2001.
5. Дифференцированный подход в обучении творческой деятельности
учащихся младших классов. Вест.инта развития образования и
воститания подрастающего покаления.- 2001. – С.222-225 (в соавт.
с Ю.В.Гутровой).
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш сынып оқушыларының креативті дамуының теориялық
негіздері қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются теоретические основы креативного развития
детей младшего школьного возраста.
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫН НЫҒАЙТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Әбеуова И.Ә. психология ғ.к., доцент,
Нығметова Қ.Н аға оқытушы (Қазқызмемпу)
Сыртқы ортаның биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы
қолайсыз әсерлері нәтижесінде қалыптасқан психикалық күйлер: шаршау, қалғып
жүру, үнемі қауіптену, тарығу, жан күйзелісі, көңілдің бұзылуы, фрустрация
түрінде болады.
Арал өңірі аймағындағы экологиялық қолайсыз жағдайда өмір сүріп жатқан
тұрғындарда жоғарыда аталған барлық күйлер байқалуы мүмкін. Қорқыныш пен
үрейдің бастамасы, жан күйзелістері, эмоциональды ширыққан сезім қалпы,
сабырзызданудан басталады. Бұған - адамдардың психоәлеуметтік және
психоэмоционалды торығуын ауыр экономикалық дағдарысты қосу керек.
Созылмалы дистресс тек тұрмыс, өндіріс мәселелері, әлеуметтік жағдайлар мен
медициналық көмектің аздығы нәтижесіне ғана емес, сонымен қатар, қазіргі
және болашақта өмір сүретін ұрпақ денсаулығының төмендеп кету мүмкіндігі
туралы күдіктің күштілігінен де пайда болады.
Сондықтан, Аралдағы сияқты апаттар өзінің алапат экономикалық шығыны
жағынан да, миллиондаған адамдардың психикасына зақым әкелуі себепті де,
ірі экологиялық апаттар қатарынан саналады.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы анықтағандай (БДҰ)–шын
мәніндегі денсаулық – дене, психикалық және әлеуметтік үйлесімділік болып
табылады.
Адамның өмірінің барлық аспектілеріндегі әлеуметтік, дене,эмоциялық,
рухани және ақыл-ой жетістіктерінің үйлесімі ғана өмірінің шын мәнісі
болып табылады. Денсаулық пен үйлесімділікке ұмтылса, бұлардың ешқайсысын
да шеттетпеу керек.
Сонымен денсаулық: дене саулығы, жан саулығы, психикалық және
психологиялық, әлеуметтік саулық болып бөлінеді.
Дене саулығы — бұл организмдегі функциялардың өзіндік айналымының
жеткілікті болуы, физиологиялық процестердің үйлесімі және сыртқы ортаның
түрлі факторларына барынша бейімделгіштік күйлері.
Жан (психикалық) саулығы- тек дене гигиенасы ғана емес, сонымен бірге
психогигиена, руханилықтың өзіндік тәрбиесін, адами тұрғыдағы ұстанымды,
сана тазалығын да қамтиды. Психикалық саулыққа жету жолы - интегралды
тұлғаға жету жолы. Психикалық саулық - психиканы жаттықтыру, психикалық
процестерді дамыту (ес, зейін, қиялдау және т.б.), ақыл-ой мен сезімді
тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Әлеуметтік саулық әлеуметтік белсенділікпен, адамның қоршаған әлемге
деген белсенділігімен байланысты.
Саулықтың басты белгілері:
- зақымданушы факторлар әрекетіне тұрақтылық;
- орташа статистикалық норма деңгейіне сай өсу мен даму көрсеткіштері;
- орташа статистикалық норма деңгейіне сай организмнің функционалды қалпы;
- организмнің резервтік мүмкіндіктерінің болуы;
- нақты бір аурудың, не дамуында кемістігінің болуы;
- моральді еріктік және құндылықты- мотивациялық бағдарларының жоғары
деңгейі.
Денсаулық сақтаудың дүниежүзілік ұйымының анықтамасына сәйкес,
денсаулық бұл тек аурулардың немесе жарымжандық ақаулықтың болмауы ғана
емес, сонымен қатар толық дене күші мен психиканың және әлеуметтік
жағдайдың жақсы болуы.
Жағдайдың жақсы болуы адам өмірінің барлық аспектілеріне қатысты:
өмірдің әлеуметтік, физикалық, интеллектуалдық, эмоциональдық және рухани
элементінің үйлесімділігі қажет. Егер денсаулық пен жақсы жағдайда
ұмтылатын болсақ, онда олардың бірде біреуіне немқұрайлы қарамауымыз керек.
Соңғы жылдарда әрбір адам өзінің денсаулығын жақсарту үшін қандай да
бір амал жасайтын болғандықтан, осы мәселеге деген қызығушылық танытуда.
Денсаулықты сыртқы ортаның өзгерістеріне тәуелді, бүкіл өмір
барысындағы ағзаның жеке даму үрдісінде қарастыру керек. Дененің
саулығымен аурудың арасындағы адам ауру емес, бірақ, дені де сау емес,
аралық “үшіншік үйі” болады. В.П.Петленко бұл күйді “ауруалды” немесе
“ақуалдылық” күйі деп атайды. Ақаулық алды - бұл ағзаның қалыпты қызмет
етуінің шекаралық күйі. Жер бетінде өмір сүріп жатқан барлық адамдардың
жартысынан көбі осы күйде болады. Оларға: өздерін зиянды химиялық
заттардың әсеріне ұшыратып жүргендер, орнымен дұрыс тамақтанбайтындар,
ішімдік заттарды үнемі пайдаланушылар, темекі шегетіндер, түнгі уақыттарда
жұмыс жасайтындар, экологиялық орын ауыстырушылыққа ұшыраған адамдар
жатады.
В.П.Петленконың пікірінше, осындай күйдегі адам өз табиғатындағы
психофизикалық мүмкіндіктің тек жартысын ғана меңгереді. Осындай күйлерді
зерттеу - психология, педагогика, валеология және медицина ғылымдарының
міндеттері болып табылады.
Адамның денсаулығы- бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын
жағдайларда жасына және жынысына сәйкес келетін физикалық және психикалық
тұрақтылықты сақтау қабілеттілігі. Табиғат адам ағзасының туғаннан
тұрақтылықтың үлкен қорымен өмір сүру мен өзін-өзі реттеуге деген
қабілеттілікпен қамтамасыз еткен: оның өмір сүру (тұрмыс) қалпына тәуелді
болады. Егер шартты түрде денсаулық деңгейін 100 % деп алсақ, онда 20 %
тұқымқуалаушылық факторларға, 20 % сыртқы орта (экология) факторларына, 10
% медицина, 50 % адамның өзіне, оның өмір сүру қалпына тәуелді болады.
Өмір сүру қалпы – бұл адамның өз-өзімен және сыртқы орта факторларымен
өзара қарым-қатынасының жүйесі. Сыртқы орта факторларына: химиялық,
физикалық, биологиялық,психологиялық әсерлер жатады. Адамның өмір сүру
қалпы жынысқа, жасқа, денсаулық күйіне, өмір сүру жағдайына, экологиялық
жағдайға, пайдалы әдеттердің болуына және зиянды әдеттердің болмауына
тәуелді.
Салауатты өмір сүру салтының негізгі құрамдас бөліктері үш мәдениеттен
тұрады: тамақтану мәдениеті, қозғалыс мәдениеті және эмоциялар мәдениеті.
Психологиядағы нақты жеке тұлғаның салауатты өмір сүруінің мүмкіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі факторлары: рефлекцияға деген қабілеттілік,
тіршілік ету ортасының жағдайы, еңбек ету мен дем алудың дұрыс тәртібі
болып табылады.
Рефлекция – бұл өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану, өз әрекеттерін
ойластыру қабілеті. Пайдалы әрекеттер мен гигиеналық дағдылар саналы
түрде түсінілген жағдайда жақсы бекітіледі. Салауатты өмір сүру салты
адамның ерік күшін жұмсауын, өз істерін ұғынуын, оның салдарын жеке өзі
үшін де, сондай-ақ басқа адамдар үшін де болжауын талап етеді. Нақты
өмір сүріп жатқан буынның денсаулығына болашақ келер ұрпақтың денсаулығы
мен бақыты тәуелді.
Денсаулыққа әсер ететін кеңістік – бұл климаттық аймақ пен баспана.
Дені сау адамда жаңа климаттық жағдайға тез бейімделуге мүмкіндік беретін
орнын толтырушы механизмдері болады. Баспана микроклиматтының да өз
көрсеткіштері болады: температура, ылғалдылық, оттегі мен көмірқышқыл
газының концентрациясы тұрғын үй көлемінің шамасы және т.б.
Еңбек пен демалудың саналы тәртібі, негізінен адам өмірі еңбек пен
демалыстың кезектесуімен өтетін болғандықтан, салауатты өмір салтының
маңызды факторы. Еңбек, ақыл-ой және дене еңбегі болып бөлінеді. Демалыс
белсенді және енжар болып бөлінеді.
Осылайша, егер жеке тұлға өзіне және кеңістікке қатысты қауіпті
формадағы агрессивтілік танытпай, психикалық және денсаулыққа қолайлы
жағдайда белсенді өмір сүретін болса, онда оны дені сау деп есептеуге
болады.
В.А.Сухомлинский ХХ ғ. 70 ж. бас кезінде педагогикалық жұртшылықты
баланың үйлесімді дамуында бәрі де өзара байланысты екендігін айтқан
болатын. Ол: “Денсаулық балаға қандай үй тапсырмасы берілетіндігінде де,
оларды қашан орындайтындығына да тәуелді. Үйдегі өз бетінше саналы еңбек
етудің эмоциялық бояуы маңызды роль атқарады. Егер бала кітапты оқуға
көңілсіз болса, онда бұл оның тек рухани күшін тудырып қана қоймайды,
сондай-ақ, ішкі ағзалардың өзара әрекетінің күрделі жүйесіне де жағымсыз
әсер етеді. Мен баланың сабаққа деген жақтырмаушылық жағдайында ас қорытуы
бұзылып, асқазан және ішек жолы аурулары туындаған бірнеше жағдайларды
білемін” – деп жазды В.А.Сухомлинский. Балалық кезең ортаның әсеріне деген
үлкен сезімталдықпен сипатталады және осындай қосымша факторлардың кейбір
балаларды жүйкелік-психикалық бұзылыстарға ерекше бейім қылатындығы аталып
көрсетіледі. Балалар мен жасөспірімдер неврозының патогенезінің дамып келе
жатқан жеке тұлғаның қатынастар жүйесінің деформациясы жататындығы
бекітілген факт болып есептеледі. Бұл оны неврозды дамуға әкелетін
(В.Н.Мясищевтің невроздар қағидасының шеңберінде) біртұтас жүйені
құрайтын жеке тұлғаның аса маңызды қатынастарының бұзылысы ретінде
түсініледі.
Қазақстан бүгінгі таңда өтпелі кезеңде тұр, оның экономикалық, саяси
және әлеуметтік құрылымы әлі де болса тұрақты емес. Бұның айқын дәлелі
қоғамның бөлек топтарға бөлінуі, ал әрбір қоғамдағы топтың өзінің салауатты
өмір сүру бейнесі бар. Көптеген отбасылары өмір сүруі үшін қажетті болып
табылатын – дұрыс тамақтану, киіну, жайлы қоныс, маусымдық киім, жеке
гигиена құралдарына да дұрыс қолы жетпей кедейлік қамытында өмір сүруде.
Бұл адамдар “қауіп-қатер тобына” жатады, бұл топты өміріне және
денсаулығына қауіп төнетін адамдар ғана құрайды.
Адамдардың өмір салты мен салауатты өмірі бес әлеуметтік факторларға
тәуелді деп қарастыруға болады:
- макроәлеуметтік фактор- нақты тарихи жағдайлар, мемлекттің
мәдени
дәстүрлері деп қарастыруға болады;
- микроәлеуметтік фактор- жеке отбасының экономикалық жағдайы;
психоәлеуметтік фактор- нақты отбасы қажеттіліктерінің арасында
денсаулықтың алатын орны;
- психологиялық фактор- денсаулықтың денсаулық
иерархиясындағы орнын анықтау мәселесіндегі тұлғалық бағдарлары;
- қауіптілік факторы- тәуекелділік факторларының көрінуінің
шынайылығы мен шарттарының болуы.
Жеке тұлға қалыптасуының биологиялық және әлеуметтік факторларының
арақатынасының бірлігі адамды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың негізі
болып табылады. Осы әдіснамалық тұрғыдан алғанда жеке тұлғаның қалыптасуын
зерттеуде кешенді тұрғы болуының қажеттілігі айқын.
Балалық шақтағы барлық ауытқулар, бейімделу немесе жеке тұлғалық
өзгерістерде, осы айтылған себептердің көп факторлығын ашуға мүмкіндік
беретін, солардың өзара әсерін зерттеу қажет. Психикалық денсаулықты
нығайту, өсіп келе жатқан ұрпақтың жоғарғы тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыру және үйлесімді психофизиологиялық пісіп жетілуін қамтамасыз
ету - маңызды әлеуметтік міндеттерге жатады.
Психикалық және тән саулықтарын бір-бірінен бөлуге болмайды. БДҰ
беретін денсаулық анықтамасында бұл жағдай барынша нақты көрсетілген.
Денсаулық ауру немесе жарымжандықтың (кемістіктің ) жоқтығы ретінде ғана
емес, сондай-ақ, толықтай әлеуметтік, рухани және физикалық аман-есендік.
сонымен адам биоэтнопсихоәлеуметтік бірлік ретінде қарастырылады.
Біздің ойымызша, қазіргі кездегі этносқа деген тұрғыларға сүйене
отырып, адамды- биоэтнопсихоәлеуметтік бірлік деп анықтауға негіз бар
сияқты.
Мидың генетикалық потенциалы мен органикалық саулығы баланың
отбасындағы, балалар ұжымындағы, оқыту және тәрбиелеу үрдістеріндегі мінез-
құлқын әлеуметтендіру мен реттеуді тудыра алатын физикалық процестердің
дұрыс өтуінің негізі болады.
Денсаулыққа әсер ететін факторлар мәселесі зерттеу нысанасы “адам-орта”
жүйесі болып табылатын көптеген ғылымдар үшін теориялық та, практикалық та
қатынаста ерекше маңызды болып табылады.
Адамтану психологиясы саласындағы зерттеулердің нәтижелері жеке
тұлғаның дұрыс қалыптасуы қолайсыз биологиялық және әлеуметтік факторлармен
бұзылуы мүмкін екендігін көрсетті. Биологиялық ақаулықтың психиканың
дамуына тигізетін әсері түбегейлі болып табылмайды, ал ауыртпалық жүктейтін
биологиялық қауіптілік факторлары мен жеке тұлғалық қасиеттерінің
қалыптасуының арасында қатынас сызықтық түрде болмайды.
Биологиялық фактордың теріс жақтары және оның психикаға тигізетін
әсері, жеке тұлғаның әлеуметтік детерминизмімен анықталады, орталық жүйке
жүйесінің оптималды қызмет жағдайы, қолайлы әлеуметтік фактордың тиімді
әсет етуі үшін және әлеуметтік қауіптілік факторларымен байланысты болатын,
жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды бұзылыстарын шектеу үшін алғы шарт
болып табылады.
Жалпы алғанда, бүгінгі таңда биологиялық және әлеуметтік
детерминацияның арақатынасы (теориялық және әдіснамалық мәселелерді
қосқанда) күрделі және көп аспектілі болып келеді. Дамудың сапасы жағынан
әр түрлі екі факторының–биологиялық және әлеуметтік –ролін зерттеу,
детерминизм қағидасын ұсынады. Психологиялық тұрғы биологиялық және
әлеуметтік адам дамуының біртұтас үрдісінің жүйелік детерминизмінің
бөлімдері ретінде қарастыруды пайымдайды; биологиялық пен әлеуметтіктің
өзара жанама түрленуі анағұрлым толық формада оның психикасына көрінеді.
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн,) П.В.Симонов атап
көрсеткендей, жеке тұлғаның әлеуметтік меңгеру ерекшелігі генетикалық
фактордың рөлін, яғни әлеуметтік және биологиялық бірлікті сипаттайтын
жеке ерекшеліктерге тәуелді, бірдей әлеуметтік әсердің әр түрлі әсер етуі
мүмкін екендігін жоққа шығаруға болмайтындығын атап көрсетеді. Шеткі
жүйкелік-психикалық бұзылыстардың туындауындағы орта факторларының мәні
бар ортаның психозақымдаушы әсерлерін анықтайды. Психикалық зақым кез-
келген жаста бала үшін естен танарлықтай әрекет болуы мүмкін, эмоционалды
депривация, мектептегі қарама-қайшылықтар, неврозбен мінез-құлықтың
бұзылыстарын тудыруы мүмкін.
Психикалық денсаулығы бұзылған жасөспірімдердің ата-аналарының кейбір
қолайсыз тұлғалық ерекшеліктері бірнеше сипатта болуы мүмкін: генетикалық
фактордың әлеуметтік психологиялық фактормен қосылуы, жасөспірімнің жеке
басының қалыптасу үрдісіндегі теріс көріністің күшеюіне, жанұяда
психологиялық алдын-алу жұмыстары болмаған жағдайда жүйкелік психикалық
ақаулықтың дамуына жағдай жасайды. Шекаралық бұзылысы бар жасөспірімдерде
байқалған нақты қолайсыз орта факторларының арасында отбасылық тұрмыстық
факторлар (созылмалы дау-дамайлар, невроз және т.б.) ерекше мәнге ие
болып табылады.
Баланың қалыпты дамуы үшін отбасы және қоршаған ортада бала өзін
қорғайтындығын сезінуі шарт. Баланың қоршаған ортамен өзара қатынасын
реттеудің негізгі механизмдері эмоциялық байланысты құра білу
қабілетіне негізделген. Тілек пен қажеттіліктер тәрбие процесі
нәтижесінде, қоршаған ортадағылардың қолдауы, не қарсы ықпалы негізінде
қалыптасады. Егер бұл даму процесі қоршаған орта не мидың зақымдануына
байланысты дұрыс жүрмесе, жеке тұлға дамуында ауытқу болады.
Нервтік психикалық ауытқушылықтың туындауындағы орта факторларының
әсерін қарастыра келіп клиницистер психологиялық тұрғыдан маңызды, ең
алдымен ортаның психиканы зақымдайтын әсерін қарастырады.
Баланың жүйке жүйесінің психикалық саулығын қорғауда отбасының
тәрбиелік функциясының әсері зор. Отбасы мүшелерінің жылы қарым-қатынасы
баланың үйлесімді дамуына әсер етеді. Бала тәрбиесінің типі мен оның
психикалық дамуының ерекшеліктері арасында тығыз байланыс болуы заңды.
Экологиялық білім дегеніміз - табиғатты қорғау саясаты, ал адамзат
баласы қол жеткізген жетістіктер түрі сан алуан десек, солардың барлығын
біріктіріп, біртұтас жаңа жүйнеге жинақтап отырған сала- экология
екендігінде дау жоқ. Өйткені экологиялық мәселелердің туу көзінің өзі
әлеуметтік-экономикалық факторлар болып отыр. Осы экологиялық қасіреттен
құтылу үшін білім берудің барлық саласында экологиялық білім мен тәрбие
берілуі тиіс. Осыған байланысты психологиялық денсаулықтың көрсеткіштері
мен өлшемдері жасалынды (1.5 кесте).
Осы орайда превентивті (алдын-алу) бағдарламасын қарастырып өтейік.
Превентивті (алдын-алу) бағдарламасының бағыттары.
Қазіргі кезде білім берудегі психологиялық қызметке деген мамандардың
көзқарасы, ең алдымен превентивті (алдын-алу) әрекет ретінде болу керек
дегенге саяды. Превентивті қызмет дегенді – даму мен психикалық және
психологиялық денсаулықты сақтаудың алғашқы психологиялық профилактикалық
әрекеті деп түсінуге болады.
Соған байланысты превентивті қызметтің бағыттары, шарттары,
аспектілеріне тоқталайық.
Превентивті қызметті ұйымдастыру мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс:
1) баланың нақты білім беру мекемелеріндегі психологиялық денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және туындауы мүмкін қолайсыз жағдайлардың
алдын алуға бағытталған жүйені құру;
1.5 кесте- Тұлғаның қалыпты психологиялық денсаулығының
көрсеткіштері мен өлшемдері
Өлшемдері
Өзін-өзі Интраперсонал-дИнтерперсоналды
кемелдендіру ық тұлғалық тұлғалық даму
(А.Маслоу) даму
(гуманистік С.Л.Бразенко
психология)
Көрсеткіштері
Танымдық Болмысты тиімді Өзін-өзі қабылБасқаларды
қабыл- дауы, өзін - қабылдауы;
дау, өзара онымен өзі түсінуі Басқаларды
оңтай- түсінуі
лы қатынаста болу
өзін басқаларды және
табиғат-
ты дұрыс қабылдауы.
Құралды
мақсаттан,жаман
-дықтан ажырата
білуі.
Креативтілігі.
Қалыпты
заттарға жаңаша қарай
білу.
Еріктік - Ерік күші мен Ішкі Шығармашылық
эмоциялық белсенді күйзлістерге бейімдеушілігі
-лігі, “Ерекше шыңынаБірігуінің
толық-
жеткен күйзелістер” тылығы, жауап-
Қауымдастық сезімі. кершілігі, ерік
Терең тұлға
аралық қатынастары. күшінің
Демократиялығы тұрақты-
лығы
Мотивация Ойлануға деген Тұтастығы
лық қажетті- Динамикалығы Әлеуметтенушілі
лігі, автономдылығы, гі
орта мен мәдениетке
тәуелсіздігі.
Мәденилік
әсерлерге төтеп бере
алуы. Тілегі мен
ой-сана-
сы арасында қақтығыс-
тың болмауы.
2) мектепке дейінгі және мектеп кезеңіндегі баланың психикалық және
психологиялық денсаулығының тиімді жағдайларының маңызды көрсеткіштерін
айқындау;
3) Білім беру мекемелерінде балалардың психологиялық денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін психологиялық-педагогикалық шарттарды құру
және сақтау;
4) балалардың дамуындағы (дамудың барлық кезеңдерінде) бұзылыстардың
болмауына бағытталған кәсіби психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттің
ғылыми-практикалық және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етілуі.
Сонымен қатар “қатерлі топ” балаларының психикалық денсаулығын
нығайтудың педагогикалық- психологиялық шарттары анықталынды (1.6 кесте).
Осындай жұмыстың тиімділігі көбінесе баланың психикалық және
психологиялық денсаулығының күйлерін анықтап отыратын әдістерді таңдаумен
байланысты болады. Қазіргі кезде қолданылатын әдістердің бірі- мониторинг,
яғни жүйелі түрде немесе оперативті түрде бақылау болып табылады. Тұрақты
түрде бақылау әдісін (мониторинг) қолдану психологиялық қызметте қолднау
әбден мүмкін екендігі тәжірибеден белгілі болып отыр. Сонымен қатар,
қазіргі кезде ақпараттық қамтамассыз етудің бағдарламасын (түрлі
ақпараттық жүйелер арқылы) жасауға да мүмкіндік бар.
1.6 кесте- “Қатерлі топ” балаларының психикалық денсаулығын
нығайтудың педагогикалық психологиялық шарттары
№ Мазмұны Жүргізілетін
шараларға
Жауаптылар
1 Облыс, қала,ауыл немесе аймақтың Превентивті (алдын
арнаулы алу) Қызметіне
орталықтарымен бірлесе отырып қатысушылар
первентивті
жұмыс бағдарламасын құру
2 Білім беру саласындағы психикалық Байланыстың қазіргі
денсаулық техникалық жүйелерін
туралы деректер мен құжаттардың пайдалану
мәліметтік
қамтамасыз етілуі:“Білім беру
кеңістігінің
динамикалық картасы-білім беру ортасы
субъектілерінің психологиялық
денсаулығының
картасы”
3 Білім беру мекемелерінде балалардың Психо-педагогикалық
психика-лық денсаулығының жағдайы мен әлеуметтік-гигиеналық
динамикасының мониторингін жүргізу ,
дәрігерлік іс-шаралар
жүйесі
4 Балалардың психикалық денсаулығына Білім беру мекемесі
теріс Психологының міндеті
әсер ететін жағдайларды талдау және
әрдайым сараптап отыру
5 Локальді оперативті жұмыстар (апатты Психоло-педагогикалық
аймақ ,
жағдайларына байланысты) дәрігерлік кешенді
іс-шаралар
6 Неғұрлым ұзақ уақытқа созылатын және Білім беру
терең- мекемесінің
детілген даралық және жеке-дара Психологы
дамуының
қоршаған ортамен этномәдени
байланыстарын
есептеп отыру
7 Баланы қоршаған ересектердің Превентивті қызметті
(ата-анасы, Жүргізушілер
Тәрбиеші, мұғалімдер, т.б.)
психологиялық
Денсаулығының күйін анықтауға арналған
бағдарлама
Қазақстанда психикалық және психологиялық денсаулық проблемасы
қарастырылған Н.Д.Унарбекова 6-7 жастағылардың психологиялық
денсаулығынзерттей отырып, оны қамтамасыз ету жолы ретінде топтық тренинг
бағдарламысын ұсынады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Василева О.С., Филатов Ф.Р. “ Психология здоровья человека” – Москва,
2001г
2. “Психология здоровья” Под. ред. Г.С.Никифорова- Санкт -Петербург,
2000г
3. Давыдов В.В. “Теория развивающего обучения” – Москва, 1996г
4. Дубровина И.В. “Школьники и охрана их здоровья” “Школа здоровья.
1998г.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада балалардың психикалық денсаулығын нығайтудың жодары
қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются пути сохранения и укрепления психичесского
здоровья детей.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ
Абдраманова Д.Е. психология магистрі,оқытушы,
Қасымова Г.Е. оқытушы (Алматы қ., Қазмемқызпу)
Практикалық психолог жұмысының негізгі бағыттарының бірі психологиялық
кеңес беру болып табылады.
Психологиялық кеңес беру –психологиялық қиындықтарды, клиенттің жеке
өмірінде, кәсіби іс-әрекетінде, оқуы мен өзге де ситуацияларда
кездестіретін қиындықтарын өзі шешуіне мүмкіндік беретін әрекеттің
адаптивті емес тәсілдетін анықтайтын психологиялық көмектің түрі.
Кеңес беру - адамның мәселесін зерттеуде, дау-дамайды анықтауда,
ситуацияны басқара білудің жаңа тәсілдеріндегі көрсетілетін көмек. Кеңес
беру психолог жағдайды өзгертуге және жақсартуға тырысқан уақытта
орындалады, бірақ ол өзгеріс үрдісін басқара алмайды.
Психолог-кеңесшіге эмпатия, ашықтық, тұтынушыға баға бермей қабылдау,
оған оның өз мәселелерін өзі шеше алатындығына сенім көрсете білуі қажет.
Кеңесші тұтынушыға жеке қамқорлығын оның көңіл-күйіне ену арқылы, сөзбен,
мимикамен, дене қозғалысымен көрсетуі қажет; сондай-ақ өзімен тұтынушы
арасында оптимальді психологиялық ара қашықтықты сақтай білуі қажет. Ол
тұтынушыға қобалжулардан арылуға емес, осы қобалжуларды конструктивті
бағытқа бұрып, тұтынушының өзін, өз өмірін, өзгертуге сенімділігімен
шешімділігін ұялату. Кеңесші тұтынушыға ақыл айтып, өз ойын танытуға
болмайды.
С.Глэддинг кеңес берушінің жеке қасиеттерімен тиімді жұмыс жолдарын
төмендегідей қарастырады:
• Қызығушылық. Мұндай қасиеті бар адамдар басқаларға табиғи қызығушылық
танытады.
• Тындай білу. Тындай білу қабілетін стимулдық фактор ретінде қолдана білу.
• Еркін әңгімелесу. Әңгімеден рахат ала білу.
• Эмпатия және түсіне білу. Жынысына мәдени бағыттылығына қарамастан, өзін
басқа адамның орнына қоя білу.
• Қөңіл-күйін білдіру. Қөңіл-күйін шығара алатын адамдар қайғыдан қуанышқа
дейін көрсете алады.
• Интроспекция. Өзінің ішкі сезімдерін сезіну, саналы сезіну.
• Өзін құрбан ете білу. Жеке шаруаларын кейінге қалдырып, бірінші кезекте
басқа адамның мәселесіне алаңдаушылық білдіріп, оны тыңдау.
• Жақын қарым-қатынасқа төзе білу. Қысымға қарамастан эмоциялық жақындыққа
төзе білу.
• Биліктегілермен қарым-қатынасқа түсе білу. Биліктегілерді мойындай білу
және тәуелсіздіктің белгілі деңгейін сақтау.
• Әзілдей білу. Өмірдегі оқиғалардың екі қырын қабылдай білу, олардан
күлкілі нәрсе көре білу.
• Ойлау қабілетінің біліктілігі. Оқуға ынтасы және қабілеттілігі,
тапқырлықпен шығармашылық ойлау қабілеті.
• Күш-қуаты. Кеңесші бірнеше сессия қатарынан белсенділік көрсете білуі
керек.
• Иілгіштік. Тұтынушылардың сұранысына қарай өз әрекеттерін икемдеу.
• Көмек көрсете білу. Тұтынушының шешімін қабылдауына қолдау көрсету,
үмітпен сенімге ие болуға көмектесу.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
КАЗАХСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ
ЖЕНСКИЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
ХАБАРШЫ
ВЕСТНИК
ПСИХОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
СЕРИЯ ПСИХОЛОГИЯ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК КАЗАХСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЖЕНСКИЙ
ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕСТНИК
ХАБАРШЫ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛ
СЕРИЯ ПСИХОЛОГИЯ
ПСИХОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
АЛМАТЫ №6 (3)
2008
2006 жылдан бастап шығады
Шығару жиілігі – жылына 6 МАЗМҰНЫ
рет
Қазақстан Республикасының
мәдениет, ақпарат және
спорт министрлігі
Ақпарат және мұрағат
комитетінде
08.08. 2005 жылы тіркелген
№6204-Ж
БІЛІМ БЕРУ МЕН ТҰЛҒА ДАМУЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Абдраманова Д.Е. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КРЕАТИВТІ ДАМУЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 5
Әбеуова И.Ә., Нығметова Қ.Н БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫН НЫҒАЙТУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 10
Абдраманова Д.Е., Қасымова Г.Е.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ ... ... ... . 17
Абланова Г.Е. ОСОБЕННОСТИ И МЕТОДЫ
ИЗУЧЕНИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ У
ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО ПОДРОСТКОВОГО
ВОЗРАСТА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
Ағыбаева С.Е. ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢДЕГІ
ДЕВИАНТТЫ 26
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ...
Ағыбаева С.Е ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ
ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ МЕН АЛДЫН АЛУ 29
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Алибаева Р.Н. ПСИХОЛОГ МАМАННЫҢ ДАРЫНДЫ33
БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... .36
... ... ... ... ... ...
Амирбекова М.А. ГЕШТАЛЬТ ТЕРАПИЯНЫҢ 39
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
... 43
Ауталипова У.И. ПРАКТИКАЛЫҚ
ПСИХО-ЛОГТЫҢ КӘСІБИ ҚЫЗМЕТ 47
ҮЛГІСІ ... ... ... ...
Бапаева С.Т. СОЛАҚАЙЛЫҚ - БАЛАНЫ
МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУДАҒЫ ҚИЫНДЫҚ-ТАРДЫҢ 51
БІРІ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .54
...
Капенова А.А Қарым-қатынастың
онтогенезде 58
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
...
Қараева Т.Н. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУДАҒЫ ОЙЫН ЖӘНЕ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ... ... ... ... ... . ... .
... ... ... ... ...
Кулымбаева А.К., Амирбекова М.А РОЛЬ
ПСИХОЛОГА В РАЗРЕШЕНИИ КОНФЛИКТА ... .
Марданова Ш.С. СПЕЦИФИКА
ПЕДАГОГИ-ЧЕСКОГО
ОБЩЕНИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Бас редактор
Ш.К. Беркімбаева
Бас редактордың орынбасары
п.ғ.д., проф. Қожахметова
К.Ж.
Редакциялық алқа
Тастемирова Л.Ө. - ф.ғ.к.,
доц.
Шерьязданова Қ.Т. -
пс.ғ.д., профессор;
Жарықбаев Қ.Б. - пс.ғ.д.
және п.ғ.д., профессор,
Аль-Фараби атындағы ҚазМУ
Абеуова И.А. - п.ғ.к.,
доцент;
Касымова Г.М. - пс.ғ.к.,
доц.;
Бапаева М.К.- пс.ғ.к.,
доцент;
Ауталипова Ұ.И. - пс.ғ.к.,
доцент.
Жауапты редактор
педагогика ғылымдарының
кандидаты, доцент
Жұмақаева Б.Д
Редактор Угланова Н.
© Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық университеті
050000, Алматы қаласы,
Әйтеке би көшесі, 99.
Тел. 233-18-32, 233-18-55
(120)
Факс 233-18-35.
Нығметова Қ.Н. ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ (Люшер тесті) ... . 63
Салғараева Г .И. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ САНА-СЕЗІМІ,
ӨЗІН-ӨЗІ 69
БАҒАЛАУЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Самбетқұлова Н.Н. МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... 74
Тойшыбекова М.К. РОЛЬ ЭТНИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ ПРОШЛОГО В РАБОТЕ С
ДОШКОЛЬНИКАМИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
Тоқтағұлова Г.Б. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ОЙЫННЫҢ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 79
Түебақова Н.А. ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .8 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Угланова Н.Ш. ЖЕТКІНШЕК ШАҚТАҒЫ АГРЕССИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
Ысқақ Г.Т.АГРЕССИЯ ЖӘНЕ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ 90
П С И Х О Л О Г И Я Н Ы Ң Б Ү Г І Н І М Е Н Б О Л А Ш А Ғ Ы
Акажанова А.Т. КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ПРЕСТУПНО-ГО
ПОВЕДЕНИЯ В ЦЕЛЯХ ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ
НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ В ПЕНИТЕНЦИАРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ ... ... ... 95
Бапаева М.К ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫП-ТАСТЫРУҒА
МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 98
Бапаева С.Т. БАСҚАРУ ПРОЦЕСІНДЕ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 103
Ибашова С.С КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАН БАЛАЛАРДЫ ЕСІРТКІГЕ
БЕЙІМДЕЙТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК 104
ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ...
Қайырова Ж.А ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕГІ МЕТАФОРИЗАЦИЯ 120
Касымова Г.М., Агибаева Г.Е. МУЗЫКОТЕРАПИЯ В МЕЖЛИЧНОСТНОМ
ОБЩЕНИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 123
Құрбанова И. ЗАҢГЕР МЕН ПСИХОЛОГ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОЦЕСТЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН СИПАТЫ 127
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Наукенова С.С. ОБЛАСТИ И ГРАНИЦЫ МУЗЫКАЛЬНОЙ ПСИХОЛОГИИ И
ТОНПСИХОЛОГИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 132
Оспанова Ш.Т. ОСНОВНЫЕ ПОДХОДЫ 135
ГЕШТАЛЬТТЕРАПИИ ... ... ... ... ... ... ...
Чистов В.В. НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ И ФОЛЬКЛОР КАК ОТРАЖЕНИЕ
ЭТНИЧЕСКОЙ 138
САМОБЫТНОСТИ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Ысқақ Г.Т Т АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ
СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІН 142
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
М А Г И С Т Р А Т У РА
Баймырзаева Ж., Бапаева М.Қ ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ҚИЫН
ЖЕТКІНШЕКТЕРДІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫН 145
ЖҮЙЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
Боканова А.М., Әбеуова И.Ә. ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ДЕВИАНТТЫ
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Умбеткалиева С.У., Ермекбаева Л.К.ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ЛИЧНОСТИ В ПОЖИЛОМ ВОЗРАСТЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 139
Омарбекова М.К .АРНАЙЫ МЕКЕМЕДЕГІ БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Тлеукенова Ж.С. ОЙЫН ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 46
... ... ... ... ... ...
Б І Л І М Б Е Р У М Е Н Т Ұ Л Ғ А Д А М У Ы Н Ы Ң Ө З Е К Т І
М Ә С Е Л Е Л Е Р І
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КРЕАТИВТІ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Абдраманова Д.Е.психология магистрі, оқытушы
(Алматы қ., Қазмемқызпу)
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық білім алушыларға өз таланттарын
және шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Бұл позициялар Отандық мектептердің гуманистік даму тенденциясына
сәйкес келеді. Білім алушылардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар
болып, оларды үздіксіз дамытып арттырулары қажет. Ұжымдық немесе жеке оқу
түрі болсын бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту өзекті мәселе.
Негізгі құндылықтарды білмей, балалар жалған, күмәнды құндылықтарды тез
қабылдайды. Білім берудің негізгі мақсаты өсіп келе жатқан ұрпақты
болашаққа дайындау болып табылады. Шығармашылық – бұл осы мақсатты тиімді
іске асырушы жол.
Шығармашылық – дамудың көрсеткіші креативтілік болып табылады.
Психологиялық зерттеулерде креативтілік ұғымы индивидтің жеке және ақыл-ой
ерекшеліктерін, мәселелерді дербес шеше алуға қабілеті бір тума ойлардың
туындауы және оларды шеше білу кешенімен түсіндіріледі.
Креативтілікті индивидтің жеке және тұлғалық ерекшеліктерімен көптеген
тұлғаларға тән үрдіс және кешен деп қарастыру қажет.
Бастауыш сыныптық кезеңдегі балаларға талант бастапқы кезеңнен – ақ
тән. Оқудың алғашқы кезеңі әсемдікке баулудың маңызды уақыты. Көркем өнер
бұл жерде эстетикалық және мінез-құлықты тәрбиелеудің құрал рөлінде болады.
Көркем өнер бала ішкі әлемінде мінез –құлық және эстетикалық тәрбиені
қалыптастырудың жан-жақты құралы. Көркем өнер адамзаттың жеке қасиеттерінде
оның рухани әлемін қалыптастырудың құралы болып табылады.
Қазіргі ғылыми зерттеулер тұлғада шығармашылық дамыту бұл жалпы дамуға
қайталанбас ықпал беретінін дәлелдейді: эмоциялық сферасы қалыптасады,
ойлауы жетіледі, әсемдікке, өнерде және өмірде бала сезімтал бола бастайды.
Сабақтағы шығармашылық тапсырмалар тұлғаның жалпы шығармашылығының дамуына,
бұл өз кезеңінде қайырымдылықты, қиялды, образдық – ассосиациялық ойлауды,
есті белсендіріп, байқампаздықты, интуицияны тәрбиелеп, баланың ішкі әлемін
қалыптасуына себепші болады.
Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер және олардың дамуы адамзаттың
мәңгі мәселелерінің бір қатарына жатады. Ғылыми білімдердің даму тарихында
бұл мәселе әртүрлі мектептердің және бағыттардың зерттеушілерінің назарын
өзіне аударып келеді. Ерте кезде – ақ философтар шығармашылық феноменды
аңғаруға және адам дамуына ықпалы қаншалықты екенін анықтауға ұмтылды (
Платон, Аристотель, Ф.Аквинский, И.Кант). Орыс философиясында шығармашылық
зор түсініктердің бірі екендігін мойындайды (В.С.Соловьев, В.Н.Лосский,
И.А.Бердяев).
Психология ғылымындағы креативтілікке арналған талдаулар (анализдер)
жеткілікті түрде қарама-қайшылықты суреттейді бірақ креативтілік ұғымы
ғылыми айналымға механизмдерді және адамның шығармашылық әрекетінің
заңдылықтарын зерттеуші термин ретінде енген. Көптеген авторларда
креативтілік түсінігінің мәніне жақын келетін шығармашылық қабілеттер,
шығармашылық белсенділік; синоним ретінде жиі қолданылады.
Сонымен, Дж.Гилфорд, П.Порренс, К.Роджерс, Э.Фром, Э.Д.Телегина және
В.А.Терехов креативтілік деп адамның ойлау таптаурындарының тәсілдерінен
бас тартып және мәселені шешудің әртүрлі тәсілдерін табу, тануға және
таңқалуға қабілеттілік жаңаны ашуға ұмтылу, дербестілік және белсенділік
деп түсінеді. В.Н.Козленко, Г.В.Ожиганова және А.В.Гаврилин креактивтілікті
жеке тұлғаның ақиқаттағы қажеттіліктерін ізденістік қайта жасау қатынасы
деп қарастырады. Ізденістік қайта жасау белсенділігі қоршаған ортамен
белсенді әрекеттесу кезінде көрінеді. Р.Стернберг және Любата креактивтілік
өмірге қатынас, қабілеттілік және танымдық сфералар ғана емес, сонымен
қатар өмірлік ұстаным дейді. С.Ю.Канн креативтілікті шығармашылық
потенциялының шығармашылық құрылымы және жеке тұлғаның интегралды сапасы
болып табылатын, құрамалы білім деп атайды. У.В.Кола және М.И.Фидельман
креактивтілікті жеке тұлғаның шығармашылық потенциялын құрайшы ой комплексі
және жеке ерекшеліктері деп қарастырады.; Н.С.Лейтес және М.А.Холодная
ерекше ақыл құрылымы; В.Н.Дружинин жалпы қабілеттердің бірі –қиялмен
фантазияны қатыстыра отырып қайта жасау.
Сол себептен бүгінгі таңда креативтіліке арналған нақты қалыптасқан
анықтама жоқ.
Кереативтіліктің көп және әртүрлі анықтамалары, креактивтілік құрылымын
қарастыруға ықпал етеді (Р.Милгрэм, Н.В.Хазратова, В.С.Юркейевич,
В.С.Шубинский және т.б.). Ғылыми әдебиеттерді қарау арқылы креактивтіліктің
мазмұнын аштық: жеке тұлғаның нақты ерешеліктері және ақыл ойдың нақты
сипаттамасы (И.Ветлугина,Л.Б.Ермолаева, Томина, В.Н.Дунчев, В.Н.Козленко,
А.Н.Лук, Я.А.Понамарев, П.А. Процеский, F.Barron, D.Simonton, C.W.Toylor,
E.P. Torrens және т.б.).
Жеке тұлғаның накты ерекшеліктеріне зерттеушілер ең алдымен: табиғи
талапты, акыл-ой және ерекше белгілері, жас ерекшелік сипаттамасын,
әлеуметтік ортаның ықпалын, ең маңызды орынға мативациялық аспекті
жатқызды. (Д.Б. Богоявленская,А.М. Матюшкин, Л.И.Новикова, Я.А.Пономарёв,
Р.Стренберг, Э.Д. Телегина, В.С. Терехов): танымдық қажеттіліктер, қайта-
жасау белсенділік мативі, жетістікке жетуге ұмтылыс, белгілі бір әрекетке
мотивацияның жоғарғы деңгейі.
Ақыл-ой сипаттамасы да креативтілік құрамына кіреді,ойдың инициативасын
оқиды,шығармашылық ойлау,қабылдау жане қиял.
Осыған байланысты, ғылыми әдебиеттердің негізіне сүйене отырып мынандай
қорытынды жасаймыз: креактивтілік бұл жеке тұлғаның сипаттамасы, күрделі
шексіз білім. Креативтілік құрамын шығармашылық үрдістің іске асуына ыкпал
етуші, әр түрлі қабілеттер жиынтығы анықтайды. Шығармашылықта көп көрінетін
қабілеттерді бөлу үшін, және оның іске асуына көптеген деңгейлермен
байланыстыру үшін, біз шығармашылық үрдістің құрамымен сипаттамасының
концепциясын қарастырамыз (С.М.Василевский, А.Кистлер, А.Н.Лук, Т.Рибо,
Р.Л.Солсо, Г.Уоллас, П.Ш. Якобсон, Дж.Гетцельс, Я.А.Пономорев,
В.С.Шубинский).
Зерттелген шығармашылық үрдістің құрылымын қарастыра келе: шығармашылық
үрдісінің динамикасында фаза немесе деңгейлерді бөлуге болады.
Басқаша айтқанда креактивтілік мазмұнын құрушы шығармашылық
қабілеттілік үрдісі жүйелі түрде маңызды, осыған қарамастан бір тұтас жүйе
болып қалады.
Шығармашылық үрдіс динамикасын мазмұнды талдау негізінде, біз
шығармашылық үрдіс қабілеттерін қамтамасыз ететін жалпы немесе жан жақты,
яғни нақты бір әрекет ерекшеліктеріне тәуелді еместігін бөліп көрсеттік.
Бұл: қатынастық (креативтілік құрамында), зерттеушілік және әрі қарай өзін
дамытуға жеке тұлға креативтілігінің әлеуметтік аспектісі анықталады. Әр
түрлі әлеуметтік зерттеулерді қарастыра отырып (А.В.Мудрик, В.В.Шаронов,
М.М.Бахтин) сәтті әлеуметтіндіруді шығармашылық үрдісі; Жеке тұлға адамның
шығармашыл өмірінің өнімі әлеуметтенудің субъектісі екендігін анықтауға
мүмкіндік береді. Мұндай контексте креактивтілік зерттеледі: біріншіден,
жеке тұлға қасиеттері ретінде әлеуметтік үрдісте қалыптасушы;
Екіншіден жан- жақты қабілеттер жүйесі, адам өмірлік шығармашылық
үрдісінде қолданады, яғни әлеуметтенудің сәтті факторы ретінде шығармашылық
жеке тұлға бақыт табатын адам мұқтаждықтары өмір сүріп жатқанын шын
мәнінде түсінетін деп бір тұтас ынтымақтастықпен педагогтар құптайды,
оқушылардың креактивтілігін тиімді қалыптастыратын педагогикалық
жағдайларды іздестіріп оларды талаптандырады (А.В.Гаврилин, Н.И.Новикова,
Л.А.Смывина, Л.П.Стрелкова, А.С. Чернышев, В.А. Ясвин, И.В.Ермакова,
Е.Е.Кравцова, Ю.А.Лунев, В.А.Петровский).
Педагогикалық зерттеулердің көпшілігі креактивтілікті зерттеуге
арналған, креактивтіліктің қалыптасуы қазіргі ғылыммен дәлелденген
педагогикалық жағдайлардың бір қатары бөлінген. Бұл: диалогтық
әрекеттестілік, әлеуметтік нығаю, креактивтілік тәртіптің үлгісі эмоциялық
жағдайларды тудыру, заттық тәртіп белгілеу,заттық-ақпараттық арту.
Қорытындылай келе, креактивтілік ұғымын шығармашылық, креативтілік,
шығармашылық әрекет, шығармашылық белсенділік және ары қарай зерттеу
мақсатында олардың әр қайсысын түсіндіру.
Шығармашылық - белгілі бір ерекшелігі бар, және материалдық немесе
рухани аймақта объективті немесе субъективті жаңа нәрсе жасап шығаруға
келтіру үрдісі.
Креативтілік - бұл жеке тұлғаның интегральді мінездемесі, жан-жақты
қабілеттер жүйесі, шығармашылық әрекеттің орындалуын қамтамасыз ету және
жеке тұлғаның өмірлік шығармашылық үрдісінің ескертілуі.
Шығармашылық әрекет - нәтижесінде креактивтілік қалыптасып маңыздалатын
адам белсенділігінің ерекше формасы.
Шығармашылық белсенділік - коршаған ортамен әрекеттестік негізінде
өзіндік шығарушылық және дамытушылық.
Көптеген зерттеушілердің жұмыстарында көрсетілгендей баланың психикалық
дамуында бейнелеу әрекетінің маңыздылығын қарастыру
(А.В. Запорожец, В.С. Мухина, Т.В. Назарова, Р. Арнхейм, Д.Н.
Узнардзе, В.А. Леквин, С.А. Рожкова), педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде бейнелеу әрекетіне берілген оның ерекшелігіне, міндеттеріне
функциялары және әдістерінің нақты анықтамаларын таба алмадық.
Бұл қатынаста Т.С. Комарованың берген анықтамасы маңыздырақ: бейнелеу
әрекеті – бұл өмірден алатын әсерлердің кескініне ғана бағытталмаған,
сонымен қатар бейнелеушіге өз қатынасынан мәнерін жеткізуші көркем –
шығармашыл әрекет. Басқа көптеген авторлардың түсінігі бойынша бейнелеу
әркеті сурет салу, көркем – бейнелеу өнерімен айналысу, өнімді
әрекет сияқты аналогты ұғымдармен жиі алмастырылады. Кез – келген
әрекеттің құрылымдық компоненттері міндетті түрде мақсат тәсілдер нәтиже
үрдістің өзі болып табылады. Егер сурет салуды осы тұрғыда қарастырсақ,
(әрекет ретіндегі) оның мақсаты:
Жазықтық, яғни суреттің кескінін алу.
Көркем – бейнелеу өнері сабағының мақсатыда көркем образдық
тәсілдерімен бейнелеу өнерін жүзеге асыру. Мұндай жағдайда бейнелеу
әрекеті ұғымы, бірінші жағдайда дәлелсіз тартылады, мақсаты шектеледі, ал
екіншіден – тәсіл. Берілген дәйектемені мақұлдап ойды тұжырымды етіп айтып
бейнелеу әрекетін анықтап, оның ерекшелігін, мақсат тәсілдерін анықтау үшін
біз ойлап тапқыштық күрделі мағыналы сөзге этимологиялық талдау жасадық.
Этимологиялық талдау негізінде келесі анықтамалар қалыптасты: бейнелеу
әрекеті – бұл адамның өзінің түйсіну, қабылдау, ойлау, пікір, эмоция
(сезім) және айналасындағы әлемнің санада қалыптасқан субъективті образ
элементтері, нәтижесінде осы ішкі образдар кеңістіктегі модельдер туындысы
болады.
Кеңістікте образ моделін жасау кезінде түйсіну сезім органдарының
барлығы қатысады. Адамның айқынды нәтижеге қол жеткізуі мазмұнды тәсілдерді
жүйелі түрде қолдана білулері керек.
Бұл жерде таңбалы жүйелер, қатынас тәсілдері, сонымен қатар
практикаклық әрекеттер мазмұнды тәсілдер ретінде қолданылады.
Бейнелеу әрекеті теориялық тұрғыдан қорытындылай келе, шығармашылық
әрекеттің бірі ретінде (яғни креактивтіліктің дамуы) сонымен қатар олардың
ерекшеліктерін дәлелдеп және анықтау аспектілері оқушылардың бойында
креактивтілікті қалыптастыру мақсатында бейнелеу өнерін оқыту төмендегідей
құрылады:
1. Мінездемелік және жеке ерекшеліктерін анықтау:
- тума талабын, жеке ерекшеліктерінің, интуициясының потенциялын
анықтау;
- белсенлік, эмоциялық, көпшілдік, позитивтілік, бірге ізденушілік және
т.б. мотивтермен бағыттарды қалыптастыру.
2. Сезімділік танымын қалыптастыру:
- түйсіну мүшелерін байыту мақсатында сезім мүшелерін дамыту: көру,
сипап – сезу, дәм сезу мүшесі, иіс сезу, есту.
- қабылдау, перцепцияны дамыту. Жеке белгілерін ажырата білу, елестету,
ақпараттық – мазмұнды объектіні, образды қалыптастыру.
3. Шығармашылық ойлауды дамыту: аналитикалық, синтетикалық,
қорытындылай білуге қабілеттілік.
4. Мәнерлілік тәсілін байыту.
- ішкіні сыртқа шығару қабілетін қалыптастыру;
- қарым – қатынастық қабілеттерін қалыптастыру; ақпаратты кодпен
хабарлай білу қабілеттерін дамыту.
5. Көркем – бейнелеу өнерін техниканың көмегімен қолдануға үйрету.
- шындық тұрғысындағы суреттерді салуға үйрету. Заттың өзіне қарап
суретін салу негізі болып табылады (байқау қабілеттерін дамыту және параққа
түсіре білу: пропорция, бөлшектер, қоңыр түске түскен ақ дақтарды,
рефлекстар және т.б.).
Мұндай жақындауды эстетикалық сезгіштікті және жеке тұлғаның
шығармашылық бағытын қалыптастыру деп атауға болады, бейнелеу өнері
педагогикалық әдістің бірі болып табылатын өмірдің шығармашылық стилін
қалыптастыру.
Жеке тұлғаның шығармашлық қабілетін бейнелеу өнерін оқыта отырып
қалыптастырумен көптеген педагогтар айналысқан (Л.А. Баншлов, А. Будза,
Н.Н. Волков, М.В. Гросул, С.С. Зорин және көптеген т.б.). Педагогикалық
тәжірибені талдау және жүйелеу нәтижелерінде, жалпы шығармашылық
қабілеттердің, қазіргі мектеп жағдайларында қалыптасудың жалпы стратегиясы
анықталды.
Сонымен қатар бейнелеу әрекетін креактивтілікті қалыптастыру тәсілі
ретінде негізгі қолданылатын механизмдер бөлінген: барлық қоршаған әлемдегі
табиғатпен танысу, жаттығу, сезім мүшелерінің толық жетілдіру, адам
әрекетінің көркем және ғылыми – техникалық жақтарын интеграциялау;
креативтілік үлгілерін демонстрациялау.
Жалпы білім беру мектептерінде сабақ беру мәселелері жалпы білім беру
жүйесінде оқушылардың креактивтілігінің қалыптастырудың сабақта жүзеге
асырылмаған себептері зерттелді.
Педагогтар әрдайым жалпы білім берудегі өнердің мақсатын және орнын
өзгерту керектігін түсінген (В.Ж. Литтлджонс, Я.А.Башилов, И.В.Киреенко,
В.С.Щербаков, В.А. Сухомлинский және т.б.). Бүгінгі сұрақ: Қалай оқыту
керек? мәселесін педагогтар белсенді қарастыруда (Т.Копцева, М.Толовина,
В.Золотников, С.Шаповал және басқалары).
Зерттеушілер (С.Д.Левин, Н.С.Лейтес, Ю.А.Полуянов және т.б.) жалпы
білім беру мектептеріндегі сабақ беру тәсілдері өнімді емес екендігін
көрсетеді. Педагогикалық тәжірибесі көп бола тұра, тиімді әдістер және
қазіргі жалпы білім беру мектептерінде бағдарламалы регламентке төсіліп
сонымен қатар тиімді болатын мақсатты бағыттар жоқ. Айқын емес мақсаттар
бағыттың болмауы сабаққа нем құрайлы қараудан екінші деңгейдегі, маңызды
емес, қосымша деген себептерден туындайды.
Көптеген оқушылар оқу – тәрбиелік үрдісті қабілеттерді дамыту деп
қарастырмайды; болашақ мұғалімдердің мектептегі міндеттері сурет салуға
үйрету деп қана түсінеді.
Қорытындылай келе, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік,
өнертану әдебиеттерін талдау, балалардың креативтілігін дамыту, қазіргі
педагогикалық тәжірибеде маңызды өзекті міндет болып табылатындығын
көрсетті. Баланың шығармашылық дамуы өнермен және мектептегі сабақтармен
тығыз байланыста болады. Дәл сабақтар балалардың әртүрлі шығармашылық
іскерліктерін қабылдауда, шығармада, суырып салып айтуда, ойлануда дамытуға
көмектеседі.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Винаградов Л.В. Методическое пособие для учителя М.:Ассоциация
педагогов – Учебно- методический центр.2000-97с.
2. Горюнова Л. Развитие ребенка как его жизнетвочество. Искусство в
школе. 2003. №1.
3. Гуревич К. Лабиринты развития таланта Искусство в школе.
2003.№1.
4. Давыдов В.В. Психологические проблемы процесса обучения младших
школьников. Хрестоматия по возрастной и педагогической
психологии.: Просвещение, 2001.
5. Дифференцированный подход в обучении творческой деятельности
учащихся младших классов. Вест.инта развития образования и
воститания подрастающего покаления.- 2001. – С.222-225 (в соавт.
с Ю.В.Гутровой).
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада бастауыш сынып оқушыларының креативті дамуының теориялық
негіздері қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются теоретические основы креативного развития
детей младшего школьного возраста.
БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫН НЫҒАЙТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Әбеуова И.Ә. психология ғ.к., доцент,
Нығметова Қ.Н аға оқытушы (Қазқызмемпу)
Сыртқы ортаның биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы
қолайсыз әсерлері нәтижесінде қалыптасқан психикалық күйлер: шаршау, қалғып
жүру, үнемі қауіптену, тарығу, жан күйзелісі, көңілдің бұзылуы, фрустрация
түрінде болады.
Арал өңірі аймағындағы экологиялық қолайсыз жағдайда өмір сүріп жатқан
тұрғындарда жоғарыда аталған барлық күйлер байқалуы мүмкін. Қорқыныш пен
үрейдің бастамасы, жан күйзелістері, эмоциональды ширыққан сезім қалпы,
сабырзызданудан басталады. Бұған - адамдардың психоәлеуметтік және
психоэмоционалды торығуын ауыр экономикалық дағдарысты қосу керек.
Созылмалы дистресс тек тұрмыс, өндіріс мәселелері, әлеуметтік жағдайлар мен
медициналық көмектің аздығы нәтижесіне ғана емес, сонымен қатар, қазіргі
және болашақта өмір сүретін ұрпақ денсаулығының төмендеп кету мүмкіндігі
туралы күдіктің күштілігінен де пайда болады.
Сондықтан, Аралдағы сияқты апаттар өзінің алапат экономикалық шығыны
жағынан да, миллиондаған адамдардың психикасына зақым әкелуі себепті де,
ірі экологиялық апаттар қатарынан саналады.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы анықтағандай (БДҰ)–шын
мәніндегі денсаулық – дене, психикалық және әлеуметтік үйлесімділік болып
табылады.
Адамның өмірінің барлық аспектілеріндегі әлеуметтік, дене,эмоциялық,
рухани және ақыл-ой жетістіктерінің үйлесімі ғана өмірінің шын мәнісі
болып табылады. Денсаулық пен үйлесімділікке ұмтылса, бұлардың ешқайсысын
да шеттетпеу керек.
Сонымен денсаулық: дене саулығы, жан саулығы, психикалық және
психологиялық, әлеуметтік саулық болып бөлінеді.
Дене саулығы — бұл организмдегі функциялардың өзіндік айналымының
жеткілікті болуы, физиологиялық процестердің үйлесімі және сыртқы ортаның
түрлі факторларына барынша бейімделгіштік күйлері.
Жан (психикалық) саулығы- тек дене гигиенасы ғана емес, сонымен бірге
психогигиена, руханилықтың өзіндік тәрбиесін, адами тұрғыдағы ұстанымды,
сана тазалығын да қамтиды. Психикалық саулыққа жету жолы - интегралды
тұлғаға жету жолы. Психикалық саулық - психиканы жаттықтыру, психикалық
процестерді дамыту (ес, зейін, қиялдау және т.б.), ақыл-ой мен сезімді
тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Әлеуметтік саулық әлеуметтік белсенділікпен, адамның қоршаған әлемге
деген белсенділігімен байланысты.
Саулықтың басты белгілері:
- зақымданушы факторлар әрекетіне тұрақтылық;
- орташа статистикалық норма деңгейіне сай өсу мен даму көрсеткіштері;
- орташа статистикалық норма деңгейіне сай организмнің функционалды қалпы;
- организмнің резервтік мүмкіндіктерінің болуы;
- нақты бір аурудың, не дамуында кемістігінің болуы;
- моральді еріктік және құндылықты- мотивациялық бағдарларының жоғары
деңгейі.
Денсаулық сақтаудың дүниежүзілік ұйымының анықтамасына сәйкес,
денсаулық бұл тек аурулардың немесе жарымжандық ақаулықтың болмауы ғана
емес, сонымен қатар толық дене күші мен психиканың және әлеуметтік
жағдайдың жақсы болуы.
Жағдайдың жақсы болуы адам өмірінің барлық аспектілеріне қатысты:
өмірдің әлеуметтік, физикалық, интеллектуалдық, эмоциональдық және рухани
элементінің үйлесімділігі қажет. Егер денсаулық пен жақсы жағдайда
ұмтылатын болсақ, онда олардың бірде біреуіне немқұрайлы қарамауымыз керек.
Соңғы жылдарда әрбір адам өзінің денсаулығын жақсарту үшін қандай да
бір амал жасайтын болғандықтан, осы мәселеге деген қызығушылық танытуда.
Денсаулықты сыртқы ортаның өзгерістеріне тәуелді, бүкіл өмір
барысындағы ағзаның жеке даму үрдісінде қарастыру керек. Дененің
саулығымен аурудың арасындағы адам ауру емес, бірақ, дені де сау емес,
аралық “үшіншік үйі” болады. В.П.Петленко бұл күйді “ауруалды” немесе
“ақуалдылық” күйі деп атайды. Ақаулық алды - бұл ағзаның қалыпты қызмет
етуінің шекаралық күйі. Жер бетінде өмір сүріп жатқан барлық адамдардың
жартысынан көбі осы күйде болады. Оларға: өздерін зиянды химиялық
заттардың әсеріне ұшыратып жүргендер, орнымен дұрыс тамақтанбайтындар,
ішімдік заттарды үнемі пайдаланушылар, темекі шегетіндер, түнгі уақыттарда
жұмыс жасайтындар, экологиялық орын ауыстырушылыққа ұшыраған адамдар
жатады.
В.П.Петленконың пікірінше, осындай күйдегі адам өз табиғатындағы
психофизикалық мүмкіндіктің тек жартысын ғана меңгереді. Осындай күйлерді
зерттеу - психология, педагогика, валеология және медицина ғылымдарының
міндеттері болып табылады.
Адамның денсаулығы- бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын
жағдайларда жасына және жынысына сәйкес келетін физикалық және психикалық
тұрақтылықты сақтау қабілеттілігі. Табиғат адам ағзасының туғаннан
тұрақтылықтың үлкен қорымен өмір сүру мен өзін-өзі реттеуге деген
қабілеттілікпен қамтамасыз еткен: оның өмір сүру (тұрмыс) қалпына тәуелді
болады. Егер шартты түрде денсаулық деңгейін 100 % деп алсақ, онда 20 %
тұқымқуалаушылық факторларға, 20 % сыртқы орта (экология) факторларына, 10
% медицина, 50 % адамның өзіне, оның өмір сүру қалпына тәуелді болады.
Өмір сүру қалпы – бұл адамның өз-өзімен және сыртқы орта факторларымен
өзара қарым-қатынасының жүйесі. Сыртқы орта факторларына: химиялық,
физикалық, биологиялық,психологиялық әсерлер жатады. Адамның өмір сүру
қалпы жынысқа, жасқа, денсаулық күйіне, өмір сүру жағдайына, экологиялық
жағдайға, пайдалы әдеттердің болуына және зиянды әдеттердің болмауына
тәуелді.
Салауатты өмір сүру салтының негізгі құрамдас бөліктері үш мәдениеттен
тұрады: тамақтану мәдениеті, қозғалыс мәдениеті және эмоциялар мәдениеті.
Психологиядағы нақты жеке тұлғаның салауатты өмір сүруінің мүмкіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі факторлары: рефлекцияға деген қабілеттілік,
тіршілік ету ортасының жағдайы, еңбек ету мен дем алудың дұрыс тәртібі
болып табылады.
Рефлекция – бұл өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану, өз әрекеттерін
ойластыру қабілеті. Пайдалы әрекеттер мен гигиеналық дағдылар саналы
түрде түсінілген жағдайда жақсы бекітіледі. Салауатты өмір сүру салты
адамның ерік күшін жұмсауын, өз істерін ұғынуын, оның салдарын жеке өзі
үшін де, сондай-ақ басқа адамдар үшін де болжауын талап етеді. Нақты
өмір сүріп жатқан буынның денсаулығына болашақ келер ұрпақтың денсаулығы
мен бақыты тәуелді.
Денсаулыққа әсер ететін кеңістік – бұл климаттық аймақ пен баспана.
Дені сау адамда жаңа климаттық жағдайға тез бейімделуге мүмкіндік беретін
орнын толтырушы механизмдері болады. Баспана микроклиматтының да өз
көрсеткіштері болады: температура, ылғалдылық, оттегі мен көмірқышқыл
газының концентрациясы тұрғын үй көлемінің шамасы және т.б.
Еңбек пен демалудың саналы тәртібі, негізінен адам өмірі еңбек пен
демалыстың кезектесуімен өтетін болғандықтан, салауатты өмір салтының
маңызды факторы. Еңбек, ақыл-ой және дене еңбегі болып бөлінеді. Демалыс
белсенді және енжар болып бөлінеді.
Осылайша, егер жеке тұлға өзіне және кеңістікке қатысты қауіпті
формадағы агрессивтілік танытпай, психикалық және денсаулыққа қолайлы
жағдайда белсенді өмір сүретін болса, онда оны дені сау деп есептеуге
болады.
В.А.Сухомлинский ХХ ғ. 70 ж. бас кезінде педагогикалық жұртшылықты
баланың үйлесімді дамуында бәрі де өзара байланысты екендігін айтқан
болатын. Ол: “Денсаулық балаға қандай үй тапсырмасы берілетіндігінде де,
оларды қашан орындайтындығына да тәуелді. Үйдегі өз бетінше саналы еңбек
етудің эмоциялық бояуы маңызды роль атқарады. Егер бала кітапты оқуға
көңілсіз болса, онда бұл оның тек рухани күшін тудырып қана қоймайды,
сондай-ақ, ішкі ағзалардың өзара әрекетінің күрделі жүйесіне де жағымсыз
әсер етеді. Мен баланың сабаққа деген жақтырмаушылық жағдайында ас қорытуы
бұзылып, асқазан және ішек жолы аурулары туындаған бірнеше жағдайларды
білемін” – деп жазды В.А.Сухомлинский. Балалық кезең ортаның әсеріне деген
үлкен сезімталдықпен сипатталады және осындай қосымша факторлардың кейбір
балаларды жүйкелік-психикалық бұзылыстарға ерекше бейім қылатындығы аталып
көрсетіледі. Балалар мен жасөспірімдер неврозының патогенезінің дамып келе
жатқан жеке тұлғаның қатынастар жүйесінің деформациясы жататындығы
бекітілген факт болып есептеледі. Бұл оны неврозды дамуға әкелетін
(В.Н.Мясищевтің невроздар қағидасының шеңберінде) біртұтас жүйені
құрайтын жеке тұлғаның аса маңызды қатынастарының бұзылысы ретінде
түсініледі.
Қазақстан бүгінгі таңда өтпелі кезеңде тұр, оның экономикалық, саяси
және әлеуметтік құрылымы әлі де болса тұрақты емес. Бұның айқын дәлелі
қоғамның бөлек топтарға бөлінуі, ал әрбір қоғамдағы топтың өзінің салауатты
өмір сүру бейнесі бар. Көптеген отбасылары өмір сүруі үшін қажетті болып
табылатын – дұрыс тамақтану, киіну, жайлы қоныс, маусымдық киім, жеке
гигиена құралдарына да дұрыс қолы жетпей кедейлік қамытында өмір сүруде.
Бұл адамдар “қауіп-қатер тобына” жатады, бұл топты өміріне және
денсаулығына қауіп төнетін адамдар ғана құрайды.
Адамдардың өмір салты мен салауатты өмірі бес әлеуметтік факторларға
тәуелді деп қарастыруға болады:
- макроәлеуметтік фактор- нақты тарихи жағдайлар, мемлекттің
мәдени
дәстүрлері деп қарастыруға болады;
- микроәлеуметтік фактор- жеке отбасының экономикалық жағдайы;
психоәлеуметтік фактор- нақты отбасы қажеттіліктерінің арасында
денсаулықтың алатын орны;
- психологиялық фактор- денсаулықтың денсаулық
иерархиясындағы орнын анықтау мәселесіндегі тұлғалық бағдарлары;
- қауіптілік факторы- тәуекелділік факторларының көрінуінің
шынайылығы мен шарттарының болуы.
Жеке тұлға қалыптасуының биологиялық және әлеуметтік факторларының
арақатынасының бірлігі адамды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың негізі
болып табылады. Осы әдіснамалық тұрғыдан алғанда жеке тұлғаның қалыптасуын
зерттеуде кешенді тұрғы болуының қажеттілігі айқын.
Балалық шақтағы барлық ауытқулар, бейімделу немесе жеке тұлғалық
өзгерістерде, осы айтылған себептердің көп факторлығын ашуға мүмкіндік
беретін, солардың өзара әсерін зерттеу қажет. Психикалық денсаулықты
нығайту, өсіп келе жатқан ұрпақтың жоғарғы тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыру және үйлесімді психофизиологиялық пісіп жетілуін қамтамасыз
ету - маңызды әлеуметтік міндеттерге жатады.
Психикалық және тән саулықтарын бір-бірінен бөлуге болмайды. БДҰ
беретін денсаулық анықтамасында бұл жағдай барынша нақты көрсетілген.
Денсаулық ауру немесе жарымжандықтың (кемістіктің ) жоқтығы ретінде ғана
емес, сондай-ақ, толықтай әлеуметтік, рухани және физикалық аман-есендік.
сонымен адам биоэтнопсихоәлеуметтік бірлік ретінде қарастырылады.
Біздің ойымызша, қазіргі кездегі этносқа деген тұрғыларға сүйене
отырып, адамды- биоэтнопсихоәлеуметтік бірлік деп анықтауға негіз бар
сияқты.
Мидың генетикалық потенциалы мен органикалық саулығы баланың
отбасындағы, балалар ұжымындағы, оқыту және тәрбиелеу үрдістеріндегі мінез-
құлқын әлеуметтендіру мен реттеуді тудыра алатын физикалық процестердің
дұрыс өтуінің негізі болады.
Денсаулыққа әсер ететін факторлар мәселесі зерттеу нысанасы “адам-орта”
жүйесі болып табылатын көптеген ғылымдар үшін теориялық та, практикалық та
қатынаста ерекше маңызды болып табылады.
Адамтану психологиясы саласындағы зерттеулердің нәтижелері жеке
тұлғаның дұрыс қалыптасуы қолайсыз биологиялық және әлеуметтік факторлармен
бұзылуы мүмкін екендігін көрсетті. Биологиялық ақаулықтың психиканың
дамуына тигізетін әсері түбегейлі болып табылмайды, ал ауыртпалық жүктейтін
биологиялық қауіптілік факторлары мен жеке тұлғалық қасиеттерінің
қалыптасуының арасында қатынас сызықтық түрде болмайды.
Биологиялық фактордың теріс жақтары және оның психикаға тигізетін
әсері, жеке тұлғаның әлеуметтік детерминизмімен анықталады, орталық жүйке
жүйесінің оптималды қызмет жағдайы, қолайлы әлеуметтік фактордың тиімді
әсет етуі үшін және әлеуметтік қауіптілік факторларымен байланысты болатын,
жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды бұзылыстарын шектеу үшін алғы шарт
болып табылады.
Жалпы алғанда, бүгінгі таңда биологиялық және әлеуметтік
детерминацияның арақатынасы (теориялық және әдіснамалық мәселелерді
қосқанда) күрделі және көп аспектілі болып келеді. Дамудың сапасы жағынан
әр түрлі екі факторының–биологиялық және әлеуметтік –ролін зерттеу,
детерминизм қағидасын ұсынады. Психологиялық тұрғы биологиялық және
әлеуметтік адам дамуының біртұтас үрдісінің жүйелік детерминизмінің
бөлімдері ретінде қарастыруды пайымдайды; биологиялық пен әлеуметтіктің
өзара жанама түрленуі анағұрлым толық формада оның психикасына көрінеді.
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн,) П.В.Симонов атап
көрсеткендей, жеке тұлғаның әлеуметтік меңгеру ерекшелігі генетикалық
фактордың рөлін, яғни әлеуметтік және биологиялық бірлікті сипаттайтын
жеке ерекшеліктерге тәуелді, бірдей әлеуметтік әсердің әр түрлі әсер етуі
мүмкін екендігін жоққа шығаруға болмайтындығын атап көрсетеді. Шеткі
жүйкелік-психикалық бұзылыстардың туындауындағы орта факторларының мәні
бар ортаның психозақымдаушы әсерлерін анықтайды. Психикалық зақым кез-
келген жаста бала үшін естен танарлықтай әрекет болуы мүмкін, эмоционалды
депривация, мектептегі қарама-қайшылықтар, неврозбен мінез-құлықтың
бұзылыстарын тудыруы мүмкін.
Психикалық денсаулығы бұзылған жасөспірімдердің ата-аналарының кейбір
қолайсыз тұлғалық ерекшеліктері бірнеше сипатта болуы мүмкін: генетикалық
фактордың әлеуметтік психологиялық фактормен қосылуы, жасөспірімнің жеке
басының қалыптасу үрдісіндегі теріс көріністің күшеюіне, жанұяда
психологиялық алдын-алу жұмыстары болмаған жағдайда жүйкелік психикалық
ақаулықтың дамуына жағдай жасайды. Шекаралық бұзылысы бар жасөспірімдерде
байқалған нақты қолайсыз орта факторларының арасында отбасылық тұрмыстық
факторлар (созылмалы дау-дамайлар, невроз және т.б.) ерекше мәнге ие
болып табылады.
Баланың қалыпты дамуы үшін отбасы және қоршаған ортада бала өзін
қорғайтындығын сезінуі шарт. Баланың қоршаған ортамен өзара қатынасын
реттеудің негізгі механизмдері эмоциялық байланысты құра білу
қабілетіне негізделген. Тілек пен қажеттіліктер тәрбие процесі
нәтижесінде, қоршаған ортадағылардың қолдауы, не қарсы ықпалы негізінде
қалыптасады. Егер бұл даму процесі қоршаған орта не мидың зақымдануына
байланысты дұрыс жүрмесе, жеке тұлға дамуында ауытқу болады.
Нервтік психикалық ауытқушылықтың туындауындағы орта факторларының
әсерін қарастыра келіп клиницистер психологиялық тұрғыдан маңызды, ең
алдымен ортаның психиканы зақымдайтын әсерін қарастырады.
Баланың жүйке жүйесінің психикалық саулығын қорғауда отбасының
тәрбиелік функциясының әсері зор. Отбасы мүшелерінің жылы қарым-қатынасы
баланың үйлесімді дамуына әсер етеді. Бала тәрбиесінің типі мен оның
психикалық дамуының ерекшеліктері арасында тығыз байланыс болуы заңды.
Экологиялық білім дегеніміз - табиғатты қорғау саясаты, ал адамзат
баласы қол жеткізген жетістіктер түрі сан алуан десек, солардың барлығын
біріктіріп, біртұтас жаңа жүйнеге жинақтап отырған сала- экология
екендігінде дау жоқ. Өйткені экологиялық мәселелердің туу көзінің өзі
әлеуметтік-экономикалық факторлар болып отыр. Осы экологиялық қасіреттен
құтылу үшін білім берудің барлық саласында экологиялық білім мен тәрбие
берілуі тиіс. Осыған байланысты психологиялық денсаулықтың көрсеткіштері
мен өлшемдері жасалынды (1.5 кесте).
Осы орайда превентивті (алдын-алу) бағдарламасын қарастырып өтейік.
Превентивті (алдын-алу) бағдарламасының бағыттары.
Қазіргі кезде білім берудегі психологиялық қызметке деген мамандардың
көзқарасы, ең алдымен превентивті (алдын-алу) әрекет ретінде болу керек
дегенге саяды. Превентивті қызмет дегенді – даму мен психикалық және
психологиялық денсаулықты сақтаудың алғашқы психологиялық профилактикалық
әрекеті деп түсінуге болады.
Соған байланысты превентивті қызметтің бағыттары, шарттары,
аспектілеріне тоқталайық.
Превентивті қызметті ұйымдастыру мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс:
1) баланың нақты білім беру мекемелеріндегі психологиялық денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және туындауы мүмкін қолайсыз жағдайлардың
алдын алуға бағытталған жүйені құру;
1.5 кесте- Тұлғаның қалыпты психологиялық денсаулығының
көрсеткіштері мен өлшемдері
Өлшемдері
Өзін-өзі Интраперсонал-дИнтерперсоналды
кемелдендіру ық тұлғалық тұлғалық даму
(А.Маслоу) даму
(гуманистік С.Л.Бразенко
психология)
Көрсеткіштері
Танымдық Болмысты тиімді Өзін-өзі қабылБасқаларды
қабыл- дауы, өзін - қабылдауы;
дау, өзара онымен өзі түсінуі Басқаларды
оңтай- түсінуі
лы қатынаста болу
өзін басқаларды және
табиғат-
ты дұрыс қабылдауы.
Құралды
мақсаттан,жаман
-дықтан ажырата
білуі.
Креативтілігі.
Қалыпты
заттарға жаңаша қарай
білу.
Еріктік - Ерік күші мен Ішкі Шығармашылық
эмоциялық белсенді күйзлістерге бейімдеушілігі
-лігі, “Ерекше шыңынаБірігуінің
толық-
жеткен күйзелістер” тылығы, жауап-
Қауымдастық сезімі. кершілігі, ерік
Терең тұлға
аралық қатынастары. күшінің
Демократиялығы тұрақты-
лығы
Мотивация Ойлануға деген Тұтастығы
лық қажетті- Динамикалығы Әлеуметтенушілі
лігі, автономдылығы, гі
орта мен мәдениетке
тәуелсіздігі.
Мәденилік
әсерлерге төтеп бере
алуы. Тілегі мен
ой-сана-
сы арасында қақтығыс-
тың болмауы.
2) мектепке дейінгі және мектеп кезеңіндегі баланың психикалық және
психологиялық денсаулығының тиімді жағдайларының маңызды көрсеткіштерін
айқындау;
3) Білім беру мекемелерінде балалардың психологиялық денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін психологиялық-педагогикалық шарттарды құру
және сақтау;
4) балалардың дамуындағы (дамудың барлық кезеңдерінде) бұзылыстардың
болмауына бағытталған кәсіби психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттің
ғылыми-практикалық және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етілуі.
Сонымен қатар “қатерлі топ” балаларының психикалық денсаулығын
нығайтудың педагогикалық- психологиялық шарттары анықталынды (1.6 кесте).
Осындай жұмыстың тиімділігі көбінесе баланың психикалық және
психологиялық денсаулығының күйлерін анықтап отыратын әдістерді таңдаумен
байланысты болады. Қазіргі кезде қолданылатын әдістердің бірі- мониторинг,
яғни жүйелі түрде немесе оперативті түрде бақылау болып табылады. Тұрақты
түрде бақылау әдісін (мониторинг) қолдану психологиялық қызметте қолднау
әбден мүмкін екендігі тәжірибеден белгілі болып отыр. Сонымен қатар,
қазіргі кезде ақпараттық қамтамассыз етудің бағдарламасын (түрлі
ақпараттық жүйелер арқылы) жасауға да мүмкіндік бар.
1.6 кесте- “Қатерлі топ” балаларының психикалық денсаулығын
нығайтудың педагогикалық психологиялық шарттары
№ Мазмұны Жүргізілетін
шараларға
Жауаптылар
1 Облыс, қала,ауыл немесе аймақтың Превентивті (алдын
арнаулы алу) Қызметіне
орталықтарымен бірлесе отырып қатысушылар
первентивті
жұмыс бағдарламасын құру
2 Білім беру саласындағы психикалық Байланыстың қазіргі
денсаулық техникалық жүйелерін
туралы деректер мен құжаттардың пайдалану
мәліметтік
қамтамасыз етілуі:“Білім беру
кеңістігінің
динамикалық картасы-білім беру ортасы
субъектілерінің психологиялық
денсаулығының
картасы”
3 Білім беру мекемелерінде балалардың Психо-педагогикалық
психика-лық денсаулығының жағдайы мен әлеуметтік-гигиеналық
динамикасының мониторингін жүргізу ,
дәрігерлік іс-шаралар
жүйесі
4 Балалардың психикалық денсаулығына Білім беру мекемесі
теріс Психологының міндеті
әсер ететін жағдайларды талдау және
әрдайым сараптап отыру
5 Локальді оперативті жұмыстар (апатты Психоло-педагогикалық
аймақ ,
жағдайларына байланысты) дәрігерлік кешенді
іс-шаралар
6 Неғұрлым ұзақ уақытқа созылатын және Білім беру
терең- мекемесінің
детілген даралық және жеке-дара Психологы
дамуының
қоршаған ортамен этномәдени
байланыстарын
есептеп отыру
7 Баланы қоршаған ересектердің Превентивті қызметті
(ата-анасы, Жүргізушілер
Тәрбиеші, мұғалімдер, т.б.)
психологиялық
Денсаулығының күйін анықтауға арналған
бағдарлама
Қазақстанда психикалық және психологиялық денсаулық проблемасы
қарастырылған Н.Д.Унарбекова 6-7 жастағылардың психологиялық
денсаулығынзерттей отырып, оны қамтамасыз ету жолы ретінде топтық тренинг
бағдарламысын ұсынады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Василева О.С., Филатов Ф.Р. “ Психология здоровья человека” – Москва,
2001г
2. “Психология здоровья” Под. ред. Г.С.Никифорова- Санкт -Петербург,
2000г
3. Давыдов В.В. “Теория развивающего обучения” – Москва, 1996г
4. Дубровина И.В. “Школьники и охрана их здоровья” “Школа здоровья.
1998г.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада балалардың психикалық денсаулығын нығайтудың жодары
қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются пути сохранения и укрепления психичесского
здоровья детей.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ
Абдраманова Д.Е. психология магистрі,оқытушы,
Қасымова Г.Е. оқытушы (Алматы қ., Қазмемқызпу)
Практикалық психолог жұмысының негізгі бағыттарының бірі психологиялық
кеңес беру болып табылады.
Психологиялық кеңес беру –психологиялық қиындықтарды, клиенттің жеке
өмірінде, кәсіби іс-әрекетінде, оқуы мен өзге де ситуацияларда
кездестіретін қиындықтарын өзі шешуіне мүмкіндік беретін әрекеттің
адаптивті емес тәсілдетін анықтайтын психологиялық көмектің түрі.
Кеңес беру - адамның мәселесін зерттеуде, дау-дамайды анықтауда,
ситуацияны басқара білудің жаңа тәсілдеріндегі көрсетілетін көмек. Кеңес
беру психолог жағдайды өзгертуге және жақсартуға тырысқан уақытта
орындалады, бірақ ол өзгеріс үрдісін басқара алмайды.
Психолог-кеңесшіге эмпатия, ашықтық, тұтынушыға баға бермей қабылдау,
оған оның өз мәселелерін өзі шеше алатындығына сенім көрсете білуі қажет.
Кеңесші тұтынушыға жеке қамқорлығын оның көңіл-күйіне ену арқылы, сөзбен,
мимикамен, дене қозғалысымен көрсетуі қажет; сондай-ақ өзімен тұтынушы
арасында оптимальді психологиялық ара қашықтықты сақтай білуі қажет. Ол
тұтынушыға қобалжулардан арылуға емес, осы қобалжуларды конструктивті
бағытқа бұрып, тұтынушының өзін, өз өмірін, өзгертуге сенімділігімен
шешімділігін ұялату. Кеңесші тұтынушыға ақыл айтып, өз ойын танытуға
болмайды.
С.Глэддинг кеңес берушінің жеке қасиеттерімен тиімді жұмыс жолдарын
төмендегідей қарастырады:
• Қызығушылық. Мұндай қасиеті бар адамдар басқаларға табиғи қызығушылық
танытады.
• Тындай білу. Тындай білу қабілетін стимулдық фактор ретінде қолдана білу.
• Еркін әңгімелесу. Әңгімеден рахат ала білу.
• Эмпатия және түсіне білу. Жынысына мәдени бағыттылығына қарамастан, өзін
басқа адамның орнына қоя білу.
• Қөңіл-күйін білдіру. Қөңіл-күйін шығара алатын адамдар қайғыдан қуанышқа
дейін көрсете алады.
• Интроспекция. Өзінің ішкі сезімдерін сезіну, саналы сезіну.
• Өзін құрбан ете білу. Жеке шаруаларын кейінге қалдырып, бірінші кезекте
басқа адамның мәселесіне алаңдаушылық білдіріп, оны тыңдау.
• Жақын қарым-қатынасқа төзе білу. Қысымға қарамастан эмоциялық жақындыққа
төзе білу.
• Биліктегілермен қарым-қатынасқа түсе білу. Биліктегілерді мойындай білу
және тәуелсіздіктің белгілі деңгейін сақтау.
• Әзілдей білу. Өмірдегі оқиғалардың екі қырын қабылдай білу, олардан
күлкілі нәрсе көре білу.
• Ойлау қабілетінің біліктілігі. Оқуға ынтасы және қабілеттілігі,
тапқырлықпен шығармашылық ойлау қабілеті.
• Күш-қуаты. Кеңесші бірнеше сессия қатарынан белсенділік көрсете білуі
керек.
• Иілгіштік. Тұтынушылардың сұранысына қарай өз әрекеттерін икемдеу.
• Көмек көрсете білу. Тұтынушының шешімін қабылдауына қолдау көрсету,
үмітпен сенімге ие болуға көмектесу.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz