Топырақ микроорганизмдердің негізгі мекені
Аннотация
Түйінді сөздер: картоп, биологиялық тыңайтқыштар, топырақ, дақыл, өсіп-
даму кезеңі, өнгіштік, қоректік элементтер, фитопатоген, фунгицид,
өнімділік, антагонизм, түйнек.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Тәжірибелік бөлімде картоп түйнегіне және танабына қолданылған
биологиялық тыңайтқыштардың далалық жағдайдағы антогонисттік, фунгицидтік
және қоректік заттарды жинақтау қасиеттері көрсетілген. Биотыңайтқыштардың
өнім түзу қасиетіне әсері келтірілген. Тәжірибе нәтижелері кестелер түрінде
көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
Беттер 71, Кесте 23, Сурет 6, Библ 23
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Биологиялық тыңайтқыштарды қолданудың артықшылықтары мен қазіргі
кездегі жағдайы
1.2 Еліміздің өсімдік шаруашылығы саласындағы экологиялық мәселелер
1.3 Топырақта кездесетін микроорганизмдер ассоцациялары және олардың
топырақ құрамына әсері
1.4 Өсімдік шаруашылығы саласында қолданылатын биотыңайтқыштардың
көптүрлілігі
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайлары
2.1.1 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауылшаруашылығына пайдаланатын
жердің құрамы
2.1.2 Жауын-шашын, жыл бойы бөлінуі, күзгі және көктемгі пайдалы
ылғал қоры
2.1.3 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
2.3 Зерттеу нысандарының сипаттамасы
2.4 Зерттеу нәтижелері және оның анализі
2.4.1 Биопрепараттармен өңделуіне байланысты картоп түйнектерінің
өнгіштігік қасиеттерінің өзгеруі
2.4.2 Картоп танабын биологиялық тыңайтқыштармен өңдеудің
топырақтағы жылжымалы қоректік элементтер құрамына әсері
2.4.3 Биотыңайтқыштардың паразитті фитопатогендерге антагонизмдік
әсерлері
2.4.4 Картопты биотыңайтқыштармен өңдеудің топырақ микробиоценозына
әсері
2.4.5 Әртүрлі тыңайтқыштар енгізудің картоп түйнегінің өнімділігіне
әсері
3 Тіршілік қауіпсіздігі
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес-жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2015 Дипломдық жобалауды ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылған:
г - грамм, масса өлшемі
кг - килограмм, салмақ өлшемі
мин-минуттар
%-пайыз
ºC-температура
млрд-миллиард
мг-миллиграмм
тәу-тәулік
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі
л-литрлер
рН-қышқылдылық
ºT-қышқылдылық
Ккал-килокалория
МИК – минимальды ингибирлеуші концентрация
Анықтамалар
Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез- күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын ауадағы
көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін табиғи
құбылыс.
Тұқым тыныштығы — тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік—далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы — егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау — бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Кіріспе
Дамыған елдерде химиялық пестицидтерді қолдануға және өсімдік
шаруашылығы өнімдерінің құрамындағы токсикологиялық қалдықтарға деген
талаптарды күшейтіп, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге биологиялық
әдісті кеңінен қолданып, өсімдікті қорғауға мәжбүрлейді.
Көптеген елдер өсімдік қорғауда экологиялық таза технологияларға
белсенді түрде өтіп жатса, ал Қазақстанда керісінше, өсімдікті
зиянкестерден қорғау – бұл тек улы химикаттармен (пестицидтермен) өңдеу
ғана деген ұғым қалыптасқан.
Қазақстанда 1991 жылға дейін бірнеше ондаған биозертханалар жұмыс
істеген, биоәдісті қолдану көлемі 400 мың гектардан астамды құраған, соның
ішінде мақтада – 250 мың га, жеміс дақылдарында – 20 мың га, көкөніс
дақылдарында – 35 мың га. Мысалы, 1987 жылға дейін бір ғана Алматы
облысында трихограмманы (энтомофаг – пайдалы бунақдене) 25 мың гектардан
астам жерге, ал биопрепараттарды 7,5 мың гектарға қолданып, улы
химикаттарды қолдану көлемін айтарлықтай төмендеткен. 1960-80 жылдары
өсімдік қорғауда биоәдісті қолдану бойынша ғылыми зерттеулер белсенді түрде
жүргізілді.
Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы 20 жылда биоәдіс бойынша ғылыми
зерттеулер және оны өндірісте қолдану 1990 жылдардағы экономикалық
дағдарыстың, аграрлық қайта құрулардың, ғылымға бөлінетін қаржының
қысқаруының және импорттық пестицидтердің рынокты жаулауы әсерінен тоқтады.
Республикамыздың аграрлық секторында пестицидтерді бақылаусыз қолданудың
артуы экологиялық қауіп-қатер төндіруі мүмкін. Бұл қоршаған ортаның (ашық
су қоймалары және жер асты сулары, топырақ, атмосфера) ластануына,
пестицидтерге төзімді зиянкестердің пайда болуына және улы химикаттар
табиғи экобиожүйенің (құстар, балықтар, жабайы аңдар және пайдалы
бунақденелілер) жойылуына әсерін тигізеді.
Адам денсаулығына улы химикаттардың кері әсер етуінің ең аса қауіпті
факторлардың бірі – ол бүрку кезінде адамдардың улануы, өсімдік және
жануарлар, азық-түлік өнімдерінде токсикологиялық қалдықтардың
жинақталуының әсерінен әртүрлі онкологиялық және аллергиялық аурулардың,
еркектер мен әйелдердің бедеулігі, түсік тастауы және жаңа туылған
балаларда патологиялық белгілерінің пайда болуы.
Адамдардың пестицидтермен улануынан, қоршаған ортаның ластануынан сақтау
үшін биологиялық тәсіл химиялық тәсілден басымырақ болып, болашақта ол
негізгі тәсіл болмақ.
Биологиялық әдісті Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс – мақта,
көкөніс, картоп, жеміс-жүзім, жылыжай шаруашылықтары дамыған өңірлерінде
өркендету қажет. Аталмаш дақылдардың көбі, әсіресе көкөніс, жеміс жүзім
өнімдері өңделмей, пісірілмей тамаққа тікелей қолданатындықтан,
зиянкестерден қорғау жұмысын жүргізгенде негізгі тәсіл биологиялық тәсіл
болуы керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экологиялық таза, нақты әдісті
және зиянды организмдермен күресу технологиясын жетілдіру, соның ішінде
пайдалы бунақ денелілер биоагенттерді және биопрепараттарды зиянкестерге
қарсы қолдану ғылымның ең негізгі бағыты болып отыр.
Қазақстанның оңтүстік сұр топырақты жағдайында ақтүйнектің тауарлық
өнімін алу мақсатында биологиялық егіншілік жүйесінің тәсілдерін жасау
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Бұл ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде зиянкестерден болатын шығынның төмендеуіне және
ауылшаруашылық өндірісінде қолданылатын пестицидтердің көлемінің
қысқаратынына, қоршаған ортаны қорғау, халықтың денсаулығын сақтау және
Қазақстан Республикасының азық-түлік және экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге қосылған ғылыми үлес болмақ.
Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы
Барыс 2000 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жағдайындағы жағдайында
ақтүйнектің тауарлық өнімін алу мақсатында биологиялық егіншілік жүйесінің
тәсілдерін жасау дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды. Көрсетілген
мақсаттарды іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
- биопрепараттармен өңделуіне байланысты картоп түйнектерінің өнгіштігік
қасиеттерінің өзгеруі
- картоп танабын биологиялық тыңайтқыштармен өңдеудің топырақтағы
жылжымалы қоректік элементтер құрамына әсері
- биотыңайтқыштардың паразитті фитопатогендерге антагонизмдік әсерлері
- картопты биотыңайтқыштармен өңдеудің топырақ микробиоценозына әсері
- әртүрлі тыңайтқыштар енгізудің картоп түйнегінің өнімділігіне әсері
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ақтүйнек дақылына
пайдаланылған биологиялық тыңайтқыштардың шаруашылық тиімді қасиеттері
зерттеліп, тиімді биотыңайтқыш анықталды.
Практикалық маңызы. Картоп дақылын өсіру барысында экологиялық таза
бірнеше шаруашылық маңызды қасиеттері бар биологиялық тыңайтқыштарды
пайдаланудың шаруашылықтарүшін практикалық маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың құрлысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс бетке компьютермен
терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның
құрамына 23- кесте, 6 сурет кіреді. Қолданылған әдебиеттер тізімінде – 23
туындыға сілтеме жасалынған, оның ішінде 1 алыс шет елдік ғылыми
туындылар.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Биологиялық тыңайтқыштарды қолданудың артықшылықтары мен қазіргі
кездегі жағдайы
Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техникалық саясаты
Концепциясында баяндалғандай, еліміздегі басым бағыттардың бірі таза
экологиялық өнімдер өндіру болып табылады.
Дүние жүзілік сауда ұйымына ену алдында тұрған Қазақстан үшін
ауылшаруашылығы күрделі мәселе болып отыр, өйткені отандық ауылшаруашылық
өнімдері бәсекеге шыдамайды. Дүние жүзілік даму банкінің мәліметтері
бойынша республикамыздың ауылшаруашылығындағы еңбек өнімділігі Шығыс Еуропа
елдеріне қарағанда 5 есе төмен болуда [1].
БҰҰ мәліметтері бойынша республикамыздағы 272,5 млн.га жердің 179,9
млн.га жері немесе 66 пайызы шөл және шөлейт жерлерге айналған. Жайлымдық
жерлердің деградациясынан 963 млн АҚШ доллары, топырақ эрозиясының
салдарынан 779 млн. доллар, екінші реттік тұздану салдарынан 375 млн.
доллар, сондай ақ гумустың жоғалуы салдарынан 375 млн. доллар шығын
келтірді [2].
Картоп дақылының қазіргі кездегі орташа өнімділігі 120 центнерде болуда,
ал Ресейде бұл көрсеткіш 2 есе артық. Әдеттегі технология бойынша
ауылшаруашылық өнімділігін арттыру мүмкін еместігін қазіргі кезде жай
шаруаның өзі біліп отыр. Өсімдіктерге берілетін минералды тыңайтқыштарды
тиімді қолдану арқылы өнімділікті 40-50 пайызға арттыруға болады. Минералды
тыңайтқыштарды қолдану еліміздің барлық аймақтарында қажетті нәтиже
бермейді. Республикадағы картоп өсіретін солтүстік аймақтарда көбіне
минералды тыңайтқыштардың көмегімен 15-35 центнер қосымша өнім алынады, ал
минералды тыңайтқыштың толық шығынын қайтару үшін 40-60 цга қосымша өнім
алынуы тиіс. Минералды тыңайтқыштардың көмегімен алынатын 10 пайыздық
қосымша өнім ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қанағаттандырмайды .
Сіңімді азотты пайдалану коэффициенті минералды тыңайтқыштарда 30-32
пайыздан аспайды, ал фосфор тыңайтқыштарында бұл көрсеткіш небары 17-20
пайыз ғана. Сонымен қатар минералды тыңайтқыштардың негізгі кемшілігі,
олардың құрамында небары 3 элемент бар. Ал өсімдіктер өсіп-дамуына 16 макро
және 50 аса микроэлементтер қажет [3].
Еуропалық одақ елдерінде және Америка құрама штаттарында минералды
тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдану тенденциясы жыл өткен сайын азайып
келеді, есесіне экологиялық таза ауылшаруашылық өнімдерін өндіру артып
келеді. Бұл тұрғыда биопрепараттар және биотыңайтқыштар қолдану барған
сайын жандана түсуде. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге қажетті
препараттардың жалпы көлемі әлемдік нарықта 41 миллиард долларға жетті. Бұл
алдыңғы 5 жылға қарағанда 2 есеге артық [4].
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасында қазіргі
заманғы биологиялық жетістіктерді ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде көптеп
қолдану қажет.
Ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде биопрепараттарды қолдану кең етек
жайып келеді. Себебі органикалық және минералдық тыңайтқыштардан болатын
негативтік кері әсерлері көп және экологиялық тұрғыдан тиімсіз болып
саналады. Биопрепараттарды қолдану арқылы ауылшаруашылық дақылдарына
қолайлы жағдай түзумен қатар топырақтағы қарашірік мөлшерін арттыруға
мүмкіншілік жасай отырып, өсімдік шаруашылығы өнімділігін жоғарылатып,
сапасын арттыруға болады. Биопрепараттар деп әртүрлі арнайы микроорганизм
штамдарынан алынған өнімдерді айтамыз, микроорганизмдер, гормондар,
витаминдер, гуминдік заттар әсерінен топырақ микрофлорасы жақсарып,
өсімдіктік дамуына оң әсер тигізеді.
Жоғарыда көрсетілген топырақ микроорганизмдерінің артықшылығын ескере
отырып картоп дақылын өсіруде биологиялық препараттар қолдану зерттеудің
негізгі мақсаты болып табылады. Мұнда картоп дақылына оның өсіп дамуына
биологиялық жолмен алынған препараттардың әсерлерін зерттеу қажеттілігі
қолға алынды.
1.2 Еліміздің өсімдік шаруашылығы саласындағы экологиялық мәселелер
Кең байтақ Қазақстанда орын алған экологиялық проблемалардың кең ауқымы
мен шешілуге тиісті мәселелері қоғам алдында тұрған маңызды міндеттердің
бірі. Жалпы қоршаған ортаны тиімсіз пайдалану мен ластаудан келетін
экономикалық зиян ішкі өнеркәсіптің 20-30 пайызын құрайды. Осындай
антропогенттік ауыртпалықтан Қазақстанның барлық аумағында табиғи тепе-
теңдік бұзылған. Ғалымдар топырақтың эрозияға ұшырауын оның құнарының күрт
төмендеуін ғылыми негізде дәлелдеген. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
алғашқы жылдарында әр гектардан 20-25 центнерден астық алынса, қазір сол
жердің әр гектарынан 10-11 центнерден өнім алынады. Көріп отырғанымыздай,
бір гектар жердің беретін өнімі бұрынғыға қарағанда, екі есе азайып кеткен
[12].
Бұл мәселені ең алдымен биология саласының ғалымдары жақсы зерттеді.
Жоғарыда аталған мәселелер Қазақстан биологиялық жүйелердің барлық
деңгейлеріне бірдей қатысты.
Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын
және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар
немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың
мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл сайын дүние жүзінде 580
млн. доллардың пестицидтері қолданылса, 70-жылдары бұл көрсеткіш 4,7 есеге
артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн.
долларға жеткен. 90- жылдардың ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428
млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері
жұмсалыпты. Енді жүзім мен жеміс-жидек шаруашылығына келсек, олардың 1
тонна өнімін өндіруге орта есеппен 4,5 доллардың пестицидтері жұмсалады
екен. Осындай жағдай картоп пен көкөніс өндіруде де қалыптасып отыр [13].
Республикамызда кең қолданылып жатқан пестицидтерден қоршаған орта мен
адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төніп тұр. Осыған орай пестицидтерді
сақтау, тасымалдау мен қолдану шаралары толық орындалып, қоршаған ортаны
олардың қалдықтарымен ластанудан сақтау, табиғаттағы айналымын қадағалау,
адам ағзасына теріс әсерін болдырмау немесе азайту мәселелері егемен
елімізде толық шешуін тауып жатыр ма? Өкінішке орай оған толықтай оң жауап
беру қиын.
Ресейде Ф.Эрисман атындағы гигиена ғылыми-зерттеу орталығы осы бағытта
тиянақты жұмыс жүргізуде. Осы институттың директоры, Ресей медицина
ғылымының академигі В.Н.Ракицкийдің Бүкілресейлік өсімдіктер қорғау саласы
бойынша өткен ІІ съезде мәлімдеуіне қарағанда, ауыр металдар мен
пестицидтер адам ағзасын айықпас, созылмалы дерттерге ұшыратады екен.
Өкінішке орай, тексерілген азық-түлік өнімдерінің 65%-нан осыдан 20-30
жылдай бұрын қолдануға тыйым салынған, аса зәрлі ГХЦГ мен ДДТ
препараттарымен қатар, арамшөптерді отауға әлі де кең пайдаланылып келе
жатқан 2,4 Д гербициді тіркелген. 2005 жылы Ресейде эпидемиологиялық
жағдайды ушықтырмау және экологиялық зардаптардан туындайтын адам ағзасының
қауіпті ауруларын емдеу үшін 4 млрд. рубль қаражат бөлініпті [14].
Өсімдіктер қорғау құралдарының қоршаған ортаға теріс әсерін төмендетіп,
биологиялық және экономикалық тиімділігін арттыруда оларды қолдану
тәсілдерін жетілдірудің де атқаратын рөлі аз емес. Біріншіден, оларды
қолданатын техника өте жоғары талаптарға сай болуы керек. Екіншіден,
егістіктер мен шабындықтарға пестицидтер бүрку үшін техниканың белгілі бір
түрі қолданылады. Мәселен, Германияда олар көбінесе тракторға тіркейтін
бүріккіштер арқылы шашылады, жұмыстың 90%-дан артығы осы техника арқылы
орындалады. Пестицидтерді ұшақтар немесе дельтаплан арқылы әуеден немесе
аэрозолды генераторлармен жерден шашқанда әсерлі заттың біразы нысанаға дәл
тимей, буланып ауа толқынымен жоғары көтеріліп кетуі мүмкін. Үшіншіден,
ғылымның соңғы жетістіктерге сай пестицидтер егіске немесе шабындыққа
жалпылама шашылмай, компъютерлік жүйелер мен жер серіктері арқылы тек
нысаналы организмдер кездескенде ғана қолданылады.
Қазақстанға келсек, пестицидтер қолдануға арналған техникалар талапқа
сай ма, препараттардың қажет мөлшерін дәл бүрке ала ма? Өкінішке орай,
мемлекет тарапынан бұны арнайы тексеріп, қадағалап жатқан ешкім жоқ.
Пестицидтер тракторларға тіркелетін бүріккіштермен қатар, арнайы
автомайзерлер, тұмандатқыш генераторлар және ұшақтар мен дельтапландар
арқылы да шашылады. Республиканың көптеген аймақтарында өнімділігінің
жоғарылығына қызығып, аэрозолды генераторлар кең қолданылуда. Олар
пестицидті тұмандатып жатқанда желдің бағыты кенет өзгерсе, улы тұман
айдалаға, тіптен ауылды мекендерге де ауып кетуі мүмкін. Әрине, су тапшы
келетін шөлейт жерлерде шегірткеге қарсы аэрозолды генераторлар мен
автомайзерлердің артықшылығында күмән жоқ. Соңғы жылдары ірі астық
компаниялары шет елден жоғары өнімді, алым ені 30 метрге жететін өзі
жүретін бүріккіш қондырғылар әкелуде. Олардың біреуінің өзі күніне 1000
гектарға жуық егіс көлемін баптай алады. Осы тәріздес техникалар ірі шаруа
қожалықтары мен серіктестердің бәрінде болса, пестицидтерді қолданудың
тиімділігі артып, қоршаған ортаның ластануы біршама төмендер еді [ 15].
XX ғасырда жерді түбегейлі аудару нәтижесінде топырақ құнарлылығы
айтарлықтай күрт төмендеп кетті. Көптеген ғалымдардың пайымдауы бойынша
аудара жырту және жерді терең өңдеу нәтижесінде топырақ құрылымы нашарлап,
оның физика-химиялық қасиеттері төмендеп, топырақта өмір сүретін
микроорганизмдердің тіршілік ету жүйесі бұзылып нәтижесінде олардың
белсенділігі төмендейді. Топырақ фаунасы түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Жаңа
тың жерлерді игергеннен соң үш жылдан кейін топырақ құрамындағы қарашірік
мөлшері күрт төмендеп, алынатын өнім деңгейі азаяды, өсімдіктік иммунитет
жүйесі нашарлайды, сонымен қатар дақылдарда кездесетін әр түрлі аурулар мен
зиянкестер саны өседі.
Адамзаттың табиғи жүйеге қарқынды әсер етуі нәтижесінде жиырмасыншы
ғасырдың орта тұсында дүние жүзі бойынша топырақтың құнарлы 15 бөлігінің
жоғалуымен сипатталды.Ресей мемлекетінде жердің құнарлы бөлігінің жалпы
көлемі 5 есеге азайды. Қазақстанда соңғы 10 жылдың көлемінде ғана 10
миллион гектар құнарлы жерлер пайдаланудан шығып, шөл немесе шөлейт
жерлерге айналып үлгерді, жалпы жер көлемінің 23 бөлігі аталған жерлер
қатарына енді [ 16].
Қазіргі кезде республикамыздың өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіретін
шаруашылықтарда қолданыстағы технология бойынша жер құнарлылығының қайта
қалпына келуі мүмкін емес. Топырақ құнарлылығының табиғи жағдайда қайта
қалпына келуі үшін кем дегенде 20 жылдан астам уақыт қажет болады. Яғни
ендігі 20 жылдың ішінде Қазақстанда осы қарқын негізінде топырақ
құнарлылығының нашарлауы жүре беретін болса, онда біздер келесі ұрпаққа
қалдырылатын жердің тек шөлейт болуы ғажап емес. Сондықтан бұл мәселе
қазіргі таңдағы тек экологтардың ғана емес, сонымен қатар әрбір Қазақстан
азаматының борышы болып отыр.
Қарқынды технологияның ХХ ғасырдағы айтарлықтай ауқымды белең алуы
барысында ауылшаруашылық өндірісінде көптеген химиялық заттар пайдаланылып,
химиялық негізде дайындалған минералды тыңайтқыштар кең ауқымда қолданыста
болған болатын. Нәтижесінде қоршаған ортаға кері әсерін тигізіп, халықтың
денсаулығының нашарлауына және топырақтағы қарашірік мөлшерінің өте төмен
деңгейге дейін азаюына алып келді. Қазіргі таңда орта есеппен қарашірік
мөлшері 2 есеге дейін азайып кеткен [17].
Жерді ауылшаруашылық ауыр техникаларымен қайта-қайта өңдеу,
агрохимикаттарды, пестицидтерді және жасанды тыңайтқыштарды одан әрі
қарқынды түрде пайдалану мүмкін емес. Өйткені, тірі табиғаттың өзіндік
реттелуі одан әрі бұзылады, өсімдіктердің, адамзаттың және жануарлардың
қорғаныштық қасиеттері төмендейді, нәтижесінде жердегі тіршілік негізі
болатын қоғамның техногенді даму типі түбегейлі өзгеріске ұшырауы да ғажап
емес.
1.3 Топырақта кездесетін микроорганизмдер ассоцациялары және олардың
топырақ құрамына әсері
Топырақ микроорганизмдердің негізгі мекені. Олардың саны және түрлері
топырақтың типіне және оның жағдайына байланысты өзгеріп отырады.
Топырақтың микрорганизмдерге байлығы соншалық, тіпті оның бір грамында,
ауру қоздырмайтын, яғни сапрофит бактериялар бірнеше жүзден миллиардқа
дейін кездеседі. Ал микробтардың жалпы саны бір грам топырақта 1,5—2
миллиард шамасында болады [18].
Жақсы тыңайтылған, қарашірік мол топырақтың бір грамында жүздеген
миллион тірі микроб клеткалары болады, қара топырақты жердің бір грамында
бес миллиард, құмдақ топырақта - үш миллиардтай, ал орманды жердің күлгін
топырағында екі миллиардтай микроб клеткасы кездеседі. Бұл көрсетілген
мөлшер жергілікті жердің ерекшелігіне, ондағы қоректік заттар қорының
мөлшеріне, жыл маусымына, температураға, топырақтың қышқылдық және сілтілік
реакциясына байланысты құбылып отырады.
Топырақтың 30 сантиметрлік қабатының бір гектарында шамамен 450
килограмдай микроб болатыны анықталып отыр. Микроорганизмдермен бірге,
топырақта жай көзге көрінбейтін жәндіктер және өсімдіктер толып жатыр.
Олардың бір грамм топырақтағы саны мен мөлшері арасында белгілі бір
байланыс болады.
Топырақтағы микроорганизмдердің ең көбі бактериялар. Шымды күлгін
аймақтың бір грамындағы бактериялар саны 3 миллионнан 25 миллионға дейін
жетеді [19].
Актиномицеттер саны, бактерияларға қарағанда едәуір аз болғанымен, ауа
райының жағдайына қарай олардың кейде жедел есетінін ескерген жөн.
Топырақтың беткі қабаты, әсіресе өсімдік тамырлары таралған жырту қабаты,
төменгі қабаттарға қарағанда микроорганизмдерге байырақ келеді. Мәселен,
егер 20 - 30 сантиметрлік қабаттың бір грамм топырағындағы бактериялар саны
5-7 миллион болса, 40-60 сантиметр төмендікте миллиондай ғана мөлшерде тірі
клетка кездеседі [20 ].
Топырақтағы микроорганизмдер саны жыл мезгілдеріне қарай да өзгеріп
отырады. Профессор Н. А. Красильниковтің зерттеуі бойынша көктем, жаз
айларына қарағанда күз, қыс айларында топырақ микроорганизмдерге кедей
келеді [ 21].
Тамыр айналасында, яғни ризосферада қажетті қоректік заттар (азот,
фосфор, қанттар) мол болғандықтан, онда микроорганизмдердің саны да
анағұрлым көп болады.
Төменгі сатыдағы организмдерден топырақта мыналар кездеседі: 1)
бактериялар; 2) актиномицеттер және онымен туыстас организмдер; 3) төменгі
сатыдағы саңырауқұлақтар; 4) қыналар ; 5) қарапайымдар.
Бактериялардың топырақта атқаратын қызметі әрқилы. Олардың кейбіреулері
автотрофты түрде тіршілік етеді, яғни минералды қосылыстармен қоректенуге
бейімделген. Ал бұған қажетті қуатты олар тотықтыру реакциясынан алады.
Бұлардың ішінде аммоний тұздарын азот қышқылына дейін тотықтыра алатын
нитрификациялаушы бактериялар да бар.
Топырақта кездесетін бактериялардың көпшілігі органикалық заттарды қажет
етеді. Ыдырау барысында қоректік заттар, углеводтар, кейде азот
қосылыстары бөлінеді. Бактериялар осы ыдырау процесі кезінде өздерінің өніп-
өсуі үшін қажетті энергияны қамтиды. Ал қалған элементтерді олар керекті
мелшерде минералды қосылыстардан алады.
Қышқылды топырақта бактериялар тіршілігі баяу болады, бірақ мүлде тоқтап
қалмайды. Топырақ бактерияларының басым, көпшілігі 5—45 градус жылылық
аралығында жақсы тіршілік етеді. Ал оларға нағыз қолайлы, яғни үйлесімді
температура 25—35°С [22].
Актиномицеттер де топырақтың белсенді бір организмі болып есептеледі.
Олардың жан-жаққа таралған сәуле сияқты шашыранды жіпшелері болғандықтан,
кейде екінші сөзбен сәулелі саңырауқүлақтар деп те атайды. Олар спора
түзетін микробтар. Актиномицеттердің жіпшелерін мицелий деп атайды. Сонымен
қатар топырақта актиномицеттерге туыстас — проактиномицеттер,
микромоноспора, микобактериялар кездеседі. Актиномицеттер метатрофты
организмдерге жатады. Тіршілігі кезінде олар кұрамында көміртегі мол
органикалық косылыстарды пайдалануға бейімделген. Актиномицеттер ауасы бар,
бейтарап реакциялы топырақта тіршілік етеді [23].
Топырақтағы саңырауқұлақтарды көбіне көміртегін, органикалық
қосылыстарды ыдыратудан алады. Олар аэробты, яғни ауалы жерде тіршілік
етуге бейімделген. Ылғалы тапшы жерлерде де өсе береді. Топырақ
реакциясының микроскоптық саңырауқұлақтар үшін бейтарап болғаны жөн.
Микроскоптық саңырауқұлақтардың таралуында белгілі бір географиялық
заңдылықтың барлығы байқалады. Мукор саңырауқулағы солтүстік аймақтар
топырағында едәуір мөлшерде кездеседі. Ал бұған керісінше оңтүстік
топырақтарында фузариум, аспергиллус топтары көп тараған. Қара топырақтың
сортаңдану барысында пенициллум туыстас саңырауқұлақтардың аспергиллус
туыстарын ығыстырып шығарады.
Айтылған микроорганизмдермен қатар топырақта едәуір дәрежеде басқа да
организмдер тіршілік етеді. Солардың бірі - балдырлар. Балдырлар
клеткасында күн сәулесінің күшімен көмір қышқыл газын сіңіре алатын жасыл
пигмент - хлорофилл бар. Олардың түсі қоңыр, көк немесе қызыл болып келеді.
Мұның өзі балдырлар клеткасында хлорофилге ұқсас қасиеті бар басқа да түсті
пигменттердің болатындығын байқатады.
Балдырлар азотқа бай топырақта қаулап өніп-өседі, олар топырақты
органикалық заттарға байытады, микробиологиялық процестерді тездетеді.
Кейбір балдырлар есімдіктерге зиянды антибиотиктер бөліп шығарады.
Зерттеулерге қарағанда, қазір ТМД территориясында 260-қа жуық балдырлар
түрі кездеседі. Топырақта таралғандары көп жіпшелі балдырлар [24].
Балдырларда өсімдіктердегі сияқты хлорофилл көмегімен фотосинтез
құбылысы жүреді. Сондықтан олар топырақты органикалық заттарға байыта
алады. Топырақта органикалық қосылыстар мол болғанда балдырлар сапрофитті
жолмен қоректенуге бейімделе бастайды. Сондықтан балдырлар да топырақ
түзуші және оның қүнарлылығын арттыратын факторлардың бірі болып саналады.
Олар өсімдіктер өсе алмайтын құнарсыз жерлерде өніп-өсіп, ол жерлерді
органикалық заттарға байытады.
Топырақтағы микроскоптық организмдердің ішіндегі көп таралғандары -тамыр
аяқтылар, жіпшелілер, кірпікшелілер немесе инфузориялар. Бір грамм
топырақтағы қарапайымдылардың саны бірнеше оннан бірнеше жүзге дейін
барады. Мәселен, проф. Догельдің зерттеуі бойынша шымды күлгін топырақта
олар көп кездеспейді. Ал өңделген топырақта олардың саны ғана емес, түрі де
көп болады [25].
Зерттеулердің қорытындысына қарағанда қарапайымдылардың топырақтың
өздігінен тазаруында зор маңызы бар. Өйткені олардың көпшілігі топырақта
болатын көптеген ауру қоздырушы бактерияларды құртып жібереді.
Никитинскийдің зерттеуіне қарағанда, қарапайымдылардың бір сағат ішінде 30
мыңға жуық бактерия жеп қоятыны мәлім. Сондай-ақ қарапайымдылар топырактағы
органикалық күрделі қосылыстарды өсімдіктерге сіңімді түрге айналдыруға
көмектеседі [26].
Топырақта кездесетін осы айтылған микроскоптық организмдерден басқа,
жануарлар да бар. Организмдердің тіршілік әрекеті әсерінен, күрделі
органикалық косылыстардың минералдануы барысында топырақта кеуектілік пайда
болады, оның ауа режимі жақсарады. Топырақты зерттеген көрнекті ғалымдар П.
Костычев пен М. Кононова топырақта бұл организмдер болмаған жағдайда,
өсімдік қалдықтарының ыдырауы өте баяу жүретінін нақты тәжірибелермен
дәлелдеп берді [27].
Микроорганизмдер тіршілігі қарқындаған кезде ортаға түрлі ферментер,
органикалық қышқылдар және басқа да сол сияқты заттар бөліп шығарады. Ал
микрооргаиизмдер мөлшері көбейгенде топырақтағы минералдану процесі де арта
түседі.
Микроорганизмдер тіршілігі ұзаққа созылмайды. Олардың азот, фосфор, т.
б. элементтері бар өлекселері минералданып, өсімдіктерге сіңімді күйге
айналады. И. В. Тюриннің есебіне карағанда солтүстіктің күлгіндеу
топырағының бір гектарындағы микробтар денесіндегі азоттың мөлшері 15-28
килограмдай. Қарашірікке бай қара топырақта бұл 50 килограмға дейін, ал
өңделген сұр топырақтарда 75-100 килограмға дейін барады [28].
Топырақтың беткі қабаты аэробты микроорганизмдердің белсенді қызметі
арқылы өсімдіктерге қажетті коректік заттарды мол жинайды. Бұған керісінше,
төменгі қабатты жоғары ауыстырса, онда 2 - 3 айдан соң бұл үстіңгі қабат
сияқты құнарлана түседі. Сөйтіп топырақтың өлі қабаттарының жандануы,
осындай микробиологиялық процестердің қарқындауына байланысты болады.
Климаты жұмсақ, микроорганизмдерге бай аймақтарда қарашірік үлкен
өзгеріске ұшырап, топырақта нитраттар мөлшері арта түседі. Мәселен, 1
процент гумусқа есептегенде нитраттардың мөлшері таулы-шалғынды жерлер
топырағында 1,2, таулы-орманды жерлер топырағында- 2,9, қара топырақта -
6,9, сұр топырақта 62,9 миллиграмм болды [30].
Топырақ микроорганизмдерінің ішінен біршама көп таралғандары
актиномицеттер және микроскоптық саңырауқұлақтар. Өйткені бұл организмдер
органикалық қалдықтардың барлығымен де коректенуге бейімделген.
Орта Азияның және Қазақстанның сұр топырақты тың даласын жырту, ондағы
микробиологиялық процестерді күшейтіп, өнімділікті арттыратынын ғалымдар өз
тәжірибелері арқылы дәлелдеді.
1.4 Өсімдік шаруашылығы саласында қолданылатын биотыңайтқыштардың
көптүрлілігі
Топыраққа енгізілетін тыңайтқыштың тиімділігі оның құрамына енгізілген
топырақ микроорганизмдерінің ассоциация құрамына тікелей байланысты болады
[36].
№ 2055823 патентте алдын ала ферментацияланған торф және құс
саңғырығының қоспасына Streptococcus thermophilus, Streptococcus bovis,
Lactobacillus acidophilus бактерияларының консорциумы енгізілген. Бұл
өнертапқыштың тиімділігі басқа биологиялық препараттарға қарағанда 20-25
пайызға жоғары болды.
Микроорганизмдерді сонымен қатар органикалық тыңайтқыштардың құрамымен
қосып суспензия түрінде (Патент № 2081866) пайдалануға болады. Аталған
суспензия құрамында азот фиксациялаушы(Azotobacter chroococcum), фосфор
ерітуші (Bacillus micilaginosus), сонымен қатар Streptococcus thermophilus,
Streptococcus bovis, Lactobacillus salivariek var salicinicus,
Lactobacillus salivariek var salivarus, Lactobacillus acidophilus
сүтқышқылды бактерия консорциумы бар, сонымен бірге Trichoderma viride,
Beuaveria bassiana бактерияларын қосуға болады. Бұл суспензияны астық
дақылдарына енгізу нәтижесінде олардың өнімділігін 30пайызға дейін
арттыруға болатындығы дәлелденген [37].
Госниисинтезбелок өндірісінде Топырақ микрокорневит биопрепараты
органикалық-минералды тыңайтқыштарға қоспа ретінде ойлап шығарылған.
Аталған биопрепаратты қолдану арқылы органикалық-минералды тыңайтқыштардың
топыраққа енгізу мөлшерін 2 есеге дейін кемітуге болады. Микрокорневитті
топыраққа жеке биопрепарат ретінде де енгізуге болады (Патент № 2148571).
Топырақ микрокорневит биопрепаратының құрамында азотфиксациялаушы
Azotobacter chroococcum и Beijerinckia uminensis бактериялары және
органикалық, минералды қосылыстарды ыдырататын (Bacillus megaterium и
Bacillus micilaginosus) бактериялары кездеседі [38]. Препараттардың әсері
органоминералды тыңайтқыштар құрамында далалық жағдайда аққауданды
қырыққабатты, ақтүйнекті өсіру барысында зерттеліп, тиімділігі жоғары
болатындығы дәлелденіп, өсімдіктердің өнімділігі 22 пайызға дейін
болатындығы көрсетілді.
Өндірістік биосинтез технологиясы зертханасында Топырақ
микрокорневит биопрепаратымен қатар өсімдіктің өсуін жеделдететін "Активит
МБ" препарат шығарылды. Оның құрамында табиғи өсімдіктің өсуін жеделдететін
заттармен қатар бор және молибден микроэлементтері бар (Патент № 2160988).
Зертханалық және далалық жағдайда препараты қолдану нәтижесінде
өсімдіктің тұқымының өнгіштігі артып, өсуі жылдамдап, өнімінің пісіп-жетілу
мерзімі айтарлықтай ерте мерзімде болатындығы анықталды [39].
"Активит МБ" биопрепаратының 0,01 % ерітіндісімен және таза сумен
егістік шалғындығының тұқымын ылғалдандырғанда 5 күннен соң Активит МБ
препаратымен өңделген зерттеу нұсқасында 50 % тұқымдары өніп шықса сумен
өңделген тұқымның небары 15 пайызы ғана өніп шықты. 7 күннен соң Активит МБ
препаратымен өңделген зерттеу нұсқасында тұқымның өнгіштігі 100 % болса,
сумен өңделген нұсқада бұл көрсеткіш небары 65 % болды.
Аласа бархат өсімдігінің көшеттерін ашық алаңқайда өсіріп, зерттеу үшін
барлық өсімдіктер бірдей етіп алынды. Өсімдіктерді арақашықтығы 25 см
болатындай етіп отырғызылды. Көшеттерді отырғызар алдында 2 тга
мөлшерімен органикалық тыңайтқыш енгізілді. Суару аптасына 2 рет
жүргізілді. Өсімдіктердің жаппай өсу кезеңінің алдында және гүлдену
кезеңінің басында зерттеу нұсқаларын "Активит МБ" препаратының 0,01 %
ерітіндісімен өңделді. Бақылау нұсқасымен салыстырғанда зерттеу
варианттарындағы өсімдіктердің барлық параметрлері бойынша 25-30 пайызға
артық нәтижелер көрсетті. Айта кетерлік жайт, бор және молибден топырақ
микроорганизмдері үшін, әсіресе азотфиксациялаушы және силикаттық
бактериялар тіршілігі үшін өте маңызды болып табылады [40].
Қызанақ және қияр өсімдіктері үшін РР витаминдерінің әсерін зерттеу
барысында витаминделген зерттеу нұсқаларының тиімділігі бақылау нұсқасымен
салыстырғанда 18,8 және 40 пайызға артық нәтиже көрсетті.
Витаминдермен өңделген зерттеу нұсқаларындағы өсімдіктердің гүлдеу
кезеңі ерте түсісімен, жеміс салған жатындар санының көптігімен және
бактериоз ауруына төзімділігімен ерекшелінді [41].
Promyxobacterium johnsonu өсімдігіне В тобының дәрумендерін тамыр
аймағына енгізу нәтижесінде оның өсуіне айтарлықтай оң әсер ететіндігі
анықталынды. Өсімдік жасушаларындағы зат алмасу процестері белсенді түрде
жүрді. Жер үсті мен тамыр бөлігінің салмағы сәйкесінше 31 және 9 пайызға
артты, ал өнімділігі 11 –ден 21 пайызға дейін жоғарылады.
Қоректік орта құрамына қосу нәтижесінде түйнек бактерияларының
тиімділігі жоғарылайтындығы дәлелденді [42]. Индол сірке қышқылын қолдану
нәтижесінде бос аминқышқылдарының мөлшері 20,5 пайызға артты [43].
Үрмебұршақты фитогормондармен өңдеу нәтижесінде оның тамырындағы
түйнектердегі биохимиялық процестер қарқындай түсіп, азотфиксациялаушы
процес айтарлықтай жоғарылай түсті. Үрмебұршақты индол сірке қышқылымен
өңдегенде тұқым өнімділігі 18-19 пайызға артты. Эрдели Г. зерттеулері
бойынша, жүгері тұқымын өсімдік өсуін реттейтін заттармен өңдеу жүргізіліп
жартылай өндірістік жағдайда жүргізілген зерттеулерде тұқым өнімділігі 16-
18 пайызға артты, сонымен тұқымшадағы май мөлшерінің көлемі де көбейе
түсті [43].
Өндірістік биосинтез технолгиясы зертханасы өсімдіктердің өсуі мен
дамуына қажетті органо-минералды қоспа "Витаминді биокомплекс" (Патент №
2183602) жасап шығарған. Бұл препарат в тобының витаминдері, гибберилин
қышқылы, индол сірке қышқылы, амин қышқылдары және тағы да басқа
биологиялық белсенді заттардың микробиологиялық синтез өнімдері болып
табылады, сонымен қатар препарат құрамында темір, марганц, мырыш, кобальт,
калий-, фосфор- и азот құрамды компоненттері бар [ 5].
"Гуммит" (патент № 200211844459) биопрепараты өсімдіктердің өсу
процесіне әсер ете отырып, арнайы топырақ микроорганизмдері ассоциациясының
(саңырауқұлақтар Syncephalastrum spp., бактериялар Artrobacter simplex,
Envima spp.) арқасында құралған.
"Гуммит" қарашірік түзуші процестерге қатысады, гуминтәрізді заттар мен
лигнин тәрізді заттарды ыдыратады. Биопрепарат құрамындағы микроэлементтер
(оның ішінде селен, бор, ванадий и кремний)топырақ микроорганизмдерінің
ферменттік реакцияларының жақсы жүруіне оң ықпал ете отырып, өсімдіктің
өсу процесін жеделдетеді, және ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін
көтереді [44]. Гуммитті қолдану нәтижесінде топырақтың экологиялық жағдайы
жақсара түседі. Оның құрамына кіретін Artrobacter simplex топырақтағы
полициклді қосылысты гербицидтердің ыдырауын қамтамасыз етеді, ал Erwinia
spp.. органикалық ластанудың алдын алумен ерекшеленеді (Патент №2103359).
Биопрепараттарды биокомпост құрамында қолдану әдеттегі технологияға
қарағанда ғылымда жаңа көзқарас қалыптасуда (Патент № 21434115).
Агрономиялық тұрғыдан пайдалы болып табылатын микроорганизмдерді компост
құрамында енгізу барысында ондағы бар әртүрлі тіршілікке оң ықпал ете
отырып, олардың дамуына жақсы әсер етеді. Мұнда микробтардың тіршілік
әрекетінің жақсаруы есебінен өсімдіктердің минералды қоректенуі жақсара
түседі [45]. Биопрепарат құрамында белсенді микроорганизмдермен қатар
микробтық синтез тәсілімен алынған биологиялық активті заттармен қатар
микроэлементтер және өсуді реттегіш заттар бар. Ризосфералық биопрепараттар
құрамына енетін микроорганизмдер азотфиксациялаумен бірге физиологиялық
активті заттарды пайда етеді, олар өсімдіктің өсуі мен дамуына әсер ете
отырып, өнімділіктің мол болуын қамтамасыз етеді [18, 27, 46].
Соңғы жылдары патогенді микрофлораларды баса алатын микроорганизмдердің
жаңа штамы алынды, олар өсімдіктің ауруларға төзімділігін арттырып,
нәтижесінде өсімдік шаруашылығы өнімінің сапасын жақсартуға және өнімділік
деңгейінің артуына себепші болып отыр [47].
Биопрепараттармен жүргізілетін зерттеулерді жоспарлағанда өсімдіктердің
азотпен қоректенуіндегі микроорганизмдер ролін анықтап алу қажет [47]. Бұл
тұрғыда өсімдіктердің өнімділігі мен сапасына биопрепараттардың әсерін
анықтайтын арнайы сызба ұсынылған (Оценка эффективности микробных
препаратов в земледелии, 2000). Сызба бойынша өсімдіктердің минералды
қоректенуінің екі фоны ендірілген; фосфорлы-калийді және азотты-фосфорлы-
калийді. Екі фонға да ризосфералық биопрепараттармен инокуляцияланған тұқым
себіледі. Нәтижесінде азотсыз фон мен азоттың аз мөлшерлі фонындағы
микроорганизмдер тиімділігі анықталады. Нақты зерттеулер нәтижесі бойынша
топырақ-климаттық жағдайларға және ауылшаруашылық дақылдарының түрлеріне
байланысты өсімдікке енгізілетін азот мөлшері 30 - 45 кгга әсер етуші
заттар мөлшерінде өзгеруі мүмкін [ 24, 31,40,48].
Бұл биологиялық препараттың негізгі принципі – тек өсімдікті ғана емес,
сонымен қатар, топырақ құнарын арттырады. Бұл негізінен жерді биоөңдеудің
негізі болып табылатын жер қабатының биотасын барынша арттыруға
бағытталған.
Далалық тәжірибелерді жүргізер алдында тұқымдық материалдарды
биопрепараттармен инокуляциялау технологиясы айтарлықтай маңызды болып
табылады [49]. Қазіргі кездегі қолданыстағы технология бойынша тұқымдық
материалдарды инокуляциялау тұқым себер күні жүргізілуі тиіс, ол жұмыс
өнімділігін төмендетеді және инокуляцияланған тұқымды сақтайды. Сондықтан
инокуляция жүргізу технологиясын егіс себерден алдын жүргізу дің жаңа
тәсілін ойлап табуымыз керек [31].
Ауылшаруашылық дақылдарын инокуляциялау тиімділігі өте жоғары болып
табылады [37,39]. Ресейлік ғалымдардың зерттеулер нәтижесі негізінде елдің
барлық өңірлерінде оның тиімділігі жоғары болады екен. Көптеген
биопрепараттар азот тыңайтқышының 30-45 кгга мөлшеріндей қосымша өнім
беретіндігі дәлелденді [35, 50]. Биопрепараттардың әсері азот тыңайтқышының
ұсынылған мөлшерін енгізгенде айтарлықтай жоғары болатындығы анықталынды.
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайлары
2.1.1 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауылшаруашылығына пайдаланатын
жердің құрамы
Сары-ағаш ауданы Онтүстік Қазақстан облысының онтүстік жағында Сырдария
өзеңінің оң жақ бетінде орналасқан. Шымкент қаласынан онтүстік-батыс
жағында 170 км қашықтықта орналасқан. Ауданның орталығы Сарыағаш қаласы.
Географиялық координаттары: 41013′ – 41053′ с.е. и 67019′ – 68005′ ш.б.
Сарыағаш ауданында негізінен көкөніс, жеміс-жидек, жүзім дақылдары
өндіріледі. Соңғы кезде мақтаның егіс көлемі қысқарып, көкөніс, бақша
дақылдары мен жеміс-жидек, жүзім дақылдарынының егіс көлемі артуда. Өткен
жылы 8,5 мың гектар көкөністің әр гектарынан 200,7 центнерден 171,1 мың
тонна, 5,4 мың га бақшаның әр гектарынан 195 центнерден 105,0 мың тонна
өнім өндірілді.
Ауданда 2 астық, 1 мақта өндейтін ірі кәсіпорын және қолдағы бар 41
кішігірім цехтан 17-і жұмыс атқаруда. Оның ішінде: 2 үн диірмен, 4
наубайхана, 3 өсімдік майын, 3 шарап, 3 сүт, 1 етөнімдерін өндеу, және 1
көкөніс-жеміс консервілеу цехы жұмыс істейді.
Ауданда тамшылатып суғару тәсілі бойынша биылғы жылы егіс көлемі 30
гектарға жетпек, жылыжайдың егіс көлемі 65,6 гектарға жетеді (1-кесте).
Аудан көлеміндегі ескі және инженерлік дайындықтан өткен 50361 суармалы
жер қоры бар оның ішінде бидай астығы – 2142 га. Бұл жер қоры, жалпы саны
24 ауыл әкімшіліктері бойынша бөлінеді. Пайдаланылған жер көлемі 41208
гектар құрайды, оның ішінде егілетін негізгі дақылдар: астық – 2142 га,
жүгері – 5976 га, ақтүйнек – 17796 га, мақта – 3007 га жерді құрайды.
Кесте 1
Ауыл шаруашылық өндірісінің жер пайдалану көрсеткіштері
Сары-ағаш ауданы бойынша көрсеткіштер 2014 2015
Суармалы жер көлемі, га 50361 50361
Пайдаланылған жерлер, барлығы 44163 41198
Оның ішінде дақылдар: астық 7212 8118
Мақта 8736 3007
Мал азықтық 6066 5527
Ақтүйнек, көкөніс, бақша 14851 17796
Жайылым 529 529
Көп жылдық дақылдар 2887 2887
Әр түрлі дақылдар 3882 3274
Пайдаланылмаған жерлер, барлығы 6198 9153
Оның ішінде: сумен қамтамасыз етілген 6198 9153
Аудан аумағында масақты астықты тұқымын көбейтіп, агроқұрылымдарға
таратумен айналысатын Дарбаза ЖШС-гі 2008 жылы масақты астық егумен
айналысатын агроқұрылымдарға 54 тн. Бидайдың жоғары репродукциялы тұқымы,
Красный Водопад ЖШС-гі арқылы 12 тн. бидайдың элита тұқымы сатылды.
Аудан бойынша күздік бидай өнімділігі 2006 жылы 18,0 цга, 2007 жылы –
17,5 цга, 2008 жылы – 10,5 цга болған.
Аудан көлемінде 40 га егістік жерге суды тиімді пайдалану мақсатында
тамшылап суару тәсілін ендіру межеленген болатын. Бүгінгі таңға Сарыағаш
жер сиы ЖШС 14,5 га егістік жерге тамшылатып суару әдісін ендірді. Бұл
жүйе Өзбекістан мен Израил мемлекеттерінің бірлескен Сан и пласт ЖШС-гі
тарапынан іске асырылды. Сонымен қатар, аудан аумағында 56,98 га егістік
жерге салынған 904 дана жылыжайлар және 8,6 га егістік жерге салынған 239
парниктер жұмыс істеп тұр, оның ішінде биылғы жылы аудан бойынша 8,5 га
егістік жерге қарапайым әдіспен 94 жылыжай салынды.
2.1.2 Жауын-шашын мөлшері (орташа көпжылдық және соңғы 3 жылда), жыл
бойы бөлінуі, күзгі және көктемгі пайдалы ылғал қоры
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынмен ерекшеленеді. Бүл тау маңы жартылай шөлейтті
агроклиматты аймаққа тән сипат.
Атмосфералық айналыммен анықталатын жыл мезгілінің суық және ылғалды,
жылы және құрғақ кезеңдері айқын бөлінген. Жаз айларында орталық Азия
шөлейттерінен облыс аймағына бірқалыпты өте аптап ыстық жел соғады және бұл
құрғақ әрі ашық ауа райын қалыптастырады. Күзі жылы және құрғақ. Ауа
райының ауысуы, солтүстіктен, солтүстік батыстан, көбіне солтүстік шығыстан
жел арқылы келетін арктикалық суықтардың ығыстыруымен немесе таудан
келетін суықтардың әрекетінен болады.
Континент аралық тропикалық жылы ауа мен алыс белдеулерден келетін
суық ауа қысымы нәтижесінде қысқы-көктемгі мезгілдер жауын-шашынды болады.
Суық арктикалық ауа масаларының тропикалық жылы ауамен ауысуы ауа-райын
тұрақсыз етеді.
Қыс ортасында (қаңтар) ауа-райы күрт жылынып қарды тез ерітіп жібереді,
көктемде - жылы ашық күндер суық бұлтты, жауын-шашынды және қарлы күндермен
жиі ауысады.
Атмосфералық ылғалдың негізгі көзі батыстан оңтүстік шығысқа ауысатын
атлантикалық ауа ағындары болып табылады. Бұл ауа ағындары тау бөктеріне
жақындаған сайын суып, ылғал конденсацияланады және жауын-шашын түрінде
түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшері 450-500мм. Климатқа тән ерекшелік - бұл
жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы күзгі-қысқы- көктемгі
мезгілдерде (кыркүйек-мамыр) түсуі. Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі
түспейді, жаз топырақты тез құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы
жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық желмен, аз мөлшердегі жауын-шашынмен
ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 26 С. Ауаның ең
жоғары температурасы шілде айында 42°С-қа жеттеді. Қыс - қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,6°С. ал ең төменгісі — 30°С. Ең
жоғарғы температурадан төменгі температураға дейін 72°С.
Ауаның жылдық орташа температурасы - 12,8°С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 10°С-ден жоғары жиынтық температура 4100-
4400°С-ді құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%. Ауаның
жоғарғы салыстырмалы ылғалдылығы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
байқалады. Жаз кезіндегі ауаның жоғарғы оң температурасы мен атмосфералық
жауын-шашынның аз болуы ауаның салыстырмалы ылғалдылығын 30 пайызға дейін
төмендетеді.
Тұрақты қар жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы
онкүндігі, ал еруінің соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғарғы
биіктігі 28см. Қыс мезгіліндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды
құрайды.
Соңғы үш жылдардың ауа райы көрсеткіштері 2-кестеде келтірілген және
бұларды 1,2 суреттерден айқын көруге болады.
Бұл жылдар төмендегідей агроклиматтық жағдайлармен ерекшеленді:
2013 жылдың мамыр, тамыз, қыркүйек, қазан айларында көпжылдық орташа
көрсеткіштермен салыстырғанда, сәйкесінше 0,6; 2.7; 0,6 және 2,9°С жоғары
болды. Қыс айлары көпжылдық мәліметтермен салыстырғанда анағұрлым жылы.
Белсенді температура жиынтығы 3740°С құрады. Ең төменгі жауын-шашын мөлшері
тамыз айында 1,4 мм болды. Жалпы наурыз, тамыз, қазан, қараша, желтоқсан
айларында жауын-шашын орташа көпжылдық мөлшерден аз түскеніне қарамастан,
басқа айлардағы ылғалдың көп түсуіне байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түйінді сөздер: картоп, биологиялық тыңайтқыштар, топырақ, дақыл, өсіп-
даму кезеңі, өнгіштік, қоректік элементтер, фитопатоген, фунгицид,
өнімділік, антагонизм, түйнек.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Тәжірибелік бөлімде картоп түйнегіне және танабына қолданылған
биологиялық тыңайтқыштардың далалық жағдайдағы антогонисттік, фунгицидтік
және қоректік заттарды жинақтау қасиеттері көрсетілген. Биотыңайтқыштардың
өнім түзу қасиетіне әсері келтірілген. Тәжірибе нәтижелері кестелер түрінде
көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
Беттер 71, Кесте 23, Сурет 6, Библ 23
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Белгілеулер және қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Биологиялық тыңайтқыштарды қолданудың артықшылықтары мен қазіргі
кездегі жағдайы
1.2 Еліміздің өсімдік шаруашылығы саласындағы экологиялық мәселелер
1.3 Топырақта кездесетін микроорганизмдер ассоцациялары және олардың
топырақ құрамына әсері
1.4 Өсімдік шаруашылығы саласында қолданылатын биотыңайтқыштардың
көптүрлілігі
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайлары
2.1.1 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауылшаруашылығына пайдаланатын
жердің құрамы
2.1.2 Жауын-шашын, жыл бойы бөлінуі, күзгі және көктемгі пайдалы
ылғал қоры
2.1.3 Шаруашылықтың топырағы және олардың агрохимиялық көрсеткіштері
2.2 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
2.3 Зерттеу нысандарының сипаттамасы
2.4 Зерттеу нәтижелері және оның анализі
2.4.1 Биопрепараттармен өңделуіне байланысты картоп түйнектерінің
өнгіштігік қасиеттерінің өзгеруі
2.4.2 Картоп танабын биологиялық тыңайтқыштармен өңдеудің
топырақтағы жылжымалы қоректік элементтер құрамына әсері
2.4.3 Биотыңайтқыштардың паразитті фитопатогендерге антагонизмдік
әсерлері
2.4.4 Картопты биотыңайтқыштармен өңдеудің топырақ микробиоценозына
әсері
2.4.5 Әртүрлі тыңайтқыштар енгізудің картоп түйнегінің өнімділігіне
әсері
3 Тіршілік қауіпсіздігі
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Бизнес-жоспарлау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 12046-85. Мемлекет аралық стандарт. Ауылшаруашылық дақылдарының
тұқымдары.Сапа туралы құжат.
МЕСТ 20081-74 Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Терминдер.
Анықтаулар.
МЕСТ 52325-2005. Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымдары. Сорттық және
егістік сапа
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
ӘН ОҚМУ 7.03-2015 Дипломдық жобалауды ұйымдастыру. Дипломдық жұмыс.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылған:
г - грамм, масса өлшемі
кг - килограмм, салмақ өлшемі
мин-минуттар
%-пайыз
ºC-температура
млрд-миллиард
мг-миллиграмм
тәу-тәулік
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі
л-литрлер
рН-қышқылдылық
ºT-қышқылдылық
Ккал-килокалория
МИК – минимальды ингибирлеуші концентрация
Анықтамалар
Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез- күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын ауадағы
көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін табиғи
құбылыс.
Тұқым тыныштығы — тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік—далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы — егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау — бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен – азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Кіріспе
Дамыған елдерде химиялық пестицидтерді қолдануға және өсімдік
шаруашылығы өнімдерінің құрамындағы токсикологиялық қалдықтарға деген
талаптарды күшейтіп, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге биологиялық
әдісті кеңінен қолданып, өсімдікті қорғауға мәжбүрлейді.
Көптеген елдер өсімдік қорғауда экологиялық таза технологияларға
белсенді түрде өтіп жатса, ал Қазақстанда керісінше, өсімдікті
зиянкестерден қорғау – бұл тек улы химикаттармен (пестицидтермен) өңдеу
ғана деген ұғым қалыптасқан.
Қазақстанда 1991 жылға дейін бірнеше ондаған биозертханалар жұмыс
істеген, биоәдісті қолдану көлемі 400 мың гектардан астамды құраған, соның
ішінде мақтада – 250 мың га, жеміс дақылдарында – 20 мың га, көкөніс
дақылдарында – 35 мың га. Мысалы, 1987 жылға дейін бір ғана Алматы
облысында трихограмманы (энтомофаг – пайдалы бунақдене) 25 мың гектардан
астам жерге, ал биопрепараттарды 7,5 мың гектарға қолданып, улы
химикаттарды қолдану көлемін айтарлықтай төмендеткен. 1960-80 жылдары
өсімдік қорғауда биоәдісті қолдану бойынша ғылыми зерттеулер белсенді түрде
жүргізілді.
Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы 20 жылда биоәдіс бойынша ғылыми
зерттеулер және оны өндірісте қолдану 1990 жылдардағы экономикалық
дағдарыстың, аграрлық қайта құрулардың, ғылымға бөлінетін қаржының
қысқаруының және импорттық пестицидтердің рынокты жаулауы әсерінен тоқтады.
Республикамыздың аграрлық секторында пестицидтерді бақылаусыз қолданудың
артуы экологиялық қауіп-қатер төндіруі мүмкін. Бұл қоршаған ортаның (ашық
су қоймалары және жер асты сулары, топырақ, атмосфера) ластануына,
пестицидтерге төзімді зиянкестердің пайда болуына және улы химикаттар
табиғи экобиожүйенің (құстар, балықтар, жабайы аңдар және пайдалы
бунақденелілер) жойылуына әсерін тигізеді.
Адам денсаулығына улы химикаттардың кері әсер етуінің ең аса қауіпті
факторлардың бірі – ол бүрку кезінде адамдардың улануы, өсімдік және
жануарлар, азық-түлік өнімдерінде токсикологиялық қалдықтардың
жинақталуының әсерінен әртүрлі онкологиялық және аллергиялық аурулардың,
еркектер мен әйелдердің бедеулігі, түсік тастауы және жаңа туылған
балаларда патологиялық белгілерінің пайда болуы.
Адамдардың пестицидтермен улануынан, қоршаған ортаның ластануынан сақтау
үшін биологиялық тәсіл химиялық тәсілден басымырақ болып, болашақта ол
негізгі тәсіл болмақ.
Биологиялық әдісті Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс – мақта,
көкөніс, картоп, жеміс-жүзім, жылыжай шаруашылықтары дамыған өңірлерінде
өркендету қажет. Аталмаш дақылдардың көбі, әсіресе көкөніс, жеміс жүзім
өнімдері өңделмей, пісірілмей тамаққа тікелей қолданатындықтан,
зиянкестерден қорғау жұмысын жүргізгенде негізгі тәсіл биологиялық тәсіл
болуы керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экологиялық таза, нақты әдісті
және зиянды организмдермен күресу технологиясын жетілдіру, соның ішінде
пайдалы бунақ денелілер биоагенттерді және биопрепараттарды зиянкестерге
қарсы қолдану ғылымның ең негізгі бағыты болып отыр.
Қазақстанның оңтүстік сұр топырақты жағдайында ақтүйнектің тауарлық
өнімін алу мақсатында биологиялық егіншілік жүйесінің тәсілдерін жасау
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Бұл ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде зиянкестерден болатын шығынның төмендеуіне және
ауылшаруашылық өндірісінде қолданылатын пестицидтердің көлемінің
қысқаратынына, қоршаған ортаны қорғау, халықтың денсаулығын сақтау және
Қазақстан Республикасының азық-түлік және экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге қосылған ғылыми үлес болмақ.
Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы
Барыс 2000 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жағдайындағы жағдайында
ақтүйнектің тауарлық өнімін алу мақсатында биологиялық егіншілік жүйесінің
тәсілдерін жасау дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды. Көрсетілген
мақсаттарды іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
- биопрепараттармен өңделуіне байланысты картоп түйнектерінің өнгіштігік
қасиеттерінің өзгеруі
- картоп танабын биологиялық тыңайтқыштармен өңдеудің топырақтағы
жылжымалы қоректік элементтер құрамына әсері
- биотыңайтқыштардың паразитті фитопатогендерге антагонизмдік әсерлері
- картопты биотыңайтқыштармен өңдеудің топырақ микробиоценозына әсері
- әртүрлі тыңайтқыштар енгізудің картоп түйнегінің өнімділігіне әсері
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ақтүйнек дақылына
пайдаланылған биологиялық тыңайтқыштардың шаруашылық тиімді қасиеттері
зерттеліп, тиімді биотыңайтқыш анықталды.
Практикалық маңызы. Картоп дақылын өсіру барысында экологиялық таза
бірнеше шаруашылық маңызды қасиеттері бар биологиялық тыңайтқыштарды
пайдаланудың шаруашылықтарүшін практикалық маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың құрлысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс бетке компьютермен
терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның
құрамына 23- кесте, 6 сурет кіреді. Қолданылған әдебиеттер тізімінде – 23
туындыға сілтеме жасалынған, оның ішінде 1 алыс шет елдік ғылыми
туындылар.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Биологиялық тыңайтқыштарды қолданудың артықшылықтары мен қазіргі
кездегі жағдайы
Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техникалық саясаты
Концепциясында баяндалғандай, еліміздегі басым бағыттардың бірі таза
экологиялық өнімдер өндіру болып табылады.
Дүние жүзілік сауда ұйымына ену алдында тұрған Қазақстан үшін
ауылшаруашылығы күрделі мәселе болып отыр, өйткені отандық ауылшаруашылық
өнімдері бәсекеге шыдамайды. Дүние жүзілік даму банкінің мәліметтері
бойынша республикамыздың ауылшаруашылығындағы еңбек өнімділігі Шығыс Еуропа
елдеріне қарағанда 5 есе төмен болуда [1].
БҰҰ мәліметтері бойынша республикамыздағы 272,5 млн.га жердің 179,9
млн.га жері немесе 66 пайызы шөл және шөлейт жерлерге айналған. Жайлымдық
жерлердің деградациясынан 963 млн АҚШ доллары, топырақ эрозиясының
салдарынан 779 млн. доллар, екінші реттік тұздану салдарынан 375 млн.
доллар, сондай ақ гумустың жоғалуы салдарынан 375 млн. доллар шығын
келтірді [2].
Картоп дақылының қазіргі кездегі орташа өнімділігі 120 центнерде болуда,
ал Ресейде бұл көрсеткіш 2 есе артық. Әдеттегі технология бойынша
ауылшаруашылық өнімділігін арттыру мүмкін еместігін қазіргі кезде жай
шаруаның өзі біліп отыр. Өсімдіктерге берілетін минералды тыңайтқыштарды
тиімді қолдану арқылы өнімділікті 40-50 пайызға арттыруға болады. Минералды
тыңайтқыштарды қолдану еліміздің барлық аймақтарында қажетті нәтиже
бермейді. Республикадағы картоп өсіретін солтүстік аймақтарда көбіне
минералды тыңайтқыштардың көмегімен 15-35 центнер қосымша өнім алынады, ал
минералды тыңайтқыштың толық шығынын қайтару үшін 40-60 цга қосымша өнім
алынуы тиіс. Минералды тыңайтқыштардың көмегімен алынатын 10 пайыздық
қосымша өнім ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қанағаттандырмайды .
Сіңімді азотты пайдалану коэффициенті минералды тыңайтқыштарда 30-32
пайыздан аспайды, ал фосфор тыңайтқыштарында бұл көрсеткіш небары 17-20
пайыз ғана. Сонымен қатар минералды тыңайтқыштардың негізгі кемшілігі,
олардың құрамында небары 3 элемент бар. Ал өсімдіктер өсіп-дамуына 16 макро
және 50 аса микроэлементтер қажет [3].
Еуропалық одақ елдерінде және Америка құрама штаттарында минералды
тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдану тенденциясы жыл өткен сайын азайып
келеді, есесіне экологиялық таза ауылшаруашылық өнімдерін өндіру артып
келеді. Бұл тұрғыда биопрепараттар және биотыңайтқыштар қолдану барған
сайын жандана түсуде. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге қажетті
препараттардың жалпы көлемі әлемдік нарықта 41 миллиард долларға жетті. Бұл
алдыңғы 5 жылға қарағанда 2 есеге артық [4].
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасында қазіргі
заманғы биологиялық жетістіктерді ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде көптеп
қолдану қажет.
Ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде биопрепараттарды қолдану кең етек
жайып келеді. Себебі органикалық және минералдық тыңайтқыштардан болатын
негативтік кері әсерлері көп және экологиялық тұрғыдан тиімсіз болып
саналады. Биопрепараттарды қолдану арқылы ауылшаруашылық дақылдарына
қолайлы жағдай түзумен қатар топырақтағы қарашірік мөлшерін арттыруға
мүмкіншілік жасай отырып, өсімдік шаруашылығы өнімділігін жоғарылатып,
сапасын арттыруға болады. Биопрепараттар деп әртүрлі арнайы микроорганизм
штамдарынан алынған өнімдерді айтамыз, микроорганизмдер, гормондар,
витаминдер, гуминдік заттар әсерінен топырақ микрофлорасы жақсарып,
өсімдіктік дамуына оң әсер тигізеді.
Жоғарыда көрсетілген топырақ микроорганизмдерінің артықшылығын ескере
отырып картоп дақылын өсіруде биологиялық препараттар қолдану зерттеудің
негізгі мақсаты болып табылады. Мұнда картоп дақылына оның өсіп дамуына
биологиялық жолмен алынған препараттардың әсерлерін зерттеу қажеттілігі
қолға алынды.
1.2 Еліміздің өсімдік шаруашылығы саласындағы экологиялық мәселелер
Кең байтақ Қазақстанда орын алған экологиялық проблемалардың кең ауқымы
мен шешілуге тиісті мәселелері қоғам алдында тұрған маңызды міндеттердің
бірі. Жалпы қоршаған ортаны тиімсіз пайдалану мен ластаудан келетін
экономикалық зиян ішкі өнеркәсіптің 20-30 пайызын құрайды. Осындай
антропогенттік ауыртпалықтан Қазақстанның барлық аумағында табиғи тепе-
теңдік бұзылған. Ғалымдар топырақтың эрозияға ұшырауын оның құнарының күрт
төмендеуін ғылыми негізде дәлелдеген. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
алғашқы жылдарында әр гектардан 20-25 центнерден астық алынса, қазір сол
жердің әр гектарынан 10-11 центнерден өнім алынады. Көріп отырғанымыздай,
бір гектар жердің беретін өнімі бұрынғыға қарағанда, екі есе азайып кеткен
[12].
Бұл мәселені ең алдымен биология саласының ғалымдары жақсы зерттеді.
Жоғарыда аталған мәселелер Қазақстан биологиялық жүйелердің барлық
деңгейлеріне бірдей қатысты.
Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен дамуын
және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар
немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың
мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл сайын дүние жүзінде 580
млн. доллардың пестицидтері қолданылса, 70-жылдары бұл көрсеткіш 4,7 есеге
артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн.
долларға жеткен. 90- жылдардың ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428
млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері
жұмсалыпты. Енді жүзім мен жеміс-жидек шаруашылығына келсек, олардың 1
тонна өнімін өндіруге орта есеппен 4,5 доллардың пестицидтері жұмсалады
екен. Осындай жағдай картоп пен көкөніс өндіруде де қалыптасып отыр [13].
Республикамызда кең қолданылып жатқан пестицидтерден қоршаған орта мен
адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төніп тұр. Осыған орай пестицидтерді
сақтау, тасымалдау мен қолдану шаралары толық орындалып, қоршаған ортаны
олардың қалдықтарымен ластанудан сақтау, табиғаттағы айналымын қадағалау,
адам ағзасына теріс әсерін болдырмау немесе азайту мәселелері егемен
елімізде толық шешуін тауып жатыр ма? Өкінішке орай оған толықтай оң жауап
беру қиын.
Ресейде Ф.Эрисман атындағы гигиена ғылыми-зерттеу орталығы осы бағытта
тиянақты жұмыс жүргізуде. Осы институттың директоры, Ресей медицина
ғылымының академигі В.Н.Ракицкийдің Бүкілресейлік өсімдіктер қорғау саласы
бойынша өткен ІІ съезде мәлімдеуіне қарағанда, ауыр металдар мен
пестицидтер адам ағзасын айықпас, созылмалы дерттерге ұшыратады екен.
Өкінішке орай, тексерілген азық-түлік өнімдерінің 65%-нан осыдан 20-30
жылдай бұрын қолдануға тыйым салынған, аса зәрлі ГХЦГ мен ДДТ
препараттарымен қатар, арамшөптерді отауға әлі де кең пайдаланылып келе
жатқан 2,4 Д гербициді тіркелген. 2005 жылы Ресейде эпидемиологиялық
жағдайды ушықтырмау және экологиялық зардаптардан туындайтын адам ағзасының
қауіпті ауруларын емдеу үшін 4 млрд. рубль қаражат бөлініпті [14].
Өсімдіктер қорғау құралдарының қоршаған ортаға теріс әсерін төмендетіп,
биологиялық және экономикалық тиімділігін арттыруда оларды қолдану
тәсілдерін жетілдірудің де атқаратын рөлі аз емес. Біріншіден, оларды
қолданатын техника өте жоғары талаптарға сай болуы керек. Екіншіден,
егістіктер мен шабындықтарға пестицидтер бүрку үшін техниканың белгілі бір
түрі қолданылады. Мәселен, Германияда олар көбінесе тракторға тіркейтін
бүріккіштер арқылы шашылады, жұмыстың 90%-дан артығы осы техника арқылы
орындалады. Пестицидтерді ұшақтар немесе дельтаплан арқылы әуеден немесе
аэрозолды генераторлармен жерден шашқанда әсерлі заттың біразы нысанаға дәл
тимей, буланып ауа толқынымен жоғары көтеріліп кетуі мүмкін. Үшіншіден,
ғылымның соңғы жетістіктерге сай пестицидтер егіске немесе шабындыққа
жалпылама шашылмай, компъютерлік жүйелер мен жер серіктері арқылы тек
нысаналы организмдер кездескенде ғана қолданылады.
Қазақстанға келсек, пестицидтер қолдануға арналған техникалар талапқа
сай ма, препараттардың қажет мөлшерін дәл бүрке ала ма? Өкінішке орай,
мемлекет тарапынан бұны арнайы тексеріп, қадағалап жатқан ешкім жоқ.
Пестицидтер тракторларға тіркелетін бүріккіштермен қатар, арнайы
автомайзерлер, тұмандатқыш генераторлар және ұшақтар мен дельтапландар
арқылы да шашылады. Республиканың көптеген аймақтарында өнімділігінің
жоғарылығына қызығып, аэрозолды генераторлар кең қолданылуда. Олар
пестицидті тұмандатып жатқанда желдің бағыты кенет өзгерсе, улы тұман
айдалаға, тіптен ауылды мекендерге де ауып кетуі мүмкін. Әрине, су тапшы
келетін шөлейт жерлерде шегірткеге қарсы аэрозолды генераторлар мен
автомайзерлердің артықшылығында күмән жоқ. Соңғы жылдары ірі астық
компаниялары шет елден жоғары өнімді, алым ені 30 метрге жететін өзі
жүретін бүріккіш қондырғылар әкелуде. Олардың біреуінің өзі күніне 1000
гектарға жуық егіс көлемін баптай алады. Осы тәріздес техникалар ірі шаруа
қожалықтары мен серіктестердің бәрінде болса, пестицидтерді қолданудың
тиімділігі артып, қоршаған ортаның ластануы біршама төмендер еді [ 15].
XX ғасырда жерді түбегейлі аудару нәтижесінде топырақ құнарлылығы
айтарлықтай күрт төмендеп кетті. Көптеген ғалымдардың пайымдауы бойынша
аудара жырту және жерді терең өңдеу нәтижесінде топырақ құрылымы нашарлап,
оның физика-химиялық қасиеттері төмендеп, топырақта өмір сүретін
микроорганизмдердің тіршілік ету жүйесі бұзылып нәтижесінде олардың
белсенділігі төмендейді. Топырақ фаунасы түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Жаңа
тың жерлерді игергеннен соң үш жылдан кейін топырақ құрамындағы қарашірік
мөлшері күрт төмендеп, алынатын өнім деңгейі азаяды, өсімдіктік иммунитет
жүйесі нашарлайды, сонымен қатар дақылдарда кездесетін әр түрлі аурулар мен
зиянкестер саны өседі.
Адамзаттың табиғи жүйеге қарқынды әсер етуі нәтижесінде жиырмасыншы
ғасырдың орта тұсында дүние жүзі бойынша топырақтың құнарлы 15 бөлігінің
жоғалуымен сипатталды.Ресей мемлекетінде жердің құнарлы бөлігінің жалпы
көлемі 5 есеге азайды. Қазақстанда соңғы 10 жылдың көлемінде ғана 10
миллион гектар құнарлы жерлер пайдаланудан шығып, шөл немесе шөлейт
жерлерге айналып үлгерді, жалпы жер көлемінің 23 бөлігі аталған жерлер
қатарына енді [ 16].
Қазіргі кезде республикамыздың өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіретін
шаруашылықтарда қолданыстағы технология бойынша жер құнарлылығының қайта
қалпына келуі мүмкін емес. Топырақ құнарлылығының табиғи жағдайда қайта
қалпына келуі үшін кем дегенде 20 жылдан астам уақыт қажет болады. Яғни
ендігі 20 жылдың ішінде Қазақстанда осы қарқын негізінде топырақ
құнарлылығының нашарлауы жүре беретін болса, онда біздер келесі ұрпаққа
қалдырылатын жердің тек шөлейт болуы ғажап емес. Сондықтан бұл мәселе
қазіргі таңдағы тек экологтардың ғана емес, сонымен қатар әрбір Қазақстан
азаматының борышы болып отыр.
Қарқынды технологияның ХХ ғасырдағы айтарлықтай ауқымды белең алуы
барысында ауылшаруашылық өндірісінде көптеген химиялық заттар пайдаланылып,
химиялық негізде дайындалған минералды тыңайтқыштар кең ауқымда қолданыста
болған болатын. Нәтижесінде қоршаған ортаға кері әсерін тигізіп, халықтың
денсаулығының нашарлауына және топырақтағы қарашірік мөлшерінің өте төмен
деңгейге дейін азаюына алып келді. Қазіргі таңда орта есеппен қарашірік
мөлшері 2 есеге дейін азайып кеткен [17].
Жерді ауылшаруашылық ауыр техникаларымен қайта-қайта өңдеу,
агрохимикаттарды, пестицидтерді және жасанды тыңайтқыштарды одан әрі
қарқынды түрде пайдалану мүмкін емес. Өйткені, тірі табиғаттың өзіндік
реттелуі одан әрі бұзылады, өсімдіктердің, адамзаттың және жануарлардың
қорғаныштық қасиеттері төмендейді, нәтижесінде жердегі тіршілік негізі
болатын қоғамның техногенді даму типі түбегейлі өзгеріске ұшырауы да ғажап
емес.
1.3 Топырақта кездесетін микроорганизмдер ассоцациялары және олардың
топырақ құрамына әсері
Топырақ микроорганизмдердің негізгі мекені. Олардың саны және түрлері
топырақтың типіне және оның жағдайына байланысты өзгеріп отырады.
Топырақтың микрорганизмдерге байлығы соншалық, тіпті оның бір грамында,
ауру қоздырмайтын, яғни сапрофит бактериялар бірнеше жүзден миллиардқа
дейін кездеседі. Ал микробтардың жалпы саны бір грам топырақта 1,5—2
миллиард шамасында болады [18].
Жақсы тыңайтылған, қарашірік мол топырақтың бір грамында жүздеген
миллион тірі микроб клеткалары болады, қара топырақты жердің бір грамында
бес миллиард, құмдақ топырақта - үш миллиардтай, ал орманды жердің күлгін
топырағында екі миллиардтай микроб клеткасы кездеседі. Бұл көрсетілген
мөлшер жергілікті жердің ерекшелігіне, ондағы қоректік заттар қорының
мөлшеріне, жыл маусымына, температураға, топырақтың қышқылдық және сілтілік
реакциясына байланысты құбылып отырады.
Топырақтың 30 сантиметрлік қабатының бір гектарында шамамен 450
килограмдай микроб болатыны анықталып отыр. Микроорганизмдермен бірге,
топырақта жай көзге көрінбейтін жәндіктер және өсімдіктер толып жатыр.
Олардың бір грамм топырақтағы саны мен мөлшері арасында белгілі бір
байланыс болады.
Топырақтағы микроорганизмдердің ең көбі бактериялар. Шымды күлгін
аймақтың бір грамындағы бактериялар саны 3 миллионнан 25 миллионға дейін
жетеді [19].
Актиномицеттер саны, бактерияларға қарағанда едәуір аз болғанымен, ауа
райының жағдайына қарай олардың кейде жедел есетінін ескерген жөн.
Топырақтың беткі қабаты, әсіресе өсімдік тамырлары таралған жырту қабаты,
төменгі қабаттарға қарағанда микроорганизмдерге байырақ келеді. Мәселен,
егер 20 - 30 сантиметрлік қабаттың бір грамм топырағындағы бактериялар саны
5-7 миллион болса, 40-60 сантиметр төмендікте миллиондай ғана мөлшерде тірі
клетка кездеседі [20 ].
Топырақтағы микроорганизмдер саны жыл мезгілдеріне қарай да өзгеріп
отырады. Профессор Н. А. Красильниковтің зерттеуі бойынша көктем, жаз
айларына қарағанда күз, қыс айларында топырақ микроорганизмдерге кедей
келеді [ 21].
Тамыр айналасында, яғни ризосферада қажетті қоректік заттар (азот,
фосфор, қанттар) мол болғандықтан, онда микроорганизмдердің саны да
анағұрлым көп болады.
Төменгі сатыдағы организмдерден топырақта мыналар кездеседі: 1)
бактериялар; 2) актиномицеттер және онымен туыстас организмдер; 3) төменгі
сатыдағы саңырауқұлақтар; 4) қыналар ; 5) қарапайымдар.
Бактериялардың топырақта атқаратын қызметі әрқилы. Олардың кейбіреулері
автотрофты түрде тіршілік етеді, яғни минералды қосылыстармен қоректенуге
бейімделген. Ал бұған қажетті қуатты олар тотықтыру реакциясынан алады.
Бұлардың ішінде аммоний тұздарын азот қышқылына дейін тотықтыра алатын
нитрификациялаушы бактериялар да бар.
Топырақта кездесетін бактериялардың көпшілігі органикалық заттарды қажет
етеді. Ыдырау барысында қоректік заттар, углеводтар, кейде азот
қосылыстары бөлінеді. Бактериялар осы ыдырау процесі кезінде өздерінің өніп-
өсуі үшін қажетті энергияны қамтиды. Ал қалған элементтерді олар керекті
мелшерде минералды қосылыстардан алады.
Қышқылды топырақта бактериялар тіршілігі баяу болады, бірақ мүлде тоқтап
қалмайды. Топырақ бактерияларының басым, көпшілігі 5—45 градус жылылық
аралығында жақсы тіршілік етеді. Ал оларға нағыз қолайлы, яғни үйлесімді
температура 25—35°С [22].
Актиномицеттер де топырақтың белсенді бір организмі болып есептеледі.
Олардың жан-жаққа таралған сәуле сияқты шашыранды жіпшелері болғандықтан,
кейде екінші сөзбен сәулелі саңырауқүлақтар деп те атайды. Олар спора
түзетін микробтар. Актиномицеттердің жіпшелерін мицелий деп атайды. Сонымен
қатар топырақта актиномицеттерге туыстас — проактиномицеттер,
микромоноспора, микобактериялар кездеседі. Актиномицеттер метатрофты
организмдерге жатады. Тіршілігі кезінде олар кұрамында көміртегі мол
органикалық косылыстарды пайдалануға бейімделген. Актиномицеттер ауасы бар,
бейтарап реакциялы топырақта тіршілік етеді [23].
Топырақтағы саңырауқұлақтарды көбіне көміртегін, органикалық
қосылыстарды ыдыратудан алады. Олар аэробты, яғни ауалы жерде тіршілік
етуге бейімделген. Ылғалы тапшы жерлерде де өсе береді. Топырақ
реакциясының микроскоптық саңырауқұлақтар үшін бейтарап болғаны жөн.
Микроскоптық саңырауқұлақтардың таралуында белгілі бір географиялық
заңдылықтың барлығы байқалады. Мукор саңырауқулағы солтүстік аймақтар
топырағында едәуір мөлшерде кездеседі. Ал бұған керісінше оңтүстік
топырақтарында фузариум, аспергиллус топтары көп тараған. Қара топырақтың
сортаңдану барысында пенициллум туыстас саңырауқұлақтардың аспергиллус
туыстарын ығыстырып шығарады.
Айтылған микроорганизмдермен қатар топырақта едәуір дәрежеде басқа да
организмдер тіршілік етеді. Солардың бірі - балдырлар. Балдырлар
клеткасында күн сәулесінің күшімен көмір қышқыл газын сіңіре алатын жасыл
пигмент - хлорофилл бар. Олардың түсі қоңыр, көк немесе қызыл болып келеді.
Мұның өзі балдырлар клеткасында хлорофилге ұқсас қасиеті бар басқа да түсті
пигменттердің болатындығын байқатады.
Балдырлар азотқа бай топырақта қаулап өніп-өседі, олар топырақты
органикалық заттарға байытады, микробиологиялық процестерді тездетеді.
Кейбір балдырлар есімдіктерге зиянды антибиотиктер бөліп шығарады.
Зерттеулерге қарағанда, қазір ТМД территориясында 260-қа жуық балдырлар
түрі кездеседі. Топырақта таралғандары көп жіпшелі балдырлар [24].
Балдырларда өсімдіктердегі сияқты хлорофилл көмегімен фотосинтез
құбылысы жүреді. Сондықтан олар топырақты органикалық заттарға байыта
алады. Топырақта органикалық қосылыстар мол болғанда балдырлар сапрофитті
жолмен қоректенуге бейімделе бастайды. Сондықтан балдырлар да топырақ
түзуші және оның қүнарлылығын арттыратын факторлардың бірі болып саналады.
Олар өсімдіктер өсе алмайтын құнарсыз жерлерде өніп-өсіп, ол жерлерді
органикалық заттарға байытады.
Топырақтағы микроскоптық организмдердің ішіндегі көп таралғандары -тамыр
аяқтылар, жіпшелілер, кірпікшелілер немесе инфузориялар. Бір грамм
топырақтағы қарапайымдылардың саны бірнеше оннан бірнеше жүзге дейін
барады. Мәселен, проф. Догельдің зерттеуі бойынша шымды күлгін топырақта
олар көп кездеспейді. Ал өңделген топырақта олардың саны ғана емес, түрі де
көп болады [25].
Зерттеулердің қорытындысына қарағанда қарапайымдылардың топырақтың
өздігінен тазаруында зор маңызы бар. Өйткені олардың көпшілігі топырақта
болатын көптеген ауру қоздырушы бактерияларды құртып жібереді.
Никитинскийдің зерттеуіне қарағанда, қарапайымдылардың бір сағат ішінде 30
мыңға жуық бактерия жеп қоятыны мәлім. Сондай-ақ қарапайымдылар топырактағы
органикалық күрделі қосылыстарды өсімдіктерге сіңімді түрге айналдыруға
көмектеседі [26].
Топырақта кездесетін осы айтылған микроскоптық организмдерден басқа,
жануарлар да бар. Организмдердің тіршілік әрекеті әсерінен, күрделі
органикалық косылыстардың минералдануы барысында топырақта кеуектілік пайда
болады, оның ауа режимі жақсарады. Топырақты зерттеген көрнекті ғалымдар П.
Костычев пен М. Кононова топырақта бұл организмдер болмаған жағдайда,
өсімдік қалдықтарының ыдырауы өте баяу жүретінін нақты тәжірибелермен
дәлелдеп берді [27].
Микроорганизмдер тіршілігі қарқындаған кезде ортаға түрлі ферментер,
органикалық қышқылдар және басқа да сол сияқты заттар бөліп шығарады. Ал
микрооргаиизмдер мөлшері көбейгенде топырақтағы минералдану процесі де арта
түседі.
Микроорганизмдер тіршілігі ұзаққа созылмайды. Олардың азот, фосфор, т.
б. элементтері бар өлекселері минералданып, өсімдіктерге сіңімді күйге
айналады. И. В. Тюриннің есебіне карағанда солтүстіктің күлгіндеу
топырағының бір гектарындағы микробтар денесіндегі азоттың мөлшері 15-28
килограмдай. Қарашірікке бай қара топырақта бұл 50 килограмға дейін, ал
өңделген сұр топырақтарда 75-100 килограмға дейін барады [28].
Топырақтың беткі қабаты аэробты микроорганизмдердің белсенді қызметі
арқылы өсімдіктерге қажетті коректік заттарды мол жинайды. Бұған керісінше,
төменгі қабатты жоғары ауыстырса, онда 2 - 3 айдан соң бұл үстіңгі қабат
сияқты құнарлана түседі. Сөйтіп топырақтың өлі қабаттарының жандануы,
осындай микробиологиялық процестердің қарқындауына байланысты болады.
Климаты жұмсақ, микроорганизмдерге бай аймақтарда қарашірік үлкен
өзгеріске ұшырап, топырақта нитраттар мөлшері арта түседі. Мәселен, 1
процент гумусқа есептегенде нитраттардың мөлшері таулы-шалғынды жерлер
топырағында 1,2, таулы-орманды жерлер топырағында- 2,9, қара топырақта -
6,9, сұр топырақта 62,9 миллиграмм болды [30].
Топырақ микроорганизмдерінің ішінен біршама көп таралғандары
актиномицеттер және микроскоптық саңырауқұлақтар. Өйткені бұл организмдер
органикалық қалдықтардың барлығымен де коректенуге бейімделген.
Орта Азияның және Қазақстанның сұр топырақты тың даласын жырту, ондағы
микробиологиялық процестерді күшейтіп, өнімділікті арттыратынын ғалымдар өз
тәжірибелері арқылы дәлелдеді.
1.4 Өсімдік шаруашылығы саласында қолданылатын биотыңайтқыштардың
көптүрлілігі
Топыраққа енгізілетін тыңайтқыштың тиімділігі оның құрамына енгізілген
топырақ микроорганизмдерінің ассоциация құрамына тікелей байланысты болады
[36].
№ 2055823 патентте алдын ала ферментацияланған торф және құс
саңғырығының қоспасына Streptococcus thermophilus, Streptococcus bovis,
Lactobacillus acidophilus бактерияларының консорциумы енгізілген. Бұл
өнертапқыштың тиімділігі басқа биологиялық препараттарға қарағанда 20-25
пайызға жоғары болды.
Микроорганизмдерді сонымен қатар органикалық тыңайтқыштардың құрамымен
қосып суспензия түрінде (Патент № 2081866) пайдалануға болады. Аталған
суспензия құрамында азот фиксациялаушы(Azotobacter chroococcum), фосфор
ерітуші (Bacillus micilaginosus), сонымен қатар Streptococcus thermophilus,
Streptococcus bovis, Lactobacillus salivariek var salicinicus,
Lactobacillus salivariek var salivarus, Lactobacillus acidophilus
сүтқышқылды бактерия консорциумы бар, сонымен бірге Trichoderma viride,
Beuaveria bassiana бактерияларын қосуға болады. Бұл суспензияны астық
дақылдарына енгізу нәтижесінде олардың өнімділігін 30пайызға дейін
арттыруға болатындығы дәлелденген [37].
Госниисинтезбелок өндірісінде Топырақ микрокорневит биопрепараты
органикалық-минералды тыңайтқыштарға қоспа ретінде ойлап шығарылған.
Аталған биопрепаратты қолдану арқылы органикалық-минералды тыңайтқыштардың
топыраққа енгізу мөлшерін 2 есеге дейін кемітуге болады. Микрокорневитті
топыраққа жеке биопрепарат ретінде де енгізуге болады (Патент № 2148571).
Топырақ микрокорневит биопрепаратының құрамында азотфиксациялаушы
Azotobacter chroococcum и Beijerinckia uminensis бактериялары және
органикалық, минералды қосылыстарды ыдырататын (Bacillus megaterium и
Bacillus micilaginosus) бактериялары кездеседі [38]. Препараттардың әсері
органоминералды тыңайтқыштар құрамында далалық жағдайда аққауданды
қырыққабатты, ақтүйнекті өсіру барысында зерттеліп, тиімділігі жоғары
болатындығы дәлелденіп, өсімдіктердің өнімділігі 22 пайызға дейін
болатындығы көрсетілді.
Өндірістік биосинтез технологиясы зертханасында Топырақ
микрокорневит биопрепаратымен қатар өсімдіктің өсуін жеделдететін "Активит
МБ" препарат шығарылды. Оның құрамында табиғи өсімдіктің өсуін жеделдететін
заттармен қатар бор және молибден микроэлементтері бар (Патент № 2160988).
Зертханалық және далалық жағдайда препараты қолдану нәтижесінде
өсімдіктің тұқымының өнгіштігі артып, өсуі жылдамдап, өнімінің пісіп-жетілу
мерзімі айтарлықтай ерте мерзімде болатындығы анықталды [39].
"Активит МБ" биопрепаратының 0,01 % ерітіндісімен және таза сумен
егістік шалғындығының тұқымын ылғалдандырғанда 5 күннен соң Активит МБ
препаратымен өңделген зерттеу нұсқасында 50 % тұқымдары өніп шықса сумен
өңделген тұқымның небары 15 пайызы ғана өніп шықты. 7 күннен соң Активит МБ
препаратымен өңделген зерттеу нұсқасында тұқымның өнгіштігі 100 % болса,
сумен өңделген нұсқада бұл көрсеткіш небары 65 % болды.
Аласа бархат өсімдігінің көшеттерін ашық алаңқайда өсіріп, зерттеу үшін
барлық өсімдіктер бірдей етіп алынды. Өсімдіктерді арақашықтығы 25 см
болатындай етіп отырғызылды. Көшеттерді отырғызар алдында 2 тга
мөлшерімен органикалық тыңайтқыш енгізілді. Суару аптасына 2 рет
жүргізілді. Өсімдіктердің жаппай өсу кезеңінің алдында және гүлдену
кезеңінің басында зерттеу нұсқаларын "Активит МБ" препаратының 0,01 %
ерітіндісімен өңделді. Бақылау нұсқасымен салыстырғанда зерттеу
варианттарындағы өсімдіктердің барлық параметрлері бойынша 25-30 пайызға
артық нәтижелер көрсетті. Айта кетерлік жайт, бор және молибден топырақ
микроорганизмдері үшін, әсіресе азотфиксациялаушы және силикаттық
бактериялар тіршілігі үшін өте маңызды болып табылады [40].
Қызанақ және қияр өсімдіктері үшін РР витаминдерінің әсерін зерттеу
барысында витаминделген зерттеу нұсқаларының тиімділігі бақылау нұсқасымен
салыстырғанда 18,8 және 40 пайызға артық нәтиже көрсетті.
Витаминдермен өңделген зерттеу нұсқаларындағы өсімдіктердің гүлдеу
кезеңі ерте түсісімен, жеміс салған жатындар санының көптігімен және
бактериоз ауруына төзімділігімен ерекшелінді [41].
Promyxobacterium johnsonu өсімдігіне В тобының дәрумендерін тамыр
аймағына енгізу нәтижесінде оның өсуіне айтарлықтай оң әсер ететіндігі
анықталынды. Өсімдік жасушаларындағы зат алмасу процестері белсенді түрде
жүрді. Жер үсті мен тамыр бөлігінің салмағы сәйкесінше 31 және 9 пайызға
артты, ал өнімділігі 11 –ден 21 пайызға дейін жоғарылады.
Қоректік орта құрамына қосу нәтижесінде түйнек бактерияларының
тиімділігі жоғарылайтындығы дәлелденді [42]. Индол сірке қышқылын қолдану
нәтижесінде бос аминқышқылдарының мөлшері 20,5 пайызға артты [43].
Үрмебұршақты фитогормондармен өңдеу нәтижесінде оның тамырындағы
түйнектердегі биохимиялық процестер қарқындай түсіп, азотфиксациялаушы
процес айтарлықтай жоғарылай түсті. Үрмебұршақты индол сірке қышқылымен
өңдегенде тұқым өнімділігі 18-19 пайызға артты. Эрдели Г. зерттеулері
бойынша, жүгері тұқымын өсімдік өсуін реттейтін заттармен өңдеу жүргізіліп
жартылай өндірістік жағдайда жүргізілген зерттеулерде тұқым өнімділігі 16-
18 пайызға артты, сонымен тұқымшадағы май мөлшерінің көлемі де көбейе
түсті [43].
Өндірістік биосинтез технолгиясы зертханасы өсімдіктердің өсуі мен
дамуына қажетті органо-минералды қоспа "Витаминді биокомплекс" (Патент №
2183602) жасап шығарған. Бұл препарат в тобының витаминдері, гибберилин
қышқылы, индол сірке қышқылы, амин қышқылдары және тағы да басқа
биологиялық белсенді заттардың микробиологиялық синтез өнімдері болып
табылады, сонымен қатар препарат құрамында темір, марганц, мырыш, кобальт,
калий-, фосфор- и азот құрамды компоненттері бар [ 5].
"Гуммит" (патент № 200211844459) биопрепараты өсімдіктердің өсу
процесіне әсер ете отырып, арнайы топырақ микроорганизмдері ассоциациясының
(саңырауқұлақтар Syncephalastrum spp., бактериялар Artrobacter simplex,
Envima spp.) арқасында құралған.
"Гуммит" қарашірік түзуші процестерге қатысады, гуминтәрізді заттар мен
лигнин тәрізді заттарды ыдыратады. Биопрепарат құрамындағы микроэлементтер
(оның ішінде селен, бор, ванадий и кремний)топырақ микроорганизмдерінің
ферменттік реакцияларының жақсы жүруіне оң ықпал ете отырып, өсімдіктің
өсу процесін жеделдетеді, және ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін
көтереді [44]. Гуммитті қолдану нәтижесінде топырақтың экологиялық жағдайы
жақсара түседі. Оның құрамына кіретін Artrobacter simplex топырақтағы
полициклді қосылысты гербицидтердің ыдырауын қамтамасыз етеді, ал Erwinia
spp.. органикалық ластанудың алдын алумен ерекшеленеді (Патент №2103359).
Биопрепараттарды биокомпост құрамында қолдану әдеттегі технологияға
қарағанда ғылымда жаңа көзқарас қалыптасуда (Патент № 21434115).
Агрономиялық тұрғыдан пайдалы болып табылатын микроорганизмдерді компост
құрамында енгізу барысында ондағы бар әртүрлі тіршілікке оң ықпал ете
отырып, олардың дамуына жақсы әсер етеді. Мұнда микробтардың тіршілік
әрекетінің жақсаруы есебінен өсімдіктердің минералды қоректенуі жақсара
түседі [45]. Биопрепарат құрамында белсенді микроорганизмдермен қатар
микробтық синтез тәсілімен алынған биологиялық активті заттармен қатар
микроэлементтер және өсуді реттегіш заттар бар. Ризосфералық биопрепараттар
құрамына енетін микроорганизмдер азотфиксациялаумен бірге физиологиялық
активті заттарды пайда етеді, олар өсімдіктің өсуі мен дамуына әсер ете
отырып, өнімділіктің мол болуын қамтамасыз етеді [18, 27, 46].
Соңғы жылдары патогенді микрофлораларды баса алатын микроорганизмдердің
жаңа штамы алынды, олар өсімдіктің ауруларға төзімділігін арттырып,
нәтижесінде өсімдік шаруашылығы өнімінің сапасын жақсартуға және өнімділік
деңгейінің артуына себепші болып отыр [47].
Биопрепараттармен жүргізілетін зерттеулерді жоспарлағанда өсімдіктердің
азотпен қоректенуіндегі микроорганизмдер ролін анықтап алу қажет [47]. Бұл
тұрғыда өсімдіктердің өнімділігі мен сапасына биопрепараттардың әсерін
анықтайтын арнайы сызба ұсынылған (Оценка эффективности микробных
препаратов в земледелии, 2000). Сызба бойынша өсімдіктердің минералды
қоректенуінің екі фоны ендірілген; фосфорлы-калийді және азотты-фосфорлы-
калийді. Екі фонға да ризосфералық биопрепараттармен инокуляцияланған тұқым
себіледі. Нәтижесінде азотсыз фон мен азоттың аз мөлшерлі фонындағы
микроорганизмдер тиімділігі анықталады. Нақты зерттеулер нәтижесі бойынша
топырақ-климаттық жағдайларға және ауылшаруашылық дақылдарының түрлеріне
байланысты өсімдікке енгізілетін азот мөлшері 30 - 45 кгга әсер етуші
заттар мөлшерінде өзгеруі мүмкін [ 24, 31,40,48].
Бұл биологиялық препараттың негізгі принципі – тек өсімдікті ғана емес,
сонымен қатар, топырақ құнарын арттырады. Бұл негізінен жерді биоөңдеудің
негізі болып табылатын жер қабатының биотасын барынша арттыруға
бағытталған.
Далалық тәжірибелерді жүргізер алдында тұқымдық материалдарды
биопрепараттармен инокуляциялау технологиясы айтарлықтай маңызды болып
табылады [49]. Қазіргі кездегі қолданыстағы технология бойынша тұқымдық
материалдарды инокуляциялау тұқым себер күні жүргізілуі тиіс, ол жұмыс
өнімділігін төмендетеді және инокуляцияланған тұқымды сақтайды. Сондықтан
инокуляция жүргізу технологиясын егіс себерден алдын жүргізу дің жаңа
тәсілін ойлап табуымыз керек [31].
Ауылшаруашылық дақылдарын инокуляциялау тиімділігі өте жоғары болып
табылады [37,39]. Ресейлік ғалымдардың зерттеулер нәтижесі негізінде елдің
барлық өңірлерінде оның тиімділігі жоғары болады екен. Көптеген
биопрепараттар азот тыңайтқышының 30-45 кгга мөлшеріндей қосымша өнім
беретіндігі дәлелденді [35, 50]. Биопрепараттардың әсері азот тыңайтқышының
ұсынылған мөлшерін енгізгенде айтарлықтай жоғары болатындығы анықталынды.
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайлары
2.1.1 Шаруашылықтың орналасқан жері, ауылшаруашылығына пайдаланатын
жердің құрамы
Сары-ағаш ауданы Онтүстік Қазақстан облысының онтүстік жағында Сырдария
өзеңінің оң жақ бетінде орналасқан. Шымкент қаласынан онтүстік-батыс
жағында 170 км қашықтықта орналасқан. Ауданның орталығы Сарыағаш қаласы.
Географиялық координаттары: 41013′ – 41053′ с.е. и 67019′ – 68005′ ш.б.
Сарыағаш ауданында негізінен көкөніс, жеміс-жидек, жүзім дақылдары
өндіріледі. Соңғы кезде мақтаның егіс көлемі қысқарып, көкөніс, бақша
дақылдары мен жеміс-жидек, жүзім дақылдарынының егіс көлемі артуда. Өткен
жылы 8,5 мың гектар көкөністің әр гектарынан 200,7 центнерден 171,1 мың
тонна, 5,4 мың га бақшаның әр гектарынан 195 центнерден 105,0 мың тонна
өнім өндірілді.
Ауданда 2 астық, 1 мақта өндейтін ірі кәсіпорын және қолдағы бар 41
кішігірім цехтан 17-і жұмыс атқаруда. Оның ішінде: 2 үн диірмен, 4
наубайхана, 3 өсімдік майын, 3 шарап, 3 сүт, 1 етөнімдерін өндеу, және 1
көкөніс-жеміс консервілеу цехы жұмыс істейді.
Ауданда тамшылатып суғару тәсілі бойынша биылғы жылы егіс көлемі 30
гектарға жетпек, жылыжайдың егіс көлемі 65,6 гектарға жетеді (1-кесте).
Аудан көлеміндегі ескі және инженерлік дайындықтан өткен 50361 суармалы
жер қоры бар оның ішінде бидай астығы – 2142 га. Бұл жер қоры, жалпы саны
24 ауыл әкімшіліктері бойынша бөлінеді. Пайдаланылған жер көлемі 41208
гектар құрайды, оның ішінде егілетін негізгі дақылдар: астық – 2142 га,
жүгері – 5976 га, ақтүйнек – 17796 га, мақта – 3007 га жерді құрайды.
Кесте 1
Ауыл шаруашылық өндірісінің жер пайдалану көрсеткіштері
Сары-ағаш ауданы бойынша көрсеткіштер 2014 2015
Суармалы жер көлемі, га 50361 50361
Пайдаланылған жерлер, барлығы 44163 41198
Оның ішінде дақылдар: астық 7212 8118
Мақта 8736 3007
Мал азықтық 6066 5527
Ақтүйнек, көкөніс, бақша 14851 17796
Жайылым 529 529
Көп жылдық дақылдар 2887 2887
Әр түрлі дақылдар 3882 3274
Пайдаланылмаған жерлер, барлығы 6198 9153
Оның ішінде: сумен қамтамасыз етілген 6198 9153
Аудан аумағында масақты астықты тұқымын көбейтіп, агроқұрылымдарға
таратумен айналысатын Дарбаза ЖШС-гі 2008 жылы масақты астық егумен
айналысатын агроқұрылымдарға 54 тн. Бидайдың жоғары репродукциялы тұқымы,
Красный Водопад ЖШС-гі арқылы 12 тн. бидайдың элита тұқымы сатылды.
Аудан бойынша күздік бидай өнімділігі 2006 жылы 18,0 цга, 2007 жылы –
17,5 цга, 2008 жылы – 10,5 цга болған.
Аудан көлемінде 40 га егістік жерге суды тиімді пайдалану мақсатында
тамшылап суару тәсілін ендіру межеленген болатын. Бүгінгі таңға Сарыағаш
жер сиы ЖШС 14,5 га егістік жерге тамшылатып суару әдісін ендірді. Бұл
жүйе Өзбекістан мен Израил мемлекеттерінің бірлескен Сан и пласт ЖШС-гі
тарапынан іске асырылды. Сонымен қатар, аудан аумағында 56,98 га егістік
жерге салынған 904 дана жылыжайлар және 8,6 га егістік жерге салынған 239
парниктер жұмыс істеп тұр, оның ішінде биылғы жылы аудан бойынша 8,5 га
егістік жерге қарапайым әдіспен 94 жылыжай салынды.
2.1.2 Жауын-шашын мөлшері (орташа көпжылдық және соңғы 3 жылда), жыл
бойы бөлінуі, күзгі және көктемгі пайдалы ылғал қоры
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынмен ерекшеленеді. Бүл тау маңы жартылай шөлейтті
агроклиматты аймаққа тән сипат.
Атмосфералық айналыммен анықталатын жыл мезгілінің суық және ылғалды,
жылы және құрғақ кезеңдері айқын бөлінген. Жаз айларында орталық Азия
шөлейттерінен облыс аймағына бірқалыпты өте аптап ыстық жел соғады және бұл
құрғақ әрі ашық ауа райын қалыптастырады. Күзі жылы және құрғақ. Ауа
райының ауысуы, солтүстіктен, солтүстік батыстан, көбіне солтүстік шығыстан
жел арқылы келетін арктикалық суықтардың ығыстыруымен немесе таудан
келетін суықтардың әрекетінен болады.
Континент аралық тропикалық жылы ауа мен алыс белдеулерден келетін
суық ауа қысымы нәтижесінде қысқы-көктемгі мезгілдер жауын-шашынды болады.
Суық арктикалық ауа масаларының тропикалық жылы ауамен ауысуы ауа-райын
тұрақсыз етеді.
Қыс ортасында (қаңтар) ауа-райы күрт жылынып қарды тез ерітіп жібереді,
көктемде - жылы ашық күндер суық бұлтты, жауын-шашынды және қарлы күндермен
жиі ауысады.
Атмосфералық ылғалдың негізгі көзі батыстан оңтүстік шығысқа ауысатын
атлантикалық ауа ағындары болып табылады. Бұл ауа ағындары тау бөктеріне
жақындаған сайын суып, ылғал конденсацияланады және жауын-шашын түрінде
түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшері 450-500мм. Климатқа тән ерекшелік - бұл
жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы күзгі-қысқы- көктемгі
мезгілдерде (кыркүйек-мамыр) түсуі. Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі
түспейді, жаз топырақты тез құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы
жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық желмен, аз мөлшердегі жауын-шашынмен
ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 26 С. Ауаның ең
жоғары температурасы шілде айында 42°С-қа жеттеді. Қыс - қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,6°С. ал ең төменгісі — 30°С. Ең
жоғарғы температурадан төменгі температураға дейін 72°С.
Ауаның жылдық орташа температурасы - 12,8°С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 10°С-ден жоғары жиынтық температура 4100-
4400°С-ді құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%. Ауаның
жоғарғы салыстырмалы ылғалдылығы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
байқалады. Жаз кезіндегі ауаның жоғарғы оң температурасы мен атмосфералық
жауын-шашынның аз болуы ауаның салыстырмалы ылғалдылығын 30 пайызға дейін
төмендетеді.
Тұрақты қар жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы
онкүндігі, ал еруінің соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғарғы
биіктігі 28см. Қыс мезгіліндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды
құрайды.
Соңғы үш жылдардың ауа райы көрсеткіштері 2-кестеде келтірілген және
бұларды 1,2 суреттерден айқын көруге болады.
Бұл жылдар төмендегідей агроклиматтық жағдайлармен ерекшеленді:
2013 жылдың мамыр, тамыз, қыркүйек, қазан айларында көпжылдық орташа
көрсеткіштермен салыстырғанда, сәйкесінше 0,6; 2.7; 0,6 және 2,9°С жоғары
болды. Қыс айлары көпжылдық мәліметтермен салыстырғанда анағұрлым жылы.
Белсенді температура жиынтығы 3740°С құрады. Ең төменгі жауын-шашын мөлшері
тамыз айында 1,4 мм болды. Жалпы наурыз, тамыз, қазан, қараша, желтоқсан
айларында жауын-шашын орташа көпжылдық мөлшерден аз түскеніне қарамастан,
басқа айлардағы ылғалдың көп түсуіне байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz