Қазақстанда таралған топырақтардың көптүрлілігі, құнарлылығы және оларды арттыру мәселелері
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Топырақтың адамзат қоғамының тіршілік салалары үшін маңызы
1.2 Қазақстанда таралған топырақтардың көптүрлілігі, құнарлылығы
және оларды арттыру мәселелері
1.3 Топырақ құрамына қосымша субстраттар пайдаланудың ғылыми
негіздері
1.4 Әлемдік іс-тәжірибелерде өсімдіктерді өсіру барысында перлитті
қолдану
2. Зерттеу аймағы мен ауданының табиғи-климаттық жағдайлары
2. 1 Аймақтың агроклиматтық көрсеткіштері
2. 2 Зерттеу орнының топырағы және оның агрохимиялық көрсеткіштері
3. Тәжірибелік бөлім
3.1 Зерттеу жұмысының әдістемесі
3.2 Зерттеу нысанының сипаттамасы
3.3 Тәжірибе жүргізу барысында қолданылған агротехникалық шаралар
жүйесі
4. Зерттеу нәтижелері
4.1 Перлитті қалдықтар мен органо-минералды тыңайтқыштарды енгізудің
топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне әсері
4.2 Перлитті құрамды қалдықтардың өсімдіктердің өсуіне әсері
4.3 Суармалы сұр топыраққа перлитті қалдықтарды енгізудің
дақылдардың морфометриялық көрсеткіштеріне әсері
4.4 Перлитті құрамды қалдықтарды топыраққа енгізудің дақылдар өнімі
мен өнімділік көрсеткіштеріне әсері
4.5 Перлитті қалдықтар мен органо-минералды тыңайтқыштарды енгізуге
байланысты көкөніс дақылдарынан алынған өнімнің сапасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер
пайдаланған.
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста сәйкес анықтамалары бар келесі терминдер
пайдаланады.
Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез - күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын
ауадағы көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін
табиғи құбылыс.
Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік - далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы - егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау - бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен - азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылды:
г - грамм, масса өлшемі;
кг - килограмм, салмақ өлшемі;
ц-центнер;
цга-центнер-гектарына;
га-гектар;
кгга-килограмм-гектарына;
мин-минуттар;
%-пайыз;
ºC-температура;
млн-миллион;
млн.га-миллион гектар;
млрд-миллиард;
млрд.тг-миллиард теңге;
мг-миллиграмм;
мгэкв-миллиграм-эквивалентпен;
мкм-микрометр;
тәу-тәулік;
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі;
л-литр;
st-стандарт;
рН-қышқылдылық;
ºT-қышқылдылық;
Ккал-килокалория;
АӨК-Агроөнеркәсіптік кешен.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы отандық ғалымдарға ғылымдағы зерттеулерді
әлемдік деңгейге көтеру, әсіресе, қолданбалы ғылымды өндіріс пен бизнеске
барынша жақындату, жаңа технологияларды енгізуге ынталандыру, ғалымдардың
жаңа толқынын даярлау міндеттерін қойып отыр. Бұл тұрғыда, елдің ұлттық
қауіпсіздігін, оның ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету заманауи
ғылымның дамуымен тығыз байланысты екендігі белгілі. Қазақстан
Республикасының 2050 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында жер
ресурстарына бай, халқы көп алып елдердің ортасында тұрған Қазақстан азық-
түлікке деген әлемдік сұранысты қанағаттандыруға қабілетті елдердің бірі
ретінде қарастырылған.
Өсімдіктердің өсуі, олардың өім беру денгейі мен сапасы көп ретте
топырақтың тынысы мен жағдайына байланысты болып келеді. Осыған орай
алдымен топырақтағы болып жатқан құбылыстардың өзгеру заңдылықтарын анықтай
отырып жерді тиімді пайдалануға болады. Бұл өз кезегінде өнімнің өнімділігі
мен сапасын арттырады.
Қазіргі кезде суармалы жерлердегі топырақ қабатының құнарлылығы 30%- ға
төмендеп кетті. Бұл жағдайға біздің елімізде, тіптен Біріккен Ұлттар
ұйымы да көңіл аударып, осы мәселе төңірегінде үш конвенция қабылдады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы суармалы жерлердегі бұл жағдайлар,
ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге жаңаша бетбұрыс жасауды талап етеді.
Қазіргі кезде заман талабына сай, іргелі және қолданбалы ізденістердің
нәтижесінде топырақ ылғалдылығының болмашы тапшылығы өнімділіктің күрт
төмендеуіне әкелетіндігі дәлелденген. Өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға
төзімділігін артырудың агрохимиялық негізін жасауға көп көңіл бөліне
отырып, тиімді мелиоранттарды пайдалану нәтижесінде көкөніс дақылдарынан
қосымша 65 пайызға дейін өнім алуға болатынын дәлелдеп, астық
дақылдарындағы дәннің белоктық заты (ұлпасы) бес пайызға дейін көбейіп,
көкөніс дақылдарындағы нитраттар бірнеше есе азаятындығы, сонымен бірге
дақылдар өніміне судың аз көлемде қолданылатыны анықталған. Сондықтан
өсімдіктердің қиын кезеңдерінің биологиясын, су стресіне физиологиялық
реакциясын жан-жақты сараптауды және су тапшылығы мен ыстыққа төзімділігін
тиімді мелиорант қолдану арқылы ауылшаруашылық шаруашылық дақылдарының
өнімділігі мен сапасын жоғарылату ерекше маңызға ие.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің өсiмдiк шаруашылығы саласын дамыту саланы
құрылымдық және технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар
егiншiлiктiң ғылыми-негiзделген жүйесiне өту, өндiрiске жаңа су ресурстарын
сақтайтын технологияларды енгiзу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және
қолданбаған суармалы жерлердi енгiзу арқылы егiншiлiк мәдениетiнiң деңгейiн
көтерумен қатар, топырақ құнарлылығын арттыру мен өсімдіктің сыртқы орта
ықпалдарына төзімділігін арттыруға себепші бола алатын мелиоранттарды
пайдаланумен тығыз байланысты.
Соңғы жылдары мелиоранттар есебінде топырақ субстраттарын қолданылуға
көп көңіл бөлінуде. Әлемдің практикада топырақ субстраттары ретінде табиғи
топырақтар және табиғи қосындылар (құм, перлит, вермикулит, минералды мақта
қоспасы), жасанды (полимерлі) субстраттар қолданылып отыр.
Зерттеу мақсаты – картоп дақылының ыстық пен су тапшылығына
төзімділігін арттыруға себепші болатын күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы
кремний құрамды перлитті тиімді қолдануды негіздей өсімдіктің өсуі мен
дамуына, өнімділігіне әсерін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді.
- кремний құрамды перлит пен органо- минералды тыңайтқыштарды енгізудің
топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің топырақ-климат жағдайларын ескере отырып
топыраққа субстрат ретінде енгізілетін перлитті қалдықтардың әртүрлі
мөлшері мен органо-минералды тыңайтқыштардың картоп дақылының
морфометриялық көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
- перлитті құрамды қалдықтарды суармалы сұр топыраққа енгізудің картоп
өсімдігінің өнімі мен өнімділік көрсеткіштеріне және сапасына әсерін
анықтау.
Зерттеу нысаны болып Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған
картоптың жоғары сапалы сорттары алынды.
Зерттеу әдістері: Дақылдарды өсіру жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы
жағдайында Ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндігі ұсыныстар
негізінде атқарылып, далалық тәжірибе 4 қайталаулы рендомизация тәсілімен
жүргізілді. Егістіктегі органикалық қалдықтарының құрамын Станков және
Пейсов әдістері бойынша анықталды. Шикізат сапасы 24027.0-80 мемлекеттік
өлшемдеу бойынша анықталды.
Дипломдық жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Қазақстанның
қуаңшылық жағдайында күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы кремний құрамды
перлитті топыраққа енгізу нәтижесінде картоптың ылғал режиміне оң әсер ете
отырып өсімдіктердің өнімділік көрсеткіштері арттырылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс ____ бет көлемінде
жазылған. Дипломдық жұмыс кіріспе, ____ тараудан, ____ бөлімнен, қорытынды,
____суреттер, ____ кестеден, ____ әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Топырақтың адамзат қоғамының тіршілік салалары үшін маңызы
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызы өте ерекше. Адамзаттың бүкіл
өмірі осы топырақпен байланысты. Топырақ ауылшаруашылығы өндірісінің
негізгі құрамы болып табылады.
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызын айтып жеткізу қиын. Егер бұрынғы
кезде өскен өнімді жинау кезінде топырақтың жанама маңызы болуы, себебі ол
адамды жабайы өсімдіктер өнімдерімен қамтамасыз етті, ал жер жыртып,
егіншілікпен айналысқан кезден бастап топырақ азық өнімдерінін көзіну
айналды. Сондықтан еңбек адамы ежелден осы табиғи байлыққа үлкен құрметпен
қарайды. В.В.Докучаев ойынша қара топырақты жерлерді Ресейдің негізгі
байлығы деп атайды [4].
Өндірістің кейбір салалары топырақты пайдалануға негізделген. Соның
бірі маңызды азық-түлік өнімдерін жеткізуші ауыл шаруашылығы. Топырақ ауыл
шаруашылығы өндірісін негізгі құралы болып табылады. Топырақтың орман
шаруашылығында және құрылыс салғанда – инженерлік құрылғылардың іргетасының
негізгі ретінде және жол салуда гидротехникалық құрылыста құрылыс материалы
ретінде маңызы зор.
Топырақта жүріп жататын күрделі биологиялық, физика-химиялық және
химиялық процестердін адамзат қоғамының түрлі тіршілік салалары үшін мәні
зор. Осы процестерді тану топырақты іс жүзінде пайдалануда жаңа
мүмкіндіктер ашады [5].
Микробиологиялық және геохимиялық процестерді зерттеуге байланысты
топырақтың халық денсаулығы үшін маңызы анықтала түседі. Топырақтағы физика-
химиялық құбылыстарды зерттеудің гидротехникалық құрылыс үшін және алыс
қашықтыққа созылған магистралық құбырлар салу үшін маңызы бар.
Топырақтағы биогеохимиялық және геохимиялық процестерді пайдалы қазба
кен орындарын іздеу кезінде пайдаланады. Жердің ауыл шаруашылығы үшін
маңызы ерекше, сондықтан осы сұрақ алды мен қаралуы керек.
Өсімдіктер қалыпты өсу үшін топырақта мына жағдайлар болуы тиіс:
1. Өсімдік бойына сіңіре алатын формадағы қорек элементтері болуы тиіс.
2. Өсімдік сіңіре алатын формада су болуы тиіс.
3. Өсімдік тіршілігі үшін қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етілуі
тиіс.
4. Топырақ массасының құрылымы қолайлы болып онтайлы ауа – су режимін
қамтамасыз етіп тамырлардын топыраққа жақсы өтуін одан қоректікз аттар мен
ылғалдық керегінше алуын қамтамасыз етуі тиіс.
5. Өсімдіктер үшін зиянды қоспалар болуы тиіс.
Мәлім болғандай өсімдіктер негізгі қорек элементі ретінде топырақтан
азот, фосфор, калий, кальций, темір, күкіртті сініреді. Химиялық талдауға
қарасақ, топырақтағы химиялық элементтер құрамы көп, және ол көп жылға
жетеді. Н.П.Ремезов деректері бойынша, қаратопырақ құрамында азот пен
фосфордың көптігі сонша, бидайдан орташа түсім алғанда әлі 250 жылға жетеді
екен, ал калий құрамы – 3 мың жылға жетерлік [6].
Топырақ және халықтың денсаулығы, топырақтың санитарлық-гигиеналық және
медициналық маңызы зор. Топырақ көптеген қарапайым жануарлар мен
микроорганизмдердің тіршілік ету ортасы болып табылады.
Адам денсаулығына топырақтың химиялық құрамы да әсер етеді. Топырақта
кейбір элементтердің артық не кем болуы өсімдік пен жануарларға теріс әсер
етеді.
Адамға жеткілікті геохимиялық ерекшеліктер аз әсер етеді, себебі халық
тек жергілікті өнімді ғана пайдаланбайды. Бірақ кейде жекелеген химиялық
элементтердің топырақтағы тапшылығы (артықшылығы) сондай, бұл халық
денсаулығына әсер етпей қоймайды. Кальций, темір, йод, фтор тапшылығынан
болатын көптеген аурулардың болатыны белгілі. Әсіресе, өмірлік маңызы бар
процестерге қатысатын биологиялық белсенді заттар құрамына кіретін химиялық
элементтердің етіспеушілігі халық денсаулығына едәуір зиянын тигізеді.
Топырақ адам өмірінде зор роль атқарады. Оның құнарлылығы, онда
өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдары адам баласының тамақ ресурсын
өндіруде аса маңызды, әрі ешнәрсемен ауыстыруға болмайтын қайнар көзі.
Өсімдіктер, жануарлар, су қорларымен қатар, топырақ қалпына келетін қорлар
тобына жатады. Топырақ түзілу процесі және оның құнарлылығын арттыру
ілімінің дамуы барысында К.Маркстің егер дұрыс пайдаланылған жағдайда
топырақ құнарлылығы прогрессивтік бағытта жақсарады деген тұжырымдамасы
кең көлемде мойындалған. Бірақ, табиғи жағдайда топырақтың түзілуі және
құнарлылығының артуы өте көп уақытқа созылады. Мысалы, 20см тереңдікте
жыртылатын топырақ қабатының түзілуі және құнарлылығының артуы үшін табиғи
жағдайлардың ерекшеліктеріне сәйкес бұл процеске 100 жылдан 3-7 мың жылға
дейін уақыт керек екен.
Сондықтан да топырақты үнемі күтіп ұстап, оның құнарлылығын жылдан
жылға арттыру керек. Бұл келешек ұрпақтар үшін де маңызды. Топырақтың
экологиялық қасиеттері: қоректік заттарды жинау қабілеті, яғни құнарлылығы,
су сыйымдылығы, кеуектілігі, ылғал өткізгіштігі, ауа және жылу режимдері,
т.б. оның механикалық құрамымен, физикалық-химиялық қасиеттерімен тығыз
байланысты.
Топырақ-табиғи-тарихи дене, жер беттiк құнарлық қабатын құрайды.
Топырақ қабаты топырақтанушы В.А. Ковда айтуы бойынша - бұл күрделi де, көп
компоненттi ашық жүйе топырақ бетiнiң әртүрлiлiгiнiң қоректiк заттар мен
ылғалдылық әсерiнен өсiмдiк организмнiң тiршiлiк етуi мен өнуiн қамтамасыз
етедi. Оның қалыңдығы орташа 18-20 см құрайды, алайда құрғақшылықты
аудандар мен ылғалды аудандар арасында милиметрден 1,5-2 м дейiнгi
қалыңдықты құрайды. Топырақ түзу үшiн өсiмдiктердiң және жануарлар
организмдерiнiң су, ауа, жылу және де топырақ түзушi микроорганизмдердiң
мыңдаған жылдар бойын әсерi болуы керек.
Топырақтың қажеттi түрi-оның құнарлығы, яғни өсiмдiктердi ылғалмен,
ауамен және қоректiк заттармен қамтамасыз ете алатын қабiлетi. Бұл
қабiлетiнiң дамуына тiрi организмдердiң (өсiмдiк, жануарлар, микробтар)
топырақпен байланысы және олармен түзушi табиғи комплекс-биогеценоз әсерi
мол болу керек.
Топырақ-барлық элементтердiң геохимиялық аккумуляторы, ол тежейлi және
ағып кетуден сақтайды.
Жердің негізгі құрамдас бөлігі оның қасиеті мен болмысы, негізгі даму
заңдылықтары және олардың егіншілікке, ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге,
сондай-ақ басқа да салалардың дамуына жарамдылығы барынша толық көрінетін
топырақ болып саналады. Бұлардан бөлек топырақ экологиялық, энергетикалық,
геохимиялық, газды-атмосфералық және басқадай адам үшін аса қажетті өмірлік
қызметтерді атқарады.
Адамзат топырақтың құнарлығына ежелден көңіл аударғанымен, бұл
түсініктің теориялық негізі бірден салынған жоқ. Д.Прянишников келтірген
Тэер пікірінше Топырақ құнарлығы түгелімен қарашірікке байланысты, суды
есептемегенде, қарашірік өсімдік үшін басты қоректік зат, сондықтан көң
төгу, ауыспалы егіс енгізу, тыңайтқыш беру жұмыстары топырақтағы қарашірік
мөлшерін көбейтуге арналуы керек - деген.
В.Р. Вильямс топырақты жай табиғи құрылым ретінде ғана емес,
(генетикалық топырақтану), оны ауыл шаруашылық өсімдіктерін өсіретін орта
ретінде зерттеді. Топырақтың құнарлылығын сақтау және одан әрі жетілдіру
үшін агрогеохимиялық шара егіншіліктің шөп танапты ауыспалы егіс жүйесін
ұсынды. Ол топырақ түйіртпектігі, қарашірінді, топырақ түзілу процесі және
биологиялық кіші элементтер айналымы, ауыспалы егіс, топырақ өңдеу
тәсілдерін дамытты. Топырақты Вильямс бойынша жыртқанда микроорганизмдер
тіршілігінің белсенділігі топырақтың беткі қабатында емес 10-20 см-де, ал,
аудармай жыртқанда керісінше ең беткі 0-10 см-де, топырақты өңдеу,
органикалық тыңайтқыштар беру, қопсыту тағы басқа, өңдеу түрлері топырақтың
газ алмасу қарқындылығын жақсартатынын анықтады [5,6,7].
Адамзат мыңдаған жылдар топырақты потенциалды құнарлылығын
мобилизациялайтын күшті фактор ретінде топырақты өңдеуді қолдануда.
Ғасырдан ғасырға өткен өзгерістерді санамағанда топырақты өңдеудің сол
әдістер беріліп отырған. Ауыл шаруашылығының техникалық қарулануының күшеюі
кезінде топырақ құнарлылығын қарқынды қолдану механикалық өңдеудің
тереңдігі мен санының артуына әкелді. Бұл тезірек арамшөптерді құрту,
жыртылатын қабаттың құрамын жақсарту, микроорганизмнің тіршілігінің
белсенділігін арттыру, ылғал және қоректік режимін жақсарту, қорыта
айтқанда, өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдардан көп өнім жинау үшін
керек.
Топырақ құнарлылығын ұдайы өсіру мен сақтау бойынша зерттеулер алыс
және жақын шетелдердің барлығы үшін де ең өзекті мәселе болып саналады.
1.2 Қазақстанда таралған топырақтардың көптүрлілігі, құнарлылығы және
оларды арттыру мәселелері
Қазақстан Республикасының топырақ жамылғысы көлемі жөнінен әлем бойынша
9-орында тұр.
Құнарлылық деңгейі мен өзіндік қасиеттері бойынша 70-тен астам топырақ
түрлері кездеседі. Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығына жарамды аса
үлкен жер көлеміне ие. Еліміздің аумағы 272,5 млн. га болса, оның 86,8 млн.
гектары ауыл шаруашылығына арналған жерлер болып саналады [8].
Қазақстанның өте көп аумағы топырақ жамылғысының күрделірек
топырақтардың көптүрлілігімен ерекшеленеді. Қуаңшылық және ерекше
қуаңшылықта дамыған біздің республикамыздың топырағы өзінің деградация
үдерістерінің тууы мен шөлейттенуге ішкі жоғарғы қауіптілік жасайтын жеңіл
жарақаттанғыштығымен, антропогендік жүктемелерге жеңіл шалдыққыштығымен
өзге мемлекеттердің топырақтарынан ерекшеленеді.
Ауыл шаруашылық өндірісінде терең ғылыми негізделген егіншілік
жүйесінсіз, технологиясыз топырақ қабатын қарқынды түрде көп жыл пайдалану,
дұрыс құрастырылған ауыспалы егістер мен аймақтың агроэкологиялық
мүмкіншілігін бағалаудың болмауы топырақ құнарлылығының айтарлықтай
төмендеуіне алып келді. Соның ішінде, қара және қарақоңыр топырақты
аймақтардың топырағы 40 жылдан астам топырақтың табиғи құнарлылығының
азуына негізделген егіншілікті пайдалану нәтижесінде, құнарлылықтың негізгі
көрсеткіші – қарашіріктің үштен бірі жоғалды. Нәтижесінде топырақтың
агрофизикалық қасиеті мен ауыл шаруашылық дақылдарын оңай сіңіретін
қоректік элементтермен қамтамасыз еткізгіштігі нашарлап кеткен.
Республиканың суармалы егіншілік аудандары топырақтың ирригациялық
эрозиясынан, екінші қайтара тұздану үдерістерінен, сілтіленуінен, ауыр
металлдармен ластануынан, топырақтың физика-химиялық қасиеттерінің
нашарлануынан үлкен зардап шегуде.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жарайтын
жыртылатын топырақтар ресурсына бай болып келеді.
Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметі
бойынша жалпы егістік жердің көлемі 23,1 млн га (оның ішінде суармалысы -
1,4 млн га), тұзданған жерлер көлемі – 1,8 млн га (оның ішінде суармалысы –
0,35 млн га) [2].
Жалпы алғанда құрғақшылық климатқа, жер бедері мен топырақ құраушы
жыныстардың әртүрлілігіне байланысты Қазақстанның топырақ жамылғысы сипаты
бойынша біртекті болып келмейді. Сілтіленген және тұзданған топырақтардың
қатысуымен топырақ жамылғысының келесідей топырақ кешендері таралған:
далалық аймақта қара топырақтар - 22%, қызыл-қоңыр топырақтар - 38%, қоңыр
топырақтар - 17% [3,9].
Табиғаттың құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы
қара топырақтан ойпаттағы құнарлылығы мүлде кем сұр топырақтарды қамтиды
Бүгінде кең байтақ жерімізде құрғақшылықтың және ұлғайып келе жатқан
антропогендік қысымның ықпалының арқасында топырақ пен топырақ жамылғысында
үлкен өзгерістер байқалады. Бұл жағдай жедел шараларды қолдануды талап
етеді.
Шығыс Қазақстан облысының кәдімгі қара топырағындағы және күңгірт-
қарақоңыр топырағындағы 0-30 см қабатта қарашірік 2-14%, жалпы азот 2,4-
11,0%, фосфор 3-14% төмендеген. Аталған топырақ қарашірігінің төмендеуі
жерге деген жауапсыз көзқарас пен оны жақсарту жұмыстарының
жүргізілмегендігінен болып отыр [10].
Өндіріс жағдайында ұзақ уақыт жерді тиімсіз пайдаланудың әсерінен
топырақтың қарашірік құрамы төмендеп, оның агрофизикалық және су
қасиеттері, сапалық қасиеттері, жекелеп алғанда құрылымы бұзылған,
жыртылатын жерлердің топырақтарының қайтара тығыздалуы, эрозиялық
үдерістердің күшейіп, топырақтың өндірістік қабілеттілігі төмендеген.
Республикалық агрохимиялық қызметтің ғылыми-әдістемелік орталығы
мемлекеттік мекемесінің мәліметіне сәйкес, 2000-2008 жылдары 14,7 млн. га
егістікке жүргізілген топырақтың агрохимиялық құрамын анықтаудың нәтижелері
бойынша қарашірік мөлшері төмен жерлер жалпы көлемнің 63% құраған, ал азот
– 57,6%.
Суармалы жерлердегі үлкен шығын егістіктің тұздануынан туып отыр. М.А.
Орлова және А.С. Сапаровтың мәліметтері бойынша тек қана Сырдария өзендері
бассейнінің өзінде жыл сайын суармалы жердің 10-15%-ы тұздану мен
батпақтану салдарынан ауыл шаруашылығына жарамды жер қатарынан шығарылады
[11].
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері
бойынша, жыл сайын егістіктерден оларды толықтырып отырмаған жағдайда 2,5
млн т қоректік заттар қайтарылмастай болып кемиді. Кеміген қоректік
заттарды толықтыру үшін топыраққа әсерлі заты ретінде шамамен 1,8 млн т
фосфор, 1,1 млн т азот және 0,4 млн т калийлі тыңайтқыштар енгізілуі керек.
Қазіргі таңда жерді тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін жасаудың
әртүрлі жолдары қарастырылып отыр. Оның ішінде ауыспалы егістің ғылыми
негізі, топырақты өңдеу және тыңайтқыш ендіру, өсімдік шаруашылығы саласын
әртараптандыру, ауыл шаруашылық машиналарын тиімді пайдалану жүйесі қолға
алынып келеді. Алайда біз топырақ сияқты бағасы шексіз байлығымызға
немқұрайлы қарап, оны бағалай және сақтай алмай отырмыз.
В.Н.Гусевтің мәліметі бойынша (1993), ауыл шаруашылығын химияландыру
жұмыстары ең биік деңгейге жеткен 1986-1990 жылдары әр гектарға органикалық
және минералдық тыңайтқыштар есебінен 43,4 кг NPK енгізілген. Мұнда
органикалық заттар есебінен азот 17,4%-ға, фосфор – 26,8%, калий – 36,6%-ға
толығып отырған. Топырақтағы қарашіріктің қайнар көзі ретінде органикалық
тыңайтқыштарға егістіктің өнімділігін арттырудағы маңызына автор үлкен мән
береді. Осы кезеңдерде (1986-1990 жж) Қазақстан Республикасында органикалық
тыңайтқыштар есебінен 1 514 мың тоннадан артық астық өнімдеріне қол
жеткізді. 1 тонна органикалық тыңайтқыш енгізген кезде, қант қызылшасынан –
328, сүрлемдік жүгеріден – 30, көкөністерден – 234, бақшадан – 221,
картоптан 143 кг қосымша өнім алынған [12].
В.Н. Гусевтің есебі бойынша жел-су эрозиясы салдарынан қарашіріктің
минералдануы есебінен, оның кемуі жылына шамамен 20 млн тоннаны құрайды.
Бұған қосымша сүрі жерден 11,5 млн т органикалық заттар жоғалады. Осындай
жолдармен Қазақстан егіншілігі жылына 31,5 млн т қарашірікті жоғалтады. Ал
топыраққа өсімдік қалдықтарын қарашіріктендіру жолымен 6,3 млн т қарашірік,
органикалық тыңайтқыштар есебінен 2,5 млн т енгізілді. Сонымен 1986-1990
жылдар аралығындағы жыл сайынғы қарашірік жетіспеушілігі 22,7 млн т құрады
[13].
Академик Д.Н.Прянишников химия өнеркәсібі дамуымен және минералдық
тыңайтқыштардың кең таралуымен, көңнің маңызы артқа қарай шегіншектейді деп
ойлау дұрыс емес деп айтқан. Керісінше минералдық тыңайтқыштарды қолдану
артқан сайын көңді енгізу де арта түседі [14].
Органикалық тыңайтқыштар 1981-1985 жылдары көп қолданылды. Бұл жылдары
30 млн. тоннаға жуық органикалық тыңайтқыштар пайдаланылды. Бірақ осымен
қатар органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігі 227 млн. тоннаны құрады.
Органикалық және минералдық тыңайтқыштарды бірлесіп енгізу олардың
тиімділігін айтарлықтай жоғарылатады, өйткені өсімдіктер өсудің басында тез
әрекет жасайтын минералдық тыңайтқыштарды, ал одан кейін минералдануына
байланысты органикалық тыңайтқыштарды пайдаланады [15].
Д.С. Орловтың мәліметтеріне сәйкес (1992), жыртылатын жерлердегі
қарашірік мөлшерінің төмендеуінің басты себебі болып келесілер саналады:
1) өсімдік қалдықтары түсімінің кемуі;
2) топырақты қарқынды өңдеу мен оның аэрациясы дәрежесінің
жоғарылауының (ауа алмасуының) нәтижесінде органикалық заттардың
минералдануының күшеюі;
3) физиологиялық қышқыл тыңайтқыштар әсерінен қарашіріктің шіруі мен
биотозуы;
4) суару кезінде қарашіріктің минералдануы;
5) қарашіріктің эрозиялық жоғалуы.
Бұл жерде ауыл шаруашылық өнімдерімен алынған қоректік заттардың
орнының толықтырылмауы немесе жеткіліксіз толықтырылуынан екендігін атап
өткен жөн. Қарашірікте 5% азот болады, сонда топырақтан 10 кг азот
пайдалану үшін қарашіріктің 20 есе минералдануы керек, 20 кг азот үшін
(40 тга картоп) – 40 есе минералдану керек. Демек өнімді неғұрлым мол
алған сайын органикалық және минералдық тыңайтқыштарды соғұрлым көбірек
енгізу қажет [16].
Ғаламшарда жалпы жылудың көтерілуі ауыл шаруашылығы өндірісіне де
әсерін тигізуде. Ғалымдар мәліметі бойынша, Қазақстанда кейінгі кездері ауа
райы +10С-қа көтерілді. Бұл елімізде агроэкологиялық жағдайды өзгертіп,
қуаңшылық (аридизациялану) үдерісінің күшеюі мүмкін. Соның салдарынан
органикалық заттар тез минералданып, топырақ қарашірігі (гумус) кеміп,
қоректік заттар қоры азаяды, топырақтың механикалық құрамы да, ондағы
микроорганизмдер тіршілігінің бағыты да өзгереді, топырақтың тұздану
үдерісі күшейіп сортаңданады, шөлейттенеді. Топырақтану институтының
мәліметі бойынша, еліміздің қара топырағында қарашірік 19-22% азайған, ал
жыл сайынғы қара шіріндінің азаюы 0,8-1,0тга [17].
А.Қ. Күрішбаев (1997) қарашірік тың жерлерде жылдам жойылады да, ал
игерілген жерлерде біртіндеп жойылатын сипатқа ие екенін атап өтеді. Тың
жерлердегі 0-30 см қабатта қарашірік, қара топырақта – 196 тга, қара-қоңыр
топырақта – 103 тга, ашық қоңыр топырақта – 80 тга, сұр топырақта – 70
тга құрайды. Топырақты ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану кезінде
қарашірік мөлшері 20-30%-ға кемиді. Әсіресе суармалы жерлерде қарашіріктің
минералдануы 20 тга, яғни тыңдағы қордың үштен біріндей мөлшері
жоғалады.Суармалы жерлердің төменгі бөлігіндегі органикалық қалдықтардың
қарашіріктену үдерістері күшейеді. Игерілген жерлердегі қарашірік құрамында
гумин қышқылы артады [18].
Қарашіріктің өнімділігі мен сақталуы мәселелерін шешу жолында,
экологиялық тиімді және экологиялық таза ауыл шаруашылық өнімдерін алуды
қамтамасыз ететін оның топырақтағы ең оңтайлы деңгейін анықтаудың маңызы
зор. А.Қ. Күрішбаевтың пікірі бойынша (1997) оңтайлы қарашіріктендіру
деңгейі сұр топырақтар үшін – 1,85-2,15%, ашық-қара қоңыр топырақтарда –
2,15-2,45%, кәдімгі қара топырақтарда – 5,45-5,15%-ды құрайды [19].
К.М.Мұхаметкаримов (2002) топырақты ауыл шаруашылығында пайдалану
салдарын олардың табиғи күйі мен аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып,
болжаудың маңызы зор екенін атап өтеді. Әр түрлі топырақтардағы қарашірік
пен азот мөлшерінің азаюы түрлі деңгейде өтеді. Бұл үдеріс ылғалды, көктем
мен жазда жауын көп болатын аудандарда барынша күшті жүреді. Оңтүстік қара
топырақтарда басқа типтегі топырақтарға қарағанда бұл үдеріс жайырақ
жүреді. Автордың Шығыс Қазақстанда жүргізген зерттеуі бойынша оңтүстік қара
топырақтағы қарашірік мөлшері 263 тга-дан (тың) 216 тга-ға дейін
төмендеген. Қарашіріктің топтық құрамында гумин қышқылының мөлшері
фульвоқышқылдарына қарағанда 2 есе артық болған [20].
Топырақтың физикалық құрамы оның құнарлылығына өте үлкен әсер етеді.
Тығыздық оның минералды және механикалық құрамы, құрылымы мен органикалық
заттарымен анықталады. Ауыл шаруашылығында пайдалану кезінде топырақтың
тығыздалуы жүріп, қуыстылығы төмендейді. К.М.
Мұхаметкаримовтың зерттеулері (2002) бойынша жоғарғы бөліктегі
қарашірікті қабаттың қатты фазасының тығыздығы әлсіз күлгінденген қара
топырақта тың жерде – 1,15гсм3, жыртылған жерде 1,11 гсм3, ал жыртылған
қабатта – 1,20 гсм3, ал барынша тереңірек қабатта – 1,29 және 1,37 гсм3
болды. Қатты фазаның тығыздығы тың жерде 2,55 гсм3, бұрыннан жыртылған
жерде 2,26 гсм3, осыған сәйкес жалпы қуыстылығы – 56,1 және 57,1%-ды
құрады. Топырақтың тығыздығы көктемнен жазға дейін құрғауы мен отыруы
есебінен арта түседі [21].
Республикамызда және шетелдерде топырақ қабатында жүргізілген
зерттеулерге сүйене отырып, топырақтану саласындағы жетекші ғылыми мекеме
Ө.О.Оспанов атындағы Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу
институты топырақтану ғылымының 3 ірі, басым бағыттарын бөліп көрсетті:
1) топырақ ресурстарының генезисі, географиясы және бағалауы;
2) топырақ құнарлылығын ұдайы өсіру теориясы
3) топырақтың антропогендік әсерлер жағдайындағы экологиялық қызметі
(Аханов, Джаланкузов, Абдыхалыков, 2002; Сапаров, 2005) [22,23,24,25].
Р.Е. Елешев (2002) топырақ құнарлылығының кеңейтілген ұдайы өсіру
туралы концепциясын ұсынады. Онда нақты аймақтық экологиялық және
экономикалық жағдайда топырақ құнарлылығын арттыру мен сақтау технологиясын
құрастыру; бейімделген егіншілік жүйесін құрастыру; өнімділікті бағдарлау
мен өнімділік үдерістерін басқару; агроландшафттарды ұйымдастырудың ғылыми
жүйесін құрастыру; топырақ-экологиялық жер бөліктерін бөлу; топырақ
құнарлылығын ұдайы арттырудың кеңейтілген технологиясы мен әдістері
қарастырылады. Ғалым жыртылатын топырақтардың құнарлылығын кеңейтілген
ұдайы арттыру мәселесін шешуде ең алдымен топыраққа қолайсыз әсерлердің
барлығын жойып, топырақ құнарлылығын арттырудың тұрақтылығы мен өсімдіктің
өнімділігіне қабілетті топырақішілік үдерістерді оңтайлату бойынша кешенді
шараларды жүзеге асыру қажет екендігін айтады [26].
Жер-Ананың тағдырына алаңдаушылық пен дабыл қаққан еліміздің көптеген
ғалым топырақтанушылары мен агрохимиктері Р.Е.Елешев (2009), А.С.Сапаров
(2009) оның топырақтық-мелиоративтік және экологиялық күйін, топырақ
құнарлылығын ұдайы арттыру, сақталуы жөнінде нақты шаралар мен жұмыстар
жасауды қабылдауды, ең алдымен – Топырақ құнарлылығын мемлекеттік реттеу
туралы және Бұзылған жерлерді қалпына келтіру Заңдарын қабылдауды ұсынды
[27,28].
Көптеген жылдар бойғы зерттеулер нәтижесінде топырақтың тозуы себептері
мен оны тоқтату, құнарлылығын сақтау, арттыру жөніндегі көптеген әдістер
белгіленді және ұсынылды.
Қазақстанда 2011 жылы минералдық тыңайтқыштарға деген қажеттілік 2,4
млн т, оның ішінде аммиак селитрасы – 1105 мың т, суперфосфат – 1281 мың т,
калий хлориді – 26 мың т құрайды
Ауыл шаруашылығына арналған жерлерді тиімді пайдалану бағыттарына, оның
экологиялық тұрақтылығын нығайту және топырақтың биологиялық өнімділігін
арттыру шараларына жүйелі және кешенді түрде көңіл бөлу қажет.
Егіншіліктің тұрақтылығын арттыру, егістіктің жоғарғы өнімділігін
қамтамасыз етудегі тыңайтқыштардың жетекші рөлін И.А. Абуғалиев (1993) атап
өтеді. Ғалымның пікірі бойынша, топырақтың құнарлылығының төмендеуін,
жекелеп келгенде қарашірік қорының азаюын, қажетті қабаттың тығыздалуы мен
оның суға беріктігінің төмендеуін органикалық тыңайтқыштарды тиімді
пайдалану арқылы шешуге болады [29].
Сонымен ауыспалы егіс жүйесінің ғылыми негізін пайдалана отырып,
қоректік заттармен дер кезінде қамтамасыз етудің арқасында кең көлемді
жерлерде топырақтың құнарлылығын сақтап, оны әрі қарай өсірудің мүмкіндігі
мол. С.Б. Кененбаев, В.С. Кучеров (1993) Батыс Қазақстанның қара қоңыр
топырағында жеткілікті түрдегі және оңтайлы тепе - теңдіктегі қарашірікке
органикалық және минералдық тыңайтқыштардың мөлшерінің тиімді есебін
зерттеді. Сүрі жерге 80 тга көң, 4 тга сидераттарды аудару, 0-40 см
қабаттағы органикалық қалдықтар мөлшерін бақылаумен салыстырғанда 1,5-2,1
тга арттыратыны белгілі болды. Жоспарланған өнімге есептелген минералдық
тыңайтқыштар мөлшерін, 4-5 тга сидераттарды пайдалану жай ғана қамтамасыз
етсе, ал 80 тга көң енгізгенде 5 танаптық ауыспалы егіс айналымында
кеңейтілген қарашіріктің ұдайы арттыруын қамтамасыз етті. Органикалық
тыңайтқыш жыртылатын қабаттың көлемдік салмағын 0,03-0,10 гсм3-ге
төмендетіп, суға төзімді агрегаттардың мөлшерін 3,6-10,1%-ға жоғарылатты.
80 тга көң енгізген кезде қарашірік 0,20-0,35%-ға артты [30].
А.И.Иорганский, О.Т.Турешев (2004), С.Б.Кененбаев егістіктегі
агроэкожүйенің өнімділігін төмендетуге соқтыратын топыраққа, өсімдіктерге
және қоршаған ортаға антропогенді факторлардың әсерін шектеуге сай келетін
ауыспалы егіске дифференциалды пайдалануға негізделіп бейімделген
ландшафтты-экологиялық егіншілікті ұсынады. Ғалымдардың пікірінше егіншілік
жүйесіне мұндай көзқарас топырақ құнарлылығын сақтау мен тұрақтылығын
арттырады [31,32,33,34].
Р.Е.Елешев, А.Д.Малимбаева (2006) мәліметтері бойынша ұзақ уақыт жүйелі
түрде толық минералдық тыңайтқыштарды қолдану суармалы ашық қоңыр
топырақтар мен шалғынды-қоңыр топырақтарда қарашіріктің, азот, фосфор және
калийдің тепе - теңдігін ұстап тұрады, аталған топырақтардың құнарлылығын
айтарлықтай арттырады және осы негізде өсірілетін дақылдардың жоғарғы
өнімін қамтамасыз етеді [35].
Г.П.Гамзиков, Т.П.Лапухин (2005) Байкал маңындағы (Ресей) қара қоңыр
топырақтарға жүргізген зерттеулері ауыспалы егісте ұзақ мерзім бойы
тыңайтқыштарды пайдаланудың топырақ құнарлылығын тиімді және жоғарғы
деңгейде, өсімдіктің қоректенуін оңтайландыруға және өсімдік шаруашылығы
өнімдері тұрақты өндірісін ұстап тұруға мүмкіндік беретінін көрсетеді.
Органикалық (30 тга көң) және минералдық (N27P38 және N27P38K27)
тыңайтқыштарды 30 жыл бойына пайдалану нәтижесінде, аталған тыңайту жүйесі
қарашіріктің жетіспеушіліксіз тепе - теңдігін қамтамасыз ететіндігін,
топырақтағы N-NO3 мөлшері 1,5-2,4 есе өскендігін, фосфор тепе-теңдігі 206-
239%-ды құрағандығын көрсетеді. Көңді пайдалану тиімділігі – 107%,
минералдық тыңайтқыштардікі – 185% болған [35].
ТСХА егістік тәжірибелерінде көк балауса тыңайтқыштарды енгізу сол жылы
картоптың өнімін 24,1%, ал арпаны 16,6% жоғарылатты. Келесі жылы кейінгі
әсері байқалып, өнімділік бақылаумен салыстырғанда 7,9-11,4% көтерілді [36]
Бурят АШҒЗИ стационарындағы ұзақ тәжірибе (1981-1995жж) Бурят құрғақ
даласындағы қара қоңыр топырақта қарашірікті сақтаудың маңызды жағдайы
ретінде 4 танапты ауыспалы егістегі топырақ өңдеудің құрастырылған жүйесі
болып, айналым сайын бір рет 30 см-ге дейін майда жалпақ табанмен өңдеу,
сондай-ақ тыңайтқыш қолданудың органикалық-минералдық жүйесі саналатынын
көрсетті. Ауыспалы егісте 10 тга көң енгізу (1 рет 40 тга) қарашірік
мөлшерін 0-20 см қабатта 8,6-11,2%-ға, ал 21-40 см қабатта 19,0-33,3%-ға
көбейтті. Ауыспалы егісте минералдық тыңайтқыштар (N40P40K60) енгізу,
көптеген өсімдіктер қалдықтары қалуы есебінен дақылдардың үлкен өнімділігі
болатын бақылаумен салыстырғанда қарашіріктің минералдану үдерістерін жақсы
тежейтіндігін көрсетті. Мұнда топырақ қабаттары бойынша қарашірік мөлшері
тыңайтылмаған ортаға қарағанда 3,8 және 12,4%-ға жоғары (Уланов, 2005)
[37].
В.Глушков, Г.С.Юнусов, В.И.Макаров, Н.Ф.Маслова зерттеулерінде бұршақ
тұқымдас шөптердің және олардың дәнді шөптермен қоспасы топырақтың
құнарлылығын жоғарылатуда оң қызметі бар екендігі белгіленген [38].
Көкөністік ауыспалы егістердің өнімділігін жоғарылатуға, Бүкілресейлік
көкөніс шаруашылығы ҒЗИ-ның көпжылдық тәжірибе стационарында ерекше көңіл
бөлінді (Гусев, Адрианов, 1973; Алмазов, Холуяко, 1993; Алмазов, Вендилов,
Борисов и др., 1998 [39,40,41].
Солтүстік Каспий маңының (Астрахан облысы) ашық-қызылқоңыр
топырақтарында ерте пісетін картоптың 30 тга өнімділігі 75-80% НВ суару
жағдайында және 70 тга көң енгізгенде немесе 70 тга сапропельді
(анаэробты жағдайда су алқаптарының түбінде жиналып тығыздалған тұнба
сапрофиттер) тыңайтқыштарды енгізгенде қамтамасыз етілген (Свиридова,
Косульникова, 2007) [42].
Картоп дақылының сапасы мен өнімділігіне қоректік элементтердің
теңдестірілген тыңайту мөлшерінің ең жоғарғы оң әсері В.В.Бережнова (2006),
Ю.И.Ермохиннің (1983), В.М.Назарюктің (1988), П.И.Анспоктың (1990),
С.Рузметовтың (1990) зерттеулерінде айтылған [43,44,45].
Өткен ғасырда (ХХ ғасыр) ҚазККШҒЗИ ғалымдары картоптың минералдық
қоректенуіне зерттеу жүргізген. Мұнда, көкөніс ауыспалы егісінде немесе
көкөніс ауыспалы егісінің тізбегіндегі минералдық тыңайтқыштардың (4-5
нұсқа) шектеулі мөлшерлері өнімділік пен сапасы есепке алынған
агротехникалық тәсілдермен бірге (өңдеу, топырақ, суару) зерттелген
(Хватов, 1972; Мамышев, 1980; Бобров, 1982; Сапарова, 1992; Амиров,
Сапаров, Амирова, 1992; Сапаров, 1997; Мамышев, 1998) [46,47,48,49,50].
Ерте пісетін картоптың өнімі толық минералдық тыңайтқыштардың гектарына
N120P120K30 кг әсерлі затын бергенде одан 52 ц қосымша өнім алған (Сапаров
А.С., Мамышев М.Ш., 1985).
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде және озат тәжірибелердің
негізінде белгілі болған жай, бұл органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды қосып енгізгенде, өсімдік жаз бойы өсіп-өнуіне керекті
қоректік заттарды қажетінше сіңіріп отыруына қолайлы жағдай жасалады.
Осылай органикалық және минералдық тыңайтқыштарды араластырып бергенде
картоп алдымен жеңіл еритін минералдық тыңайтқыштарды пайдаланады, содан
кейін органикалық тыңайтқыштардың құрамындағы қоректік заттар да ыдырап,
сіңімді түрге айналады.
Органикалық және минералдық тыңайтқыштарды араластырып енгізгенде
картоп өнімі жоғарылаумен қатар, оның құрамындағы крахмал мөлшері артып
тағамдық қасиеті жоғарылайды.
Картоптың әр гектарына фосфорлы тыңайтқыштың әсерлі затының 90 кг,
N60K60 кг енгізілгенде және топырақ ылғалдылығын 70-80% ұстап тұрған
жағдайда, вирус ауруларына шалдыққан өсімдік саны 3-4 есе азайғаны
байқалған (Абдильдаев В.С., Бабаев С.А., Ахметова Ф.С., 2000) [51].
Топырақтың құнарлылығын ұдайы өсіруге арналған Қазақстанның
топырақтанушы ғалымдарының зерттеулері құнарлылықтың негізгі өлшемдерін (7-
9 көрсеткішке дейін) кешенді зерттеуге арналған және әр түрдегі топырақтың
генетикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып олардың оңтайлы мөлшерін
анықтауға бағытталған. Бұл құнарлылықты топырақ қасиеттерін оңтайландыру
негізінде өсіру, топырақтағы үдерістерді олардың органикалық-минералдық
кешендері арқылы басқару жөніндегі жаңа концепцияны ойлап табуға мүмкіндік
берді.
Елешев Р.Е., Бекмағанбетов А. [52] мәліметтері бойынша, ауыспалы егіс
жағдайында дақылдар үшін тыңайтқыш қолдану технологиясын сақтаудың маңызы
зор. Өйткені, бұл жағдайда тыңайтқыш берудің мөлшері мен мерзімі барлық
дақылдар үшін бірдей болмайды. Тыңайтқыштарды мезгіліне қарай енгізудің 3
тәсілі бар: 1) негізгі тыңайту, 2) тұқымды себу кезінде тыңайту және 3)
үстеп қоректендіру. Негізгі тыңайтудың басты міндеті дақылды бүкіл
вегетациялық кезеңінде қоректік элементпен қамтамасыз ету. Сондықтан
дақылдарға берілуге тиісті тыңайтқыш мөлшерлерінің барлығын немесе 70-80
пайызын негізгі тыңайтуда қолданған дұрыс. Негізгі тыңайту мерзімін
дақылдардың аймақтық топырақ – климат ерекшеліктеріне, тыңайтқыш қасиетіне
сәйкес белгілейді. Көбінесе фосфор және калий тыңайтқыштарының басым
көпшілігі топырақтағы ылғалдың немесе суару әсерінен оның терең қабатына
шайылмайды. Демек, оларды көп мөлшерде күзде негізгі тыңайтуда қолданады.
Тұқымды себу кезінде тыңайтудың басты міндеті өсімдікті алғашқы өсу
кезеңінде қоректенуін үдету. Бұл дақыл тұқымы дұрыс және тез көктеп шығуы
үшін оның сіңімді қоректік заттармен қамтамасыз етудің маңызды шарасы.
Тұқымды себу кезінде қатарларға 10-20 кг фосфор қолдану осыған негізделген.
Азот пен калий тыңайтқыштарын қолдануға да болады. Тұқым топырақтың беткі
қабатында орналасқандықтан бастапқы өсу кезінде негізгі тыңайту үшін
тереңге енгізілген тыңайтқыштың қоректік затын пайдалана алмайды. Ал,
тұқымды себу кезінде оның қасына енгізген тыңайтқышты өсімдік алғашқы өсу
кезеңінен бастап-ақ пайдаланады. Фосфор тыңайтқыштарын тұқымды себу кезінде
қатарға енгізгенде оның құрамындағы фосфорды пайдалану коэффициенті 2-3 есе
жоғарлайтыны Қазақстанның әр түрлі аймақтарында жүргізілген тәжірибелердің
мәліметтерімен анықталған.
Т.С.Мальцевтің пікірі бойынша, топырақтың құнарлылығы бірінші кезекте
оның құрамындағы органикалық заттардың қорын арттырады және оның
құрылымдылығын жақсартады. Оның ойынша, көпжылдық өсімдіктер сияқты
біржылдық өсімдіктерде белгілі бір жағдайда топырақтың құрылымын жақсартып,
шіріндімен байытады. Жыртылатын қабат неғұрлым таяз өңделсе, соғұрлым ол
өз құрылымдылығын қалпына келтіріп, шаңдануы аз болады-деп жазған [53].
И.П. Макаров және басқа ғалымдардың [54,55] есептеулері бойынша
топырақтың жыртылатын қабатының дифференциялану процесі көптеген
факторлардың кешенімен анықталады: ылғалдылық, аэрация, температура,
топыраққа жарық түсуі мен тығыздығы, өсімдікке тиімді қоректік
элементтердің болуы, микроорганизмдердің белсенділігі. Топырақтың жоғарғы
және төменгі қабаттары бірдей деңгейде осы факторлардың әсеріне ұшырайды.
Көптеген мәліметтер [18,27,31,56,57] жыртылатын қабаттың
бөлшектенгенінің биологиялық белсенділікке әсерін, құнарлылығы бойынша
сапасы әр түрлі болғандығын сипаттайды. Топырақтың жыртылған жоғарғы
қабаттарында өсімдіктің тамырларының, қалдықтарының ыдырауы, органикалық
қалдықтардың минералдануы анағұрлым белсенді жүреді.
Жыртылатын қабаттың құнарлылығы бойынша дифференциялануы – аймақтық
ерекшелік емес, топырақтың барлық түрлеріне тән жалпы биологиялық заңдылық
[58].
Л.Н.Барсукова мен К.Н.Забавская [59] еңбектерінен қоректік заттардың
кездесуіне байланысты жыртылатын қабаттың дифференцияланатыны анықталды.
Жоғарғы (0-7 см) қабатта микроорганизмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай
жасалып, құнарлылыққа байланысты жыртылатын қабаттың әр түрлі сапалығы
болады дейді.
Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей биологиялық
процестер топырақтың ең жоғарғы қабатында жақсы жүреді [96]. Ш.А.Чулаковтың
мәліметтері бойынша, ауыл шаруашылығы өсімдіктерін қалың-дығы 0-7 см
топырағы бар ыдыста өсіріп, 14-21 см қалыңдықты топырақпен салыстырғанда
өнім екі-үш есе жоғары болғаны анықталды. Бұдан жасайтын қорытынды
жыртылатын қабаттың құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы
бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын
қабаттың жоғарғы және төменгі қабаттарын араластыру нәтижесінде болады
[60].
1.3 Топырақ құрамына қосымша субстраттар пайдаланудың ғылыми негіздері
Жер шарының егістік алқаптары түрлі дәрежеде құрғақшылыққа
ұшырағандықтан дақылдарың өнімділігі жоғалып, бүтін континенттің, біраз
елдердің аштыққа ұшырауына әкелді. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары Африка мен
Азия елдерінің су тапшылығынан ауылшаруашылығы өнімдерінің күрт
төмендеуінен көптеген адамдардың осы құрғақшылықтың құрбаны болғаны
белгілі (Aspinal and Paleg,1981). Құрғақшылық өсімдіктің сусыздануына және
қызуына әсер етеді.
Планетамызда суды ең көп қажет ететін ауылшаруашылық өндірісі.
Әлем сулары қорының 70% ауылшаруашылығының еншісінде. Су тапшылығы
көптеген елдерде ауылшаруашылығы өнімдері өндірісін төмендетеді. FAO
(1996), мәліметі бойынша 26 елден 230 млн-нан астам адам тек
ауылшаруашылығы ғана емес, ауыз су тапшылығынан зардап шегеді. Мұндай
елдердің 19-дан астамы Африка континентінде. 2000 ж Шығыс Африканың жеті
елінен алтауы және Персид бұғазымен шекаралас барлық солтүстік африка
елдері қатаң құрғақшылыққа тап болды. Африканың солтүстігінде орналасқан
біраз елдер, Мороккодан басқасы көкөніс тұрмақ, астық дақылдарына
зар, сондықтан өнімді басқа елдерден импорттауға мәжбүр. Нигерияда дәл
осындай жағдайда.
Көкөніс дақылдары астық дақылдары сияқты жер шары халықтары үшін
маңызды, себебі, адамның негізгі азығының бірі, ауылшаруашылығы
жануарларының азығы және өндіріс саларының шикізаты.
Өткен ғасырда Германияда В Кноп, және Ресейде, К.А. Тимирязев
пен Д.Н. Прянишников ғылыми мақсатта бейорганикалық қосылыстардың
ерітіндісінде мәдени дақылдарды өсіруді зерттеді.
В 1936 ж. Герикке (США) ерітіндіде көкөністерді өсірудің негізін
жасап, оны гидропоника деп атады. Алғаш рет топырақсыз ерітіндіде көкөніс
өсірудегі табысты тәжірибелер 1938-1939жылдары қойылды. Алайда мұндай
сулы ортада өсімдіктің тамырларына ауаның баруы қиындап, ерітінді реакциясы
тұрақсыз болғандықтан тамырлар мен бүкіл өсімдік өліп қалады. Көкөністің
сулы дақылдарын өсіру өндірісте қолдау таппады, бірақ есесіне басқа әдістер
табыла бастады. Олардың мәні, өсімдік тамырының бейтарап субстратта өсе
алатынында болды.
Жылыжай топырағы ретінде ағаш өңдеу өнеркәсібінің қалдықтары:
опилка, жаңқа т.б. пайдалануға болады. Ағаштектес қалдықтарды субстрат
ретінде қолдану арзан және су-ауа қасиеттерін жақсартып дақылдардың
өнімділігін арттырады. Қоршаған ортаның ластанын болдырмайды.
Н.З.Милащенко, В.Н.Захаров сабанды топырақта қарашірікті толықтыру үшін
шикізат ретінде, органикалық тыңайтқыштар сапасында пайдалануды ұсынады.
1 т сабан 3,5-4,0 т жақсы көңге бара - бар деп есептейді. Егістікте сабанды
қалдыру топырақтың химиялық және физикалық қасиеттерін жақсартып, өнімнің
құнының төмендеуіне ықпал жасайды [17].
Сабанда целлюлоза, гемицеллюлоза және лингин сияқты микроорганизмдер
үшін көміртегілік энергетикалық материал болатын, топырақтың құнарлылығын
арттыруға қажетті заттар болады.
Ресейдің солтүстік-шығыс зоналарында жабық танапта дәстүрлі және
азобъемді технологияларды қатар қолдануда (топырақсыз). Алайда соңғы
әдістерді пайдалану қымбатқа түседі, себебі импортты субстраттар жоқтың
қасы. Жаңа субстраттардың компоненттерін табу, олардың қасиеттерін
зерттеу, өсімдіктердің тамыр аймағына қолайлы жағдай жасау бүгінгі таңда
өзекті мәселе. (Глунцов Н.М., Феоктистова A.JL, Шиляева Е.А., 2002)
Жылыжайда көкөніс өсіруде субстрат дайындауда пайдаланатын материалдың
көптүрлілігіне қарамастан торфты қолдану кең тараған. Ресейдің солтүстік
және орталық бөлігіндегі жылыжай шаруашылығының басым көпшілігі минералды
вата, керамзит негізінде, ал оңтүстігі цеолитті қолданады.
Америка Құрама Штаттары, Канада, Еуропа мемлекеттері (Англия, Франция,
Испания, Италия) мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында соңғы онжылдықта
жүргізілген зерттеулерді талдау топырақтың құнарлылығын арттыруға көп көңіл
бөлініп отырғандығын көрсетеді. Осы себептен адамның әсері, басқа да
топырақтық өлшемдерге байланысты оларды қалыптастыру жағдайлары жиі
қарастырылады. Шетел мемлекеттерінде балама егіншілікке үлкен көңіл аударып
отыр. N.Roussel [22], R.A.Mann [23], K.U.Winderlich [24], A.M.Meullard [25]
мағлұматтары бойынша көк балауса тыңайтқыштарды жүйелі түрде пайдалану
кезінде топырақтың су ұстайтын қасиеті жоғарылайды. Су өткізгіштігі
жақсарады және көлемді салмағы төмендейді. Бұл өз кезегінде топырақты өңдеу
санын азайтады және шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда көкөніс шаруашылығы дәл есептелген технология бойынша
химия, микробиология және гендік инженерия өнімдерін қолдану арқылы жабық
танапта өсірілу дамып келеді.
Бұл жаңа жетістіктердің ғылыми мәні ауылшаруашылығы өндірісінде
экологиялық және экономикалық тиімді әдістерді таңдап қолдануды қажет
етеді.(Тараканов Г.И., Мухин В.Д. 2002; Литвинов С.С., 2003; Микаелян Г.А.,
Нурметов Р.Дж., 2005)
1.4 Әлемдік іс-тәжірибелерде өсімдіктерді өсіру барысында перлитті
қолдану
Жер шарында халық санының жыл сайын көбеюі ауылшаруашылық салаларында
қолданылатын өнімдерді жоғарлату, бұрын жарамсыз болған жер аумағын қосымша
ретінде пайдалану туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Топырақтың адамзат қоғамының тіршілік салалары үшін маңызы
1.2 Қазақстанда таралған топырақтардың көптүрлілігі, құнарлылығы
және оларды арттыру мәселелері
1.3 Топырақ құрамына қосымша субстраттар пайдаланудың ғылыми
негіздері
1.4 Әлемдік іс-тәжірибелерде өсімдіктерді өсіру барысында перлитті
қолдану
2. Зерттеу аймағы мен ауданының табиғи-климаттық жағдайлары
2. 1 Аймақтың агроклиматтық көрсеткіштері
2. 2 Зерттеу орнының топырағы және оның агрохимиялық көрсеткіштері
3. Тәжірибелік бөлім
3.1 Зерттеу жұмысының әдістемесі
3.2 Зерттеу нысанының сипаттамасы
3.3 Тәжірибе жүргізу барысында қолданылған агротехникалық шаралар
жүйесі
4. Зерттеу нәтижелері
4.1 Перлитті қалдықтар мен органо-минералды тыңайтқыштарды енгізудің
топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне әсері
4.2 Перлитті құрамды қалдықтардың өсімдіктердің өсуіне әсері
4.3 Суармалы сұр топыраққа перлитті қалдықтарды енгізудің
дақылдардың морфометриялық көрсеткіштеріне әсері
4.4 Перлитті құрамды қалдықтарды топыраққа енгізудің дақылдар өнімі
мен өнімділік көрсеткіштеріне әсері
4.5 Перлитті қалдықтар мен органо-минералды тыңайтқыштарды енгізуге
байланысты көкөніс дақылдарынан алынған өнімнің сапасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер
пайдаланған.
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста сәйкес анықтамалары бар келесі терминдер
пайдаланады.
Егіншілік жүйесі - агротехникалық және ұйымдастыру шараларының
бірегей комплексі, жергілікті табиғи-экономикалық өзгешеліктерге орай жаңа
жасақталған агроқұрылымдарда жерді тиімді пайдалануды, топырақ құнарлығын
бір дәрежеде және жүйелі түрде арттыруды, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімділігін молайтуды, нарықтық бәсекелестік заманда сапасын көтеруді және
мал шаруашылығы үшін берік жемшөп қорын жасауды қамтамасыз ету
Фотосинтез - күн энергиясының қатысуымен, хлоропластарда болатын
ауадағы көмірқышқыл газын пайдалана отырып органикалық заттар түзетін
табиғи құбылыс.
Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе
өте ақырын өсетін күйі
Далалық өнгіштік - далалық жағдайда пайда болған егін көгінің себілген
өнгіш тұқым санының қатынасымен көрсетілген процент мөлшері
Тұқым тазалығы - егістік материалдың негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі.
Егістік материалдың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың
процентпен көрсетілген массасын атайды
Өнімді бағдарлау - бұл сапалы және дер кезінде іске асырғанда күні бұрын
есептелген ауылшаруашылық дақылдарының сапалы да мол өнімін қамтамасыз
ететін бір-бірімен тығыз байланысты шаралар комплексін зерттеу болып
табылады.
Технология - топырақ құнарлылығының тұрақты өсуіне интенсивті сорттар
мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биологиялық ерекшеліктеріне,
өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық құралдары
мен өсімдікті аурулардан, зиянкестерден және арамшөптерден интегралды
қорғауды жүйелі колдануға, машина-трактор паркін оптималды қалыптастыруға
және егін себу, оны баптап-күту және жинауды жоғары өнімді машиналармен
қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіптік кешен - азық-түлік өнімдерін өндіруге және ауыл
шаруашылығы шикізаттарынан көпшілік тұтынатын өнеркәсіп тауарларын шығаруға
бағытталған сала.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей сілтемелер қолданылды:
г - грамм, масса өлшемі;
кг - килограмм, салмақ өлшемі;
ц-центнер;
цга-центнер-гектарына;
га-гектар;
кгга-килограмм-гектарына;
мин-минуттар;
%-пайыз;
ºC-температура;
млн-миллион;
млн.га-миллион гектар;
млрд-миллиард;
млрд.тг-миллиард теңге;
мг-миллиграмм;
мгэкв-миллиграм-эквивалентпен;
мкм-микрометр;
тәу-тәулік;
ГОСТ-мемлекеттік стандарттар жүйесі;
л-литр;
st-стандарт;
рН-қышқылдылық;
ºT-қышқылдылық;
Ккал-килокалория;
АӨК-Агроөнеркәсіптік кешен.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы отандық ғалымдарға ғылымдағы зерттеулерді
әлемдік деңгейге көтеру, әсіресе, қолданбалы ғылымды өндіріс пен бизнеске
барынша жақындату, жаңа технологияларды енгізуге ынталандыру, ғалымдардың
жаңа толқынын даярлау міндеттерін қойып отыр. Бұл тұрғыда, елдің ұлттық
қауіпсіздігін, оның ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету заманауи
ғылымның дамуымен тығыз байланысты екендігі белгілі. Қазақстан
Республикасының 2050 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында жер
ресурстарына бай, халқы көп алып елдердің ортасында тұрған Қазақстан азық-
түлікке деген әлемдік сұранысты қанағаттандыруға қабілетті елдердің бірі
ретінде қарастырылған.
Өсімдіктердің өсуі, олардың өім беру денгейі мен сапасы көп ретте
топырақтың тынысы мен жағдайына байланысты болып келеді. Осыған орай
алдымен топырақтағы болып жатқан құбылыстардың өзгеру заңдылықтарын анықтай
отырып жерді тиімді пайдалануға болады. Бұл өз кезегінде өнімнің өнімділігі
мен сапасын арттырады.
Қазіргі кезде суармалы жерлердегі топырақ қабатының құнарлылығы 30%- ға
төмендеп кетті. Бұл жағдайға біздің елімізде, тіптен Біріккен Ұлттар
ұйымы да көңіл аударып, осы мәселе төңірегінде үш конвенция қабылдады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы суармалы жерлердегі бұл жағдайлар,
ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге жаңаша бетбұрыс жасауды талап етеді.
Қазіргі кезде заман талабына сай, іргелі және қолданбалы ізденістердің
нәтижесінде топырақ ылғалдылығының болмашы тапшылығы өнімділіктің күрт
төмендеуіне әкелетіндігі дәлелденген. Өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға
төзімділігін артырудың агрохимиялық негізін жасауға көп көңіл бөліне
отырып, тиімді мелиоранттарды пайдалану нәтижесінде көкөніс дақылдарынан
қосымша 65 пайызға дейін өнім алуға болатынын дәлелдеп, астық
дақылдарындағы дәннің белоктық заты (ұлпасы) бес пайызға дейін көбейіп,
көкөніс дақылдарындағы нитраттар бірнеше есе азаятындығы, сонымен бірге
дақылдар өніміне судың аз көлемде қолданылатыны анықталған. Сондықтан
өсімдіктердің қиын кезеңдерінің биологиясын, су стресіне физиологиялық
реакциясын жан-жақты сараптауды және су тапшылығы мен ыстыққа төзімділігін
тиімді мелиорант қолдану арқылы ауылшаруашылық шаруашылық дақылдарының
өнімділігі мен сапасын жоғарылату ерекше маңызға ие.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің өсiмдiк шаруашылығы саласын дамыту саланы
құрылымдық және технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар
егiншiлiктiң ғылыми-негiзделген жүйесiне өту, өндiрiске жаңа су ресурстарын
сақтайтын технологияларды енгiзу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және
қолданбаған суармалы жерлердi енгiзу арқылы егiншiлiк мәдениетiнiң деңгейiн
көтерумен қатар, топырақ құнарлылығын арттыру мен өсімдіктің сыртқы орта
ықпалдарына төзімділігін арттыруға себепші бола алатын мелиоранттарды
пайдаланумен тығыз байланысты.
Соңғы жылдары мелиоранттар есебінде топырақ субстраттарын қолданылуға
көп көңіл бөлінуде. Әлемдің практикада топырақ субстраттары ретінде табиғи
топырақтар және табиғи қосындылар (құм, перлит, вермикулит, минералды мақта
қоспасы), жасанды (полимерлі) субстраттар қолданылып отыр.
Зерттеу мақсаты – картоп дақылының ыстық пен су тапшылығына
төзімділігін арттыруға себепші болатын күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы
кремний құрамды перлитті тиімді қолдануды негіздей өсімдіктің өсуі мен
дамуына, өнімділігіне әсерін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді.
- кремний құрамды перлит пен органо- минералды тыңайтқыштарды енгізудің
топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне әсерін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан өңірінің топырақ-климат жағдайларын ескере отырып
топыраққа субстрат ретінде енгізілетін перлитті қалдықтардың әртүрлі
мөлшері мен органо-минералды тыңайтқыштардың картоп дақылының
морфометриялық көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
- перлитті құрамды қалдықтарды суармалы сұр топыраққа енгізудің картоп
өсімдігінің өнімі мен өнімділік көрсеткіштеріне және сапасына әсерін
анықтау.
Зерттеу нысаны болып Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған
картоптың жоғары сапалы сорттары алынды.
Зерттеу әдістері: Дақылдарды өсіру жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы
жағдайында Ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндігі ұсыныстар
негізінде атқарылып, далалық тәжірибе 4 қайталаулы рендомизация тәсілімен
жүргізілді. Егістіктегі органикалық қалдықтарының құрамын Станков және
Пейсов әдістері бойынша анықталды. Шикізат сапасы 24027.0-80 мемлекеттік
өлшемдеу бойынша анықталды.
Дипломдық жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Қазақстанның
қуаңшылық жағдайында күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы кремний құрамды
перлитті топыраққа енгізу нәтижесінде картоптың ылғал режиміне оң әсер ете
отырып өсімдіктердің өнімділік көрсеткіштері арттырылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс ____ бет көлемінде
жазылған. Дипломдық жұмыс кіріспе, ____ тараудан, ____ бөлімнен, қорытынды,
____суреттер, ____ кестеден, ____ әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Топырақтың адамзат қоғамының тіршілік салалары үшін маңызы
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызы өте ерекше. Адамзаттың бүкіл
өмірі осы топырақпен байланысты. Топырақ ауылшаруашылығы өндірісінің
негізгі құрамы болып табылады.
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызын айтып жеткізу қиын. Егер бұрынғы
кезде өскен өнімді жинау кезінде топырақтың жанама маңызы болуы, себебі ол
адамды жабайы өсімдіктер өнімдерімен қамтамасыз етті, ал жер жыртып,
егіншілікпен айналысқан кезден бастап топырақ азық өнімдерінін көзіну
айналды. Сондықтан еңбек адамы ежелден осы табиғи байлыққа үлкен құрметпен
қарайды. В.В.Докучаев ойынша қара топырақты жерлерді Ресейдің негізгі
байлығы деп атайды [4].
Өндірістің кейбір салалары топырақты пайдалануға негізделген. Соның
бірі маңызды азық-түлік өнімдерін жеткізуші ауыл шаруашылығы. Топырақ ауыл
шаруашылығы өндірісін негізгі құралы болып табылады. Топырақтың орман
шаруашылығында және құрылыс салғанда – инженерлік құрылғылардың іргетасының
негізгі ретінде және жол салуда гидротехникалық құрылыста құрылыс материалы
ретінде маңызы зор.
Топырақта жүріп жататын күрделі биологиялық, физика-химиялық және
химиялық процестердін адамзат қоғамының түрлі тіршілік салалары үшін мәні
зор. Осы процестерді тану топырақты іс жүзінде пайдалануда жаңа
мүмкіндіктер ашады [5].
Микробиологиялық және геохимиялық процестерді зерттеуге байланысты
топырақтың халық денсаулығы үшін маңызы анықтала түседі. Топырақтағы физика-
химиялық құбылыстарды зерттеудің гидротехникалық құрылыс үшін және алыс
қашықтыққа созылған магистралық құбырлар салу үшін маңызы бар.
Топырақтағы биогеохимиялық және геохимиялық процестерді пайдалы қазба
кен орындарын іздеу кезінде пайдаланады. Жердің ауыл шаруашылығы үшін
маңызы ерекше, сондықтан осы сұрақ алды мен қаралуы керек.
Өсімдіктер қалыпты өсу үшін топырақта мына жағдайлар болуы тиіс:
1. Өсімдік бойына сіңіре алатын формадағы қорек элементтері болуы тиіс.
2. Өсімдік сіңіре алатын формада су болуы тиіс.
3. Өсімдік тіршілігі үшін қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етілуі
тиіс.
4. Топырақ массасының құрылымы қолайлы болып онтайлы ауа – су режимін
қамтамасыз етіп тамырлардын топыраққа жақсы өтуін одан қоректікз аттар мен
ылғалдық керегінше алуын қамтамасыз етуі тиіс.
5. Өсімдіктер үшін зиянды қоспалар болуы тиіс.
Мәлім болғандай өсімдіктер негізгі қорек элементі ретінде топырақтан
азот, фосфор, калий, кальций, темір, күкіртті сініреді. Химиялық талдауға
қарасақ, топырақтағы химиялық элементтер құрамы көп, және ол көп жылға
жетеді. Н.П.Ремезов деректері бойынша, қаратопырақ құрамында азот пен
фосфордың көптігі сонша, бидайдан орташа түсім алғанда әлі 250 жылға жетеді
екен, ал калий құрамы – 3 мың жылға жетерлік [6].
Топырақ және халықтың денсаулығы, топырақтың санитарлық-гигиеналық және
медициналық маңызы зор. Топырақ көптеген қарапайым жануарлар мен
микроорганизмдердің тіршілік ету ортасы болып табылады.
Адам денсаулығына топырақтың химиялық құрамы да әсер етеді. Топырақта
кейбір элементтердің артық не кем болуы өсімдік пен жануарларға теріс әсер
етеді.
Адамға жеткілікті геохимиялық ерекшеліктер аз әсер етеді, себебі халық
тек жергілікті өнімді ғана пайдаланбайды. Бірақ кейде жекелеген химиялық
элементтердің топырақтағы тапшылығы (артықшылығы) сондай, бұл халық
денсаулығына әсер етпей қоймайды. Кальций, темір, йод, фтор тапшылығынан
болатын көптеген аурулардың болатыны белгілі. Әсіресе, өмірлік маңызы бар
процестерге қатысатын биологиялық белсенді заттар құрамына кіретін химиялық
элементтердің етіспеушілігі халық денсаулығына едәуір зиянын тигізеді.
Топырақ адам өмірінде зор роль атқарады. Оның құнарлылығы, онда
өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдары адам баласының тамақ ресурсын
өндіруде аса маңызды, әрі ешнәрсемен ауыстыруға болмайтын қайнар көзі.
Өсімдіктер, жануарлар, су қорларымен қатар, топырақ қалпына келетін қорлар
тобына жатады. Топырақ түзілу процесі және оның құнарлылығын арттыру
ілімінің дамуы барысында К.Маркстің егер дұрыс пайдаланылған жағдайда
топырақ құнарлылығы прогрессивтік бағытта жақсарады деген тұжырымдамасы
кең көлемде мойындалған. Бірақ, табиғи жағдайда топырақтың түзілуі және
құнарлылығының артуы өте көп уақытқа созылады. Мысалы, 20см тереңдікте
жыртылатын топырақ қабатының түзілуі және құнарлылығының артуы үшін табиғи
жағдайлардың ерекшеліктеріне сәйкес бұл процеске 100 жылдан 3-7 мың жылға
дейін уақыт керек екен.
Сондықтан да топырақты үнемі күтіп ұстап, оның құнарлылығын жылдан
жылға арттыру керек. Бұл келешек ұрпақтар үшін де маңызды. Топырақтың
экологиялық қасиеттері: қоректік заттарды жинау қабілеті, яғни құнарлылығы,
су сыйымдылығы, кеуектілігі, ылғал өткізгіштігі, ауа және жылу режимдері,
т.б. оның механикалық құрамымен, физикалық-химиялық қасиеттерімен тығыз
байланысты.
Топырақ-табиғи-тарихи дене, жер беттiк құнарлық қабатын құрайды.
Топырақ қабаты топырақтанушы В.А. Ковда айтуы бойынша - бұл күрделi де, көп
компоненттi ашық жүйе топырақ бетiнiң әртүрлiлiгiнiң қоректiк заттар мен
ылғалдылық әсерiнен өсiмдiк организмнiң тiршiлiк етуi мен өнуiн қамтамасыз
етедi. Оның қалыңдығы орташа 18-20 см құрайды, алайда құрғақшылықты
аудандар мен ылғалды аудандар арасында милиметрден 1,5-2 м дейiнгi
қалыңдықты құрайды. Топырақ түзу үшiн өсiмдiктердiң және жануарлар
организмдерiнiң су, ауа, жылу және де топырақ түзушi микроорганизмдердiң
мыңдаған жылдар бойын әсерi болуы керек.
Топырақтың қажеттi түрi-оның құнарлығы, яғни өсiмдiктердi ылғалмен,
ауамен және қоректiк заттармен қамтамасыз ете алатын қабiлетi. Бұл
қабiлетiнiң дамуына тiрi организмдердiң (өсiмдiк, жануарлар, микробтар)
топырақпен байланысы және олармен түзушi табиғи комплекс-биогеценоз әсерi
мол болу керек.
Топырақ-барлық элементтердiң геохимиялық аккумуляторы, ол тежейлi және
ағып кетуден сақтайды.
Жердің негізгі құрамдас бөлігі оның қасиеті мен болмысы, негізгі даму
заңдылықтары және олардың егіншілікке, ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге,
сондай-ақ басқа да салалардың дамуына жарамдылығы барынша толық көрінетін
топырақ болып саналады. Бұлардан бөлек топырақ экологиялық, энергетикалық,
геохимиялық, газды-атмосфералық және басқадай адам үшін аса қажетті өмірлік
қызметтерді атқарады.
Адамзат топырақтың құнарлығына ежелден көңіл аударғанымен, бұл
түсініктің теориялық негізі бірден салынған жоқ. Д.Прянишников келтірген
Тэер пікірінше Топырақ құнарлығы түгелімен қарашірікке байланысты, суды
есептемегенде, қарашірік өсімдік үшін басты қоректік зат, сондықтан көң
төгу, ауыспалы егіс енгізу, тыңайтқыш беру жұмыстары топырақтағы қарашірік
мөлшерін көбейтуге арналуы керек - деген.
В.Р. Вильямс топырақты жай табиғи құрылым ретінде ғана емес,
(генетикалық топырақтану), оны ауыл шаруашылық өсімдіктерін өсіретін орта
ретінде зерттеді. Топырақтың құнарлылығын сақтау және одан әрі жетілдіру
үшін агрогеохимиялық шара егіншіліктің шөп танапты ауыспалы егіс жүйесін
ұсынды. Ол топырақ түйіртпектігі, қарашірінді, топырақ түзілу процесі және
биологиялық кіші элементтер айналымы, ауыспалы егіс, топырақ өңдеу
тәсілдерін дамытты. Топырақты Вильямс бойынша жыртқанда микроорганизмдер
тіршілігінің белсенділігі топырақтың беткі қабатында емес 10-20 см-де, ал,
аудармай жыртқанда керісінше ең беткі 0-10 см-де, топырақты өңдеу,
органикалық тыңайтқыштар беру, қопсыту тағы басқа, өңдеу түрлері топырақтың
газ алмасу қарқындылығын жақсартатынын анықтады [5,6,7].
Адамзат мыңдаған жылдар топырақты потенциалды құнарлылығын
мобилизациялайтын күшті фактор ретінде топырақты өңдеуді қолдануда.
Ғасырдан ғасырға өткен өзгерістерді санамағанда топырақты өңдеудің сол
әдістер беріліп отырған. Ауыл шаруашылығының техникалық қарулануының күшеюі
кезінде топырақ құнарлылығын қарқынды қолдану механикалық өңдеудің
тереңдігі мен санының артуына әкелді. Бұл тезірек арамшөптерді құрту,
жыртылатын қабаттың құрамын жақсарту, микроорганизмнің тіршілігінің
белсенділігін арттыру, ылғал және қоректік режимін жақсарту, қорыта
айтқанда, өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдардан көп өнім жинау үшін
керек.
Топырақ құнарлылығын ұдайы өсіру мен сақтау бойынша зерттеулер алыс
және жақын шетелдердің барлығы үшін де ең өзекті мәселе болып саналады.
1.2 Қазақстанда таралған топырақтардың көптүрлілігі, құнарлылығы және
оларды арттыру мәселелері
Қазақстан Республикасының топырақ жамылғысы көлемі жөнінен әлем бойынша
9-орында тұр.
Құнарлылық деңгейі мен өзіндік қасиеттері бойынша 70-тен астам топырақ
түрлері кездеседі. Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығына жарамды аса
үлкен жер көлеміне ие. Еліміздің аумағы 272,5 млн. га болса, оның 86,8 млн.
гектары ауыл шаруашылығына арналған жерлер болып саналады [8].
Қазақстанның өте көп аумағы топырақ жамылғысының күрделірек
топырақтардың көптүрлілігімен ерекшеленеді. Қуаңшылық және ерекше
қуаңшылықта дамыған біздің республикамыздың топырағы өзінің деградация
үдерістерінің тууы мен шөлейттенуге ішкі жоғарғы қауіптілік жасайтын жеңіл
жарақаттанғыштығымен, антропогендік жүктемелерге жеңіл шалдыққыштығымен
өзге мемлекеттердің топырақтарынан ерекшеленеді.
Ауыл шаруашылық өндірісінде терең ғылыми негізделген егіншілік
жүйесінсіз, технологиясыз топырақ қабатын қарқынды түрде көп жыл пайдалану,
дұрыс құрастырылған ауыспалы егістер мен аймақтың агроэкологиялық
мүмкіншілігін бағалаудың болмауы топырақ құнарлылығының айтарлықтай
төмендеуіне алып келді. Соның ішінде, қара және қарақоңыр топырақты
аймақтардың топырағы 40 жылдан астам топырақтың табиғи құнарлылығының
азуына негізделген егіншілікті пайдалану нәтижесінде, құнарлылықтың негізгі
көрсеткіші – қарашіріктің үштен бірі жоғалды. Нәтижесінде топырақтың
агрофизикалық қасиеті мен ауыл шаруашылық дақылдарын оңай сіңіретін
қоректік элементтермен қамтамасыз еткізгіштігі нашарлап кеткен.
Республиканың суармалы егіншілік аудандары топырақтың ирригациялық
эрозиясынан, екінші қайтара тұздану үдерістерінен, сілтіленуінен, ауыр
металлдармен ластануынан, топырақтың физика-химиялық қасиеттерінің
нашарлануынан үлкен зардап шегуде.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жарайтын
жыртылатын топырақтар ресурсына бай болып келеді.
Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметі
бойынша жалпы егістік жердің көлемі 23,1 млн га (оның ішінде суармалысы -
1,4 млн га), тұзданған жерлер көлемі – 1,8 млн га (оның ішінде суармалысы –
0,35 млн га) [2].
Жалпы алғанда құрғақшылық климатқа, жер бедері мен топырақ құраушы
жыныстардың әртүрлілігіне байланысты Қазақстанның топырақ жамылғысы сипаты
бойынша біртекті болып келмейді. Сілтіленген және тұзданған топырақтардың
қатысуымен топырақ жамылғысының келесідей топырақ кешендері таралған:
далалық аймақта қара топырақтар - 22%, қызыл-қоңыр топырақтар - 38%, қоңыр
топырақтар - 17% [3,9].
Табиғаттың құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы
қара топырақтан ойпаттағы құнарлылығы мүлде кем сұр топырақтарды қамтиды
Бүгінде кең байтақ жерімізде құрғақшылықтың және ұлғайып келе жатқан
антропогендік қысымның ықпалының арқасында топырақ пен топырақ жамылғысында
үлкен өзгерістер байқалады. Бұл жағдай жедел шараларды қолдануды талап
етеді.
Шығыс Қазақстан облысының кәдімгі қара топырағындағы және күңгірт-
қарақоңыр топырағындағы 0-30 см қабатта қарашірік 2-14%, жалпы азот 2,4-
11,0%, фосфор 3-14% төмендеген. Аталған топырақ қарашірігінің төмендеуі
жерге деген жауапсыз көзқарас пен оны жақсарту жұмыстарының
жүргізілмегендігінен болып отыр [10].
Өндіріс жағдайында ұзақ уақыт жерді тиімсіз пайдаланудың әсерінен
топырақтың қарашірік құрамы төмендеп, оның агрофизикалық және су
қасиеттері, сапалық қасиеттері, жекелеп алғанда құрылымы бұзылған,
жыртылатын жерлердің топырақтарының қайтара тығыздалуы, эрозиялық
үдерістердің күшейіп, топырақтың өндірістік қабілеттілігі төмендеген.
Республикалық агрохимиялық қызметтің ғылыми-әдістемелік орталығы
мемлекеттік мекемесінің мәліметіне сәйкес, 2000-2008 жылдары 14,7 млн. га
егістікке жүргізілген топырақтың агрохимиялық құрамын анықтаудың нәтижелері
бойынша қарашірік мөлшері төмен жерлер жалпы көлемнің 63% құраған, ал азот
– 57,6%.
Суармалы жерлердегі үлкен шығын егістіктің тұздануынан туып отыр. М.А.
Орлова және А.С. Сапаровтың мәліметтері бойынша тек қана Сырдария өзендері
бассейнінің өзінде жыл сайын суармалы жердің 10-15%-ы тұздану мен
батпақтану салдарынан ауыл шаруашылығына жарамды жер қатарынан шығарылады
[11].
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері
бойынша, жыл сайын егістіктерден оларды толықтырып отырмаған жағдайда 2,5
млн т қоректік заттар қайтарылмастай болып кемиді. Кеміген қоректік
заттарды толықтыру үшін топыраққа әсерлі заты ретінде шамамен 1,8 млн т
фосфор, 1,1 млн т азот және 0,4 млн т калийлі тыңайтқыштар енгізілуі керек.
Қазіргі таңда жерді тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін жасаудың
әртүрлі жолдары қарастырылып отыр. Оның ішінде ауыспалы егістің ғылыми
негізі, топырақты өңдеу және тыңайтқыш ендіру, өсімдік шаруашылығы саласын
әртараптандыру, ауыл шаруашылық машиналарын тиімді пайдалану жүйесі қолға
алынып келеді. Алайда біз топырақ сияқты бағасы шексіз байлығымызға
немқұрайлы қарап, оны бағалай және сақтай алмай отырмыз.
В.Н.Гусевтің мәліметі бойынша (1993), ауыл шаруашылығын химияландыру
жұмыстары ең биік деңгейге жеткен 1986-1990 жылдары әр гектарға органикалық
және минералдық тыңайтқыштар есебінен 43,4 кг NPK енгізілген. Мұнда
органикалық заттар есебінен азот 17,4%-ға, фосфор – 26,8%, калий – 36,6%-ға
толығып отырған. Топырақтағы қарашіріктің қайнар көзі ретінде органикалық
тыңайтқыштарға егістіктің өнімділігін арттырудағы маңызына автор үлкен мән
береді. Осы кезеңдерде (1986-1990 жж) Қазақстан Республикасында органикалық
тыңайтқыштар есебінен 1 514 мың тоннадан артық астық өнімдеріне қол
жеткізді. 1 тонна органикалық тыңайтқыш енгізген кезде, қант қызылшасынан –
328, сүрлемдік жүгеріден – 30, көкөністерден – 234, бақшадан – 221,
картоптан 143 кг қосымша өнім алынған [12].
В.Н. Гусевтің есебі бойынша жел-су эрозиясы салдарынан қарашіріктің
минералдануы есебінен, оның кемуі жылына шамамен 20 млн тоннаны құрайды.
Бұған қосымша сүрі жерден 11,5 млн т органикалық заттар жоғалады. Осындай
жолдармен Қазақстан егіншілігі жылына 31,5 млн т қарашірікті жоғалтады. Ал
топыраққа өсімдік қалдықтарын қарашіріктендіру жолымен 6,3 млн т қарашірік,
органикалық тыңайтқыштар есебінен 2,5 млн т енгізілді. Сонымен 1986-1990
жылдар аралығындағы жыл сайынғы қарашірік жетіспеушілігі 22,7 млн т құрады
[13].
Академик Д.Н.Прянишников химия өнеркәсібі дамуымен және минералдық
тыңайтқыштардың кең таралуымен, көңнің маңызы артқа қарай шегіншектейді деп
ойлау дұрыс емес деп айтқан. Керісінше минералдық тыңайтқыштарды қолдану
артқан сайын көңді енгізу де арта түседі [14].
Органикалық тыңайтқыштар 1981-1985 жылдары көп қолданылды. Бұл жылдары
30 млн. тоннаға жуық органикалық тыңайтқыштар пайдаланылды. Бірақ осымен
қатар органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігі 227 млн. тоннаны құрады.
Органикалық және минералдық тыңайтқыштарды бірлесіп енгізу олардың
тиімділігін айтарлықтай жоғарылатады, өйткені өсімдіктер өсудің басында тез
әрекет жасайтын минералдық тыңайтқыштарды, ал одан кейін минералдануына
байланысты органикалық тыңайтқыштарды пайдаланады [15].
Д.С. Орловтың мәліметтеріне сәйкес (1992), жыртылатын жерлердегі
қарашірік мөлшерінің төмендеуінің басты себебі болып келесілер саналады:
1) өсімдік қалдықтары түсімінің кемуі;
2) топырақты қарқынды өңдеу мен оның аэрациясы дәрежесінің
жоғарылауының (ауа алмасуының) нәтижесінде органикалық заттардың
минералдануының күшеюі;
3) физиологиялық қышқыл тыңайтқыштар әсерінен қарашіріктің шіруі мен
биотозуы;
4) суару кезінде қарашіріктің минералдануы;
5) қарашіріктің эрозиялық жоғалуы.
Бұл жерде ауыл шаруашылық өнімдерімен алынған қоректік заттардың
орнының толықтырылмауы немесе жеткіліксіз толықтырылуынан екендігін атап
өткен жөн. Қарашірікте 5% азот болады, сонда топырақтан 10 кг азот
пайдалану үшін қарашіріктің 20 есе минералдануы керек, 20 кг азот үшін
(40 тга картоп) – 40 есе минералдану керек. Демек өнімді неғұрлым мол
алған сайын органикалық және минералдық тыңайтқыштарды соғұрлым көбірек
енгізу қажет [16].
Ғаламшарда жалпы жылудың көтерілуі ауыл шаруашылығы өндірісіне де
әсерін тигізуде. Ғалымдар мәліметі бойынша, Қазақстанда кейінгі кездері ауа
райы +10С-қа көтерілді. Бұл елімізде агроэкологиялық жағдайды өзгертіп,
қуаңшылық (аридизациялану) үдерісінің күшеюі мүмкін. Соның салдарынан
органикалық заттар тез минералданып, топырақ қарашірігі (гумус) кеміп,
қоректік заттар қоры азаяды, топырақтың механикалық құрамы да, ондағы
микроорганизмдер тіршілігінің бағыты да өзгереді, топырақтың тұздану
үдерісі күшейіп сортаңданады, шөлейттенеді. Топырақтану институтының
мәліметі бойынша, еліміздің қара топырағында қарашірік 19-22% азайған, ал
жыл сайынғы қара шіріндінің азаюы 0,8-1,0тга [17].
А.Қ. Күрішбаев (1997) қарашірік тың жерлерде жылдам жойылады да, ал
игерілген жерлерде біртіндеп жойылатын сипатқа ие екенін атап өтеді. Тың
жерлердегі 0-30 см қабатта қарашірік, қара топырақта – 196 тга, қара-қоңыр
топырақта – 103 тга, ашық қоңыр топырақта – 80 тга, сұр топырақта – 70
тга құрайды. Топырақты ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану кезінде
қарашірік мөлшері 20-30%-ға кемиді. Әсіресе суармалы жерлерде қарашіріктің
минералдануы 20 тга, яғни тыңдағы қордың үштен біріндей мөлшері
жоғалады.Суармалы жерлердің төменгі бөлігіндегі органикалық қалдықтардың
қарашіріктену үдерістері күшейеді. Игерілген жерлердегі қарашірік құрамында
гумин қышқылы артады [18].
Қарашіріктің өнімділігі мен сақталуы мәселелерін шешу жолында,
экологиялық тиімді және экологиялық таза ауыл шаруашылық өнімдерін алуды
қамтамасыз ететін оның топырақтағы ең оңтайлы деңгейін анықтаудың маңызы
зор. А.Қ. Күрішбаевтың пікірі бойынша (1997) оңтайлы қарашіріктендіру
деңгейі сұр топырақтар үшін – 1,85-2,15%, ашық-қара қоңыр топырақтарда –
2,15-2,45%, кәдімгі қара топырақтарда – 5,45-5,15%-ды құрайды [19].
К.М.Мұхаметкаримов (2002) топырақты ауыл шаруашылығында пайдалану
салдарын олардың табиғи күйі мен аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып,
болжаудың маңызы зор екенін атап өтеді. Әр түрлі топырақтардағы қарашірік
пен азот мөлшерінің азаюы түрлі деңгейде өтеді. Бұл үдеріс ылғалды, көктем
мен жазда жауын көп болатын аудандарда барынша күшті жүреді. Оңтүстік қара
топырақтарда басқа типтегі топырақтарға қарағанда бұл үдеріс жайырақ
жүреді. Автордың Шығыс Қазақстанда жүргізген зерттеуі бойынша оңтүстік қара
топырақтағы қарашірік мөлшері 263 тга-дан (тың) 216 тга-ға дейін
төмендеген. Қарашіріктің топтық құрамында гумин қышқылының мөлшері
фульвоқышқылдарына қарағанда 2 есе артық болған [20].
Топырақтың физикалық құрамы оның құнарлылығына өте үлкен әсер етеді.
Тығыздық оның минералды және механикалық құрамы, құрылымы мен органикалық
заттарымен анықталады. Ауыл шаруашылығында пайдалану кезінде топырақтың
тығыздалуы жүріп, қуыстылығы төмендейді. К.М.
Мұхаметкаримовтың зерттеулері (2002) бойынша жоғарғы бөліктегі
қарашірікті қабаттың қатты фазасының тығыздығы әлсіз күлгінденген қара
топырақта тың жерде – 1,15гсм3, жыртылған жерде 1,11 гсм3, ал жыртылған
қабатта – 1,20 гсм3, ал барынша тереңірек қабатта – 1,29 және 1,37 гсм3
болды. Қатты фазаның тығыздығы тың жерде 2,55 гсм3, бұрыннан жыртылған
жерде 2,26 гсм3, осыған сәйкес жалпы қуыстылығы – 56,1 және 57,1%-ды
құрады. Топырақтың тығыздығы көктемнен жазға дейін құрғауы мен отыруы
есебінен арта түседі [21].
Республикамызда және шетелдерде топырақ қабатында жүргізілген
зерттеулерге сүйене отырып, топырақтану саласындағы жетекші ғылыми мекеме
Ө.О.Оспанов атындағы Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу
институты топырақтану ғылымының 3 ірі, басым бағыттарын бөліп көрсетті:
1) топырақ ресурстарының генезисі, географиясы және бағалауы;
2) топырақ құнарлылығын ұдайы өсіру теориясы
3) топырақтың антропогендік әсерлер жағдайындағы экологиялық қызметі
(Аханов, Джаланкузов, Абдыхалыков, 2002; Сапаров, 2005) [22,23,24,25].
Р.Е. Елешев (2002) топырақ құнарлылығының кеңейтілген ұдайы өсіру
туралы концепциясын ұсынады. Онда нақты аймақтық экологиялық және
экономикалық жағдайда топырақ құнарлылығын арттыру мен сақтау технологиясын
құрастыру; бейімделген егіншілік жүйесін құрастыру; өнімділікті бағдарлау
мен өнімділік үдерістерін басқару; агроландшафттарды ұйымдастырудың ғылыми
жүйесін құрастыру; топырақ-экологиялық жер бөліктерін бөлу; топырақ
құнарлылығын ұдайы арттырудың кеңейтілген технологиясы мен әдістері
қарастырылады. Ғалым жыртылатын топырақтардың құнарлылығын кеңейтілген
ұдайы арттыру мәселесін шешуде ең алдымен топыраққа қолайсыз әсерлердің
барлығын жойып, топырақ құнарлылығын арттырудың тұрақтылығы мен өсімдіктің
өнімділігіне қабілетті топырақішілік үдерістерді оңтайлату бойынша кешенді
шараларды жүзеге асыру қажет екендігін айтады [26].
Жер-Ананың тағдырына алаңдаушылық пен дабыл қаққан еліміздің көптеген
ғалым топырақтанушылары мен агрохимиктері Р.Е.Елешев (2009), А.С.Сапаров
(2009) оның топырақтық-мелиоративтік және экологиялық күйін, топырақ
құнарлылығын ұдайы арттыру, сақталуы жөнінде нақты шаралар мен жұмыстар
жасауды қабылдауды, ең алдымен – Топырақ құнарлылығын мемлекеттік реттеу
туралы және Бұзылған жерлерді қалпына келтіру Заңдарын қабылдауды ұсынды
[27,28].
Көптеген жылдар бойғы зерттеулер нәтижесінде топырақтың тозуы себептері
мен оны тоқтату, құнарлылығын сақтау, арттыру жөніндегі көптеген әдістер
белгіленді және ұсынылды.
Қазақстанда 2011 жылы минералдық тыңайтқыштарға деген қажеттілік 2,4
млн т, оның ішінде аммиак селитрасы – 1105 мың т, суперфосфат – 1281 мың т,
калий хлориді – 26 мың т құрайды
Ауыл шаруашылығына арналған жерлерді тиімді пайдалану бағыттарына, оның
экологиялық тұрақтылығын нығайту және топырақтың биологиялық өнімділігін
арттыру шараларына жүйелі және кешенді түрде көңіл бөлу қажет.
Егіншіліктің тұрақтылығын арттыру, егістіктің жоғарғы өнімділігін
қамтамасыз етудегі тыңайтқыштардың жетекші рөлін И.А. Абуғалиев (1993) атап
өтеді. Ғалымның пікірі бойынша, топырақтың құнарлылығының төмендеуін,
жекелеп келгенде қарашірік қорының азаюын, қажетті қабаттың тығыздалуы мен
оның суға беріктігінің төмендеуін органикалық тыңайтқыштарды тиімді
пайдалану арқылы шешуге болады [29].
Сонымен ауыспалы егіс жүйесінің ғылыми негізін пайдалана отырып,
қоректік заттармен дер кезінде қамтамасыз етудің арқасында кең көлемді
жерлерде топырақтың құнарлылығын сақтап, оны әрі қарай өсірудің мүмкіндігі
мол. С.Б. Кененбаев, В.С. Кучеров (1993) Батыс Қазақстанның қара қоңыр
топырағында жеткілікті түрдегі және оңтайлы тепе - теңдіктегі қарашірікке
органикалық және минералдық тыңайтқыштардың мөлшерінің тиімді есебін
зерттеді. Сүрі жерге 80 тга көң, 4 тга сидераттарды аудару, 0-40 см
қабаттағы органикалық қалдықтар мөлшерін бақылаумен салыстырғанда 1,5-2,1
тга арттыратыны белгілі болды. Жоспарланған өнімге есептелген минералдық
тыңайтқыштар мөлшерін, 4-5 тга сидераттарды пайдалану жай ғана қамтамасыз
етсе, ал 80 тга көң енгізгенде 5 танаптық ауыспалы егіс айналымында
кеңейтілген қарашіріктің ұдайы арттыруын қамтамасыз етті. Органикалық
тыңайтқыш жыртылатын қабаттың көлемдік салмағын 0,03-0,10 гсм3-ге
төмендетіп, суға төзімді агрегаттардың мөлшерін 3,6-10,1%-ға жоғарылатты.
80 тга көң енгізген кезде қарашірік 0,20-0,35%-ға артты [30].
А.И.Иорганский, О.Т.Турешев (2004), С.Б.Кененбаев егістіктегі
агроэкожүйенің өнімділігін төмендетуге соқтыратын топыраққа, өсімдіктерге
және қоршаған ортаға антропогенді факторлардың әсерін шектеуге сай келетін
ауыспалы егіске дифференциалды пайдалануға негізделіп бейімделген
ландшафтты-экологиялық егіншілікті ұсынады. Ғалымдардың пікірінше егіншілік
жүйесіне мұндай көзқарас топырақ құнарлылығын сақтау мен тұрақтылығын
арттырады [31,32,33,34].
Р.Е.Елешев, А.Д.Малимбаева (2006) мәліметтері бойынша ұзақ уақыт жүйелі
түрде толық минералдық тыңайтқыштарды қолдану суармалы ашық қоңыр
топырақтар мен шалғынды-қоңыр топырақтарда қарашіріктің, азот, фосфор және
калийдің тепе - теңдігін ұстап тұрады, аталған топырақтардың құнарлылығын
айтарлықтай арттырады және осы негізде өсірілетін дақылдардың жоғарғы
өнімін қамтамасыз етеді [35].
Г.П.Гамзиков, Т.П.Лапухин (2005) Байкал маңындағы (Ресей) қара қоңыр
топырақтарға жүргізген зерттеулері ауыспалы егісте ұзақ мерзім бойы
тыңайтқыштарды пайдаланудың топырақ құнарлылығын тиімді және жоғарғы
деңгейде, өсімдіктің қоректенуін оңтайландыруға және өсімдік шаруашылығы
өнімдері тұрақты өндірісін ұстап тұруға мүмкіндік беретінін көрсетеді.
Органикалық (30 тга көң) және минералдық (N27P38 және N27P38K27)
тыңайтқыштарды 30 жыл бойына пайдалану нәтижесінде, аталған тыңайту жүйесі
қарашіріктің жетіспеушіліксіз тепе - теңдігін қамтамасыз ететіндігін,
топырақтағы N-NO3 мөлшері 1,5-2,4 есе өскендігін, фосфор тепе-теңдігі 206-
239%-ды құрағандығын көрсетеді. Көңді пайдалану тиімділігі – 107%,
минералдық тыңайтқыштардікі – 185% болған [35].
ТСХА егістік тәжірибелерінде көк балауса тыңайтқыштарды енгізу сол жылы
картоптың өнімін 24,1%, ал арпаны 16,6% жоғарылатты. Келесі жылы кейінгі
әсері байқалып, өнімділік бақылаумен салыстырғанда 7,9-11,4% көтерілді [36]
Бурят АШҒЗИ стационарындағы ұзақ тәжірибе (1981-1995жж) Бурят құрғақ
даласындағы қара қоңыр топырақта қарашірікті сақтаудың маңызды жағдайы
ретінде 4 танапты ауыспалы егістегі топырақ өңдеудің құрастырылған жүйесі
болып, айналым сайын бір рет 30 см-ге дейін майда жалпақ табанмен өңдеу,
сондай-ақ тыңайтқыш қолданудың органикалық-минералдық жүйесі саналатынын
көрсетті. Ауыспалы егісте 10 тга көң енгізу (1 рет 40 тга) қарашірік
мөлшерін 0-20 см қабатта 8,6-11,2%-ға, ал 21-40 см қабатта 19,0-33,3%-ға
көбейтті. Ауыспалы егісте минералдық тыңайтқыштар (N40P40K60) енгізу,
көптеген өсімдіктер қалдықтары қалуы есебінен дақылдардың үлкен өнімділігі
болатын бақылаумен салыстырғанда қарашіріктің минералдану үдерістерін жақсы
тежейтіндігін көрсетті. Мұнда топырақ қабаттары бойынша қарашірік мөлшері
тыңайтылмаған ортаға қарағанда 3,8 және 12,4%-ға жоғары (Уланов, 2005)
[37].
В.Глушков, Г.С.Юнусов, В.И.Макаров, Н.Ф.Маслова зерттеулерінде бұршақ
тұқымдас шөптердің және олардың дәнді шөптермен қоспасы топырақтың
құнарлылығын жоғарылатуда оң қызметі бар екендігі белгіленген [38].
Көкөністік ауыспалы егістердің өнімділігін жоғарылатуға, Бүкілресейлік
көкөніс шаруашылығы ҒЗИ-ның көпжылдық тәжірибе стационарында ерекше көңіл
бөлінді (Гусев, Адрианов, 1973; Алмазов, Холуяко, 1993; Алмазов, Вендилов,
Борисов и др., 1998 [39,40,41].
Солтүстік Каспий маңының (Астрахан облысы) ашық-қызылқоңыр
топырақтарында ерте пісетін картоптың 30 тга өнімділігі 75-80% НВ суару
жағдайында және 70 тга көң енгізгенде немесе 70 тга сапропельді
(анаэробты жағдайда су алқаптарының түбінде жиналып тығыздалған тұнба
сапрофиттер) тыңайтқыштарды енгізгенде қамтамасыз етілген (Свиридова,
Косульникова, 2007) [42].
Картоп дақылының сапасы мен өнімділігіне қоректік элементтердің
теңдестірілген тыңайту мөлшерінің ең жоғарғы оң әсері В.В.Бережнова (2006),
Ю.И.Ермохиннің (1983), В.М.Назарюктің (1988), П.И.Анспоктың (1990),
С.Рузметовтың (1990) зерттеулерінде айтылған [43,44,45].
Өткен ғасырда (ХХ ғасыр) ҚазККШҒЗИ ғалымдары картоптың минералдық
қоректенуіне зерттеу жүргізген. Мұнда, көкөніс ауыспалы егісінде немесе
көкөніс ауыспалы егісінің тізбегіндегі минералдық тыңайтқыштардың (4-5
нұсқа) шектеулі мөлшерлері өнімділік пен сапасы есепке алынған
агротехникалық тәсілдермен бірге (өңдеу, топырақ, суару) зерттелген
(Хватов, 1972; Мамышев, 1980; Бобров, 1982; Сапарова, 1992; Амиров,
Сапаров, Амирова, 1992; Сапаров, 1997; Мамышев, 1998) [46,47,48,49,50].
Ерте пісетін картоптың өнімі толық минералдық тыңайтқыштардың гектарына
N120P120K30 кг әсерлі затын бергенде одан 52 ц қосымша өнім алған (Сапаров
А.С., Мамышев М.Ш., 1985).
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде және озат тәжірибелердің
негізінде белгілі болған жай, бұл органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды қосып енгізгенде, өсімдік жаз бойы өсіп-өнуіне керекті
қоректік заттарды қажетінше сіңіріп отыруына қолайлы жағдай жасалады.
Осылай органикалық және минералдық тыңайтқыштарды араластырып бергенде
картоп алдымен жеңіл еритін минералдық тыңайтқыштарды пайдаланады, содан
кейін органикалық тыңайтқыштардың құрамындағы қоректік заттар да ыдырап,
сіңімді түрге айналады.
Органикалық және минералдық тыңайтқыштарды араластырып енгізгенде
картоп өнімі жоғарылаумен қатар, оның құрамындағы крахмал мөлшері артып
тағамдық қасиеті жоғарылайды.
Картоптың әр гектарына фосфорлы тыңайтқыштың әсерлі затының 90 кг,
N60K60 кг енгізілгенде және топырақ ылғалдылығын 70-80% ұстап тұрған
жағдайда, вирус ауруларына шалдыққан өсімдік саны 3-4 есе азайғаны
байқалған (Абдильдаев В.С., Бабаев С.А., Ахметова Ф.С., 2000) [51].
Топырақтың құнарлылығын ұдайы өсіруге арналған Қазақстанның
топырақтанушы ғалымдарының зерттеулері құнарлылықтың негізгі өлшемдерін (7-
9 көрсеткішке дейін) кешенді зерттеуге арналған және әр түрдегі топырақтың
генетикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып олардың оңтайлы мөлшерін
анықтауға бағытталған. Бұл құнарлылықты топырақ қасиеттерін оңтайландыру
негізінде өсіру, топырақтағы үдерістерді олардың органикалық-минералдық
кешендері арқылы басқару жөніндегі жаңа концепцияны ойлап табуға мүмкіндік
берді.
Елешев Р.Е., Бекмағанбетов А. [52] мәліметтері бойынша, ауыспалы егіс
жағдайында дақылдар үшін тыңайтқыш қолдану технологиясын сақтаудың маңызы
зор. Өйткені, бұл жағдайда тыңайтқыш берудің мөлшері мен мерзімі барлық
дақылдар үшін бірдей болмайды. Тыңайтқыштарды мезгіліне қарай енгізудің 3
тәсілі бар: 1) негізгі тыңайту, 2) тұқымды себу кезінде тыңайту және 3)
үстеп қоректендіру. Негізгі тыңайтудың басты міндеті дақылды бүкіл
вегетациялық кезеңінде қоректік элементпен қамтамасыз ету. Сондықтан
дақылдарға берілуге тиісті тыңайтқыш мөлшерлерінің барлығын немесе 70-80
пайызын негізгі тыңайтуда қолданған дұрыс. Негізгі тыңайту мерзімін
дақылдардың аймақтық топырақ – климат ерекшеліктеріне, тыңайтқыш қасиетіне
сәйкес белгілейді. Көбінесе фосфор және калий тыңайтқыштарының басым
көпшілігі топырақтағы ылғалдың немесе суару әсерінен оның терең қабатына
шайылмайды. Демек, оларды көп мөлшерде күзде негізгі тыңайтуда қолданады.
Тұқымды себу кезінде тыңайтудың басты міндеті өсімдікті алғашқы өсу
кезеңінде қоректенуін үдету. Бұл дақыл тұқымы дұрыс және тез көктеп шығуы
үшін оның сіңімді қоректік заттармен қамтамасыз етудің маңызды шарасы.
Тұқымды себу кезінде қатарларға 10-20 кг фосфор қолдану осыған негізделген.
Азот пен калий тыңайтқыштарын қолдануға да болады. Тұқым топырақтың беткі
қабатында орналасқандықтан бастапқы өсу кезінде негізгі тыңайту үшін
тереңге енгізілген тыңайтқыштың қоректік затын пайдалана алмайды. Ал,
тұқымды себу кезінде оның қасына енгізген тыңайтқышты өсімдік алғашқы өсу
кезеңінен бастап-ақ пайдаланады. Фосфор тыңайтқыштарын тұқымды себу кезінде
қатарға енгізгенде оның құрамындағы фосфорды пайдалану коэффициенті 2-3 есе
жоғарлайтыны Қазақстанның әр түрлі аймақтарында жүргізілген тәжірибелердің
мәліметтерімен анықталған.
Т.С.Мальцевтің пікірі бойынша, топырақтың құнарлылығы бірінші кезекте
оның құрамындағы органикалық заттардың қорын арттырады және оның
құрылымдылығын жақсартады. Оның ойынша, көпжылдық өсімдіктер сияқты
біржылдық өсімдіктерде белгілі бір жағдайда топырақтың құрылымын жақсартып,
шіріндімен байытады. Жыртылатын қабат неғұрлым таяз өңделсе, соғұрлым ол
өз құрылымдылығын қалпына келтіріп, шаңдануы аз болады-деп жазған [53].
И.П. Макаров және басқа ғалымдардың [54,55] есептеулері бойынша
топырақтың жыртылатын қабатының дифференциялану процесі көптеген
факторлардың кешенімен анықталады: ылғалдылық, аэрация, температура,
топыраққа жарық түсуі мен тығыздығы, өсімдікке тиімді қоректік
элементтердің болуы, микроорганизмдердің белсенділігі. Топырақтың жоғарғы
және төменгі қабаттары бірдей деңгейде осы факторлардың әсеріне ұшырайды.
Көптеген мәліметтер [18,27,31,56,57] жыртылатын қабаттың
бөлшектенгенінің биологиялық белсенділікке әсерін, құнарлылығы бойынша
сапасы әр түрлі болғандығын сипаттайды. Топырақтың жыртылған жоғарғы
қабаттарында өсімдіктің тамырларының, қалдықтарының ыдырауы, органикалық
қалдықтардың минералдануы анағұрлым белсенді жүреді.
Жыртылатын қабаттың құнарлылығы бойынша дифференциялануы – аймақтық
ерекшелік емес, топырақтың барлық түрлеріне тән жалпы биологиялық заңдылық
[58].
Л.Н.Барсукова мен К.Н.Забавская [59] еңбектерінен қоректік заттардың
кездесуіне байланысты жыртылатын қабаттың дифференцияланатыны анықталды.
Жоғарғы (0-7 см) қабатта микроорганизмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай
жасалып, құнарлылыққа байланысты жыртылатын қабаттың әр түрлі сапалығы
болады дейді.
Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей биологиялық
процестер топырақтың ең жоғарғы қабатында жақсы жүреді [96]. Ш.А.Чулаковтың
мәліметтері бойынша, ауыл шаруашылығы өсімдіктерін қалың-дығы 0-7 см
топырағы бар ыдыста өсіріп, 14-21 см қалыңдықты топырақпен салыстырғанда
өнім екі-үш есе жоғары болғаны анықталды. Бұдан жасайтын қорытынды
жыртылатын қабаттың құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы
бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын
қабаттың жоғарғы және төменгі қабаттарын араластыру нәтижесінде болады
[60].
1.3 Топырақ құрамына қосымша субстраттар пайдаланудың ғылыми негіздері
Жер шарының егістік алқаптары түрлі дәрежеде құрғақшылыққа
ұшырағандықтан дақылдарың өнімділігі жоғалып, бүтін континенттің, біраз
елдердің аштыққа ұшырауына әкелді. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары Африка мен
Азия елдерінің су тапшылығынан ауылшаруашылығы өнімдерінің күрт
төмендеуінен көптеген адамдардың осы құрғақшылықтың құрбаны болғаны
белгілі (Aspinal and Paleg,1981). Құрғақшылық өсімдіктің сусыздануына және
қызуына әсер етеді.
Планетамызда суды ең көп қажет ететін ауылшаруашылық өндірісі.
Әлем сулары қорының 70% ауылшаруашылығының еншісінде. Су тапшылығы
көптеген елдерде ауылшаруашылығы өнімдері өндірісін төмендетеді. FAO
(1996), мәліметі бойынша 26 елден 230 млн-нан астам адам тек
ауылшаруашылығы ғана емес, ауыз су тапшылығынан зардап шегеді. Мұндай
елдердің 19-дан астамы Африка континентінде. 2000 ж Шығыс Африканың жеті
елінен алтауы және Персид бұғазымен шекаралас барлық солтүстік африка
елдері қатаң құрғақшылыққа тап болды. Африканың солтүстігінде орналасқан
біраз елдер, Мороккодан басқасы көкөніс тұрмақ, астық дақылдарына
зар, сондықтан өнімді басқа елдерден импорттауға мәжбүр. Нигерияда дәл
осындай жағдайда.
Көкөніс дақылдары астық дақылдары сияқты жер шары халықтары үшін
маңызды, себебі, адамның негізгі азығының бірі, ауылшаруашылығы
жануарларының азығы және өндіріс саларының шикізаты.
Өткен ғасырда Германияда В Кноп, және Ресейде, К.А. Тимирязев
пен Д.Н. Прянишников ғылыми мақсатта бейорганикалық қосылыстардың
ерітіндісінде мәдени дақылдарды өсіруді зерттеді.
В 1936 ж. Герикке (США) ерітіндіде көкөністерді өсірудің негізін
жасап, оны гидропоника деп атады. Алғаш рет топырақсыз ерітіндіде көкөніс
өсірудегі табысты тәжірибелер 1938-1939жылдары қойылды. Алайда мұндай
сулы ортада өсімдіктің тамырларына ауаның баруы қиындап, ерітінді реакциясы
тұрақсыз болғандықтан тамырлар мен бүкіл өсімдік өліп қалады. Көкөністің
сулы дақылдарын өсіру өндірісте қолдау таппады, бірақ есесіне басқа әдістер
табыла бастады. Олардың мәні, өсімдік тамырының бейтарап субстратта өсе
алатынында болды.
Жылыжай топырағы ретінде ағаш өңдеу өнеркәсібінің қалдықтары:
опилка, жаңқа т.б. пайдалануға болады. Ағаштектес қалдықтарды субстрат
ретінде қолдану арзан және су-ауа қасиеттерін жақсартып дақылдардың
өнімділігін арттырады. Қоршаған ортаның ластанын болдырмайды.
Н.З.Милащенко, В.Н.Захаров сабанды топырақта қарашірікті толықтыру үшін
шикізат ретінде, органикалық тыңайтқыштар сапасында пайдалануды ұсынады.
1 т сабан 3,5-4,0 т жақсы көңге бара - бар деп есептейді. Егістікте сабанды
қалдыру топырақтың химиялық және физикалық қасиеттерін жақсартып, өнімнің
құнының төмендеуіне ықпал жасайды [17].
Сабанда целлюлоза, гемицеллюлоза және лингин сияқты микроорганизмдер
үшін көміртегілік энергетикалық материал болатын, топырақтың құнарлылығын
арттыруға қажетті заттар болады.
Ресейдің солтүстік-шығыс зоналарында жабық танапта дәстүрлі және
азобъемді технологияларды қатар қолдануда (топырақсыз). Алайда соңғы
әдістерді пайдалану қымбатқа түседі, себебі импортты субстраттар жоқтың
қасы. Жаңа субстраттардың компоненттерін табу, олардың қасиеттерін
зерттеу, өсімдіктердің тамыр аймағына қолайлы жағдай жасау бүгінгі таңда
өзекті мәселе. (Глунцов Н.М., Феоктистова A.JL, Шиляева Е.А., 2002)
Жылыжайда көкөніс өсіруде субстрат дайындауда пайдаланатын материалдың
көптүрлілігіне қарамастан торфты қолдану кең тараған. Ресейдің солтүстік
және орталық бөлігіндегі жылыжай шаруашылығының басым көпшілігі минералды
вата, керамзит негізінде, ал оңтүстігі цеолитті қолданады.
Америка Құрама Штаттары, Канада, Еуропа мемлекеттері (Англия, Франция,
Испания, Италия) мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында соңғы онжылдықта
жүргізілген зерттеулерді талдау топырақтың құнарлылығын арттыруға көп көңіл
бөлініп отырғандығын көрсетеді. Осы себептен адамның әсері, басқа да
топырақтық өлшемдерге байланысты оларды қалыптастыру жағдайлары жиі
қарастырылады. Шетел мемлекеттерінде балама егіншілікке үлкен көңіл аударып
отыр. N.Roussel [22], R.A.Mann [23], K.U.Winderlich [24], A.M.Meullard [25]
мағлұматтары бойынша көк балауса тыңайтқыштарды жүйелі түрде пайдалану
кезінде топырақтың су ұстайтын қасиеті жоғарылайды. Су өткізгіштігі
жақсарады және көлемді салмағы төмендейді. Бұл өз кезегінде топырақты өңдеу
санын азайтады және шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда көкөніс шаруашылығы дәл есептелген технология бойынша
химия, микробиология және гендік инженерия өнімдерін қолдану арқылы жабық
танапта өсірілу дамып келеді.
Бұл жаңа жетістіктердің ғылыми мәні ауылшаруашылығы өндірісінде
экологиялық және экономикалық тиімді әдістерді таңдап қолдануды қажет
етеді.(Тараканов Г.И., Мухин В.Д. 2002; Литвинов С.С., 2003; Микаелян Г.А.,
Нурметов Р.Дж., 2005)
1.4 Әлемдік іс-тәжірибелерде өсімдіктерді өсіру барысында перлитті
қолдану
Жер шарында халық санының жыл сайын көбеюі ауылшаруашылық салаларында
қолданылатын өнімдерді жоғарлату, бұрын жарамсыз болған жер аумағын қосымша
ретінде пайдалану туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz