Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылық Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда
көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық
факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Республиканың экономикалық дамуының бірегей әлеуетті бағыты бола
отырып, ауыл шаруашылығы зор потенциалы мен ірі резервтерімен ерекшеленеді.
Қазақстанның әрқилы климат жағдайы біркелкі жылы белдеудің барлық
мәдениетінің дамуына және мал шаруашылығының дамуына әсер етеді.
Ауыл экономикасын көтеру мақсатында соңғы 10 жыл ішінде байсалды қаржы
ресурстарымен бекітілген агроөнеркәсіптік кешені мен ауылды дамыту мен
қолдау жөніндегі мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылданған.
Қазақстанның ауылшаруашылығы саласы оның құрылымдағы рөлі мен
экономиканың тұтасымен ұдайы өндірістік іс жүргізуі бойынша негізгі болып
табылады. 2020 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес агроөндірістік кешен
жеті басым секторлардың қатарында өзінің салалық артықшылығын және ауқымды
әлеуетін толық жүзеге асыруы тиіс.
Өсімдік шаруашылығында құрылымдық және технологиялық әртараптандыруды
жүзеге асыру, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін басымды ауыл
шаруашылығы дақылдарының егіс аумақтарын кеңейту, бәсекеге қабілетті
экспортқа бағдарланған өнімдердің өндірісін ұлғайту жөнінде жұмыстар одан
әрі жалғастырылуда.
Қазақстанның барлық облыстарында топырақ сапасы нашарлауының тұрақты
тенденциясы байқалады: топырақ құрамындағы қарашірік пен қоректік
заттардың; өсімдіктердің түрлік құрамы мен өнімділігінің төмендеуі, бұл
азық базасының әлеуетін төмендетті. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын
жерлер азып-тозуға, ластануға ұшыраған және құнарлығының қалпына келтіру
қабілетін жоғалтуда.
Қазақстан Республикасы аумағында ауыл шаруашылығы алқаптарының едәуір
белігі жер құнарлығына кері әсер ететін белгілердің болуымен сипатталады.
Жыртылған жерлердің біршама аудандарында топырақтың қарашіріктенбеуі
байқалады. Соңғы отыз жылда әртүрлі топырақтарда қарашіріктің құрамы 10-нан
20 %-ға дейін төмендеді.Қазақстан аумағының шамамен 70%-ға жуық жерлері
әртүрлі деңгейде шөлдену мен азып-тозуға ұшыраған.
Өсiмдiк шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және
технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар, егiншiлiктiң
ғылыми-негiзделген жүйесiне өту, өндiрiске жаңа су ресурстарын сақтайтын
технологияларды енгiзу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және қолданбаған
суармалы жерлердi енгiзу арқылы егiншiлiк мәдениетiнiң деңгейiн көтеруге
байланысты өсiмдiк шаруашылығы өнiмдерiнiң өндiрiс көлемiн арттыруға
бағытталады.Осы шаралар өндiрiс кепiлiн арттыруға және моно дақылдарға, бiр
дақылдарды артық өндiрiп, ал басқа дақылдарды мүлдем өндiрмеуге алып
соғатын қазiргi келеңсiздiктердi дұрыстауға мүмкiндiк бередi.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыру және топырақ құнарлылығын сақтау
және көтеруде дәнді-бұршақ дақылдарының егістігін арттыру маңызды роль
атқарады. Республикамыздың астық қорын толықтыруда ноқат дақылының маңызы
зор. Ақуыз мөлшері мол болып табылатын ноқатқа диқандардың қызығуының
себептерінің бірі оның қуаңшылыққа төзімділігі және азотфиксациялаушы
қасиеттерінің болуы.
Оңтүстік Қазақстан жағдайында топырақта азот жинайтын дақылдың бірі
жоңышқа. Жоңышқа көп жылдық дақыл болғандықтан қысқы ротациалы ауыспалы
егісте қолдану мүмкін болмай отыр, сол себептен егіншілікті
биологизациялау, әртараптандыру және өндірісте ақуызы жоғары дәнді бұршақ
дақылы соның ішінде ноқат дақылы егіліп келеді. Ауа райының құрғақшылығына
егілген ноқат дақылы өзінен кейін топыраққа 30-40 кгга экологиялық таза
азот қалдырып кетеді.
Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында
ноқаттың жаңа сорттарының түйнек бактериялары мен өнім түзу ерекшеліктерін
зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды. Көрсетілген мақсаттарды
іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
- Ноқат сорттарының өсіп-дамуы және биометриялық көрсеткіштерінің
өзгеруін бақылау;
- Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқат сорттарының түйнек бактерияларын
түзу ерекшеліктерін саралау;
- Қазақстанның оңтүстік өңірінде ноқаттың жаңа сорттарының өнім түзу
сипаттары мен өнім құрылымын зерттеу;
- Ноқат дақылының әртүрлі сорттары тұқымдарының себу сапа
көрсеткіштерін анықтау.
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ноқаттың жаңа
сорттарының түйнек бактериялары мен өнім түзу ерекшеліктері ғылыми түрғыдан
негізделді.
Практикалық маңызы.Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ноқаттың жаңа
сорттарының өнім түзу ерекшеліктері жоғары болатындығы және олардың
топырақты қоректік заттарға айтарлықтай ықпал ететіндіктен Тассай және
Мерей -100 сорттарын аймаққа аудандастырудың маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың құрлысы мен көлемі.Дипломдық жұмыс бетке компьютермен
терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның
құрамына 32 кесте, 6 сурет кіреді. Қолданылған әдебиеттер тізімінде - 30
туындыға сілтеме жасалынған.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1. Республикада өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндірудің қазіргі кездегі
жай-күйі
Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық экономиканың ең басты бөлігі болып
табылады, мұнда қоғамның тіршілігі үшін маңызды өнімдер өндірілетін және
үлкен экономикалық әлеует шоғырланған. Оның шешуші шамада дамуы
экономиканың барлық саласының жағдайын, мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі
деңгейін және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды анықтайды.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының
шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-
түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл
шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың
дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер
ұсынады.
Қазақстанның ауылдық жерін мекендейтін халықтың саны 7,3 млн адам
немесе елдегі жалпы халық санының 47,2% құрайды. Ауыл шаруашылығы саласында
2,38 млн адам жұмыспен қамтыған. 2005 - 2015 жылдардағы белгілі тұрақтылық
пен ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы
өнімдерінің өндірісі көлемін ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы
негізгі тамақ өнімдерін тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді. Алайда,
қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды жеңуге мүмкіндік
бермейді.
2015 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемі
2,1 трлн. теңгеден асып түсті және 2121,8 млрд. теңгені құрады, ал
өндірістің өсуі 8%-ды құрады.
Ауыл шаруашылығында 11-12 %-ға еңбек өнімділігінің жыл сайынғы өсуінің
оң үрдісі байқалады және қазіргі кезде жалпы өнім өндірісі саладағы 1 жұмыс
басты адамға 3800 АҚШ долларын астамын құрайды.
2015 жылы ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейінде
қалыптасты.
Жыл сайын ауылшаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғая
түсуде. Егер 2002 жылы инвестициялар 17,3 млрд. теңгені құраса, 2015 жылы -
75,9 млрд. теңге немесе 3,2 есе артты.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі
тамақтанудың оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс,
жидек, жүзім, өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл
шаруашылығында. Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-
дан жоғары техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет
етеді. Машина-трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы
тракторларды жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және
ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс
консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық
өнімнің үлесі басым. Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау
өзектілігі, көлемдері мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл шаруашылығын
дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау қажеттілігімен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы бидай мен ұнның ірі экспортшысы болып табылады
(экспортшылардың әлемдік 7 орын алады), елдің ауылшаруашылық өнімдерінің
жалпы экспортында мақта (15 %) мен жүн (25%) де айтарлықтай орын алады.
Республикадағы ауылшаруашылық жерінің жалпы ауданы 222,6 млн. га
құрайды, оның ішінде 24 млн.га егістік (10,8%), 5 млн. га шабындық жер
(2,2%), жайылымы 189 млн га. (85%) алып жатыр.
2015 жылы ауыл шаруашылығы дақылдары себілген егістік алқаптарының 80%-
нан астамын астық дақылдарының жалпы егістігі құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда бидай егістігінің алқабы 245,8 мың га (1,9 %), қарақұмық -
60,5 мың га (1,7 есе), жемдік дақылдар (арпа мен сұлы) - 322,4 мың га
(18,8%), рапс - 129,1 мың га (4,1 есе), соя - 12,6 мың га (25,4 %) өсті.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметі бойынша 2015
жылы барлық ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алқабы 21,2 млн. га, соның
ішінде дәнді дақылдар – 16,2 млн. га, оның ішінде бидай 13,8 млн. га
құрады. Майлы дақылдар 1,8 млн. га, мақта – 160,6 мың га, қант қызылшасы
21,0 мың га, картоп және бақша дақылдары тиісінше 184,2 және 196,5 мың га
алқапқа егілді. Дәнді дақылдардың алқабы 2010 жылмен салыстырғанда 427,3
мың га (2,6%) қысқарып, 16,2 млн. га құрады, бидайдың алқаптары 448,1 мың
га қысқарып, 13,8 млн. га құрады.Бұл ретте, 2010 жылмен салыстырғанда
дәндік жүгері алқабы – 2,2 мың га, дәнді бұршақ дақылдар – 19,9 мың га,
күнбағыс – 85,8 мың га, соя – 8,9 мың га, зығыр – 95,8 мың га, мақта – 23,4
мың га, қант қызылшасы – 0,9 мың га, көкөніс-бақша дақылдары – 12,7 мың га,
картоп – 4,4 мың га, жемшөптік дақылдар – 97,3 мың га ұлғайды.
Майлы дақылдар бойынша жалпы түсім өткен жылмен салыстырғанда 1,5 есе
ұлғайып, 1,1 млн. тоннаны құрады. Бұл көлем өсімдік майына ішкі
қажеттілікті 100 % қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Шаруашылық жүргізудің жаңа нысанының қалыптасуы, олардың нарықтық
жағдайға бейімделуі, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік
қолдау өсімдік шаруашылығының тұрақтануына ықпал етті. Өндіріске қазіргі
заманғы технологиялар және егіншіліктің озық әдістерін енгізу бойынша
жүйелі жұмыстың арқасында елде соңғы 7 жыл ішінде ағымдағы бағамен көлемі
2,7 есеге ұлғайған өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісінің тұрақты өсуі
жүруде.
Бидайды жалпы жинаудың орта жылдық өсу қарқыны 9,3 %-ды, картопты -
5,3 %-ды, көкөністерді - 5,3 %-ды, шикі мақтаны - 6,7 %-ды, күнбағыс
дақылдарын - 12,1 % құрайды.
Республиканың астық танабының 2015 жылы үштен бірін (5,2 млн. га)
құраған алаңдарға ылғалқорсақтау технологиясын кең ауқымда қолдану,
сұрыпталған тұқым себу үлесін (2007 жылы 53 %-дан 2015 жылы 99,7 %-ға
дейін), 1-2 класс тұқымдары үлесін - 78,9 %-ға дейін, ал жоғарғы
репродукция тұқымын - 84 %-ға дейін арттыруы, және отандық ауыл шаруашылығы
тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемінің өсуі арқасында астық
өндірісін ұлғайтуға қол жетті.
Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған жолдауына ауыл
шаруашылығы саласына аса басымдылық танытып мемлекет және қаржы
институттары арқылы агроөнеркәсіптік кешенге ауқымды қолдаулар көрсетуде.
Ағымдағы жылы қаржы институттары арқылы ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілеріне 18,0 млрд.тг жуық несие қаржылары беріліп, өткен жылмен
салыстырғанда 28 % артып, 2,5 мыңға жуық ірі, орта, шағын жобалар
қаржыландырылды.
АӨК-дегі жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, ауылшаруашылық
тауарларын өндірісінің шамалы қысқаруы қант өндірісі 25,4%, жарма 17,5%
және ерте картоп өндіру 14,5% бағыттарында байқалады.
2. Дәнді бұршақ дақыларының (ноқаттың) халық шаруашылығындағы маңызы
Белок-жер шарындағы өмірдің кілті. Белоктар - әр қырлы биологиялық
катализаторлар, оларсыз организмде бірде-бір биохимиялық процестер
жүрмейді. Организмде белоктар зат алмасу процесінде азайып жұмсалады да,
олардың қоры әр қашан да толықтырылып тұрады. Организмнің 15 бөлігі
белоктан тұрса және 23 бөлігі қатты қалдықтан тұрады, сол себепті адам
организмі белок резерві онша көп болмайды. Сондықтан күнбе-күн белокті
тамақты аминоқышқылдармен жолықтырылып отырылады, олар адамзаттың
қоректенуі үшін табылмайтын және басқамен ауыстырылмайтын қорек болып
есептеледі. Негізгі ауыстырылмайтын амин қышқылдарымен тамақты толықтыру
белокті құрамының толық бөлінуіне талап етеді (аргенин, метионин, лезин,
гисьяин, фенил-аларин, летсин, вомен, турифтедан, теонин).Егер адам
организмі белокпен бірге 8 негізгі аминқышқылын қабылдау керек болса, ал
бала организмі оған қосымша тағы екіаминқышқылын талап етеді
(аргинин,гистидин). Егер, ұзақ уақыт тамақта белок аз болса онда ол
денсаулыққа зиян тигізеді, яғни салмақты азайтады, қанның мөлшерінің азаюна
себепші болады, жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді және т.б. Ал егер
тамақта белок көп болса ол да әрбір ауруларға себепші болады. Сондықтан
адамның тамағында нағыз белоктардың болғаны абзал. Орта жастағы адамға
күніне 80-100г белок қажет, немесе 1.6-1.3 г белок 1кг дене салмағына
қажет. Белок қабылдау нормасы адамның жасына,жұмыс тәртібіне, денсаулығына
байланысты болады. Адам организмін негізінен белокпен қамтамасыз етушілер
өсімдік және мал шаруашылықтар өнімдері. Дәнді бұршақ дақылдарын тағамға
пайдалану, басқа тағамдарға қосымша, организмді сапалы тез қорытылатын
белоктармен, минералды заттармен және витаминдермен қамтамасыз етеді.
Дәнді бұршақ дақылары (асбұршақ, ноқат, ноғаттақ, бөрі бұршақ, т.б.)
дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына
жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде
ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның
үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофон,
т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл
қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне
қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әртүрлі дәрумендер (А, В,
С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге
мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы
жасыл балауса, пішен және сүрлемдайындалады. Олардың сабаны мен мекені де
мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары
өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп
бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадығы азотты сіңірудің нәтижесінде
қалыптастырылады. Олардың агротехникалық маңызы да зор : тамырларында
орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арасында
топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады.
Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
Әлемдік егіншілікте бұршақ тұқымдастар 90 млн.га егіліп, олардың үлесі
масақты дақылдардың 11,5% құрайды, ал Қазақстанда бұршақ тұқымдастар (соя,
бүршақ, ноқат) 2004 жылы бар болғаны 71 мың га ауданға егіліп, олардың
үлесі 0,62% ғана құрайды.
Ноқаттытың дән құрамында 25% ақуыз, 46% азотсыз экстрактілі заттар,
45% май, 4% жасуша және 3,5% бейорганикалық заттар бар. Масақты дақылдардың
дәнінен ноқаттың дәнінің айырмашылығы оның құрамында адам және жануарларға
қажетті аминқышқылдардың бәрі бар және де бұршақ тұқымдастар дәнінде
олардың тағамдық, әрі азықтық қасиетін арттыратын түрлі А, В1В2, С т.б.
витаминдер анықталған.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиеті топырақтың
құнарлығын арттырады.
1.3 Ноқаттың морфологиялық сипаттамасы
Ноқат дәнді бұршақ дақылдарына кіреді. Ол бұршақ тұқымдасына
(Ғавасеае) жатады. Қауырсын жапырақты.
Ноқат - Нут – Сicer. Ноқат Сіcer туыстығына жатады және 30-дан астам
түрлерді біріктіреді. Олардың көпшілігі көпжылдық. Дақылда кең тарағаны
жалғыз түр - мәдени ноқат (Сісеr аrietinum).
Бұл бір жылдық өсімдік, сабақтары қырлы, тік өседі. Тамыр түбінен
немесе бүкіл сабақ бойымен бұтақтанады. Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр
жүйесі кіндікті, 1-2 м топырақ қабатына бойлайды, көптеген бірінші, екінші,
үшінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір тамыршалары болады, олар
негізінен жыртылатын топырақ қабатында орналасқан.
Сабағы біреулерінде тік тұратын, бұтақты. Жапырақтары күрделі,
құрылысы бойынша қауырсын жапырақты.
Гүл шоғыры - шоқгүл немесе гүлдері жапырақ қолтығындағы гүл
бағанасында бір, екі немесе үштен орналасқан (сурет 1).
1 сурет – Ноқат өсімдігінің сыртқы құрылысы
Гүлдері - қосжынысты, бес күлтеше жапырақты, бұрыс пішінді, күлтеше
жапырақтарының түсі ақ түстен қызғылт-қызыл немесе күлгін түске дейін.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршақ. Піскенде екі ұзынша
жармаға жарылады.
Тұқымдары әртүрлі көлемді, пішінді және әр түсті болып келеді.
Ноқат бойы 60 см дейін өсетін, тік сабақты және қауырсыны тақ
жапырақты өсімдік. Гүлдері ақ түсті. Қауашағы қысқа, әрі жуандау болып,
ішінде 1-3 дән болады. Дәні домалақ пішінді болып, бір қыры сүйірлеу
болады. Дәннің сырты бұжыр болады. Ноқат өзара тозаңданатын өсімдік
1.4 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері
Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа қарағанда
жылу сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Ноқат- жылуды басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктеріне қарағанда көп қажет
етеді. Тұқымы 3-4°С температурада өне бастайды. Біркелкі көктеп шығуына ең
қолайлы температура 7-8°С. Ноқат өскіндері 8°С дейінгі үсікті көтере алады.
Гүлдеу-дән байлау кезеңдеріндегі жоғары температура оның өніміне кері әсер
етеді. Ноқаттың дәні 3..4 С жылылықта көктей береді. Тәуліктік орташа
жылылық 5-6 С болғанда ноқат 20-25 күнде көктеп шығады, жылылық 10-12 С
болғанда бұл кезең 10-12 күнге, ал 15 С болғанда 7-8 күнге дейін азаяды.
Көгі 8 С дейінгі суыққа шыдайды. Сонымен, ноқат үшін жылылықтың
биологиялық минимумы 6-7 0С. Ноқаттың өніп - өсуі үшін ең қолайлы жылылық
18-22 0С деп саналады, жоғары жылылық 35 0С. Бұдан жоғары температурада
өсімдіктің өсуі тоқталады, ал ноқаттың сортына байланысты дәннің толық
пісіп жетілуі үшін тәулікті орташа жылылығының жалпы жиынтық мөлшері 1100-
14000С болады.
Өсіп-жетілу кезеңнің орташа ұзақтығы 70-тен 140- күнге дейін.
Ноқат ылғалға шыдамды өсімдік, сондықтан оны Оңтүстік Қазақстан
өңірінің тәлімі топырақтарында өсіруге болады. Оның дәні бөрткен кезде
бойына өзінің салмағынан да көбірек ылғал сіңіреді. Бөртуі үшін өз
салмағының 60% мөлшеріне дейін ылғал қажет ететін сорттары бар. Өсімдік
әсіресе шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көбірек тілейді. Бұл
кезеңде ноқат өнімді жеделдете құрады, бұл тұста ылғалдың тапшы болуы
өсімдіктің дамуына кері әсер етеді , өнімін кемітеді. Транспирациялық
коэффициенті 350-400.
Ноқат үшін бейтарап немесе әлсізсіл-тілі реакциялы (рН 6-7) қара және
қоңыр топырақтар жақсы. Жоғары агротехникада ноқат шымды-күлгін
топырақтарда да жақсы өнім береді. Құм, сортаңдау және қышқыл батпақтанған
топырақтар ноқат өсіруге жарамсыз.
Өсімдіктің ауа азотын фиксациялаушы қасиетінің болуына байланысты азот
элементін тек өсімдіктің алғашқы даму сатысында ғана енгізуді қажет етеді.
Фосфор (Р2О5) тамыр жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық
үлесін арттырады, қуаңшалыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану
коэффициентін төмендетеді.
Калий (К2О) фотосинтездің қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды,
өсімдіктің ылғал үстау және тамырдың ылғал сіқіру қабілеттерін арттырады,
қуаңшылыққа төзімділігін арттырады.
Ноқаттың қоректену элементтерді пайдалануы топыраққа байланысты және
орта есеппен (әрбір ц астық пен тиісті сабанға шақканда) азот (N) — 6,5,
фосфор (Р2О5) -0,14 және калий (К2О)- 0,16 кг тең (кесте 1).
Кесте 1
Ноқаттың сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Ноқат
қатары
1 Топыраққа қоятын талаптар Орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН)ең қолайлысы РН-6,0-7,0
2 Жарыққа талабы Жоғары
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотоперидизм) Ұзақ
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі;
-ең төменгі жылулық, °С 3-4
3.2 - ең қолайлы жылулық, °С 13-15
3.3 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең
төменгі жылулық, °С
1. Егін көгінің пайда болу кезеңі 2-3
2. Жапырақтану кезеңі 6-7
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі 1100-1400
жылулық қосындысы, °С
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар Орташа
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы 65-70
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды өсіп-даму шашақтану-гүл
сатысы денуге дейін
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 350-400
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар Жоғары
5.1 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті
азот 6,5
фосфор 0,14
калий 0,16
1.5 Түйнек бактерияларының шығу тарихы мен алуан түрлілігі
Түйнек бактериялары – Rhizobium туысына жататын аэробты бактериялар.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйнек тамырларында бактериялар сельбесіп
тіршілік ететіндіктен, олар азотты сіңіруге қабілетті болады, сондықтан
олар түйнек бактериялар деп аталады. Бактериялар мен өсімдіктер арасында
симбиозды қатынастар қалыптасып, нәтижесінде бактериялар өсімдіктер түзетін
органикалық заттармен қоректеніп, ал өсімдіктер бактериялар көмегімен
азотты қосылыстарды сіңіреді. Алғаш рет С.Н.Виноградский еркін тіршілік
етуші анаэробты азотофиксаторлардың (1893 ж.) таза культурасын бөліп алып,
оларды Л.Пастердің құрметіне Clostridium pasterianum деп атаған. Кейінірек
М.Бейеринк (1901 ж.) Azotobacter chroococcum – аэробты еркін тіршілік етуші
азотофиксаторларды ашқан. Уақыт өте осы азотты сіңіру әр түрлі
систематикалық топқа жататын (бактериялар, цианобактериялар,
актиномицеттер) микробтарға да тән екені анықталды. Еркін тіршілік ететін
азот сіңірушілер топырақты азотпен байыта отырып, өсімдіктерге әсер етеді.
1866 жылы М.С.Воронин түйнектерде болатын микроскопиялық денешіктерді
сипаттаған. Кейінірек Г.Гельригель мен Г.Вильфарт (1886-1888 жж.) түйнектер
мен азотсіңірудің арасындағы байланыстарды анықтаған. 1888 жылы М.Бейеринк
түйнек бактерияларының таза дақылдарын бөліп алған. Ол Rhizobium туысының
бактериялары түйнектердің түзілуіне қатысып, азоттың сіңіруіне жағдай
жасайды. Көптеген зерттеушілер ағаш тектес және талды өсімдіктердің
түйнектерінде азот сіңіруші актиномицеттер, ал шөптесін өсімдіктерде
бактериялар болатыны анықталған. Қазіргі кезде Frankia актиномицеттерімен
бірге түйнек түзетін 20-ға жуық ағаш тектес және талды жабық тұқымды
өсімдіктер туысы белгілі. Кейбір өсімдіктердің жапырақтарында да
түйнектердің болатыны анықталған. Оларда молекулярлы азотты игеретін
Klebsiella туысының бактериялары болады [1].
1903 жылы Липман Azotobacter vinelandiiLipman сипаттап берген, 1903,
бір жылдан соң Azotobacter beijerinckiiLipman, 1904, Мартин Бейеринк
құрметіне аталған. 1949 жылы орыс микробиологы Николай Александрович
Красильников Azotobacter nigricansKrasil'nikov сипаттап берген, 1949, 1981
жылы Томпсон (Thompson) және Скирман (Skerman) деп екі түрге бөлінген:
Azotobacter nigricans subsp. nigricans Krasil'nikov, 1949 жылы Azotobacter
nigricans subsp. Achromogenes Thompson and Skerman. Сол жылы Томпсон және
Скирман Azotobacter armeniacusThompson and Skerman түрін сипаттаған. 1991
жылы Пейдж (Page) және Шивпрасад (Shivprasad) микроаэрофильді, натрий
иондарына тәуелді аэротолерантты Azotobacter salinestris Page and
Shivprasad 1991 сипаттаған.Алдын бұл түрлер Azotobacteraceae PRIBRAM
туысына жатқызылған еді, 1993, бірақ кейін Pseudomonadaceae туысына
кіргізілген. 2004 жылы филогенетикалық зерттеулер жүргізілген, одан
Azotobacter vinelandii бактериясы Pseudomonas aeruginosa бактериясымен
бірге бір түрге енгізілгі. 2007 жылы Azotobacter, Azomonas және Pseudomonas
бактерияларының туыс екендігі және ұқсас болу мүмкіндігі туралы болжам
жасаған[4].
Цианобактериялар таза культурада атмосфералық азотты сіңіре алады.
Табиғатта олар саңырауқұлақтармен, мүктермен селбесіп тіршілік етеді.
Кейбір жағдайларда симбионт-микроб өсімдік ұлпаларына (Эндосимбмоз) енеді,
ал басқалары тығыз бірігіп тіршілік етеді (Эктосимбмоз).
Түйнек бактерияларына бактериялардың 130 жоғары туыс түрлері белгілі,
100 жоғары таксондар мен көк-жасыл балдырлар (цианобактериялар) және т.б.
микроағзалар жатқызылады. Бұршақ тұқымдас өсімдіктерде симбионт ролін
ризобиум туысы (Rhizobium) түйнек бактериялары атқарады. Ағаштардың 200
түрінде, шөпті өсімдіктердің тамырлары мен жапырақтарында түйнек
бактериялары табылған. Өсімдіктердің симбионттары көбінесе актиномицеттер
болып табылады [1].
Еркін өмір сүретін азотфиксирлеуші бактериялары орман жерлеріне азот
жеткізушісі анаэробты бактерия клостридиум (Clostridium) туысы болып
табылады. Азотобактер (Azotobacter) аэробты бактериялары культурленген
жерлерде болады. Бейеринкия (Beijerinckia) аэробты бактериялары көбіне
субтропикте және тропикалық климаттағы өсімдіктердің жапырақтарының бетінде
кеңінен таралған (сурет 1).
2 сурет – Түйнек бактериялары
Azotobacter Chrococcum – кең тараған түр. Таяқша тәрізді, қозғалғыш.
Ересек бактериялар шар тәрізді, өзара байланысқан, сыртында капсуласы бар,
клетка ішінде валютин деп аталатын қор заты болады, колониялары түссіз
немесе қарақоңыр, кейде қара түстес. Бұл түрдің негізгі ерекшелігі
көміртегінің көзі ретінде крахмалды қолдануы. Бір грамм қантты ашытқында 20
мг атмосфера азотын сіңіреді.
Қазіргі уақытта азотобактеринді, көбінесе оранжерейлік және парниктік
өсімдіктерге пайдалануда. Азотобактерин препаратын қалыпты жағдайда,
микроғазаларды зарарсыздандырылған жерде егеді, жер нейтралды болу қажет
және құрамында көп мөлшерде гумус болу қажет. Жерге азотобактер пайдалана
алатын қандай да бір көміртек көзін қосады. Егілетін тұқымдарды осы
препараттың сулы суспензиясымен сулайды. Бұл суспензиямен тамыр жүйесін
сулауға болады. Азотобактер препараты онша тұрақсыз және берілген уақытқа
дейін ғана пайдалануға болады (сурет 3).
1 - асбұршақтың түйнек бактериялары; 2 – ноқат түйнек бактериялары; 3 –
жоңышқа түйнек бактериялары; 4 – түйнек бактериялары жасушасының ультражұқа
кесіндісі
3 сурет – Түйнек бактерияларының жасушалары
Azotobacter agile – ірі шар тәрізді немесе сопақша клетка, өте
қозғалғыш, клеткалары қосақтала орналасады. Клетка сыртында капсуласы
болады. 1грамм қанттан 10-15 мг атмосфера азотын сіңіре алады.
Azotobacter vinelandi – жас кезінде қозғалғыш, кірпікшелері бар, олар
перитрихті орналысқан таяқшалар. Есейген сайын клеткалары қысқарып, шар
тәрізді күйге айналады. Қоректік ортада өскен көк жасыл пигмент түзеді. Бір
грамм қантты пайдалана отырып 15 мг-дай атмосфера азотын жинайды.
Azotobacter beijerinckii – клеткалары сопақша, ірі ұштары дөңгелене
келетін, қосақтала орналасқан. Клеткалар сыртында капсулалары болады. Ашық
жасыл, суда ерімейтін пигмент түзеді. Олар тропикалық топырақтарда
кездеседі. Клеткалары таяқша тәрізді. Есейген клеткалар қозғалмайды [2].
Соңғы уақытта шет елдер Ж.Доберейнердің (Бразилия) зерттеулеріне көңіл
аударуда, оның зерттемесі Azotobacterасеае туысына байлансты (Azospirillum
brasilense және Azospirillum lipoferum). Олар тропикалық зонаның шөпті
өсімдіктердің ризосферасынан бөлініп алынған, бұл жерлерде ол жиі
кездеседі. Жүгері, күріш, қант сағағы мен азықтық өсімдіктерінде
ризосферасының қалыпты микрофлорасы.
Azospirillum туысының бактериялары таяқша тәрізді қайырылған пішінді,
олар солтүстік зоналардың өсімдіктердің тамырларында кездеседі.
Azospirillum brasilense бактериясы мен Azospirillum lipoferum бактериясының
арасындағы айырмашылық физиологиясы жағынан білінеді. Егер азотобактер
тамырдаң ұлпаларынан алшақ (ризосферасында) тіршілік етсе, азоспириллалар
тамыр ұлпаларының тура бетінде орналасады және тамырдың ұлпаларының ішіне
ене алады. Бұл микроағзалар өсімдіктің жапырақтары мен сабақтарында да
орналаса береді. Azospirillum культурасын пайдаланып ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің тамырларындағы азот сіңіру процесін жоғарылату мүмкіндігі
зерттеліп жатыр.
Молекулалық азотты сіңіруші еркін тіршілік етуші Azotobacterасеае
туысына Derxia түрі жатады, голландық микробиолог Г.Деркса атынан аталыған.
Derxia азотсыз орталарда таяқша тәрізді жәй өсетін бактериялар, кейбір даму
сатыларында жгутиктері пайда болады. Коллониялары пленкалы немесе
қоймалжың түрде болады. стационарлы стадиясында сарғыш-қоңыр түске боялады.
Derxia тропикалық аудандардың жерінде табылған, азотобактерге жақын
Azomonas туысы бактериясы секілді. Azomonas бактериялары домалақ және
флюоресцирлеуші пигменттер бар коллониялар түзеді.
Azotobacter туысының жасушалары көлемі ірі (диаметрі 1-2 мкм), овал
пішінді, плеоморфизмге ие, яғни таяқша пішіннен сфера тәрізді пішінге
өзгерте алатын ерекшелігі бар. Микроскопиялық препараттарда жасушалар бір-
біреуден, екеуден, ретсіз орналасуы да мүмкін, кейде әртүрлі ұзындықта
тізбектеле орналасуы мүмкін. Ерекше формалар түзеді – цисталар, спора
түзбейді [3].
Azotobacter туысы нейтралды және әлсіз сілтілі жерде тараған және
қышқыл жерлерде бөлінбейді. Azotobacter жердің экстремальді жағдайларында
да кездескен, мысалы, солтүстік және оңтүстік полярлы аумақтарында, рН
көрсеткішінің төмендігіне қарамастан, арктикалық аумақтағы глинада және
суглинкаларда, антарктикалық регионда – су жағасындағы жерде. Құрғақ
жерлерде түйнек бактериялары цисталар түрінде 24 жылға дейін тіршілігін
жоймай сақтала алады.
Azotobacter туысының жасушалары сулы орталарда, тұшы сулардан, батпақ
жерлерден де бөлініп алынған, сонымен қатар оның кейбір түрлері
ризосферадағы өсімдіктердің кейбір түрлерінде де кездескен.
Молекулалық азотты сіңіру қасиетінің арқасында, жердің құнарлығын
арттырып өсімдіктердің өсуінің белсенді болуына көмектеседі, сондықтан
азотты биологиялық тыңайтқыш алуда ауыл шаруашылығында кеңінен
пайдаланылады, сонымен қатар азотобактерин, альгинді қышқыл – полисахарид
продуценті, ол медицинада (антацид), тамақ өнеркәсібінде (балмұздақ,
кремдерге арналған тамақ қоспалары ретінде) және де металл биосорбциясы мен
поли (3-гидроксибутирата) (Полигидроксибутират) өндірісінде пайдаланылады.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Аймақтың агроклиматтық көрсеткіштері
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынмен ерекшеленеді. Күзі жылы және құрғақ. Ауа райының
ауысуы,солтүстіктен, солтүстік батыстан, көбіне солтүстік шығыстан жел
арқылы келетін арктикалық суықтардың ығыстыруымен немесе таудан келетін
суықтардың әрекетінен болады.
Континент аралық тропикалық жылы ауа мен алыс белдеулерден келетін
суық ауа қысымы нәтижесінде қысқы-көктемгі мезгілдер жауын-шашынды болады.
Суық арктикалық ауа масаларының тропикалық жылы ауамен ауысуы ауа-райын
тұрақсыз етеді.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аймағы климатының айрықша ерекшеліктері –
инсоляция мен жылу қорының молшылығы.Климат жағдайы біршама жұмсақтығымен,
жылу мен ылғалдың жақсы кемшілігімен ерекшеленеді, мұның өз тәлімі
егіншілікті өркендетуге жағдай жасайды. Шілдедегі температура әдетте 32-
33оС жылылықтан, сол қаңтар температурасы 5-6оС аспайды. 0оС жоғары
температурадағы жылы кезеңінде оң температуралардың қосындысы-көптеген
аудандарда 2400-3400оС, ал шығыс аудандарда 2000-2400 градус.
Қыс ортасында (қаңтар) ауа-райы күрт жылынып қарды тез ерітіп
жібереді, көктемде -жылы ашық күндер суық бұлтты, жауын-шашынды және қарлы
күндермен жиі ауысады.
Атмосфералықылғалдың негізгі көзі батыстан оңтүстік шығысқа ауысатын
атлантикалық ауа ағындары болып табылады. Бұл ауа ағындары тау бөктеріне
жақындаған сайын суып, ылғал конденсацияланады және жауын-шашын түрінде
түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшері 450-500мм.Климатқа тән ерекшелік -бұл
жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
(кыркүйек-мамыр) түсуі. Жылы кезеңдердежауын-шашын біркелкі түспейді, жаз
топырақты тез құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс
болатын ыстық желмен, аз мөлшердегі жауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 26 С. Ауаның
ең жоғары температурасы шілде айында 42°С-қа жеттеді.Қыс - қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,6°С. ал ең төменгісі — 30°С. Ең
жоғарғы температурадан төменгі температураға дейін 72°С.Аймактың төменгі
шекарасында ауаның температурасы 10оС жоғары сәуірдің екінші он күндігінде
басталып, қазанның бірінші он күндігінде басталады.
Көпжылдық климаттық көрсеткіштер 4 кестеде көрсетілген.
Ауаның жылдық орташа температурасы - 12,8°С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 10°С-ден жоғары жиынтық температура 4100-
4400°С-ді құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%. Ауаның
жоғарғы салыстырмалы ылғалдылығы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
байқалады. Жаз кезіндегі ауаның жоғарғы оң температурасы мен атмосфералық
жауын-шашынның аз болуы ауаның салыстырмалы ылғалдылығын 30 пайызға дейін
төмендетеді.
Тұрақты қар жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы
онкүндігі, ал еруінің соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғарғы
биіктігі 28см. Қыс мезгіліндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды
құрайды.
Ең төменгі жауын-шашын мөлшері қыркүйек айында 0,8 ммғана түсті.
Шілде, тамыз, қыркүйек айларында түсетін жауын-шашның аз болуы топырақ
ылғалына айтарлықтай әсер етпейді.
Кесте 2
Орташа айлық және орташа жылдық жауын-шашын мөлшері мен ауа температурасы
(Шымкентагро метеосостанциясының мәліметтері бойынша)
Агроклиматтықкөрсеткіштер
А йл а р
Ауаның орташаАуаның Ауаның Жауын-шаш
температурасымаксималды минималды ын,
, температурасы,температурасы, мм
°С °С °С
Қаңтар -2,6 14,3 -30,6 60,6
Ақпан -0,3 16,2 -24,1 63,0
Наурыз 5,4 18,3 -12,4 87,0
Сәуір 12,8 23,2 -8,2 78,0
Мамыр 18,7 31,9 -3,5 42,0
Маусым 23,2 40,8 11,3 17,0
Шілде 26,1 41,3 16,2 7,0
Тамыз 24,5 42,1 18,4 3,0
Қыркүйек 19,1 30,5 6,3 7,0
Қазан 11,9 26,3 -8,2 37,0
Қараша 4,8 17,4 -15,3 52,0
Желтоқсан 0 15,3 -28,0 64,0
Орташажылдық 12,8 26,5 -6,5 497,0
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы орташа көпжылдық мәліметтерге
қарағандатек күз-қыс айларында ғана шамалы артық, ал қалған айлар бойынша -
3-11 % аралығында кем болды.
Жалпы, жауын-шашынның түсуі бойынша, тек қазан, қараша, желтоқсан
айларына (58,6; 55,4; 79,7) көпжылдық шамаға қарағанда сәйкесінше 21,4;
3,4; 15,7 мм артық түскеніне қарамастан басқа айларда өте аз түсті.
Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын- шашынның
өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең, төменгі
шегіне жетуіне себепші болады. Сондықтан да картоптың өсіп-дамуының дұрыс
жүруін қамтамасыз етіп, одан сапалы, әрі мол өнім алу үшін оның өсіп-
дамукезеңдерінде міндетті түрде суару жұмыстары жүргізілуі керек.
Аудандастыру негізінде агроклиматтық көрсеткіштер-белгілі бір
территориядағы жауын-шашын мөлшерімен вегетациялық кезеңіндегі оң
температуралар қосындысының ара салмағын сипаттайтын гидротермиялық
коэффициент (ГТК) қабылданған. ГТК-белгілі територияның жылумен қамтамасыз
етілуін бағалау (Синягин боиынша). ГТК -0,2-1,0 дейін және одан да артық,
ал вегетация кезеңіндегі 10оС жоғары температуралар жиынтығы 3100-3600
градусқа дейін және оданда асып өзгеріп отырады [11]. Гидротермиялық
коэффициенті 0,66 тең. Климаттық жағдайы тәлімі немесе суармалы егіншілікке
тиімді болып келеді. 4 кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша ауаның
жылулығы сәуір айында 11,30С, ал топырақ тереңдігіндегі жылулық 10,20С 40
см тереңдікте.
Ең ыстық+26°С. Ең суык. (қаңтарда) – 0,8°С. Жылдың жауын-шашын мөлшерi
ақпанда - 89,4 мл, минимальдi - тамызда -0,8 мм. Жаз айларында күн ыстық,
ылғал сондықтан қолмен сығарып тұрy керек.
Аймақтағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы соңғы үш жылдағы мәліметтер
бойынша ең жоғары шегіне (54-78%) күзгі-қысқы-көктемгі айларында, ал ең
төменгі шегіне (34-35%) жаз айларында жетеді(кесте 3,4).
Кесте 3
Жылдар бойынша ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, % (Шымкентагро
метеостанциясының мәліметтері бойынша)
Айлар Орташакөпжылдық 2015 жыл Мөлшерден ауытқуы,±
Қаңтар 72 69 -3
Ақпан 73 68 -5
Наурыз 69 58 -11
Сәуір 60 60 0
Мамыр 56 55 -1
Маусым 43 46 3
Шілде 38 52 14
Тамыз 34 35 1
Қыркүйек 39 49 10
Қазан 55 52 -3
Қараша 69 76 7
Желтоқсан 73 69 -4
Кесте 4
Шымкент – Агро метеростанциясының көпжылдық агроклиматтық көрсеткіштері
№ Айлар Жылулық мөлшері 0С Ылғал, мм
ауаның топырақ бетіндегі
Қара Азот,% СО2, % СаСО3, % Гидро
шірік, % лизді азот
Жаналык(st) 07.04.1317.04.13 27.04.1307.06.13 08.07.13 92
Юбилейный 06.04.1316.04.13 25.04.1305.06.13 05.07.13 91
Мерей-100 07.04.1317.04.13 28.04.1308.06.13 15.07.13 99
Икарда 1 06.04.1316.04.13 24.04.1304.06.13 04.07.13 89
Тассай 07.04.1317.04.13 28.04.1308.06.13 10.07.13 95
Камила 1255 08.04.1318.04.13 27.04.1306.06.13 07.07.13 91
Тез пісіп-жетілуімен Икарда 1 сорты ерекшеленіп, өсіп даму кезеңінің
ұзақтығы 89 күн болды. Бұл сорттың аудандастырылған Жаңалық сортына
қарағанда пісіп-жетілуі 3 күнге ерте түсті.
6- кесте мәліметтері көрсеткендей, өсіп-даму кезеңінің ұзақтығымен
зерттеу нұсқаларының арасында Камила 1255 сорты ерекшеленді. Атап
айтқанда, стандартпен салыстырғанда бұл сорттың Өсіп-даму кезеңінің
ұзақтығы 7 күнге, ал ерте пісіп – жетілген Икарда 1 сортына қарағанда 10
күнге бұршаққаптары кеш пісіп жетілді. Зерттеуге алынған басқа сорттардың
бұршаққаптарының пісіп-жетілуі стандарт сортпен шамалас болды.
Өсімдіктердің өсуінің ұлы щеңберін алғашқы рет сипаттаған неміс
оқымыстысы Сакс көрсетулері бойынша мүшелерідің жеке өзін есепке алғанда
ұлы шеңбер кезеңі әр мүшеде әруақытта өтеді. Мысалы: тұқым немесе жеміс
салу кезеңінде бұл мүшелердің салмағы артатын болса тұқым мен жеміске
вегетативті мүшелер құруға дейін артып келеді де қайтадан 2 рет кеміп,
ақыры өсімдіктің дамуы аяқталысымен салмақ үшінші рет кемиді. Бұнда өсімдік
денесіндегі құрғақ затының 3 рет кему кезеңі өсімдіктегі маңызды тіршілік
процесс кезеңдерінде өтіп, органикалық қосылыстар өсімдіктің тыныс алуына
жұмсалады. Алғашқы құрғақ қосылыс кему себебі, тұқым құрамындағы қор
заттарының өскін денесіндегі клеткаларды және клетка құрам бөлімшелерінің
түзілуі үшін жұмсалса, ал екінші рет құрғақ қосылыстың кемуі бұл кезде
өсімдіктің генеративтік мүшелері түзілу үшінде, ақырғысы тұқым қурау үшін
жұмсалып, сол себепті салмағы кемиді. Өсімдіктің ұлы шеңбер кезеңі жалпы
өзінің пішінінің негізін сақтағанмен, оның өзгеруі сыртқы және өсімдіктің
ішкі жағдайларына байланысты.
Ноқаттың бойының өсу қарқындылығын өсімдіктің жеке даму
(онтогенезінде) кезеңінде дәннің алғашқы өнуінен, жаңа тұқым құралу
аралығында сорттық ерекшеліктерге байланысты әр түрлі дәрежеде өтеді. Бұл
өсудінегізінен өсімдіктің өсу қарқындылығына қарап зерттеу барысына сүйене
отырып үш бөлімшеге бөлуге болады.
I - бөлімше - өсу қарқындылығы әлсіздігі;
ІІ - бөлімше – өсудің қарқынды жүруі;
ІІІ– бөлімше- өсу әлсіреп, ақыры өсімдіктің бойы құрғау
нәтижесінде, мөлшері минимумға жетуі.
Өсімдіктің бойлай өсуінің динамикасына өсіп даму кезеңдері
бойыншақарасақ, ноқаттың гүлдену кезеңіне дейін өсу бірқалыпты әлсіз
жүргенімен қарқынды өсуі осы гүлдену кезеңінен басталып бұршаққаптардың
пісіп-жетілуімен аяқталады.
Бұршаққаптардың пісіп-жетілуінің ортасынан бастап өсу күрт тоқтап
дамуының ақырында өсу мүлде тоқталып, нольге теңеледі. Ноқат сорттарына
байланысты орташа өсімдік биіктігі осы кезеңде 67,2 см-ден 87,9 см аралығын
құрады (7-кесте).
Орташа өсімдік биіктігінің бойшаң болуы Тассай және Мерей-100
сорттарында тиісінше 83,5-87,8 см құраса, Икарда 1 сортының бұршақтарын
жинау алдында өсімдік биіктігі 67,2 см болды.
Кесте 7
Ноқат сорттары мен сорт үлгілерінің бойлай өсуі (2015 ж.)
Ноқат сорттарыОрташа өсімдік биіктігі, см
Бұтақтану Гүлдену Бұршаққаптардың Бұршаққаптардың
пайда болуы пісіп-жетілуі
Жаналык(st) 12,2 17,1 55,8 71,6
Икарда 1 10,3 16,0 50,1 67,2
Камила 1255 13,2 18,7 62,4 78,4
Юбилейный 12,6 18,0 59,3 75,8
Тассай 14,6 20,4 64,8 83,5
Мерей-100 15,1 22,1 66,7 87,8
Зерттеуге алынған, Камилла 12 55 және Юбилейный сорттарының биіктігі
бұршаққаптардың пісіп-жетілуінің аяғында стандарт сортпен шамалас болды.
Биометриялық талдаулар көрсеткендей, Тассай және Мерей-100 сорттары
аудандастырылған Жаңалық сортына қарағанда 11,9- 16,2 см бойшаң, керісінше
Икарда 1 сорты стандарт сортқа қарағанда 4,4 см аласаболды.
3.2 Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқат сорттарының түйнек
бактерияларын түзу ерекшеліктері
Түйнек бактериялары мен өсімдіктер арасында симбиозды қатынастар
қалыптасып, нәтижесінде бактериялар өсімдіктер түзетін органикалық
заттармен қоректеніп, ал өсімдіктер бактериялар көмегімен азотты
қосылыстарды сіңіреді. Олар молекулалық азотты сіңіру қасиетінің арқасында,
жердің құнарлығын арттырып өсімдіктердің өсуінің белсенді болуына
көмектеседі.
Бұршақ дақылдарының тамырында түйнек бактериялары көптеп түзілуімен
ерекшеленеді, сондықтан азотты биологиялық тыңайтқышпен топырақты байытуда
ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде дәнді –бұршақты дақылдардың орны
ерекше. Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиетінің болуы
арқылы топырақтың құнарлығын арттырады.Құрғақшылық жағдайда себілген ноқат
дақылы өзінен кейін топыраққа 30-40 кгга экологиялық таза азот қалдырып
кетеді. Сондықтан дақылдың түйнек түзу ерекшеліктерін зерттеудің маңызы
жоғары.
Ноқат сорттарының алғашқы түйнек бактериялары бұтақтану кезеңінің
аяғында айқын біліне бастады, кезеңнің аяғында түйнек бактерияларының
салмағы небары 1,5-2,2 г аралығында тұрақтады. Сорт ерекшеліктеріне қарай
бұтақтану кезеңімен қатар гүлдену кезеңінде де айтарлықтай айырмашылық
байқалған жоқ (8-кесте).
Өсіп-даму кезеңдеріне байланысты түйнек бактериялары салмағының
өзгеруі тек бұршаққаптардың пайда болуы кезеңінде айқын байқалды. Бұл
кезеңде орташа бір өсімдіктегі түйнек бактерияларының салмағы сорт
ерекшелігіне байланысты 24,5-34,6 г аралығында тұрақтады (8-кесте).
Түйнек бактерияларының қарқынды өсуі бұршаққаптардың пісіп жетілу
кезеңіне дейін жүріп, кезең аяғында жекелеген сорттар бойынша максимальды
салмағы бір өсімдік тамырында 48,7 г-ға дейін жетті. Тамыр жүйесінде түйнек
бактерияларының пайда болу жағдайына байланысты Тассай және Мерей-100
сорттары ерекшеленді, өсіп-жетілуінің соңында бұл сорттарда түйнек
бактериялардың салмағы тиісінше 48,7 және 43,3 г болды. Салмақ айырмашылығы
бойынша стандарт сортқа қарағанда сәйкесінше 13,3 және 7,4 г-ға артық
болды.
Кесте 8
Ноқат сорттарының өсіп-даму кезеңдеріне байланысты түйнек бактериялары
салмағының өзгеруі (2015 ж.)
Ноқат Түйнек бактериялары салмағы, г
сорттары
Егін Бұтақтану Гүлдену Бұршақ-қаптаБұршаққаптардың
көгінің рдың пайда пісіп-жетілуі
пайда болуы
болуы
Жаналык(st) - 1,8 4,3 28,8 35,4
Икарда 1 - 2,1 4,7 29,1 38,4
Камила 1255 - 2,2 4,7 24,5 32,1
Юбилейный - 1,5 4,1 28,4 37,1
Тассай - 1,5 4,0 34,6 48,7
Мерей-100 - 1,8 4,4 28,1 43,3
Ноқат бұршаққаптарының пісіп-жетілуі кезеңінде түйнек бактериялары
салмағы Икарда 1, Юбилейный сорттарында Жаналык (st) сортымен
салыстырғанда сол денгейде болса, Камила 1255 сортында 3,3 г төмен болды.
Азот фиксациялаушы қасиеттері бар түйнек бактерияларының пайда болу
үрдісі ондағы қалыптасқан микроорганизмдердің құрылымдық қасиеттеріне де
әсер ететіндігі зерттеулерімізде айқындалды.
Түйнек бактерияларының түзу ерекшеліктері дақылдың сорттық сипатына
тәуелді болып түйнек бактерияларының басым бөлігі топырақ қабатының 10,6-
14,6 см астында қалыптасатындығы белгілі болды (9-кесте). Түйнек
бактерияларын топырақтың тереңірек қабатында қалыптастыруымен Юбилейный
және Тассай сорттары ерекшеленсе, Мерей 100 сортының түйнек бактерияларының
орташа орналасу тереңдігі 10,6 см құрады. Стандарт болып табылатын Жаңалық
сортына қарағанда 1,7 см тереңірек түйнек бактерияларын орналастыруымен
ерекшеленді.
Ноқат сорттарының әртүрлі болуына қарамастан түйнек бактериялардың
орташа диаметрі 0,87-1,2 см құрады. Сынауға алынған сорттардың ішінде
Тассай сорты ішінара ірі болатын түйнек бактерияларын түзумен айқындалды.
Кейбір пайда болған түйнек бактериялардың диаметрі 3,4 см жеткендері де
кездесті.
Зерттеу барысында ноқаттың сорттарына байланысты бір өсімдіктегі
түйнек бактериялардың орташа саны 12,04 дана құрады. Өңірде
аудандастырылған жаңалық сортының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ауыл шаруашылық Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда
көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық
факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
Республиканың экономикалық дамуының бірегей әлеуетті бағыты бола
отырып, ауыл шаруашылығы зор потенциалы мен ірі резервтерімен ерекшеленеді.
Қазақстанның әрқилы климат жағдайы біркелкі жылы белдеудің барлық
мәдениетінің дамуына және мал шаруашылығының дамуына әсер етеді.
Ауыл экономикасын көтеру мақсатында соңғы 10 жыл ішінде байсалды қаржы
ресурстарымен бекітілген агроөнеркәсіптік кешені мен ауылды дамыту мен
қолдау жөніндегі мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылданған.
Қазақстанның ауылшаруашылығы саласы оның құрылымдағы рөлі мен
экономиканың тұтасымен ұдайы өндірістік іс жүргізуі бойынша негізгі болып
табылады. 2020 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес агроөндірістік кешен
жеті басым секторлардың қатарында өзінің салалық артықшылығын және ауқымды
әлеуетін толық жүзеге асыруы тиіс.
Өсімдік шаруашылығында құрылымдық және технологиялық әртараптандыруды
жүзеге асыру, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін басымды ауыл
шаруашылығы дақылдарының егіс аумақтарын кеңейту, бәсекеге қабілетті
экспортқа бағдарланған өнімдердің өндірісін ұлғайту жөнінде жұмыстар одан
әрі жалғастырылуда.
Қазақстанның барлық облыстарында топырақ сапасы нашарлауының тұрақты
тенденциясы байқалады: топырақ құрамындағы қарашірік пен қоректік
заттардың; өсімдіктердің түрлік құрамы мен өнімділігінің төмендеуі, бұл
азық базасының әлеуетін төмендетті. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын
жерлер азып-тозуға, ластануға ұшыраған және құнарлығының қалпына келтіру
қабілетін жоғалтуда.
Қазақстан Республикасы аумағында ауыл шаруашылығы алқаптарының едәуір
белігі жер құнарлығына кері әсер ететін белгілердің болуымен сипатталады.
Жыртылған жерлердің біршама аудандарында топырақтың қарашіріктенбеуі
байқалады. Соңғы отыз жылда әртүрлі топырақтарда қарашіріктің құрамы 10-нан
20 %-ға дейін төмендеді.Қазақстан аумағының шамамен 70%-ға жуық жерлері
әртүрлі деңгейде шөлдену мен азып-тозуға ұшыраған.
Өсiмдiк шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және
технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар, егiншiлiктiң
ғылыми-негiзделген жүйесiне өту, өндiрiске жаңа су ресурстарын сақтайтын
технологияларды енгiзу, кең химияландыру, айналысқа жаңа және қолданбаған
суармалы жерлердi енгiзу арқылы егiншiлiк мәдениетiнiң деңгейiн көтеруге
байланысты өсiмдiк шаруашылығы өнiмдерiнiң өндiрiс көлемiн арттыруға
бағытталады.Осы шаралар өндiрiс кепiлiн арттыруға және моно дақылдарға, бiр
дақылдарды артық өндiрiп, ал басқа дақылдарды мүлдем өндiрмеуге алып
соғатын қазiргi келеңсiздiктердi дұрыстауға мүмкiндiк бередi.
Өсімдік шаруашылығын әртараптандыру және топырақ құнарлылығын сақтау
және көтеруде дәнді-бұршақ дақылдарының егістігін арттыру маңызды роль
атқарады. Республикамыздың астық қорын толықтыруда ноқат дақылының маңызы
зор. Ақуыз мөлшері мол болып табылатын ноқатқа диқандардың қызығуының
себептерінің бірі оның қуаңшылыққа төзімділігі және азотфиксациялаушы
қасиеттерінің болуы.
Оңтүстік Қазақстан жағдайында топырақта азот жинайтын дақылдың бірі
жоңышқа. Жоңышқа көп жылдық дақыл болғандықтан қысқы ротациалы ауыспалы
егісте қолдану мүмкін болмай отыр, сол себептен егіншілікті
биологизациялау, әртараптандыру және өндірісте ақуызы жоғары дәнді бұршақ
дақылы соның ішінде ноқат дақылы егіліп келеді. Ауа райының құрғақшылығына
егілген ноқат дақылы өзінен кейін топыраққа 30-40 кгга экологиялық таза
азот қалдырып кетеді.
Аталған мәселені шешу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында
ноқаттың жаңа сорттарының түйнек бактериялары мен өнім түзу ерекшеліктерін
зерттеу дипломдық жұмыстың мақсаты болып алынды. Көрсетілген мақсаттарды
іске асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
- Ноқат сорттарының өсіп-дамуы және биометриялық көрсеткіштерінің
өзгеруін бақылау;
- Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқат сорттарының түйнек бактерияларын
түзу ерекшеліктерін саралау;
- Қазақстанның оңтүстік өңірінде ноқаттың жаңа сорттарының өнім түзу
сипаттары мен өнім құрылымын зерттеу;
- Ноқат дақылының әртүрлі сорттары тұқымдарының себу сапа
көрсеткіштерін анықтау.
Ғылыми жаңалық. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ноқаттың жаңа
сорттарының түйнек бактериялары мен өнім түзу ерекшеліктері ғылыми түрғыдан
негізделді.
Практикалық маңызы.Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ноқаттың жаңа
сорттарының өнім түзу ерекшеліктері жоғары болатындығы және олардың
топырақты қоректік заттарға айтарлықтай ықпал ететіндіктен Тассай және
Мерей -100 сорттарын аймаққа аудандастырудың маңызы зор болып табылады.
Жұмыстың құрлысы мен көлемі.Дипломдық жұмыс бетке компьютермен
терілген. Ол кіріспеден, 6 тараудан, қорытындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады. Оның
құрамына 32 кесте, 6 сурет кіреді. Қолданылған әдебиеттер тізімінде - 30
туындыға сілтеме жасалынған.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1. Республикада өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндірудің қазіргі кездегі
жай-күйі
Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық экономиканың ең басты бөлігі болып
табылады, мұнда қоғамның тіршілігі үшін маңызды өнімдер өндірілетін және
үлкен экономикалық әлеует шоғырланған. Оның шешуші шамада дамуы
экономиканың барлық саласының жағдайын, мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі
деңгейін және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды анықтайды.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының
шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-
түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл
шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың
дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер
ұсынады.
Қазақстанның ауылдық жерін мекендейтін халықтың саны 7,3 млн адам
немесе елдегі жалпы халық санының 47,2% құрайды. Ауыл шаруашылығы саласында
2,38 млн адам жұмыспен қамтыған. 2005 - 2015 жылдардағы белгілі тұрақтылық
пен ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы
өнімдерінің өндірісі көлемін ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы
негізгі тамақ өнімдерін тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді. Алайда,
қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды жеңуге мүмкіндік
бермейді.
2015 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемі
2,1 трлн. теңгеден асып түсті және 2121,8 млрд. теңгені құрады, ал
өндірістің өсуі 8%-ды құрады.
Ауыл шаруашылығында 11-12 %-ға еңбек өнімділігінің жыл сайынғы өсуінің
оң үрдісі байқалады және қазіргі кезде жалпы өнім өндірісі саладағы 1 жұмыс
басты адамға 3800 АҚШ долларын астамын құрайды.
2015 жылы ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейінде
қалыптасты.
Жыл сайын ауылшаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғая
түсуде. Егер 2002 жылы инвестициялар 17,3 млрд. теңгені құраса, 2015 жылы -
75,9 млрд. теңге немесе 3,2 есе артты.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі
тамақтанудың оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс,
жидек, жүзім, өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл
шаруашылығында. Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-
дан жоғары техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет
етеді. Машина-трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы
тракторларды жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және
ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс
консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық
өнімнің үлесі басым. Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау
өзектілігі, көлемдері мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл шаруашылығын
дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау қажеттілігімен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы бидай мен ұнның ірі экспортшысы болып табылады
(экспортшылардың әлемдік 7 орын алады), елдің ауылшаруашылық өнімдерінің
жалпы экспортында мақта (15 %) мен жүн (25%) де айтарлықтай орын алады.
Республикадағы ауылшаруашылық жерінің жалпы ауданы 222,6 млн. га
құрайды, оның ішінде 24 млн.га егістік (10,8%), 5 млн. га шабындық жер
(2,2%), жайылымы 189 млн га. (85%) алып жатыр.
2015 жылы ауыл шаруашылығы дақылдары себілген егістік алқаптарының 80%-
нан астамын астық дақылдарының жалпы егістігі құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда бидай егістігінің алқабы 245,8 мың га (1,9 %), қарақұмық -
60,5 мың га (1,7 есе), жемдік дақылдар (арпа мен сұлы) - 322,4 мың га
(18,8%), рапс - 129,1 мың га (4,1 есе), соя - 12,6 мың га (25,4 %) өсті.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметі бойынша 2015
жылы барлық ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алқабы 21,2 млн. га, соның
ішінде дәнді дақылдар – 16,2 млн. га, оның ішінде бидай 13,8 млн. га
құрады. Майлы дақылдар 1,8 млн. га, мақта – 160,6 мың га, қант қызылшасы
21,0 мың га, картоп және бақша дақылдары тиісінше 184,2 және 196,5 мың га
алқапқа егілді. Дәнді дақылдардың алқабы 2010 жылмен салыстырғанда 427,3
мың га (2,6%) қысқарып, 16,2 млн. га құрады, бидайдың алқаптары 448,1 мың
га қысқарып, 13,8 млн. га құрады.Бұл ретте, 2010 жылмен салыстырғанда
дәндік жүгері алқабы – 2,2 мың га, дәнді бұршақ дақылдар – 19,9 мың га,
күнбағыс – 85,8 мың га, соя – 8,9 мың га, зығыр – 95,8 мың га, мақта – 23,4
мың га, қант қызылшасы – 0,9 мың га, көкөніс-бақша дақылдары – 12,7 мың га,
картоп – 4,4 мың га, жемшөптік дақылдар – 97,3 мың га ұлғайды.
Майлы дақылдар бойынша жалпы түсім өткен жылмен салыстырғанда 1,5 есе
ұлғайып, 1,1 млн. тоннаны құрады. Бұл көлем өсімдік майына ішкі
қажеттілікті 100 % қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Шаруашылық жүргізудің жаңа нысанының қалыптасуы, олардың нарықтық
жағдайға бейімделуі, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік
қолдау өсімдік шаруашылығының тұрақтануына ықпал етті. Өндіріске қазіргі
заманғы технологиялар және егіншіліктің озық әдістерін енгізу бойынша
жүйелі жұмыстың арқасында елде соңғы 7 жыл ішінде ағымдағы бағамен көлемі
2,7 есеге ұлғайған өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісінің тұрақты өсуі
жүруде.
Бидайды жалпы жинаудың орта жылдық өсу қарқыны 9,3 %-ды, картопты -
5,3 %-ды, көкөністерді - 5,3 %-ды, шикі мақтаны - 6,7 %-ды, күнбағыс
дақылдарын - 12,1 % құрайды.
Республиканың астық танабының 2015 жылы үштен бірін (5,2 млн. га)
құраған алаңдарға ылғалқорсақтау технологиясын кең ауқымда қолдану,
сұрыпталған тұқым себу үлесін (2007 жылы 53 %-дан 2015 жылы 99,7 %-ға
дейін), 1-2 класс тұқымдары үлесін - 78,9 %-ға дейін, ал жоғарғы
репродукция тұқымын - 84 %-ға дейін арттыруы, және отандық ауыл шаруашылығы
тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемінің өсуі арқасында астық
өндірісін ұлғайтуға қол жетті.
Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған жолдауына ауыл
шаруашылығы саласына аса басымдылық танытып мемлекет және қаржы
институттары арқылы агроөнеркәсіптік кешенге ауқымды қолдаулар көрсетуде.
Ағымдағы жылы қаржы институттары арқылы ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілеріне 18,0 млрд.тг жуық несие қаржылары беріліп, өткен жылмен
салыстырғанда 28 % артып, 2,5 мыңға жуық ірі, орта, шағын жобалар
қаржыландырылды.
АӨК-дегі жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, ауылшаруашылық
тауарларын өндірісінің шамалы қысқаруы қант өндірісі 25,4%, жарма 17,5%
және ерте картоп өндіру 14,5% бағыттарында байқалады.
2. Дәнді бұршақ дақыларының (ноқаттың) халық шаруашылығындағы маңызы
Белок-жер шарындағы өмірдің кілті. Белоктар - әр қырлы биологиялық
катализаторлар, оларсыз организмде бірде-бір биохимиялық процестер
жүрмейді. Организмде белоктар зат алмасу процесінде азайып жұмсалады да,
олардың қоры әр қашан да толықтырылып тұрады. Организмнің 15 бөлігі
белоктан тұрса және 23 бөлігі қатты қалдықтан тұрады, сол себепті адам
организмі белок резерві онша көп болмайды. Сондықтан күнбе-күн белокті
тамақты аминоқышқылдармен жолықтырылып отырылады, олар адамзаттың
қоректенуі үшін табылмайтын және басқамен ауыстырылмайтын қорек болып
есептеледі. Негізгі ауыстырылмайтын амин қышқылдарымен тамақты толықтыру
белокті құрамының толық бөлінуіне талап етеді (аргенин, метионин, лезин,
гисьяин, фенил-аларин, летсин, вомен, турифтедан, теонин).Егер адам
организмі белокпен бірге 8 негізгі аминқышқылын қабылдау керек болса, ал
бала организмі оған қосымша тағы екіаминқышқылын талап етеді
(аргинин,гистидин). Егер, ұзақ уақыт тамақта белок аз болса онда ол
денсаулыққа зиян тигізеді, яғни салмақты азайтады, қанның мөлшерінің азаюна
себепші болады, жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді және т.б. Ал егер
тамақта белок көп болса ол да әрбір ауруларға себепші болады. Сондықтан
адамның тамағында нағыз белоктардың болғаны абзал. Орта жастағы адамға
күніне 80-100г белок қажет, немесе 1.6-1.3 г белок 1кг дене салмағына
қажет. Белок қабылдау нормасы адамның жасына,жұмыс тәртібіне, денсаулығына
байланысты болады. Адам организмін негізінен белокпен қамтамасыз етушілер
өсімдік және мал шаруашылықтар өнімдері. Дәнді бұршақ дақылдарын тағамға
пайдалану, басқа тағамдарға қосымша, организмді сапалы тез қорытылатын
белоктармен, минералды заттармен және витаминдермен қамтамасыз етеді.
Дәнді бұршақ дақылары (асбұршақ, ноқат, ноғаттақ, бөрі бұршақ, т.б.)
дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына
жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде
ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның
үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофон,
т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл
қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне
қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әртүрлі дәрумендер (А, В,
С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге
мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы
жасыл балауса, пішен және сүрлемдайындалады. Олардың сабаны мен мекені де
мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары
өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп
бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадығы азотты сіңірудің нәтижесінде
қалыптастырылады. Олардың агротехникалық маңызы да зор : тамырларында
орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арасында
топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады.
Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
Әлемдік егіншілікте бұршақ тұқымдастар 90 млн.га егіліп, олардың үлесі
масақты дақылдардың 11,5% құрайды, ал Қазақстанда бұршақ тұқымдастар (соя,
бүршақ, ноқат) 2004 жылы бар болғаны 71 мың га ауданға егіліп, олардың
үлесі 0,62% ғана құрайды.
Ноқаттытың дән құрамында 25% ақуыз, 46% азотсыз экстрактілі заттар,
45% май, 4% жасуша және 3,5% бейорганикалық заттар бар. Масақты дақылдардың
дәнінен ноқаттың дәнінің айырмашылығы оның құрамында адам және жануарларға
қажетті аминқышқылдардың бәрі бар және де бұршақ тұқымдастар дәнінде
олардың тағамдық, әрі азықтық қасиетін арттыратын түрлі А, В1В2, С т.б.
витаминдер анықталған.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиеті топырақтың
құнарлығын арттырады.
1.3 Ноқаттың морфологиялық сипаттамасы
Ноқат дәнді бұршақ дақылдарына кіреді. Ол бұршақ тұқымдасына
(Ғавасеае) жатады. Қауырсын жапырақты.
Ноқат - Нут – Сicer. Ноқат Сіcer туыстығына жатады және 30-дан астам
түрлерді біріктіреді. Олардың көпшілігі көпжылдық. Дақылда кең тарағаны
жалғыз түр - мәдени ноқат (Сісеr аrietinum).
Бұл бір жылдық өсімдік, сабақтары қырлы, тік өседі. Тамыр түбінен
немесе бүкіл сабақ бойымен бұтақтанады. Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр
жүйесі кіндікті, 1-2 м топырақ қабатына бойлайды, көптеген бірінші, екінші,
үшінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір тамыршалары болады, олар
негізінен жыртылатын топырақ қабатында орналасқан.
Сабағы біреулерінде тік тұратын, бұтақты. Жапырақтары күрделі,
құрылысы бойынша қауырсын жапырақты.
Гүл шоғыры - шоқгүл немесе гүлдері жапырақ қолтығындағы гүл
бағанасында бір, екі немесе үштен орналасқан (сурет 1).
1 сурет – Ноқат өсімдігінің сыртқы құрылысы
Гүлдері - қосжынысты, бес күлтеше жапырақты, бұрыс пішінді, күлтеше
жапырақтарының түсі ақ түстен қызғылт-қызыл немесе күлгін түске дейін.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршақ. Піскенде екі ұзынша
жармаға жарылады.
Тұқымдары әртүрлі көлемді, пішінді және әр түсті болып келеді.
Ноқат бойы 60 см дейін өсетін, тік сабақты және қауырсыны тақ
жапырақты өсімдік. Гүлдері ақ түсті. Қауашағы қысқа, әрі жуандау болып,
ішінде 1-3 дән болады. Дәні домалақ пішінді болып, бір қыры сүйірлеу
болады. Дәннің сырты бұжыр болады. Ноқат өзара тозаңданатын өсімдік
1.4 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері
Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа қарағанда
жылу сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Ноқат- жылуды басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктеріне қарағанда көп қажет
етеді. Тұқымы 3-4°С температурада өне бастайды. Біркелкі көктеп шығуына ең
қолайлы температура 7-8°С. Ноқат өскіндері 8°С дейінгі үсікті көтере алады.
Гүлдеу-дән байлау кезеңдеріндегі жоғары температура оның өніміне кері әсер
етеді. Ноқаттың дәні 3..4 С жылылықта көктей береді. Тәуліктік орташа
жылылық 5-6 С болғанда ноқат 20-25 күнде көктеп шығады, жылылық 10-12 С
болғанда бұл кезең 10-12 күнге, ал 15 С болғанда 7-8 күнге дейін азаяды.
Көгі 8 С дейінгі суыққа шыдайды. Сонымен, ноқат үшін жылылықтың
биологиялық минимумы 6-7 0С. Ноқаттың өніп - өсуі үшін ең қолайлы жылылық
18-22 0С деп саналады, жоғары жылылық 35 0С. Бұдан жоғары температурада
өсімдіктің өсуі тоқталады, ал ноқаттың сортына байланысты дәннің толық
пісіп жетілуі үшін тәулікті орташа жылылығының жалпы жиынтық мөлшері 1100-
14000С болады.
Өсіп-жетілу кезеңнің орташа ұзақтығы 70-тен 140- күнге дейін.
Ноқат ылғалға шыдамды өсімдік, сондықтан оны Оңтүстік Қазақстан
өңірінің тәлімі топырақтарында өсіруге болады. Оның дәні бөрткен кезде
бойына өзінің салмағынан да көбірек ылғал сіңіреді. Бөртуі үшін өз
салмағының 60% мөлшеріне дейін ылғал қажет ететін сорттары бар. Өсімдік
әсіресе шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көбірек тілейді. Бұл
кезеңде ноқат өнімді жеделдете құрады, бұл тұста ылғалдың тапшы болуы
өсімдіктің дамуына кері әсер етеді , өнімін кемітеді. Транспирациялық
коэффициенті 350-400.
Ноқат үшін бейтарап немесе әлсізсіл-тілі реакциялы (рН 6-7) қара және
қоңыр топырақтар жақсы. Жоғары агротехникада ноқат шымды-күлгін
топырақтарда да жақсы өнім береді. Құм, сортаңдау және қышқыл батпақтанған
топырақтар ноқат өсіруге жарамсыз.
Өсімдіктің ауа азотын фиксациялаушы қасиетінің болуына байланысты азот
элементін тек өсімдіктің алғашқы даму сатысында ғана енгізуді қажет етеді.
Фосфор (Р2О5) тамыр жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық
үлесін арттырады, қуаңшалыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану
коэффициентін төмендетеді.
Калий (К2О) фотосинтездің қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды,
өсімдіктің ылғал үстау және тамырдың ылғал сіқіру қабілеттерін арттырады,
қуаңшылыққа төзімділігін арттырады.
Ноқаттың қоректену элементтерді пайдалануы топыраққа байланысты және
орта есеппен (әрбір ц астық пен тиісті сабанға шақканда) азот (N) — 6,5,
фосфор (Р2О5) -0,14 және калий (К2О)- 0,16 кг тең (кесте 1).
Кесте 1
Ноқаттың сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Ноқат
қатары
1 Топыраққа қоятын талаптар Орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН)ең қолайлысы РН-6,0-7,0
2 Жарыққа талабы Жоғары
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотоперидизм) Ұзақ
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі;
-ең төменгі жылулық, °С 3-4
3.2 - ең қолайлы жылулық, °С 13-15
3.3 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең
төменгі жылулық, °С
1. Егін көгінің пайда болу кезеңі 2-3
2. Жапырақтану кезеңі 6-7
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі 1100-1400
жылулық қосындысы, °С
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар Орташа
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы 65-70
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды өсіп-даму шашақтану-гүл
сатысы денуге дейін
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 350-400
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар Жоғары
5.1 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті
азот 6,5
фосфор 0,14
калий 0,16
1.5 Түйнек бактерияларының шығу тарихы мен алуан түрлілігі
Түйнек бактериялары – Rhizobium туысына жататын аэробты бактериялар.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйнек тамырларында бактериялар сельбесіп
тіршілік ететіндіктен, олар азотты сіңіруге қабілетті болады, сондықтан
олар түйнек бактериялар деп аталады. Бактериялар мен өсімдіктер арасында
симбиозды қатынастар қалыптасып, нәтижесінде бактериялар өсімдіктер түзетін
органикалық заттармен қоректеніп, ал өсімдіктер бактериялар көмегімен
азотты қосылыстарды сіңіреді. Алғаш рет С.Н.Виноградский еркін тіршілік
етуші анаэробты азотофиксаторлардың (1893 ж.) таза культурасын бөліп алып,
оларды Л.Пастердің құрметіне Clostridium pasterianum деп атаған. Кейінірек
М.Бейеринк (1901 ж.) Azotobacter chroococcum – аэробты еркін тіршілік етуші
азотофиксаторларды ашқан. Уақыт өте осы азотты сіңіру әр түрлі
систематикалық топқа жататын (бактериялар, цианобактериялар,
актиномицеттер) микробтарға да тән екені анықталды. Еркін тіршілік ететін
азот сіңірушілер топырақты азотпен байыта отырып, өсімдіктерге әсер етеді.
1866 жылы М.С.Воронин түйнектерде болатын микроскопиялық денешіктерді
сипаттаған. Кейінірек Г.Гельригель мен Г.Вильфарт (1886-1888 жж.) түйнектер
мен азотсіңірудің арасындағы байланыстарды анықтаған. 1888 жылы М.Бейеринк
түйнек бактерияларының таза дақылдарын бөліп алған. Ол Rhizobium туысының
бактериялары түйнектердің түзілуіне қатысып, азоттың сіңіруіне жағдай
жасайды. Көптеген зерттеушілер ағаш тектес және талды өсімдіктердің
түйнектерінде азот сіңіруші актиномицеттер, ал шөптесін өсімдіктерде
бактериялар болатыны анықталған. Қазіргі кезде Frankia актиномицеттерімен
бірге түйнек түзетін 20-ға жуық ағаш тектес және талды жабық тұқымды
өсімдіктер туысы белгілі. Кейбір өсімдіктердің жапырақтарында да
түйнектердің болатыны анықталған. Оларда молекулярлы азотты игеретін
Klebsiella туысының бактериялары болады [1].
1903 жылы Липман Azotobacter vinelandiiLipman сипаттап берген, 1903,
бір жылдан соң Azotobacter beijerinckiiLipman, 1904, Мартин Бейеринк
құрметіне аталған. 1949 жылы орыс микробиологы Николай Александрович
Красильников Azotobacter nigricansKrasil'nikov сипаттап берген, 1949, 1981
жылы Томпсон (Thompson) және Скирман (Skerman) деп екі түрге бөлінген:
Azotobacter nigricans subsp. nigricans Krasil'nikov, 1949 жылы Azotobacter
nigricans subsp. Achromogenes Thompson and Skerman. Сол жылы Томпсон және
Скирман Azotobacter armeniacusThompson and Skerman түрін сипаттаған. 1991
жылы Пейдж (Page) және Шивпрасад (Shivprasad) микроаэрофильді, натрий
иондарына тәуелді аэротолерантты Azotobacter salinestris Page and
Shivprasad 1991 сипаттаған.Алдын бұл түрлер Azotobacteraceae PRIBRAM
туысына жатқызылған еді, 1993, бірақ кейін Pseudomonadaceae туысына
кіргізілген. 2004 жылы филогенетикалық зерттеулер жүргізілген, одан
Azotobacter vinelandii бактериясы Pseudomonas aeruginosa бактериясымен
бірге бір түрге енгізілгі. 2007 жылы Azotobacter, Azomonas және Pseudomonas
бактерияларының туыс екендігі және ұқсас болу мүмкіндігі туралы болжам
жасаған[4].
Цианобактериялар таза культурада атмосфералық азотты сіңіре алады.
Табиғатта олар саңырауқұлақтармен, мүктермен селбесіп тіршілік етеді.
Кейбір жағдайларда симбионт-микроб өсімдік ұлпаларына (Эндосимбмоз) енеді,
ал басқалары тығыз бірігіп тіршілік етеді (Эктосимбмоз).
Түйнек бактерияларына бактериялардың 130 жоғары туыс түрлері белгілі,
100 жоғары таксондар мен көк-жасыл балдырлар (цианобактериялар) және т.б.
микроағзалар жатқызылады. Бұршақ тұқымдас өсімдіктерде симбионт ролін
ризобиум туысы (Rhizobium) түйнек бактериялары атқарады. Ағаштардың 200
түрінде, шөпті өсімдіктердің тамырлары мен жапырақтарында түйнек
бактериялары табылған. Өсімдіктердің симбионттары көбінесе актиномицеттер
болып табылады [1].
Еркін өмір сүретін азотфиксирлеуші бактериялары орман жерлеріне азот
жеткізушісі анаэробты бактерия клостридиум (Clostridium) туысы болып
табылады. Азотобактер (Azotobacter) аэробты бактериялары культурленген
жерлерде болады. Бейеринкия (Beijerinckia) аэробты бактериялары көбіне
субтропикте және тропикалық климаттағы өсімдіктердің жапырақтарының бетінде
кеңінен таралған (сурет 1).
2 сурет – Түйнек бактериялары
Azotobacter Chrococcum – кең тараған түр. Таяқша тәрізді, қозғалғыш.
Ересек бактериялар шар тәрізді, өзара байланысқан, сыртында капсуласы бар,
клетка ішінде валютин деп аталатын қор заты болады, колониялары түссіз
немесе қарақоңыр, кейде қара түстес. Бұл түрдің негізгі ерекшелігі
көміртегінің көзі ретінде крахмалды қолдануы. Бір грамм қантты ашытқында 20
мг атмосфера азотын сіңіреді.
Қазіргі уақытта азотобактеринді, көбінесе оранжерейлік және парниктік
өсімдіктерге пайдалануда. Азотобактерин препаратын қалыпты жағдайда,
микроғазаларды зарарсыздандырылған жерде егеді, жер нейтралды болу қажет
және құрамында көп мөлшерде гумус болу қажет. Жерге азотобактер пайдалана
алатын қандай да бір көміртек көзін қосады. Егілетін тұқымдарды осы
препараттың сулы суспензиясымен сулайды. Бұл суспензиямен тамыр жүйесін
сулауға болады. Азотобактер препараты онша тұрақсыз және берілген уақытқа
дейін ғана пайдалануға болады (сурет 3).
1 - асбұршақтың түйнек бактериялары; 2 – ноқат түйнек бактериялары; 3 –
жоңышқа түйнек бактериялары; 4 – түйнек бактериялары жасушасының ультражұқа
кесіндісі
3 сурет – Түйнек бактерияларының жасушалары
Azotobacter agile – ірі шар тәрізді немесе сопақша клетка, өте
қозғалғыш, клеткалары қосақтала орналасады. Клетка сыртында капсуласы
болады. 1грамм қанттан 10-15 мг атмосфера азотын сіңіре алады.
Azotobacter vinelandi – жас кезінде қозғалғыш, кірпікшелері бар, олар
перитрихті орналысқан таяқшалар. Есейген сайын клеткалары қысқарып, шар
тәрізді күйге айналады. Қоректік ортада өскен көк жасыл пигмент түзеді. Бір
грамм қантты пайдалана отырып 15 мг-дай атмосфера азотын жинайды.
Azotobacter beijerinckii – клеткалары сопақша, ірі ұштары дөңгелене
келетін, қосақтала орналасқан. Клеткалар сыртында капсулалары болады. Ашық
жасыл, суда ерімейтін пигмент түзеді. Олар тропикалық топырақтарда
кездеседі. Клеткалары таяқша тәрізді. Есейген клеткалар қозғалмайды [2].
Соңғы уақытта шет елдер Ж.Доберейнердің (Бразилия) зерттеулеріне көңіл
аударуда, оның зерттемесі Azotobacterасеае туысына байлансты (Azospirillum
brasilense және Azospirillum lipoferum). Олар тропикалық зонаның шөпті
өсімдіктердің ризосферасынан бөлініп алынған, бұл жерлерде ол жиі
кездеседі. Жүгері, күріш, қант сағағы мен азықтық өсімдіктерінде
ризосферасының қалыпты микрофлорасы.
Azospirillum туысының бактериялары таяқша тәрізді қайырылған пішінді,
олар солтүстік зоналардың өсімдіктердің тамырларында кездеседі.
Azospirillum brasilense бактериясы мен Azospirillum lipoferum бактериясының
арасындағы айырмашылық физиологиясы жағынан білінеді. Егер азотобактер
тамырдаң ұлпаларынан алшақ (ризосферасында) тіршілік етсе, азоспириллалар
тамыр ұлпаларының тура бетінде орналасады және тамырдың ұлпаларының ішіне
ене алады. Бұл микроағзалар өсімдіктің жапырақтары мен сабақтарында да
орналаса береді. Azospirillum культурасын пайдаланып ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің тамырларындағы азот сіңіру процесін жоғарылату мүмкіндігі
зерттеліп жатыр.
Молекулалық азотты сіңіруші еркін тіршілік етуші Azotobacterасеае
туысына Derxia түрі жатады, голландық микробиолог Г.Деркса атынан аталыған.
Derxia азотсыз орталарда таяқша тәрізді жәй өсетін бактериялар, кейбір даму
сатыларында жгутиктері пайда болады. Коллониялары пленкалы немесе
қоймалжың түрде болады. стационарлы стадиясында сарғыш-қоңыр түске боялады.
Derxia тропикалық аудандардың жерінде табылған, азотобактерге жақын
Azomonas туысы бактериясы секілді. Azomonas бактериялары домалақ және
флюоресцирлеуші пигменттер бар коллониялар түзеді.
Azotobacter туысының жасушалары көлемі ірі (диаметрі 1-2 мкм), овал
пішінді, плеоморфизмге ие, яғни таяқша пішіннен сфера тәрізді пішінге
өзгерте алатын ерекшелігі бар. Микроскопиялық препараттарда жасушалар бір-
біреуден, екеуден, ретсіз орналасуы да мүмкін, кейде әртүрлі ұзындықта
тізбектеле орналасуы мүмкін. Ерекше формалар түзеді – цисталар, спора
түзбейді [3].
Azotobacter туысы нейтралды және әлсіз сілтілі жерде тараған және
қышқыл жерлерде бөлінбейді. Azotobacter жердің экстремальді жағдайларында
да кездескен, мысалы, солтүстік және оңтүстік полярлы аумақтарында, рН
көрсеткішінің төмендігіне қарамастан, арктикалық аумақтағы глинада және
суглинкаларда, антарктикалық регионда – су жағасындағы жерде. Құрғақ
жерлерде түйнек бактериялары цисталар түрінде 24 жылға дейін тіршілігін
жоймай сақтала алады.
Azotobacter туысының жасушалары сулы орталарда, тұшы сулардан, батпақ
жерлерден де бөлініп алынған, сонымен қатар оның кейбір түрлері
ризосферадағы өсімдіктердің кейбір түрлерінде де кездескен.
Молекулалық азотты сіңіру қасиетінің арқасында, жердің құнарлығын
арттырып өсімдіктердің өсуінің белсенді болуына көмектеседі, сондықтан
азотты биологиялық тыңайтқыш алуда ауыл шаруашылығында кеңінен
пайдаланылады, сонымен қатар азотобактерин, альгинді қышқыл – полисахарид
продуценті, ол медицинада (антацид), тамақ өнеркәсібінде (балмұздақ,
кремдерге арналған тамақ қоспалары ретінде) және де металл биосорбциясы мен
поли (3-гидроксибутирата) (Полигидроксибутират) өндірісінде пайдаланылады.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Аймақтың агроклиматтық көрсеткіштері
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемде өте көп
түсетін жауын-шашынмен ерекшеленеді. Күзі жылы және құрғақ. Ауа райының
ауысуы,солтүстіктен, солтүстік батыстан, көбіне солтүстік шығыстан жел
арқылы келетін арктикалық суықтардың ығыстыруымен немесе таудан келетін
суықтардың әрекетінен болады.
Континент аралық тропикалық жылы ауа мен алыс белдеулерден келетін
суық ауа қысымы нәтижесінде қысқы-көктемгі мезгілдер жауын-шашынды болады.
Суық арктикалық ауа масаларының тропикалық жылы ауамен ауысуы ауа-райын
тұрақсыз етеді.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аймағы климатының айрықша ерекшеліктері –
инсоляция мен жылу қорының молшылығы.Климат жағдайы біршама жұмсақтығымен,
жылу мен ылғалдың жақсы кемшілігімен ерекшеленеді, мұның өз тәлімі
егіншілікті өркендетуге жағдай жасайды. Шілдедегі температура әдетте 32-
33оС жылылықтан, сол қаңтар температурасы 5-6оС аспайды. 0оС жоғары
температурадағы жылы кезеңінде оң температуралардың қосындысы-көптеген
аудандарда 2400-3400оС, ал шығыс аудандарда 2000-2400 градус.
Қыс ортасында (қаңтар) ауа-райы күрт жылынып қарды тез ерітіп
жібереді, көктемде -жылы ашық күндер суық бұлтты, жауын-шашынды және қарлы
күндермен жиі ауысады.
Атмосфералықылғалдың негізгі көзі батыстан оңтүстік шығысқа ауысатын
атлантикалық ауа ағындары болып табылады. Бұл ауа ағындары тау бөктеріне
жақындаған сайын суып, ылғал конденсацияланады және жауын-шашын түрінде
түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшері 450-500мм.Климатқа тән ерекшелік -бұл
жылдық жауын-шашын мөлшерінің 80-90 пайызы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
(кыркүйек-мамыр) түсуі. Жылы кезеңдердежауын-шашын біркелкі түспейді, жаз
топырақты тез құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс
болатын ыстық желмен, аз мөлшердегі жауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 26 С. Ауаның
ең жоғары температурасы шілде айында 42°С-қа жеттеді.Қыс - қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,6°С. ал ең төменгісі — 30°С. Ең
жоғарғы температурадан төменгі температураға дейін 72°С.Аймактың төменгі
шекарасында ауаның температурасы 10оС жоғары сәуірдің екінші он күндігінде
басталып, қазанның бірінші он күндігінде басталады.
Көпжылдық климаттық көрсеткіштер 4 кестеде көрсетілген.
Ауаның жылдық орташа температурасы - 12,8°С. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 10°С-ден жоғары жиынтық температура 4100-
4400°С-ді құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%. Ауаның
жоғарғы салыстырмалы ылғалдылығы күзгі-қысқы-көктемгі мезгілдерде
байқалады. Жаз кезіндегі ауаның жоғарғы оң температурасы мен атмосфералық
жауын-шашынның аз болуы ауаның салыстырмалы ылғалдылығын 30 пайызға дейін
төмендетеді.
Тұрақты қар жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы
онкүндігі, ал еруінің соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғарғы
биіктігі 28см. Қыс мезгіліндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды
құрайды.
Ең төменгі жауын-шашын мөлшері қыркүйек айында 0,8 ммғана түсті.
Шілде, тамыз, қыркүйек айларында түсетін жауын-шашның аз болуы топырақ
ылғалына айтарлықтай әсер етпейді.
Кесте 2
Орташа айлық және орташа жылдық жауын-шашын мөлшері мен ауа температурасы
(Шымкентагро метеосостанциясының мәліметтері бойынша)
Агроклиматтықкөрсеткіштер
А йл а р
Ауаның орташаАуаның Ауаның Жауын-шаш
температурасымаксималды минималды ын,
, температурасы,температурасы, мм
°С °С °С
Қаңтар -2,6 14,3 -30,6 60,6
Ақпан -0,3 16,2 -24,1 63,0
Наурыз 5,4 18,3 -12,4 87,0
Сәуір 12,8 23,2 -8,2 78,0
Мамыр 18,7 31,9 -3,5 42,0
Маусым 23,2 40,8 11,3 17,0
Шілде 26,1 41,3 16,2 7,0
Тамыз 24,5 42,1 18,4 3,0
Қыркүйек 19,1 30,5 6,3 7,0
Қазан 11,9 26,3 -8,2 37,0
Қараша 4,8 17,4 -15,3 52,0
Желтоқсан 0 15,3 -28,0 64,0
Орташажылдық 12,8 26,5 -6,5 497,0
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы орташа көпжылдық мәліметтерге
қарағандатек күз-қыс айларында ғана шамалы артық, ал қалған айлар бойынша -
3-11 % аралығында кем болды.
Жалпы, жауын-шашынның түсуі бойынша, тек қазан, қараша, желтоқсан
айларына (58,6; 55,4; 79,7) көпжылдық шамаға қарағанда сәйкесінше 21,4;
3,4; 15,7 мм артық түскеніне қарамастан басқа айларда өте аз түсті.
Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын- шашынның
өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең, төменгі
шегіне жетуіне себепші болады. Сондықтан да картоптың өсіп-дамуының дұрыс
жүруін қамтамасыз етіп, одан сапалы, әрі мол өнім алу үшін оның өсіп-
дамукезеңдерінде міндетті түрде суару жұмыстары жүргізілуі керек.
Аудандастыру негізінде агроклиматтық көрсеткіштер-белгілі бір
территориядағы жауын-шашын мөлшерімен вегетациялық кезеңіндегі оң
температуралар қосындысының ара салмағын сипаттайтын гидротермиялық
коэффициент (ГТК) қабылданған. ГТК-белгілі територияның жылумен қамтамасыз
етілуін бағалау (Синягин боиынша). ГТК -0,2-1,0 дейін және одан да артық,
ал вегетация кезеңіндегі 10оС жоғары температуралар жиынтығы 3100-3600
градусқа дейін және оданда асып өзгеріп отырады [11]. Гидротермиялық
коэффициенті 0,66 тең. Климаттық жағдайы тәлімі немесе суармалы егіншілікке
тиімді болып келеді. 4 кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша ауаның
жылулығы сәуір айында 11,30С, ал топырақ тереңдігіндегі жылулық 10,20С 40
см тереңдікте.
Ең ыстық+26°С. Ең суык. (қаңтарда) – 0,8°С. Жылдың жауын-шашын мөлшерi
ақпанда - 89,4 мл, минимальдi - тамызда -0,8 мм. Жаз айларында күн ыстық,
ылғал сондықтан қолмен сығарып тұрy керек.
Аймақтағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы соңғы үш жылдағы мәліметтер
бойынша ең жоғары шегіне (54-78%) күзгі-қысқы-көктемгі айларында, ал ең
төменгі шегіне (34-35%) жаз айларында жетеді(кесте 3,4).
Кесте 3
Жылдар бойынша ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, % (Шымкентагро
метеостанциясының мәліметтері бойынша)
Айлар Орташакөпжылдық 2015 жыл Мөлшерден ауытқуы,±
Қаңтар 72 69 -3
Ақпан 73 68 -5
Наурыз 69 58 -11
Сәуір 60 60 0
Мамыр 56 55 -1
Маусым 43 46 3
Шілде 38 52 14
Тамыз 34 35 1
Қыркүйек 39 49 10
Қазан 55 52 -3
Қараша 69 76 7
Желтоқсан 73 69 -4
Кесте 4
Шымкент – Агро метеростанциясының көпжылдық агроклиматтық көрсеткіштері
№ Айлар Жылулық мөлшері 0С Ылғал, мм
ауаның топырақ бетіндегі
Қара Азот,% СО2, % СаСО3, % Гидро
шірік, % лизді азот
Жаналык(st) 07.04.1317.04.13 27.04.1307.06.13 08.07.13 92
Юбилейный 06.04.1316.04.13 25.04.1305.06.13 05.07.13 91
Мерей-100 07.04.1317.04.13 28.04.1308.06.13 15.07.13 99
Икарда 1 06.04.1316.04.13 24.04.1304.06.13 04.07.13 89
Тассай 07.04.1317.04.13 28.04.1308.06.13 10.07.13 95
Камила 1255 08.04.1318.04.13 27.04.1306.06.13 07.07.13 91
Тез пісіп-жетілуімен Икарда 1 сорты ерекшеленіп, өсіп даму кезеңінің
ұзақтығы 89 күн болды. Бұл сорттың аудандастырылған Жаңалық сортына
қарағанда пісіп-жетілуі 3 күнге ерте түсті.
6- кесте мәліметтері көрсеткендей, өсіп-даму кезеңінің ұзақтығымен
зерттеу нұсқаларының арасында Камила 1255 сорты ерекшеленді. Атап
айтқанда, стандартпен салыстырғанда бұл сорттың Өсіп-даму кезеңінің
ұзақтығы 7 күнге, ал ерте пісіп – жетілген Икарда 1 сортына қарағанда 10
күнге бұршаққаптары кеш пісіп жетілді. Зерттеуге алынған басқа сорттардың
бұршаққаптарының пісіп-жетілуі стандарт сортпен шамалас болды.
Өсімдіктердің өсуінің ұлы щеңберін алғашқы рет сипаттаған неміс
оқымыстысы Сакс көрсетулері бойынша мүшелерідің жеке өзін есепке алғанда
ұлы шеңбер кезеңі әр мүшеде әруақытта өтеді. Мысалы: тұқым немесе жеміс
салу кезеңінде бұл мүшелердің салмағы артатын болса тұқым мен жеміске
вегетативті мүшелер құруға дейін артып келеді де қайтадан 2 рет кеміп,
ақыры өсімдіктің дамуы аяқталысымен салмақ үшінші рет кемиді. Бұнда өсімдік
денесіндегі құрғақ затының 3 рет кему кезеңі өсімдіктегі маңызды тіршілік
процесс кезеңдерінде өтіп, органикалық қосылыстар өсімдіктің тыныс алуына
жұмсалады. Алғашқы құрғақ қосылыс кему себебі, тұқым құрамындағы қор
заттарының өскін денесіндегі клеткаларды және клетка құрам бөлімшелерінің
түзілуі үшін жұмсалса, ал екінші рет құрғақ қосылыстың кемуі бұл кезде
өсімдіктің генеративтік мүшелері түзілу үшінде, ақырғысы тұқым қурау үшін
жұмсалып, сол себепті салмағы кемиді. Өсімдіктің ұлы шеңбер кезеңі жалпы
өзінің пішінінің негізін сақтағанмен, оның өзгеруі сыртқы және өсімдіктің
ішкі жағдайларына байланысты.
Ноқаттың бойының өсу қарқындылығын өсімдіктің жеке даму
(онтогенезінде) кезеңінде дәннің алғашқы өнуінен, жаңа тұқым құралу
аралығында сорттық ерекшеліктерге байланысты әр түрлі дәрежеде өтеді. Бұл
өсудінегізінен өсімдіктің өсу қарқындылығына қарап зерттеу барысына сүйене
отырып үш бөлімшеге бөлуге болады.
I - бөлімше - өсу қарқындылығы әлсіздігі;
ІІ - бөлімше – өсудің қарқынды жүруі;
ІІІ– бөлімше- өсу әлсіреп, ақыры өсімдіктің бойы құрғау
нәтижесінде, мөлшері минимумға жетуі.
Өсімдіктің бойлай өсуінің динамикасына өсіп даму кезеңдері
бойыншақарасақ, ноқаттың гүлдену кезеңіне дейін өсу бірқалыпты әлсіз
жүргенімен қарқынды өсуі осы гүлдену кезеңінен басталып бұршаққаптардың
пісіп-жетілуімен аяқталады.
Бұршаққаптардың пісіп-жетілуінің ортасынан бастап өсу күрт тоқтап
дамуының ақырында өсу мүлде тоқталып, нольге теңеледі. Ноқат сорттарына
байланысты орташа өсімдік биіктігі осы кезеңде 67,2 см-ден 87,9 см аралығын
құрады (7-кесте).
Орташа өсімдік биіктігінің бойшаң болуы Тассай және Мерей-100
сорттарында тиісінше 83,5-87,8 см құраса, Икарда 1 сортының бұршақтарын
жинау алдында өсімдік биіктігі 67,2 см болды.
Кесте 7
Ноқат сорттары мен сорт үлгілерінің бойлай өсуі (2015 ж.)
Ноқат сорттарыОрташа өсімдік биіктігі, см
Бұтақтану Гүлдену Бұршаққаптардың Бұршаққаптардың
пайда болуы пісіп-жетілуі
Жаналык(st) 12,2 17,1 55,8 71,6
Икарда 1 10,3 16,0 50,1 67,2
Камила 1255 13,2 18,7 62,4 78,4
Юбилейный 12,6 18,0 59,3 75,8
Тассай 14,6 20,4 64,8 83,5
Мерей-100 15,1 22,1 66,7 87,8
Зерттеуге алынған, Камилла 12 55 және Юбилейный сорттарының биіктігі
бұршаққаптардың пісіп-жетілуінің аяғында стандарт сортпен шамалас болды.
Биометриялық талдаулар көрсеткендей, Тассай және Мерей-100 сорттары
аудандастырылған Жаңалық сортына қарағанда 11,9- 16,2 см бойшаң, керісінше
Икарда 1 сорты стандарт сортқа қарағанда 4,4 см аласаболды.
3.2 Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқат сорттарының түйнек
бактерияларын түзу ерекшеліктері
Түйнек бактериялары мен өсімдіктер арасында симбиозды қатынастар
қалыптасып, нәтижесінде бактериялар өсімдіктер түзетін органикалық
заттармен қоректеніп, ал өсімдіктер бактериялар көмегімен азотты
қосылыстарды сіңіреді. Олар молекулалық азотты сіңіру қасиетінің арқасында,
жердің құнарлығын арттырып өсімдіктердің өсуінің белсенді болуына
көмектеседі.
Бұршақ дақылдарының тамырында түйнек бактериялары көптеп түзілуімен
ерекшеленеді, сондықтан азотты биологиялық тыңайтқышпен топырақты байытуда
ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде дәнді –бұршақты дақылдардың орны
ерекше. Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиетінің болуы
арқылы топырақтың құнарлығын арттырады.Құрғақшылық жағдайда себілген ноқат
дақылы өзінен кейін топыраққа 30-40 кгга экологиялық таза азот қалдырып
кетеді. Сондықтан дақылдың түйнек түзу ерекшеліктерін зерттеудің маңызы
жоғары.
Ноқат сорттарының алғашқы түйнек бактериялары бұтақтану кезеңінің
аяғында айқын біліне бастады, кезеңнің аяғында түйнек бактерияларының
салмағы небары 1,5-2,2 г аралығында тұрақтады. Сорт ерекшеліктеріне қарай
бұтақтану кезеңімен қатар гүлдену кезеңінде де айтарлықтай айырмашылық
байқалған жоқ (8-кесте).
Өсіп-даму кезеңдеріне байланысты түйнек бактериялары салмағының
өзгеруі тек бұршаққаптардың пайда болуы кезеңінде айқын байқалды. Бұл
кезеңде орташа бір өсімдіктегі түйнек бактерияларының салмағы сорт
ерекшелігіне байланысты 24,5-34,6 г аралығында тұрақтады (8-кесте).
Түйнек бактерияларының қарқынды өсуі бұршаққаптардың пісіп жетілу
кезеңіне дейін жүріп, кезең аяғында жекелеген сорттар бойынша максимальды
салмағы бір өсімдік тамырында 48,7 г-ға дейін жетті. Тамыр жүйесінде түйнек
бактерияларының пайда болу жағдайына байланысты Тассай және Мерей-100
сорттары ерекшеленді, өсіп-жетілуінің соңында бұл сорттарда түйнек
бактериялардың салмағы тиісінше 48,7 және 43,3 г болды. Салмақ айырмашылығы
бойынша стандарт сортқа қарағанда сәйкесінше 13,3 және 7,4 г-ға артық
болды.
Кесте 8
Ноқат сорттарының өсіп-даму кезеңдеріне байланысты түйнек бактериялары
салмағының өзгеруі (2015 ж.)
Ноқат Түйнек бактериялары салмағы, г
сорттары
Егін Бұтақтану Гүлдену Бұршақ-қаптаБұршаққаптардың
көгінің рдың пайда пісіп-жетілуі
пайда болуы
болуы
Жаналык(st) - 1,8 4,3 28,8 35,4
Икарда 1 - 2,1 4,7 29,1 38,4
Камила 1255 - 2,2 4,7 24,5 32,1
Юбилейный - 1,5 4,1 28,4 37,1
Тассай - 1,5 4,0 34,6 48,7
Мерей-100 - 1,8 4,4 28,1 43,3
Ноқат бұршаққаптарының пісіп-жетілуі кезеңінде түйнек бактериялары
салмағы Икарда 1, Юбилейный сорттарында Жаналык (st) сортымен
салыстырғанда сол денгейде болса, Камила 1255 сортында 3,3 г төмен болды.
Азот фиксациялаушы қасиеттері бар түйнек бактерияларының пайда болу
үрдісі ондағы қалыптасқан микроорганизмдердің құрылымдық қасиеттеріне де
әсер ететіндігі зерттеулерімізде айқындалды.
Түйнек бактерияларының түзу ерекшеліктері дақылдың сорттық сипатына
тәуелді болып түйнек бактерияларының басым бөлігі топырақ қабатының 10,6-
14,6 см астында қалыптасатындығы белгілі болды (9-кесте). Түйнек
бактерияларын топырақтың тереңірек қабатында қалыптастыруымен Юбилейный
және Тассай сорттары ерекшеленсе, Мерей 100 сортының түйнек бактерияларының
орташа орналасу тереңдігі 10,6 см құрады. Стандарт болып табылатын Жаңалық
сортына қарағанда 1,7 см тереңірек түйнек бактерияларын орналастыруымен
ерекшеленді.
Ноқат сорттарының әртүрлі болуына қарамастан түйнек бактериялардың
орташа диаметрі 0,87-1,2 см құрады. Сынауға алынған сорттардың ішінде
Тассай сорты ішінара ірі болатын түйнек бактерияларын түзумен айқындалды.
Кейбір пайда болған түйнек бактериялардың диаметрі 3,4 см жеткендері де
кездесті.
Зерттеу барысында ноқаттың сорттарына байланысты бір өсімдіктегі
түйнек бактериялардың орташа саны 12,04 дана құрады. Өңірде
аудандастырылған жаңалық сортының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz