Көкөніс дақылдарының ішінде қызанақ дақылы өте бағалы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе. 8
1 Аналитикалық 10
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері 10
1.2 Тәжірибелік алқаптағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы 13
1.3 Топырақ және рельеф өзгешеліктері 14
1.4 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы 15
2 Тәжірибелік бөлім. 17
2.1Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері.19
2.2 Қызанақты өңдеу тұрлері, әдістері, технологиялар және 20
рецептуралары.
2.3 Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама 21
2.4 Маринадтауға арналған қызанақтың агротехникалық ерекшеліктері. 22
3 Тіршілік қауіпсіздігі және қоршаған ортаны 24
қорғау ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .2 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер 29
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...

Нормативтік сілтемелер

Дипломдық жұмысты дайындау кезінде мынадай үлгі-талаптарға сілтемелер
жасалды:

1. МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі –талап. Ғылыми –зерттеу жұмысы
жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2. МҮТ 7.1 -84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-
талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат жасаудың
жалпы талаптары мен ережелері.

Анықтамалар

Ауыспалы егіс – екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс
танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Егістіктің ылғалмен қамтылуы – танаптағы екпе дақылдардың топырақ
ылғалына талабын қамтамасыз ету.
Жалпы өнім – белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы
қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық – ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің
салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры – өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер
пайдаланатын ылғал мөлшері.
Сүрі танап – ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес
жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту – топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Тәлімі егіншілік – ауа райының қолайсыз жағдайында өсірілетін дақылдар
өнімі көктемгі жауын-шашынға негізделген суарылмайтын егіншілік саласы.
Эрозия - топырақтың жоғарғы құнарлы қабатын желдің ұшырып немесе сумен
шайылуы.
Топырақ бұрғысы – жер қыртысының әр түрлі тереңдігінен топырақ
үлгілерін алуға арналған құрал.
Тұқымның өнгіштігі – белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты – тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын
элемент мөлшері.
Фенология – табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы
ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі – өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Сорт – белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен
сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және
морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас
өсімдіктерінің тобы.
Технология – нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және
сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген
белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.

Белгілер мен қысқартылған сөздер

Дипломдық жұмыста төмендегідей белгілер мен қысқартылған сөздер
пайдаланылды:

ж.ж. – жылдар
ж.б. – және басқалар
т.б. – тағы басқа
цга – 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см – сантиметр
% – пайыз
м – метр
ц – центнер
АШҒЗИ – ауыл шаруашылығы ғылыми -зерттеу институты
гсм3 – 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
– кіші
– үлкен
ҒЗИ – ғылыми-зерттеу институты
млрд. – милиард
P – фосфор
N – азот
кгга – 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. – әсер етуші зат
с.е. – су ерітінді
э.к. – эмульсиялы концентрат
с.д.т. – суға дайындалған түйіршік
т.с.с. – тағы сол сияқты

КІРІСПЕ

Агроөнеркәсіптік кешенін дамыту арқылы мемлекеттің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ауылда тұратын еліміздің 47 пайызға жуық
халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру сияқты екі үлкен
проблеманы шешуге қол жеткізіледі.
Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін
еліміздің негізгі аймақтарының бірі болып саналады.
Облыстың топырақ-климат жағдайлары бұл аймақта ауыл шаруашылық
өнімдерінің барлық түрін, көкөністен бастап цитрустық дақылдарға дейін
өндіруге қолайлы болып келеді.
Егіншілік – аймақтың ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің негізгі
саласы.
Ерте заманнан бері адамзат баласы кеңінен қолданып келген
көкөністердің тағамдық қасиетіне ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық
жағынада көңіл бөлген. Қазіргі кездегі "дәрі ауруы" аллергиясының пайда
болуы, қорғаныштықтың (иммунитеттің) төмендеуі сияқты құбылыстардың байқала
бастауына байланысты мұның маңызы арта түспесе, кеміген жоқ. Ескі
қолжазбалардан көкөніс дақылдарын ертеден тағамға пайдаланғандығын біле
аламыз. 40-60 жылдарда академик В.И.Эдельштейн өзінің еңбектерінде
көкөністерді "Денсаулықты сақтаудың қайнар көзі" деп жазса, академик
Е.П.Леонтович "Тағамның музыкасы" деген.
Әр халықтың даналығы мен адамзатгың ғасырлар бойы жинаған эмпириялық
тәжірибесі фитотерапияның шексіз қазынасына айналған. Бұлардың емдік
құрамын құнды мәліметтермен үнемі толықтырып отыру адамдардың тағамдық және
емдік мақсатта пайдалану мүмкіндігін кеңейтеді.
Көкөніс дақылдарының тағамдық, шипалық сырына анағұрлым терең үңілу,
химиялық құрамын ғылымның бүгінгі жетістіктері деңгейінде анықтап алу,
олардың (профилактикалық) сақтандырғыш дәрі (олардың көбі аса мәнді
дәрумендер), емдік сақтандырғыш (диетикалық-жеңіл сіңімді қасиеттері
негізінде) және әр түрлі ауруларға емдік дәрі ретінде, сондай-ақ, ерекше
емдеу арқылы терапиялық әсерін күшейту үшін пайдаланылуда. Көкөніс
дақылдарымен маусымдық емдеуді көбіне курортқа теңейді. Жеміс түрлерінің
дәмділігі және олардың құрамындағы дәрумендердің, микроэлементтердің,
тұздардың, қышқылдардың сан алуан болуы жағынан алып қарағанда, оларды
тағамды сіңіру процесінің күшті химиялық реттеушісі деуге болады. Жүрек-
тамыр жүйесі ауырған кезде, жүйке жүйесі нашарлап, жұқарған кезде нығайту
дәрісі ретінде де пайдаланады. Гипертонияны - қан кысымын емдеу саласында
сарымсақ терапиясын Жапония мен Қытайда кеңінен пайдаланады. Көптеген
ауруларды (тұмау, жоғарғы тыныс жолдары қабынғанда, тістердің еттері,
терінің іріндеуі) емдейтін әрі сақтандырғыш (профилактика) жасайтын
фитонцидтік қасиеттері бар әр алуан көкөністерді пайдалану арқылы
фитонцидотерапия да өмірде кең орын алуда.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық денгейлерде жүйелі қолдану
көрсетуде одан ары шаралар қолдануды тапсырамн. Шикізат өндіруге айрықша
назар аудару қажет деп атап өтті. Аул шаруашылығнда жемс- көкөніс
шаруашылығда маңзды орын алады.
Жеміс-көкөністің маңызы, оның пайдалылығы азық-түліктік, емдік,
диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Жасаң немесе
қайта өңделген жемс-көкөніс азық – түлік және халық емшілігінде сан
ғасырлар бойы пайдаланылып келеді.
Менің дипломдық жұмысым " Қызанақты маринадтауға тиімді сорттарды
таңдау " мұнда алдымен жеміс-көкөністің негізгі ерекшелігін айтар болсам
олардың құрамында су мөлшері жоғары болады. 80% 90% ал
қияр,қызанақ,салат сияқты дақылдарда су 97% - 98% дейін жетеді.су көп жеміс-
көкөністердің клеткаларында тіршілік проссестері, неше тұрлі химиялық
прасестер жоғары жылдамдықпен өтеді. С ондықтан жеміс-көкөністер тез
ескіріп тез бұзылады.
Жаз, күз айларында біз қызанақты жас күйінде тұтына аламыз. Алайда қыс
айларында ондай болмайды. Сол үшін қызанақты маринадтаймыз. Бұл өте
қолайлы әрі тиімді болып табылады.
Қазір елімзде санаулы заводтар ғана жеміс - көкөніс шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу жұмысымен айналысады. Бірақ бұл заводтар бізге аздық
етеді, халықтың әл ауқаты жақсарған сайн олардың тұтыну өресі де
жоғарлайды, ал сол себепті осы қажетті өнімдерді біз срттан әкелмей өз
мемелекетімызде өндіруіміз керек.

1АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері

Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ –климаттық жағдайы алуан түрлі
бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау
сілемдерімен облыстың солтүстік –батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала
жазығымен жалғасып жатады. Оңтүстік –Батыс мал және өсімдік шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе егіс алқабы шамамен теңіз деңгейінен
650-800 м биіктікте орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез
құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді.
Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 00 жоғары температура 8-
10 айды құрайды. 2013-2015 жылдары қыс айларында агрометрологиялық жағдай
температураның күрт төмендегенімен қардың көп көлемде түсуімен ерекшеленді.
Алғашқы қар жамылғысы зерттеу жүргізілген 2013-2015 жылдары қараша
айының II декадасының соңғы күндері түсіп, ал 2009 жылы желтоқсан айының II
декадасында жауған қар ақпан айының соңғы декадасына дейін сақталып наурыз
айына дейін жатты. Ең жоғарғы қар жамылығысының биіктігі қараша-қаңтар
айларында 23-45см жетіп, зерттеу жүргізген жылдары топырақ қабатында тоң
қату болған жоқ, сондықтан күздік бидай қар жамылғысының астында қолайлы
жағдай қалыптасқандықтан одан әрі даму процестері жүріп жатқандығы белгілі
болды.
Көпжылдық көрсеткіштермен салыстыра қарағанда 2013-2015 жылдары сәуір-
мамыр айларындағы түскен жауын-шашын мөлшері біркелкі болып, күздік
бидайдың бас шығару және сүттеніп пісу кезеңдерінде ылғал жеткілікті болып,
өнімнің де жоғары болуына септігін тигізді. Ал, 2015 жылғы көктем айларында
құрғақшылық болып, түскен жауын-шашын мөлшері күздік дақылдарға нағыз ылғал
қажет кезінде 22,0-58,3 мм құрады, бұл көрсеткіш орташа көпжылдыққа
қарағанда 1,5-2,0 есе аз болғанын көрсетеді (1-кесте).
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы –
515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда – 5,2 %, күзде – 18,6% және
қыста – 36,2% түседі. Зерттеулер жүргізілген 2013-2015 ауыл-шаруашылық жылы
– 81,9 мм немесе 13,2% - күзде, 262,5 мм немесе 39,2% - қыста, 154,5 мм
немесе 23,1% - көктемде, 36,5 мм немесе 5,5% - жазда жауын-шашын түсті,
2007-2009 ауылшаруашылық жылы бұл көрсеткіштер төмендегі-ше деңгейде болды:
208,2 мм немесе 31,1% - күзде, 212,6 мм немесе 37,3% - қыста, 201,1 мм
немесе 35,2% - көктемде, 7,7 мм немесе 1,3% - жазда жауын жауған, ал 2013-
2014 жылдары тиісінше 91,4 мм немесе 18,1% - күзде, 231,8 мм немесе 52,6% -
қыста, 123,3 мм немесе 28,0% - көктемде, 5,6 мм немесе 1,3% - жазда жауын
түскен. Яғни қыс және көктем айларында 70-80% жыл бойы түсетін жауын-шашын
мөлшері түссе, күз айында небары 13,2-18,6% жаңбыр
Кесте 1
Зерттеу жүргізілген 2014-2015 жылдардағы (Шымкент АгроМетеостанциясының
мәліметтері бойынша)

Зерттеу Айлар Орташа біржылдықКүздік бидай өсу
жүргізілге ауа кезеңіндегі оң
н жылдар температурасы температуралық
көрсеткіштің
жиынтығы
I II
2013 -5,3 5,9
2013 118,9 86,2

2013 79 68 69 69 50 39 39 29 42 63 72 76 695 58 2014 63
76 67 71 59 40 38 32 31 42 61 78 658 55 2015 76 73 55
54 52 32 32 25 35 60 70 81 645 54 Орташа көпжылдық 72 73
69 60 56 43 38 34 39 55 69 73 690 58
жауатыны айқындалды. Осы себептен күздегі далалық жұмыстарды уақтылы және
сапалы жүргізу үшін әр жылы көптеген қиындықтар мен кедергілер туындайды.
Демек, егіншілік жүйесінде күз айларында жүргізілетін агротехникалық шараға
барынша шығынды аз жұмсау бағытын қалыптастыру керектігі өндірістің бүгінгі
талабы екені аян.
2013 жылы қазан айының екінші онкүндігінде 17,7 мм, ал үшінші
онкүндігінде 36,3 мм жауын жауып жердің беткі тұқым орналасатын қабатында
(0-10 см) 25,2 мм ылғал қоры жинақталып далалық егіс жұмыстарын жүргізуге
өте ыңғайлы болды. Бұл жылы күздік бидайды себу мерзімі қараша айының 6
жұлдызына тура келді. Топырақ ылғалдылығының жеткіліктілігі және тәліктік
орташа температураның жоғарылығы (16,00С) нәтижесінде бидай өскінінің жер
бетіне 8 күнде шығуы, толық шығымы 10-12 күнде қалыптасты (қарашаның II
онкүндіктегі тәуліктік орташа температура 8,60С болды). Келесі 2008 жылдың
жаз және күз айлары өте құрғақ болып (қыркүйек - 0,0 мм, қазан – 8,0 мм,
қараша айының бірінші онкүндігінде – 17,2 мм жауын болды) далалық егіс
жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде күздік бидайды
топырақты өңдемей тікелей егу қараша айының 30 жұлдызында жүргізілді
(қарашаның үшінші онкүндігінде 65,7 мм жауын болды). Осы жылы күздік
бидайдың алғашқы өскіні желтоқсан айының басында (6.XII.2014 ж.) көрінді,
толық өскін (14.XII.2007 ж.) инелік дәуірінде қар астында қалды.
2014 жылы алғашқы қар 13-16 желтоқсанда жауып жер бетінде 5 см
тереңдікте топырақ қатқақтанып ең төменгі температура 0,50С төңірегінде
болды. Ал тұрақты қар түсімі желтоқсан айының 19 жұлдызынан басталып, осы
айдың үшінші онкүндігінде қар қалыңдығы 27 см болды, ал қаңтар айының
алғашқы күндері (5-7.I.2008 ж.) қардың биіктігі 36 см жетті. Қар қалыңдығы-
ның ең жоғарғы көрсеткіші 58см ақпан айының 15-16 жұлдызында анықталды.
Демек, қар түсімінің мол болып ұзақ жатуы 72 тәулік (19.XII.2015 ж. –
28.II.2014 ж.), сонымен қатар қыстың аязды болып (желтоқсан айының үшінші
онкүндігі – 7,50С, қаңтар айының орташа температурасы – 9,60С жекелеген
күндер – 30- 310С төмендеді, ақпан айының бірінші онкүндігі – 8,70С, ал
екінші онкүндігінде – 1,9 0С температура қалыптасты) ақпан айының соңғы
күндеріне дейін созылуы қыс айларының күздік бидайдың қыстап шығуына
қолайсыз болғандығын айқындайды. Дегенмен, қардың қалың түсуі және
бірқалыпты деңгейде ұзақ жатуы қар астындағы күздік өскінінің баяу болса да
дамуына, нәтижесінде өз бойындағы пластикалық заттардың демалу процесіне
жұмсалуына байланысты күздік өскіндерінің 25% дейін өліп шығындануына
әкеліп соқты. Сонымен қатар қар бар-жоғы 2 (екі) тәуліктің ішінде (27-28
ақпан күндері) тез еріп оның үстіне жылы ақ жауын жауып күздік бидайдың
ылғал жоғарылығынан танаптың төменгі рельефінің бетіне шалшық су жинақталып
қыстан әлсіреп шыққан күздік масақты дақылдардың түп санының сиреуіне себеп
болды. Осы жылғы ауа-райының қолайсыздығы наурыз айының алғашқы күндерінен
бастап орташа тәуліктік температураның күн санап артып бірінші онкүндікте
8,50С жоғарылап көпжылдық көрсеткіштен 3 есе артқанын, екінші онкүндікте
2,5 есе жоғары болып орта тәуліктік температура 13,30С жетіп, үшінші
онкүндікте 16,50С артты. Жалпы наурыз айының орташа тәуліктік температурасы
12,80С жетіп, көпжылдық орташа көрсеткіштен 2,5 есе жоғары болды, ал жауын-
шашын деңгейі 2,0 есе төмен болып (43,0 мм) топырақ қабатының жоғарғы беті
күздік бидайдың тамыры қалыптасқан қабаты қатқақтанып құрғап кетті.

1.2 Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы, жағдайы және әдістемесі.

Голд продукт ААҚ жеміс – көкөніс зауыты томат пастасын, джем,
түрлі салаттар, әртүрлі қызанақ концервілерін қызанақ, қияр маринадтарын
дайындап шығарумен айналысады. Қызанақ концервілерінің ішінде жеңіл
әдісәмен дайындалып, ұзақ уақыт сақталатын маринадталған қызанақ болып
есептеледі. Осы себептен біз зерттеуге қызанақ маринадтау технологиясын
алдық.
Зауытқа жақын орналасқан кейбір шаруа – қожалықтар жаз айларында
зауытпен келсім шартқа отырып, белгілі көлемде, белгіленген баға мен жаз
бойы партия-партиямен өткізіп отырады.
Біздің алдымызға қойған мақсатымыз – Голд продукт жеміс –көкөніс
өңдеу зауыты жағдайында қызанақты маринадау әдісін зерттеу. Алдымызға
қойылған мақсатқа жету үшін біз зерттеудің келесі міндеттерін белгіледік.
- Маринаттауға арналған қызанақ сортын таңдау.
- Қызанақ өнімінің сапасын анықтау.
- Әр түрлі әдістермен маринадталған қызанақтың сапасын салыстыру.
- Қызанақты маринадтаудың экономикалық тиімділігін есептеу.
Осы мақсаттармен міндеттерге байлансты біз қызанақты маринаттауға 4
сортын пайдаландық. Олар: Рио-фуего, Реогранд, Новичок, Факел.
Сорттарға сипаттама:
Рио-фуего – голландық сорт. Орташа ерте мезгілде піседі. Қызанақтың
ішінде жоғары өнімділігімен көрінеді. Жемісінің сапасы жақсы, жемістері
алхры тәріздес дөнгелек. Салмағы 90-110 гр. Жемістерінің сыртқы пішіні
тегіс, жазық. Жемістерінің ішінде тұқымдар сны көп емес, шығу,
тасымалдауға ыңғайлы, құрғақ зат мөлшері жоғары, өңдеу және жасаң күйінде
пайдаланады.ашық танапта көшетсіз өсіруге ұсынылады.
Реогранд – Голландық сорт, орташа мезгілде піседі. Жақсы сапалы және
өте жоғары өнімділігімен көзге түседі. Бұта түбінің қалыңдығы әдеттегідей,
биіктігі ммен жапырақтануы орташа, жемісі тегіс, түсі қызыл, орташа салмағы
100-110 гр, детерминанты бұталы, орташа шоқ гулдері шашыраңқы. Механикалық
әдіспен жинауға өте ыңғайлы. Фузариез, рак ауруына өте төзімді.
Новичок – орта, ерте мезгілде піседі. Вегетациалық кезеңі 110-120
күн. Вир-дің водгоградтағы көкөніс тәжрибе станциасында шығарылған сорт.
Детерминанты бұтасыз. Гул шоғыры әдеттегідей 3-6 жеміс. Жемістері сопақша,
сырты тегіс, түсі қызғылт, 60-80 гр. Тұқымның саны 3-5 тең тұрады.
Өнімділігі 272цго, тасымалдауға өте төзімді, жемістер сабақтарынан оңай
ажырайды, жинауға ыңғайлы. Алматы, Талдықорған аймақтарында
аудандастырылған. Қызанақ өнімдерін жасауға және жасаң күйінде қалдыруға
болады.
Факел- Молдаваның 030F, (зарием, барнаул, консербілеу) шағылыстырылып
алынған.
Өсімдік детерминанты. Орташа жапырақты. Бұтағының биіктігі 33-56см,
жапырағы қарапайым, көлемі орташа, түсі жасыл. Жемісінің пішіні домалақ,
тегіс, орташа көлемді (60-90гр). Піспеген жемісінің түсі жасыл, қара
дақтармен, піскен жемісінің түсі қызыл 4-5дән ұяшықтан болады. сорт орташа
мезгілде піседі. Өсімдік өсіп алғашқы жинап алғанға дейін 112-127күн,
жаппай пісуін механикалық жинау 155 күн. Өнімділігі 295цга. Жемісінің
дәмділігі. Құндылығы жақсы. Ашық алаңда отырғызылады. Жемісі жаңа күйінде
және концервілеуге қолданылады.
Маринадтауға жылы жайда өсірілген жемісі көп олданылмайды, көбінесе
ашық танапта өсірілген қызанақ сорттары жарамды келеді.
Қызанақ құрамындағы қант, құрғақ зат мөлшері арнайы лабраторияларда
анықталды.

1.3 Топырақ және рельеф өзгешеліктері

Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр
және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі
– 117,4 мың шаршы километр.
Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан
және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы
төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-
оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық
жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария
өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің
төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау
жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады.
Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге –
солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.
Өсімдіктер дүниесі
Оңтүстік Қазақстан облысы тау бөктері мен жазық далалы, шөл-шөлейтті
жерге орналасқан. Бұл өңірдің өсімдіктер дүниесінде жер жағдайына
байланысты алуан түрлі өсімдіктер кездеседі. Ерте көктемде эфемерлердің
басымдылығы байқалып, соңынан жусанды және шымды астық тұқымдастар тобы
пайда болады. Оңтүстік Қазақстанның жазы ыстық әрі құрғақ болып
келетіндіктен құрғақшылыққа төзімді көпжылдық тамыр жүйесі жақсы жетілген
өсімдіктер көптеп кездеседі. Табиғи шөп жамылғысында эфемерлер мен
эфемероидтар: шөл шытыры (Alyssum desertorum Stapf), қызғалтақ түрлері
(Papaver rhoeas L.), пияшықты қоңырбас (Poa bulbosa G.), іле пиязы(Allium
iliense Rgl.) және тағы басқа көптеген майда шөптер кездеседі.
Құрғақшылыққа төзімді көпжылдық өсімдіктерден жантақ (Alhagi camelorum),
қызғылт у кекіре (Acroptilon repens), ажырық (Cynodon dactylon), тағы басқа
түрлері кездеседі. Көктемгі жауын-шашын әсерінен бұл аймақтың топырақ
жамылғысының беткі қабатында көптеген эфемерлі өсімдіктер қаптап шығып, жаз
айлары басталар кезінде қурап кетеді

1.4 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы

Қызанақтың отаны – Оңтүстік Америка. Мексикандардың ата-тегі оны
томател деп атаған , осыдан қазыргі томат деген атауы пайда болған, ал
италияндықтар помидор , яғни алтын алма деп қошеметтеген, қзанақ
көкөніс дақылы ретінде 1778 жылдан бастап белгілі.
Қызанақта 20-23 mг%, С дәрумені, 0,6% каротин, сондай-ақ В, РР
дәрумендері бар. Дәрумен мөлшері бойнша ол лимон мен апелсиннен сәл кем
түседі.
Қызанақ –дәрумендерге өте бай. Құрамнда каротин яғни А дәрумені –1,2-
1,6ml, В дәрумені – 0,08-0,15ml, С дәрумені – 20-28ml, PP дәрумені – 0,5-
16,5ml,K дәрумені-50ml, сондай-ақ құрғақ зат – 4-6%, целюлоза – 0,3-0,7%,
wwww – 0,1-0,2%, пектинді заттар – 1,3-2,5%, органикалық қышқылдар 0,4-
0,68%, азотты заттар – 1%, крахмал -0,25% мөлшерінде кездеседі. (Н.Г.Шешов,
2002 ).
Қызанақ жемісінің құрамындағы дәрумендер адам ағзасына өте қажет.
Дәруменнің жетспеушілігі адамның сырқаттаныуына, әлсіреуіне, бас ауруына
әкеп соқтырады. Адам ағзасына C дәрумені қорға жиналмайды, сондықтан С
дәрумені ағзаға кунде тағаммен келіп тұруы тиіс. Адам тәулігіне 100ml
мөлшерде С дәруменін пайдалануы керек.
Қызанақ жемісінде ақуыз, көмірсу майлардың адам ағзасына сіңірілу
просесі кезінде енергия бөледі, бұл адам тішілігі үшін өте қажет.
Көмірсулар – организым үшін ең басты енергия көзі, қызанақ құрамында 3-
6% -ға дейін көмір сулар бар. Көмір суларға біріншіден қанытпен крахмал
жатады. Қызанақ құрамында қаныт мөлшері 3-7% шамасында. Тұздалатын
жемістердің құрамында қаныт мөлшері көп болғаны жөн.
Көмірсулар мен ақуызлың құндылығы болып майлар саналады. Ағзаның
тамақты сіңіру кезінде 1грамм ақуыздан 4 ккаал (немесе 16,7 КДжг ) энергия
бөлінеді, Ал бүл көсеткіш көмісуларда 3,75 ккал ( немесе 15,7 КДжг) сонда
1грамм майдың құрамында 9 ккал (немесе 37,7 КДжг) енергия болады. Ал
қызанақ құрамында майдың іздері ғана бар сондықтан құндылығы төмен. 100гр
өнім 19 ккал энергия бөледі.
Көкөніс дақылдарының ішінде қызанақ дақылы өте бағалы. Қызанақ дақылы
химиялық құрамымен ерекшеленеді. Құрамындағы құрғақ зат ішінде негізінен 2-
3% мг қанттар, 1%ақуыз, крахмал, клечатка, пектиінді және минералды заттар
(калций тұзы, натрий, магний, фосфор,темір, күкірт, хлор ) және органикалық
қышқылдар кездеседі.
Органикалық қышқылдар зат алмасу процесіндегі атқаратын ролы зор.
Қызанақ құрамында органикалық қышқылдан алма және лимон қышқылы бар.
Сонымен қатар қызанақты түздау кезінде сүт қышқылын түзеді. Органикалық
қышқылдар адам организмінде қорту сөлдерін бөліуге күшті әсер.
Қызанақ негізінен консервілеу өндірісінде көкөністер ішіндегі негізгі
шикызат өнім. Көнсірвлеу кезінде тағамдық құндылығын жоғарлату үшін С
дәрумені 25мг100грамнан кем болмауы керек. Еритін құрғақ зат 5,5%,
ликотиын 4,2мг, pH – 4,2-4,4, қаныттың қышқылға қатынасы7.
Қызанақ жер жүзіне ең көп тараған көкөніс дақылы. Көкөніс дақылдарының
ішінен, жер көлемі мен пайдалануы жағынан қырыққабаттан кейін екінші
орында. Жылыжай мен ашық алаңда өсіреді. Жемісі адам тамағына жаңа піскен,
пісіп келе жатқан жас, өңделмеген күйіде сондай-ақ өңделген түрінде томат
пастасн, томат пюресі, шырын дайындау, маринадтау және түздау үшін
қолданылады.
Тұздау кеңінен таралған әдіс, сүтқышқылы ашу арқылы жүретін процес.
Бұл процес арқылы қызанақ өзінің тағамдық құндылығын, консиетециясын жақсы
сақтайды.
Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады.
Сондықтан тұдалған қызанақ адамның тамақтану рационында негізгі орынды
алады.

2. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

2.1 Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері

Өңлеуге арналған өнімнің сапасына қойылатын талаптар бойынша, оның
сапа көрсеткештері жоғары дәрежеде қалптасуы үшін агротехникалық тәсәлдер
мен талаптарды дұрыс, әрі уақтылы орындаудың маңзы зор. Алғы
Агротехникалық тәсілдердің бастысы топырақ дайындау кеңінен басталады.
Жұмыс күз айларында ( lХ-Х ) алғы дақылды жинап алған соң жүргізіледі. 8-
10см тереңдікте ЛДГ-10 агрегатымен жыртады. Бұл топырақ бұл топрақ
ылғалдылығының булануын тоқтатады. Жыртылған жерге күзде арганикалық
тыңайтқыш 30-40мга, минералды тыңайтқыштар; фосфор, калилы (70-80%) 1,5-
2кг беріледі. Топырақ құнарлығына байлансты ППН-17 агрегатымен 20-30cm
тереңдікте жыртамыз.
Тұқым себер алдында топырақ дайындауды ерте көктемде алған тоқтатудан
бастаймыз, 33CC-1 тырмаларын қолданамыз. Арам шөптерге қарсы треплон
гербициді шашылады. Гербицид шашылғаннан кейін култиватциалау қажет. Бұл
жұмысты тұқым себуге 10-15 күн қалғанда жүргізу керек. Тұқым себуге бір
апта қалғанда танапты 15-20cm тереңдікте терең қопсыту жүмысы жүргізіледі.
(кпг-2-150).
Кларад қоңызына қарсы ДТЭЦ, жемісті пайдалануға 60 күн қалғанда
600грга шашылады.
Н.Г.Шепетковтың (2002) айтуы бойынша, өнімді жинау. Қызанақты толық
піскен жемісінен бастап, қызыл, қызғылт, қоңыр, бурыл, жасыл түсті
жемістерін де жинайды. Еңбек өнімділігін артру үшін жинауға платформаларды
пайдаланады. өзі жұретін ПТ-3,5 тіркемесі, КОН-0,5 контейнер кептіргіш пен
АВН-0,5 контейнер тиегіш машиналар кешені, комбайын қызанақты түптерінен
бөліп жинайды, әрі қарай қол жұмысы арқылы сортталады.
Қызанақтың жасыл жәнесүтті піскендерін жәшік контейнерлерде 10 тәулік,
ал бурыл және қызғыттарын – 7 тәулік сақтауға болады.
С.Ю.Гельфондның (1987) айтуы бойынша, Қызанақ көшетін өсіру. егудің
алдында тұқымды вирусқа қарсы 1% маргансовка ертіндісіне 20 минотқа салады,
сосын таза суға шайып алады. Өскін тез шығу үшін тұқымды дәке қалтаға
салып, дымқыл ағаш үгіндісіне жылы жерде 2-3 күн ұстаймыз. Ал температура
28-29˚C болу керек. Тұқым қне бастағанда оны қалтадн алып сусымалы болғаша
кептіреді.
Қызанақ көшетін 1га жерге отырғызу үшін 120-200 гр тұқым себу керек.
Тұқымды көшет жағдайында ағаш жәшіктерге, арнайы дайындалған топырақтарда
1cм тереңдікке себеміз, үстіне ағаш үгіндісін шашып қоямыз. Тұқым тез өну
үшін топырақ жылылығы 24˚C болу керек. Сепкен күннен соң 13-15 күн өткенде
өскінде 1-2 нағыз жапырақтар пайда болады. осы кезде дайын құмыраларға
көшіру керек. Құмыра көлемі 10x10x10 см болу керек. Сонымен қатар қосымша
жарықтандырамыз. Көшет сапалы болу үшін тазалап, шіріген, өсіруге
жарамайтындарын шығарып тастайды. Ашық алаңға көшетті 50-55 күн аралығында
отырғызамыз.
Өсімдіктердің өсіуі мен дамуы, сондай-ақ олардың өнім көлемі, химиялық
құрамы, тауарлық сапасы және сақталғыштығы жеміс-көкөністерді өсіру
жағдайларына байлансты.
Ұзақ уақыт сақтау мен әр түрлі консервілер дайындау үшін жеміс-
көкөністердің сапасын жоғарлату мәселесін шешіудің негізі – сортты және
агротехниканы дұрыс пайдалану болып табылады. Сондықтан өңдеу үшін:
1) Өңдеуге арналған тұқымның агротехникасын, өсіру жағдайын білу
керек. Сорттың маңызы өнімңің сақталғыштығына, тұқым қуалаушылығына
баилансты. Срттардың қасиеттері толығымен қасиеттері толығымен қалыптасуы
үшін біріншіден олорды дұрыс ғылыми дәлелденген түрде аудандастыру керек.
Тек осы жағдайда ғана экономикалық тиімді болады.
Қызанақ жеңіл, қарашірікке бай және де топырақтың рн бейтарап болатын,
жақсы жылйтын сазды топырақта жақсы өседі. Топырақтың түрі жеміс-көкөністің
сақталғыштығына әсерін тигізеді. Себебі олардың химиялық құрамы, минералдық
құрамы топырақтың жағдайына байлансты болады. фосфоры көп топырақтарда
өсірілген қызанақтың өңдеуге, сақтауға жарамдылығы артады. Себебі фосфор
қызанақ құрамында құрғақ заттрамен қанттар жинауға, олардың механикалық
беріктігін, тығыздығын арттырады. Мұндай қызанақтар тұздауға жарамды
келеді. Ал азоты көп топырақтарда өсірілген қызанақ жемістері үлкейіп,
құрамында су көбейіп, бітімі босаңдайды, тығыздығы төмендейді, мұндай қалып
таматты жинау мен тасымалдау кезінде жемістердің тез зақымдануына себебін
тигізеді.
Жауын-шашынды жылдары қызанақ жемісінде құрғақ заттар, қант,
дәрумендер, пектиінді заттар, ферменттер аз жйналады. Олардың клеткаларының
мөлшері өсіп, клетка қабықшаларының қалыңдығы жұқарады. Сондықтан
жемістердің механикалық беріктілігі, ауруларға төзімділігі нашарлайды.
Қызанақтың сақталғыштығына, сапасына әсер ететін агротехникалық
әдістер; суару, шыңайту, топырақ өңдеу, өсіру, күтіп-баптау жұмыстары.
Қызанақты сумен қалыпты қамтамасыз ету, оның шығымдылығын арттрудын,
жақсартудың басты жолы. Бырақ суару мөлшері төмендеседе, шектен тыс асып
кетседе өнімнің сақталғыштығына, сапасына кері әсерін тигізеді. Қызанақты
жинар алдында мол етіп суару да өнімнің сапасын төмендетеді. Мұндай
қызанақтың құрамында құрғақ зат жиналуы нашар болады. өнім суланып,
беріктігі нашарлап тұздауға, маринадтауға жарамайды. Өйткені механикалық
жарақаттануға бейім келеді. Және өңделген өнімнің сапасы да төмен болады.
Минералды және органикалық заттармен тыңайту қызанақтың өнімділігін
арттрудың негізгі жолы. Бұларды артық мөлшерде пайдаланса, өнім құрамын да
қалып қойып, адам организміне кері әсер етеді. Тыңайтқышты көп мөлшерде
пайдалану өнімнің ірі болып кетуәне, босаңдап, шығындылығының төмендеуіне
әсер етеді. Оның әсерінен өнімнің механикалық беріктігі төмендейді. Мұндай
өнім бүтіндей өңдеуге жарамсыз келеді. Көлемі элементті қызанақтың
тығыздығын, беріктігін арттырады. Шамадан тыс қолданылса, өсімдіктің
калцийді сіңіруін тоқтатады. Ал қызанақ құрамында калций жетіспесе, олардың
физологиялық ауруына шалдығуына себепкер болады.
Өсімдіктердің өнімділігі төмен болса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.