Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Бет

К І Р І С П Е . . .

1. Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу . . .

1. 1 Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы . . .

1. 2 Сорттың бейімделу қабілетінің дәнді дақылдардың

өнімділігі мен сапасын тұрақтандыруда атқаратын рөлі . . .

1. 3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық

ерекшеліктері . . .

1. 4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының

ерекшеліктері . . .

2 Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи-климат жағдайлары . . .

2. 1 Климаттық жағдайы . . .

Тәжірибе танабының топырағы . . .

3 Зерттеудің объектісі, бағдарламасы және әдістемесі . . .

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

4 Арпа сортүлгілерінің топырақ-климаттық жағдайға байланысты шаруашылық-құнды белгілерінің қалыптасуы . . .

4. 1 Арпа сортүлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі,

фотосинтез өнімділігі . . .

4. 2 Арпа сортүлгілерінің тамыр шірігі ауруымен залалдануы . . .

4. 3 Арпа егістігінің танапта орналасу тығыздығына

байланысты арамшөптермен ластануы . . .

4. 4 Өсу ортасы жағдайының өзгеруіне байланысты

арпа сортүлгілерінің өнім құрылымы . . .

5 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында арпа астығын

өндірудің экономикалық тиімділігі . . .

6 Еңбек қорғау . . .

ҚОРТЫНДЫЛАР . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

12 12

26 26 28 33

49 52 59 60

Символдармен терминдердің қысқаша аталуы

ц / га - гектарына центнер

т - тонна

млн/га. - бір гектарға млн. дана дән

Ұрық П-1 - алғашқы жылғы ұрық питомнигі

Ұрық П-2 - екінші жылғы ұрық питомнигі

Р- 1 - бірінші репродукция

P- 2 - екінші репродукция

Репродукция - көбейтілген тұқым ұрпақтары

Рес. Мем. Қ. М - Республикалық мемлекеттік қазыналық мекеме

ТАӨ - тәжірибелі астық өндірушілер

Оңт-Бат. А. Ш. Ғ. Ө. О - Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылым өндірістік

орталығы

Қаз ЕӨШ ҒЗИ - Қазақтың егіншілік және өсімдік шаруашылығы

ғылыми зерттеу институты

БӨШИ - Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы институты

ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы

Министрлігі

H. disticum - хордеум дистикум, екі қатарлы арпа түр тобының

атауы

Н. Vulgare - кәдімгі арпа

КІРІСПЕ

Ауыл шаруашылығының, оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті - халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізетпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және экономикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті сатылатын ауыл шаруашылығы өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісінше шеттен келетін өнімдерді азайта беру болады.

Қазақстанда арпа дақылы шаруашылық маңызы және егістік көлемі жөнінен бидайдан кейінгі екінші орынды алады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның егістік көлемі 1, 8 млн. га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса, 10 пайызы сыра өндірісіне қолданылады. Нарықтық экономикалық қатынасқа байланысты елімізде мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы дамуда. Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні болғандықтан оған сұраныс артуда. Осыған байланысты селекционер-ғалымдардың негізгі мақсаты жемдік қасиеті мен сыралық сапасы жоғары арпаның жаңа сорттарын шығару болып табылады.

Күздік арпаны негізінен мал азықтық және дақыл ретінде өсіреді. Қазақстанның мал шаруашылығы саласын ойдағыдай дамытуда жем-азықтық дақылдар өндірісін арттырудың рөлі зор, өйткені жемазыққа бидай астығын пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Қазақстандағы негізгі жемазықтық дақылдарға арпа мен сұлы жатады. Жемдік астықтар өндірісін арттыру міндеттеріне байланысты және күздік арпа жаздықтармен салысьырған өте өнімді болғандықтан, оның егісін қазіргі өсірілетін аймақтардан да әрі қарай кеңейте түсу көзделуде. Күздік арпа күздік жауыннан басқа, ерте көктемдік жаңбыр ылғалын әлдеқайда толық пайдалануынан, құрғақ оңтүстік-шығыс желдері болмай тұрып ерте пісуінен, сондай-ақ кештеу пісетін жаздық арпанікінен гөрі өте толық салмақты дән беруінен жаздықтарға қарағанда көп өнім береді. Сонымен қатар арпа үй жануарлары мен құстары үшін бағалы концентратталған жем. Дақыл сабаны мен топанының, әсіресе бұқтырып пайдаланатындарының азықтық құндылығы жоғары. Сондай-ақ, арпа қосылған құрама жем ірі қараның қысқы суыққа, ауруға төзімділінін жоғарылатады.

Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнекәсібінің құнды шикізаты қатарына жатқызады. Дәнінің құрамында 13, 4%-ақуыз, 2, 0%-май, 54, 0%-крахмал, 9, 0%-пентазондар, 5, 7%- клечатка және 3, 0% шамасында күл бар. арпаны сыра қайнату өндірісінде үлкен роль атқарады, әсіресе сыра ашытқысын (солод) дайындауға қосқатарлы арпа сорттары өте құнды деп есептелінеді, өйткені олардың дәндері біркелкі, ірі, ақуыздылығы төмен (9-12%), қабықтылығы аз мөлшерде (8-10%) және жоғары өну энергиясымен (95%-дан кем емес) ерекшеленеді. Арпа дәнінен ұн, жарма, кофе және спирт дайындайды. Нанның сапасы бидайдікіне қарағанда нашар болғанымен, асқазаны ауыратын адамдар үшін ол диеталық тағам.

Күздік арпа егісін күзде сеуіп және оны ерте орудан жұмысшы қолдары мен техникалары тиімді пайдаланылады. Одан басқа ерте орылып-жиналатын күздік арпа бірқатар дақылдарға құнды алғы дақыл. Ылғал жеткілікті аудандарда күздік арпадан кейінгі танаптарды аңыздық дақылдар - тары, қарақұмық, судан шөбі және басқа да дақылдар егіп пайдаланған дұрыс.

Күздік арпа - астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл. Шыққан жері - Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б. з. б. 12 - 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған.

Бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты - бес континент елдерінде және бұрынғы КСРО-на енген мемлекеттер бойынша материалдардың нәтижелерін жинақтау үшін, үш жүзден астам экспедиция ұйымдастырды. Осы мекеме ұжымдарының еңбегінің арқасында шетелдердің көптеген ғылыми мекемелерімен сортүлгілерін алмастыру кеңінен жүргізілді. Н. И. Вавиловтың басшылығымен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институтының ғалымдары ұжымының көпжылдық жұмысы нәтижесінде көптеген жаңа сорттар ашылды. Атап айтақ, арпа, күздік зығыр, нұттың үлкен түр бөлегі, қуаңшылыққа берілмейтін қауынның өзгеше түрлері Кіші Азиядан табылған. Азияның ілгері жағындағы елдерде күздік арпаның қылтанақты түрі, сондай-ақ жығылмайтын, ақұнтақ ауруына төзімді қылтықсыз түр бөлегі ашылған. Арменияда тозаңды қаракүйеге бой бермейтін арпаның түрі алынған, оның селекциялық құндылығы жоғары, қуаңшылыққа және ыстыққа төзімді арпаның түрлері Орта Азиядан алынады. Қытайда сабағы мықты, көп асақтары бар бидай және сабағы қысқа, жығылуға бой бермейтін көп қатарлы арпаның көптеген түрлері табылған. Қытай арпасының көптеген түрлері тез пісетіндігімен, дән толысуымен шапшаңдығымен ерекшеленеді. Оларды АҚШ селекционерлері кеңінен пайдалануда. Міне, қазіргі уақытқа шейін өз жалғасын тауып қана қоймай астық дақылдар селекциясында мемлекеттер арасындағы «материал» алмастыру үрдісінің өзіндік үлесі жоғары.

Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа жүз жылдықта еліміздің тұрақтылығы мен қауіпсіздігі» атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлық-өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мен өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазақстан халқын қоректік өнімдермен және еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Осы бағдарлама аясында республикамыздың селекционер-ғалымдарының арпа селекциясында еңбектері өз жалғасын табуда.

Арпа астығы халықаралық саудада да сұранысқа ие. Қазақстанның арпа экспорттың 70%-дан астамы ТМД елдеріне шығарылады, оның ішінде негізгі және дәстүрлі сатып алушы ел қатарына Ресей жатады. Алыс шетелдерден арпаның барынша үлкен көлемі Сауд Арабиясы мен Иранға сатылады. Алайда Қазақстандық арпаның ТМД елдері арасындағы бәсекелестік қабілеті әзірше төмен.

Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке жеткен кезеңде ауыл шаруашылығы өндірісі айтарлықтай дағдарысқа ұшырағаны баршамызға аян. Әсіресе, жекешелендіру кезінде аймақтық және экономикалық жағдайларына байланысты арнайы мамандандырылған шаруашылықтардың мезгілсіз таратылып, кішігірім ауыл шаруашылығы құрылымдарына айналуы жылдар бойы қалыптасқан материалдық-техникалық базаның құлдырап, егіс құрылымындағы дақылдардың үлес салмағы мен ауыспалы егістердің бұзылуына себебші болды. Осындай келеңсіз құбылыстардың салдарынан көптеген дақылдардың егіс көлемі амалсыз қысқарып, өнімділігі әлдеқайда төмендеп кетті.

Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге және акционерлік қоғамдарға қайтадан бірігуі ауыл шаруашылығы өндірісінің қайтадан жанданып, тұрақтану кезеңіне біршама тезірек өтуіне мүмкіндік жасады. Оның үстіне кейінгі жылдардың арнайы ауылға арналуы - мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығына көрсетіліп отырған нақты қолдауы мен тікелей көмегінің айғағы. Нәтижесінде осыдан 8-10 жыл бұрын жағдайы сын көтермейтін ауыл шаруашылығының барлық салалары қазіргі уақытта қайта жаңарып, жан-жақты даму үстінде.

Еліміздің оңтүстік - шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта орналасқан егіншілік аудандарының астық өндірудегі мүмкіндіктері айтарлықтай жоғары. Әйтсе де агротехниканың жетімсіз зерттелуінен аймақтағы арпа өнімі бірталай тұрақсыздыққа ұшыраған және қазіргі талап деңгейіне сәйкес келмейді. Сөз етіп отырған дақылдың өнім құрылымын былай қойғанда, күздік арпаның, әсіресе аудандастырылған Береке 54 және сол тектес сорттардың өнімділігі мен оның жекелеген көрсеткіштеріне кешенді ықпал ететін агротехникалық әдістердің (алғы дақыл, қоректену аясы және тұқым себу мөлшері) жиынтық әсері жөнінде де ғылыми деректер жоқтың қасы.

Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ - климат жағдайлары мен аудандастырылған сорттардың биологиялық ерекшеліктерін естен шығармай дүниежүзілік генқорынан алынған күздік арпа сортүлгілерін өсірумен қатар Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында зерттеулердің қажеттігі туындап, осы еңбектің негізгі мазмұнын сипаттайтын басты арқауға айналды.

Дүниежүзі мемлекеттері және Қазақстан Республикасы үшін күздік дақылдардың маңызы зор, өйткені олар тек азық-түлік, мал азықтық дақыл ғана емес, өндірісте кеңінен пайдаланылатын шикізат. Соңғы кезде олардың өнеркәсіпте кеңінен пайдалану аясы биологиялық отын алу тарапына кеңейді. Арпа егісін күзде егіп және оны ерте орудан жұмысшы қолдары мен техникалары тиімді пайдаланылады. Одан басқа ерте орылып-жиналатын күздік арпа бірқатар дақылдарға кұнды алғы дақыл.

Жемдік астықтар өндірісін арттыру міндеттеріне байланысты күздік арпа жаздықтармен салыстырғанда өте өнімді болғандыктан, оның егісін қазіргі өсірілетін аймақтардан да әрі қарай кеңейте түсу көзделуде. Күздік арпа күздік жауыннан басқа, ерте көктемдік жаңбыр ылғалын әлдеқайда толық пайдалануынан, құрғақ онтүстік-шығыс желдері болмай тұрып ерте пісуінен, сондай-ақ кештеу пісетін жаздық арпанікінен гөрі өте толық салмақты дән беруінен жаздықтарға қарағанда көп өнім береді.

Диплом жұмысы 61 бетке жазылды, кесте саны-15, 3 сурет, қолданылған

әдебиеттер саны-26.

Зерттеу нысаны. Дүниежүзілік генқорынан алынған күздік арпа сортүлгілерінің өнім түзу ерекшеліктерін зерттеу.

Жұмыстың мақсаты. Тәлімі жерге орналастырылған арпа сортүлгілерінен селекция үдерісінде қолдануға бастапқы материал таңдау және Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағының топырақ-климаттық жағдайына бейімделген сортүлгілерін селекциялық-құнды белгілері бойынша таңдап алу.

Жұмыс тәсілі. Далалық тәжірибе жүргізу және зертханалық жолменарпа сортүлгілерін бағалау.

Жұмыс нәтижелері. Тәлімі жердегі арпа сортүлгілерінен бастапқы материал ретінде қолдануға болатын үлгілер бағаланып алынды, А-445 сортүлгісі сортсынақ жүйесіне ұсынылды.

1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу

Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы

Арпа - кең таралған және кең ауқымды қолданысымен ерекшеленетін әмбебап мәдени дақыл. Арпаның әртүрлі салада жармалық, азық-түліктік мақсатта, сонымен қатар сыра өнеркәсібінде таптырмас шикізат көзі ретінде қолданылуы оның Қазақстан Республикасының астық өндірісінде маңызды рөл атқарады.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы күздік арпа бойынша селекциялық жұмыстардың басталуы А. К. Гольбек және А. А. Орлова есімдерімен тығыз байланысты. 1923 жылдан тәлімі аймаққа арналған ауыл шаруашылық дақылдарының селекциясы Красноводопад тәжірибе егісінде басталды. Орта Азия мемлекеттері мен Қазақстанның оңтүстік аймағының табиғат жағдайымен «тәлімі» аймақтарды үш басты типке бөлді[1] .

Біріншісі - ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жер, ақшыл сұр топырағымен және орташа жылдық жауын-шашын мөлшері - 254 мм, оның ішінде күзде - 37 мм, қыста - 91 мм, көктемде - 108 мм және жаз мезгілінде -18 мм көрсеткіштерімен ерекшеленеді.

Тәлімі жердің екінші типі - ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген, ақшыл-қоңыр әлсіз сілтілі топырағымен және орташа жылдық жауын-шашын мөлшері - 401мм, оның ішінде күзде - 68 мм, қыста - 154 мм, көктемде - 165 мм және жаз мезгілінде - 14 мм көрсеткіштерімен ерекшеленеді.

Тәлімі жердің үшінші типі -ылғалмен қамтамасыз етілген, ақшыл қызғылт топырағымен және орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 483 мм, оның ішінде күзде - 102 мм, қыста - 151 мм, көктемде - 178 мм және жаз мезгілінде - 52 мм көрсеткіштерімен ерекшеленеді.

Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердің негізгі ерекшелігі жауын-шашынның жыл мезгілдеріне байланысты түсуімен ерекшеленеді. Мамыр айынан бастап қазан айының аяғы аралығында олардың 10, 5-14, 5% түседі, яғни өсімдіктердің вегетация кезеңінде тиімді жауын-шашын мөлшері түспейді.

Бұл аймақтарда тұрақты астық өнімін алу үшін ылғалдың жиналу және сақталу жолдарын тауып немесе бар ылғалды ұтымды пайдаланатын және ыстық желдің әсеріне төтеп бере алатын сорттарды шығару міндеті анықталды.

Селекциялық жұмысы бастаған уақытта жаңа сорт шығарудың 2 әдісі болды: қолданыстағы популяцияны сұрыптау - аналитикалық селекция және будандастыру - синтездік селекция. Селекциялық жұмысын арпаның коллекциясы негізінде жүргізді. Оларға бастапқы селекциялық материал ретінде Орта Азияда экспедиция жүргізген уақытында жинақтаған коллекциясынан және жергілікті сорт-популяцияларынан алынған үлгілер болатын. Оларды зерттеу барысында жергілікті тәлімі егістік жағдайларына жергілікті популяциялық сорттар бейім келетіндігі анықталды. Бірақ, олар селекциялық құнды белгілері бойынша біркелкі болмады. Екінші жағынан бұл жағдай сұрыптауға шексіз мүмкіндіктер жасады. Өз жұмысында аналитикалық селекция әдісін қолданған селекционердің жетістігі бастапқы материалды дұрыс таңдауымен, кейінгі жұмыстар үшін тұқым қуалайтын жақсы қасиеттерге ие өсімдіктерді ептілікпен таңдай алумен және олардың ұрпағына дұрыс және жан-жақты баға беруімен ерекшеленді.

Әрбір өсімдікті мұқият таңдап және талдап алды, және олардың ұрпақтары тәлімі жердің барлық аймақтарында сыналды. Бұл оған жаңа сорттарды бағалауды тездетуге, құнды үлгілерін сұрыптап алуға мүмкіндік берді. Осылайша жаңа тезпісетін, өнімділігі жоғары, ірі дәнді сорт - Прекоциус 143 сорты пайда болды, бұл сорттың егіс көлемі 1940- жылдары КСРО-да 1, 5 млн гектарға жетті.

1955 жылдан 1968 жылдар аралығында қалыптастырылған селекциялық материалды зерттеумен астық дақылдары селекциясы бөлімінің аға ғылыми қызметкері Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында айналысты.

Будандастыру әдісінің айтарлықтай нәтижиеге жетуі Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында 1969 жылдан басталды деуге болады. 1969 жылдан осы селекциялық тәжірибе станциясында күздік арпа селекция жұмыстары жүргізіле бастады. Қазақстанның оңтүстік аймағы жағдайында арпаның жылдам масақтануы және аналық гүлдің тозаңды ұрықтануға қабылдауға дайындығы аталықты тозаңдарынан айырғаннан кейін 2-3 күннен соң байқалады, оған қоса арпаның будан ұрықтарының түйнектенуі өте жоғары болады (84%) .

Сұрыптау мен өнімділіктің сандық көрсеткіштері негізінде зерттей отырып түрлі агроэкотипке сәйкес әртүрлі биологиялық типтегі арпаның Шолпан, Бәйшешек, Южно-Казахстанская 43, Береке 54 сорттары жасалып шығарылды және аудандастырылды.

1992 жылдан бастап сыра қайнататын арпамен селекциялық жұмыстар бастау алды. Қазіргі уақытта Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында күздік арпаның өнімділігі жоғары Бастау сорты шығарылып Мемлекеттік сортсынауға тапсырылды.

Қазақ Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да арпа селекциясы 1935 жылдан басталды. Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-ның дүниежүзілік коллекциясынан және жергілікті үлгілерден көптеген арпаның сортүлгілері жинақталған. ҚазЕҒЗИ-дың арпа селекцисы бойынша алдағы уақыттағы жұмыстарында пайдаланатын бастапқы материалдың негізгі көзі. Арпаның селекциялық жұмыстарымен қатар ҚазЕӨШҒЗИ -да Алматы облысы жарғдайына сәйкес арпаның жаңа сорттарын шығару жұмыстары 1934 жылдан Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да жүргізілді.

Арпа селекциясының әдістемелік және теориялық мәселелері әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінің аспиранттарының күшімен жасалынды. Осылайша, 1950-1955 жж. арпаның аталық ұрықсыздандырылған масақтарын еркін және жасанды тозандандыру арқылы будандастыруды қолданып дән байлануын 80%-ға дейін қамтамасыз ете алатын әдістеме жасап шығарылды. 1962-1965 жж. Алматы облысы жағдайы үшін арпаның анағұрлым бейімделген биологиялық типтерін анықталды. 1963-1967 жж. зертханалық жағдайда тозаңдарды өндіру әдістемесін жасап шығарды, аналық гаметоциттің өмір сүру ұзақтығын, қосымша жарықтандырудың өсімдіктің дамуына әсерін зерттелген.

Жаздық арпа селекциясы бойынша дербес топ Қазақ Егіншілік ҒЗИ-да алғаш 1965 жылы бидай селекциясы бөлімінің құрамында құрылды. 1965 жылдан 1980 жылдар аралығында жаздық арпаның түрлі жағдайларда буданды популяциясының және сұрыптарының бәсекелестік қабілеттіктерін және диалельді будандастыру әдісімен сандық белгілерінің тұқым қуалау ерекшеліктерін зерттелді. Осы жылдар аралығында топ Зилийский, Іле, Қараой, Жалаңаш дәнді 1278 жаңа сорттарын шығарып, Мемлекеттік сортсынаққа берді, бірақ олар өнімділігі бойынша аудандастырылған сорттармен салыстырғанда айқын басымдықтары байқалмағаннан кейін, кейінгі сынаудан алынып тасталды.

1982 жылдан бастап ҚазЕҒЗИ арпаны селекциясы тобы б. ғ. к Б. С. Сариевтің жетекшілігімен дербес бөлім болып қайта құрылды.

Штаттың ұлғаюымен, аспиранттар қабылдаудан кейін селекциялық жұмыстың көлемі үш есеге көбейген, экологиялық нүктелердің саны артқан, олар Семей, Орал тәжірибе стансалары және Красноводопад мемлекеттік селекция стансиялары. 1982-1993 жылдарды аралығында арпа селекциясын теориялық тұрғыдан негіздеу мақсатында Шығыс селекция орталығының аясында «Арпа» кешенді бағдарлама жасалынды. Бұл бағдарламада Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағына бейімделген арпа сорттарын шығару селекциясының мәселелерін шешудің теориялық және тәжірибелік жолдары анықталды. Арпаның өнімділігіне, ыстыққа, құрғақшылыққа төзімділігіне, сапасына әсер ететін сандық белгілері селекциялық-генетикалық зерттеуден өтті. Гордеин бойынша арпаның морфологиялық белгілерін маркерлеу үшін дақыл сорттарының биотиптік құрамы зерттелді. Өсімдікті күйзелістік жағдайларда өсіру кезіндегі дәннің ақуыздылығын бағалаудың тәсілі жасалды.

Арпаның құрғақшылыққа төзімділігіне селекция жүргізу мәселесі бұл бағыттағы зерттеулердің ең маңыздылардың бірі. Осыған байланысты жаздық арпаның түрлі генотиптерінің өскіндерінен күйзелістік жағдайда бос пролин және триптофан концентрациясының, изопероксидаздар белсенділігінің өзгергіштігін анықтауға бағытталған зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде температуралық фактордың өсімдікке әсер етуі бос пролиннің де, бос триптофанның да концентрациясының жоғарылауына алып келетіндігі және біріншісі екіншісінен 2 есе асып түсетіндігі анықталды, . Сондықтан арпа генотипінің ыстыққа және құрғақшылыққа төзімділігін бағалау үшін бұл бағыттағы зерттеулерде бос пролиннің мөлшеріне көңіл аудару қажет деген тұжырымға келді. Изопераксидаздардың белсенділігі бойынша арпаның ыстыққа және құрғақшылыққа төзімділігін анықтауға болатындығы туралы сенімді деңгейде деректер алынбады.

Осы жылдары селекцияға бастапқы материалдар алу үшін биотехнология әдістері кеңінен қолданылды. ҚазЕҒЗИ ғалымдары арпа сортүлгілерінің каллус құру, регенерациялық мүмкіндіктерін, келешегі бар арпа сортүлгілерінің сомаклондық линияларының селекциялық құндылықтары, генотип пен қоректік ортаның арпа андрогенезіне әсері зерттелді. Зертханалық жағдайда арпаның құрғақшылыққа төзімділігін диагностикалау тәсілі және арпаның құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың орамалық әдісі жасалды.

Жоғарыда айтылған зерттеулердің негізінде 1982-1993 жылдардың аралығында жемшөптік, сыра кайнату бағыттарындағы арпаның селекция үдерісі барысында қолдануға ұсынылған үлгілер топтары жасалды, бұл үлгілер топтарын қолданудың негізінде 1500-ден аса будандық формалар алынды, селекциялық үдерісте келешегі бар жеке дара өсімдіктер мен линиялардың үлкен көлемі зерттелді. Осындай кешенді жұмыстардың арқасында алты сорт (Гаухар, Шалқар, Сәуле, Жұлдыз, Әсем, Асыл) мемлекеттік сортсынаққа берілді. Олардың ішінен 1991 жылы шығарылған Сәуле және 1993 жылы шығарылған Жұлдыз сорттары Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетікстіктердің Мемлекеттік тізіліміне енгізілді. 1986-1989 жылдар аралығында арпаның сандық белгілерінің экологиялық жағдайларға байланысты тұқым қуалаушылығының өзгергіштігін зерттеп тәжірибелік селекцияның алға қойған мақсатын орындауға қажет келешегі бар будандық популяциялар алды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.