Негізгі химиялық топтар
КІРІСПЕ
Дүние жүзі бойынша адам саны жыл сайын өсіп келеді. Яғни үшінші мыңжылдықта, 2050 жылы адамзат баласының саны 9,2 миллиардқа жетеді деген болжам бар. Бұл планетамызды тамақпен қамтамасыз ету қажеттілігін тудырады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік қоры мекемесінің мәліметтері бойынша, дүниежүзілік барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін зиянкестер, аурулар және арамшөптер 35%, төмендетеді. Сондықтан, ауыл шаруашылық өнім өндірушілері жыл сайын аталған зиянды организмдерге қарсы қорғау шараларын жүргізеді. Осыған орай қазіргі кезде ауыл шауруашылық дақылдарын қорғаудың негізгі жолы - химиялық тәсіл болып табылады.
Өсімдіктерді қорғау үшін қолданылатын химиялық әдіс - экономикалық тиімділігімен, жан - жақтылығымен, өнімділігімен жетекші орын алады. Химиялық заттар ауылшаруашылық дақылдарының өнімін сақтауға, сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты кейінгі онжылдықта өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттарды шығару мен оларды қолдану тез қарқынмен дамуда. Мысалы, АҚШ-та 20 мыңнан аса препарат (675 әсер етуші заттар негізінде) тіркелген, олардың 470-і ауылшарушылығында қолданылады, ал Ресейде 633 препарат (194 әсер етуші заттар негізінде) тіркелген .2003-2012 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының территориясында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің тізімі 249 атаудан тұрады.
Бірақ, пестицидтер химиялық заттар болғандықтан, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаға, яғни адамзатқа, жануарлар мен өсімдік организмдеріне қауіпті. Өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттар тамақ өнімдерінің сыртқы пішіні, дәм сапасын, зат алмасу үрдүстерін өзгертеді. Пестицидтерді қарқынды пайдалану, олардың кіші және үлкен биологиялық айналымдарға қатысуы арқылы бүкіл биосфераға да әсерін тигізеді. Мұндай үрдістер, негізінен қоладанылған пестицидтердің өсімдік пен топырақта ыдырау жылдамдығына байланысты болып келеді. Көбінесе, топырақ бетіне түскен немесе топыраққа сіңген улы заттар, жаңбыр және ирригациялық сулар арқылы өзендерді, су қоймаларын тіпті су бассейндерін ластап, теңіз бен мұхиттардан табылып жатады. Осыған байланысты қоршаған ортаны пестицидтерден қорғау - негізгі мәселелердің бірі болуда.
Бұл жұмыста көкөніс дақылдарына қолданатын заманауи пестицидтердің өнімге және топыраққа әсері зерттелді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Пестицидтерді қолдануда жағымсыз салдарын болдырмау мақсатында, оның қоршаған ортадағы және мал азығы, егін алқаптарындағы өнімнің, азық түлік құрамындағы уыттылық мөлшерін бақылау ең негізгі рөльдің бірі. Қазіргі уақыттта егіншілік алқаптарын дамыған аудандарда топырақтың пестицидтермен және қалдық мөлшерімен ластану толықтай зерітттелмеген.Сондықтан, ауылшарушылық өнімдегі, көкөніс дақылдары және топырақтағы, пестицидтердің таралу динамикасын, қалдық мөлшерін зерттеу, және олардың төмендету жолдарын қарастыру негізгі мәселе ретінде қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Көкөніс дақылдарындағы және топырағындағы, жапырағындағы пестицид қалдықтарын және таралу динамикасын зерттей отырып, көкөніс дақылдарына қолданылған пестицидтердің әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Көкөніс дақылдарындағы және топырақтағы пестицидтердің таралу динамикасын зерттеу;
2. Көкөніс дақылдарындағы және топырақтағы пестицидтердің қалдық мөлшерін зерттеу;
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИТКЕ ШОЛУ
1.1 Пестицидтерге жалпы сипаттама
Планетамызда жылдан-жылға көбейіп жатқан халықты азық - түлікпен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық дақылдарының дәстүрлік әдісімен, индустриалды технологияны орнату мәселесімен байланысты. Сондықтан дүниежүзілік тәрбие үздіксіз өсіп келе жатқан жер шары халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету өсімдіктерді зиянкестерден қорғау шараларына тікелей байланысты екендігін көрсетіп отыр. Осы технологияның бірден - бір бөлігі пестицидтерді қолдану көмегімен жоғары өнім алу. Сондықтан, пестицидтерді прогрессивті әдіс - тәсілдермен тиімді және қауіпсіз қолдану зиянды организмдердің көбеюін төмендетеді [1].
Қазіргі таңда агроөндірістік кешеннің негізгі бағыттарының бірі - елімізді ауыл шаруашылық шикізаттары және өнімдерімен тұрақты қамтамасыз ету. БҰҰ тамақ және ауылшаруашылық ұйымының санағы бойынша жыл сайын зиянды ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 пайызын төмендетеді. Оның ішінде топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды сіңіретін, күн көзінен көлеңкелейтін, улы тұқымдарымен ластайтын арам шөптердің үлесі мол. Ауылшаруашылық өнімдерінде таралған ауру қоздырғыштары (қара күйе, тат, ақ ұнтақ, таз қотыр, жалған ақ ұнтақ, фитофтороз және т.б.) дәнді залалдап, микотоксиндер (афлатоксиндер, охратоксиндер) түзеді. Талдау бойынша микотоксиндер жоғары улы заттарға (ЛД50 1,6-30 мгкг) жатады. Аурулардың эпифитотиялық таралу жағдайында ауылшаруашылық дақылдары өнімін түгелдей жояды. Жәндіктер, кенелер тез көбейіп, мысалы колорад қоңызы бір мезгілде 3 рет генерацияланып, 30 млн. дана, ал қандала одан да көп жұмыртқа салады. Қазақстанда 2000 жылы жәндіктердің ішінде шегірткенің кең көлемде таралып, егістіктер мен шабындық-тарға орасан зиян келтіргені белгілі.
Ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтеріне қарағанда, 2008 жылы 10,8 млн. га егіс гербицидпен бапталған екен, бұл көрсеткіш 1997 жылмен салыстырғанда 2,7 есе жоғары. XX ғасыр аяғында Республика территориясында шикізат материалдары мен тағамдарда өсімдіктерді зиянкестерден қорғауға пайдаланатын химиялық заттар 20-30% жеткен. 1999 жылы шайдың сынамаларына (пробаларына) талдау жасалып, құрамында хлор бар пестицидтердің шекті рауалы концентрациясынан (ШРК) 40% артық болғандығы анықталған. Бұл жай Алматы қаласында, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан, Алматы, Қызылорда және Жамбыл облыстарында байқалған. Сонымен қатар, 1999 жылы Республикалық санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитетінің токсикология бөлімі шайдың сынамаларына талдау жасағанда олардың 45% - да пестицидтердің бар екендігі, соның ішінде 10% дикофол пестицидінің ШРК (0,01 мгкг ) артық екендігі анықталған. 1998 жылы Алматы облысы бойынша шикі және піскен тағамдардың 0,41% - да пестицидтердің қалдығы анықталып, ШРК- 0,41% - ға және 0,16% - ға көп болған. 1999 жылы бұл көрсеткіштер 0,3% артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы жыл сайын дүние жүзінде пестицидтерді пайдаланудың салдарынан 500 000 - нан 2 миллионға жуық адам уланып, олардың 10 - 40 мыңы өліп кеткен жағдайлар болғанын айтады [2].
Мамандардың есебі бойынша жыл сайын топыраққа 500 млн тоннадан аса минералды тыңайтқыштар мен 3 млн тоннаға жуық пестицидтер себіледі [3].
Кейінгі 100 жыл көлемінде химиялық өсімдік қорғау заттары өсімдік ауруларын қоздырушыларына, бунақденелер мен қойма зиянкестеріне қарсы күресте шешуші рөл атқаруда. Өсімдік қорғау мамандарының мұндай жолға баруы да түсінікті жай, себебі осы зиянкестер кесірінен егін-орақтың 23,9 - 46,4% аралығында түсімін жоғалтатын көрінеді. ФАО-ның есептеуінше, жыл сайынғы әлемдік ауылшаруашылық саласы егістік зиянкестерінен 75 млрд доллорға жуық шығынғы батады екен. Осыған байланысты да, бүкіл әлемде жыл сайынғы пестицид өндірісі ұлғайып отыр. Жер шарындағы барлық өндірілген пестицидтердің 33% - ын АҚШ пен Канада, 25% - ын Батыс Европа елдері, Оңтүстік Шығыс Азия елдері 25% - ын, Шығыс Европа елдері ( Ресейді қосқанда ) 10%, Латын Америка елдері 9 %, Австралия мен Жаңа Зеландия 1% - ын тұтынады. Италияда пестицидті өнімдерді 1 га егін алқабында 21 кг, Жапонияда 16, Батыс Европа елдерінде орташа алғанда 2 - 3 , ТМД елдерінде 0,6 - 13,2 аралығында, ал әлемде орташа есеппен 0,3 - 0,4 кг га себіледі [4].
Пестицидтердің түрі өте көп. Оларға мына препараттар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданатын гербициттер, бунақденелілерге инсектицидтер, саңырауқұлақтарға фунгицидтер, кенелерге акарацидтер, балдырларға альгицидтер және т.б. жатады.
Пестицидтерге сонымен қатар ағзалардың физиологиялық функцияларын өзгертетін немесе олардың жекелеген мүшелеріне әсер ететін заттар да жатады. Дефолианттар - өсімдіктердің жапырағын түсіретін, дефлоранттар - өсімдіктердің гүлдерін жою үшін, реплент - жануарларды қорқыту үшін, аттараканттар - жануарларды өздеріне тарту үшін, фумиганттар - дезинфекция мақсатында ауыл шаруашылық танаптары немесе ғимараттарды түтіндету үшін қолданылады [5].
Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кеткен. Бір жағынан, пестицидтерді қолдана отырып, дәнді - дақылдардың өнімділігінің тиімділігін және сапасын арттыруға болады, ал екінші жағынан, пестицидтерді қолдану ауыл шарушылығының өнімдерінің, судың, ауаның және топырақтың ластануына әкеледі. Сонымен қатар, мал азығы үшін қолданылатын жем де пестицидтер арқылы ластану мүмкін, ал бұл өз кезегінде, адамдарға да зиянын тигізуі мүмкін. Соңғы жылдары азық - жемнің құрамындағы қалдық пестицидтердің тұтынушыларға тигізетін зиянына аса назар аударылуда [6, 7].
Тұрақты ластағыштардың ең негізгі түріне пестицидтерді жатқызады. Пестицидтер өзінің химиялық табиғатымен физиологиялық белсенді заттар болып табылады. Және тұрақты ластағыштардың ең негізгі түріне пестицидтерді жатқызғандықтан, оларды агроценозда қолданғанда жыртылған жердің топырағымен ағынды суларды ластайды. Осыған байланысты пестицидтерді тәжірибеде қолдану негізінде қатаң экологиялық тәртіп орнату маңызды мәелелердің бірі болуда [8].
Қоршаған ортаның ластану факторларының арасынан адамдар мен жануарларға ерекше қауіпті пестицидтер туғызады, олар биологиялық жоғары белсенді химиялық заттардың жалғыз класы болып саналады. Әрине, әр нәрсенің пайдалы да және зиянды жағы болғандықтан, пестицидтерді шектен тыс пайдалану зияндылығын әкеледі. Пестицидтерді кеңінен қолдану қоршаған ортаға біріншіден, агроценоз немесе фитоценозда зиянды ағзалармен қатар пайдалы жәндіктер, аң мен құстар, өсімдік мүшелерінде және топырақта неше түрлі микроағзалар, дөңгелек құрттарға, сонымен қатар өсімдіктерден басталып, қоршаған ортаның ауасы мен қатар, топырақ пен суға шайылып, жан-жануар мен адамға тікелей әсер етеді.
Басқа химиялық заттармен салыстырғанда ортаны ластауы мүмкін пестицидтер төмендегідей сипатқа ие:
1) олардың биосферадағы циркуляциясының қайта қалпына келмеуі (авиация мен жер беті аппаратураларының көмегімен қолданғанда пестицид қоршаған орта объектісіне бірден түсіп, онда толығымен ыдырағанша болады).
2) табиғат пен адам үшін потенциалдық қауіп туғызатын белгілеу бойынша препараттардың биологиялық белсенділігі;
3) қорғайтын шаралардың жоғары тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында қолданатын шығын мөлшерінің азаюының мүмкін еместігі;
4) препараттардың шаруашылықтың әртүрлі салаларында қолданылуымен, қоршаған ортадағы айналымымен және азық-түлiк өнiмдерiнде қалдықтардың болуымен байланысты көп мөлшердегі адамдардың пестицидтермен жанасуы;
5) табиғи шарттарда препараттардың тұрақтылығы және азық-түлік тізбегі бойынша берілуі;
6) биологиялық белсенді деңгейге жеткенше төмен концентрациялы препараттарға қатысты ағзаларда пестицидтердің жиналуы [1].
Көптеген мақалаларда көрсетілген зерттеулер бойынша, өсімдіктерде, жануарларда, топырақта және суда, танаптарда, ормандарда қолданылған пестицидтер топырақтардан табылған. Сонымен қатар В.П.Венгорек [9] зерттеулері бойынша, ДДТ препараттары топырақта 7 жылға жуық сақталған және хлорлы көмірсутектер жауынқұрттарда көбірек сақталған .Демек, бұл қосылыстар жауынқұрттар денесінде көбірек жиналады. Фосфорорганикалық пестицидтер қазіргі таңда кеңінен қолданылса да адам өмірі мен жануарларға қауіпті. Бұл препараттар сыртқы ортада, яғни топырақта тез ыдырайды, бірақ кейбір зерттеушілердің пайымдауынша ұзақ сақталатыны белгілі болған.
Пестицидтердің негізгі тобының ішінде хлорорганикалық қосылыстар (п, п-ДДТ, БХК, хлордан, гептахлор, альдрин, дильдрин және эндрин) өзінің тұрақтылығы арасында қауіпті саналады. Бұл пестицидтер сүтте, етте және балықта жиналады [10,11]. Осылайша адам ағзасына түсіп, денсаулығына кері әсер етеді.Бұл қоспаларды қолдануға көптеген елдерде тиым салынғандықтан, концентрациясы азайды, алайда бұрынғыша топырақ, су және тағам құрамынан табылуды. Ал, хлорорганикалық инсектицидтерді қолданудың қауіптілігін, ғалымдар жануарлардың және адамдардың майлы ұлпаларында осы заттардың қалдықтарын табу кезінде мойындаған. 1970 жылы жарияланған, бір ғана зерттеуге келсемін, яғни Нью-Дели (Индия) қаласының тұрғындарының май ұлпаларында инсектицидтердің жоғарғы құрамы анықталды (26 мыңнан бір бөлігі). Хлорорганикалық қосылыстардың қалдықтары денсаулыққа кері әсерін тигізе отырып (қатерлі ісіктің дамуы) қоршаған ортада көп жылдар бойы сақталады.
Ал, А.О Сағитов пен Ө.С. Нұржановтың [12] зерттеулері бойынша, Қазақстанның оңтүстік шығысында шегіртке зиянкестеріне қарсы фосфорорганикалық дурсбан, адонис препараттары қолданылып, өсімдік пен топырақта 4 айға жуық сақталған. Демек, бұл препараттардың қоршаған ортаға тигізер әсері көп. Химиялық препараттардың топырақта, жайылымдық шөпте баяу ыдырауы мал шаруашылықтарының өнімдеріндерінде улы заттардың жиналуына әкеледі. Егер шегіркелердің жаппай көбейген 1999-2000 жылдары республика бойынша пестицидтер 8,1 млн.га жерге қолданылған болса, соның ішінде жоғарыда көрсетілген дурсбан және адонис препараттарының қоршаған ортаға қаншама экологиялық зиян келтіргенін байқауға болады.
Карбонатты пестицидтер (СBS) зиянкесті шыбын-шіркейлерді жою мaқсатында кең қолданылады. Олардың кейбірі канцерогенді және мутагенді болу қаупі бар. Cинтетикалық пиретроидті пестицидтер ( я PYR ) полярлы емес және сүтқоректілер үшін аз токсинді, сонымен қатар, экологиялық тұрақтылығы аз мерзімді болып келеді. (Триазиндер(TRZs)) ауыл шаруашылығында көп қолданылатын пестицидтердің бірі болып келеді. Олардың көбісі симм-триазинаның (1, 3, 5 - триазина ) қолданылады, бірақ кейбіреуі 1, 2, 4 - триазин (СЕС, 2006) негізделген. Бұл гербицидтер рак тудыратын, туа біткен кемістіктер, гормон қызметінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан, бұл гербицидтерге ITED бойынша бірнеше мемлекеттер тиым салынған болатын [13, 14].
Исектицидтер мен фунгицидтерді қолданғанда 97-99%, гербицидтердің 60-95%-ға жуғы барлық талаптар мен ережелер сақталған күйдің өзінде аталған нысанға түспей топырақты, ауаны, су қоймаларын ластап отырады. Отандық және шетелдік әдебиет көздерінде пестицидтердің жекелей компоненттер түрінде сыртқы ортада кездесетіні жайлы толық ақпарат көздері кездеседі. Пестицидтердің қоршаған орта мен тағамдық тізбек арқылы миграциялауы, адам мен жануарлар ағзасында препарат қалдықтарының жиналуына себепкер болады [15].
Жемістер мен көкөністердегі пестицид қалдықтарының сақталуы адам ағзасына тікелей әсер ету жолдарының бірі болып табылады, сондықтан да хлорорганикалық пестицидтерді өте тұрақты исектицидтер болғандықтан, көп түрлерін пайдалануға тйым салынған, себебі олардың қалдықтары қоршаған орта мен тағамдық өнімдерді ластаушы заттар ретінде әлі де кездеседі.
Сондықтан қазіргі кезде пестицидтермен күрес барлық дамыған және дамушы елдерде азық-түлік қауіпсіздігі саласында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
1.2 Пестицидтер және олардың түрлері
Пестицидтер (латынның pestis-жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін деген сөздерінен шыққан - өсімдік зиянкестері мен ауруларына, арамшөптерге, мақта, жүн, теріден жасалған бұйым зиянкестеріне, жануарлар эктопаразиттеріне, адаммен жануарларға ауру тудыратын организмдерге қарсы қолданылатын химиялық қосылыстар. Бұл қосылыстардың барлығы ксенобиотиктер, яғни тірі ағзалар мен тұтас алғандағы биосфера үшін бөгде заттар болып табылады. Пестицидтердің әрекет ететін заты - оның биологиялық тұрақты бөлігі зиянды организмге ғана әсер етіп қоймай, өсімдіктің өсуіне, дамуына тікелей әсер етеді [2].
Қазіргі кезде пестицидтерді қолдануына байланысты пестицидтердің химиялық, өндірістік және гигиеналық түрлері бар.
Пестицидтер химиялық құрамына қарай Г.С. Груздев [16] бойынша үш негізгі топқа бөлінеді:
1. Бейорганикалық қосылыстар (сынап, фтор, барий, күкірт, мыс және хлораттардың, бораттардың қосылыстары).
2. Өсімдіктердің бактериалды және саңырауқұлақты препараттары (пиретриндер, бактериалды және саңырауқұлақты препараттар, антибиотиктер және фитонцидтер).
3. Органикалық қосылыстар - физиологиялық белсенділігі жоғары пестицидтердің кең көлемді топтарына: хлорорганикалық қосылыстар (гекса-хлорциклогексан, полихлоркамфен, тиодан, дилор және тағы басқалары); фосфорорганикалық қосылыстар (гардон, хлорофос, метафос, метатион, трихлор-метафос-3, бромофос, карбофос, элсан, цидиал, фозалон, антио, актеллик, цианокс және басқалары); синтетикалық пиретроидтар - перметрин (амбуш, корсар), дельтаметрин (декаметрин, децис), циперметрин ( рипкорд, цимбуш, арриво, кинмикс, фастак ), сумицидин (фенвалерат) және басқалары; карбамин, дикарбамин қышқылдары (севин, пиримор, карбин, бетанал, эптам, тиллам, цинеб, поликарбацин, ТМТД және басқалары); фенолдардың нитро-қосылыстары - нитрофенолдар (акрекс, нитрафен, каратан, мороцид); фталимидтер (каптан, фталан ); минералды майлар; сынаптың органикалық қо-
Кесте 1.
Пестицидтердің кластары
Класстары
Негізгі химиялық топтар
Альгицидтер
Қалайыорганикалық қосылыстар (брестар)
Фунгицидтер
Дикарбоксимидтер(каптан) Хлорлы ароматикалық көмірсутектер (пентахлорфенол) дитиокарбаматтар (манеб) сынапқосылыстары (фенилсынап ацетаты)
Гербицидтер
амидтер, ацетамидтер (пропанил) бипиридилдер (паракват) карбаматтар, тиокарбаматтар (барбан) феноксиқышқылдар (2,4,-Д) динитрофенолдар (динитрокрезол) динитроанилин (трифлюралин) мочевина туындылары (монурон) триазиндер (атразин)
Нематоцидтер
галогенді алкандар (этилен дибромид)
Моллюскоцидтер
хлорлы көмірсутектер (байлусцид)
Инсектицидтер
хлорлы көмірсутектер ДДТ (ДДТ) аналогтары (алдрин) циклодиендер хлорлы терпендер (токсафен)
фосфорорганикалық қосылыстар (паратион) карбаматтар (карбарил) тиоцианаттар (летан) динитрофенолдар (ДНОК) фторацетаттар (ниссол) өсімдік улары никотин ротеноидтар (ротенон) перитроидтар (перитрин) өсуші гормондардың аналогтары (метопрен) мышьяк туындылары (қорғасын арсенаты) фторқосылысты қосылыстар (натрий фториді)
Акарицидтер
күкірторганикалық қосылыстар (овекс) формамидин (хлордимеформ) динитрофенолдар (динекс) ДДТ аналогтары (хлорбензилат)
Родентицидтер
антикоагулянттар (варфарин) алкалоидтар (стрихнин сульфаты) фторқосылысты қосылыстар (фторацетат) тиомочевина туындылары (нафтилтиомочевина) таллий қосылыстары (таллий сульфаты)
-сылыстары (гранозан, меркургексан); хинондар (дихлон); мочевина туындылары; симмтриазиндер және басқалары; хитин синтезінің ингибиторлары (димилин, номолт) және тағы басқалары қолданылады.
Өндірістік мақсатына және әсер ету объектісіне байланысты (арамшөптер, зиянды жәндіктер, жылықанды жануарлар т.б.) Шампурин А.А. . және т.б. авторлардың [17, 18] мәліметі бойынша пестицидтерді негізгі үш топқа бөлінеді: инсектицидтер (insectum - бунақденелілер) - бунақденелілерге қарсы; фунгицидтер (fungus - саңырауқұлақ) - саңырауқұлақ ауруларына қарсы; гербицидтер (herbum, herbi - шөп) - арамшөптер мен улы шөптерге қарсы қолданылады. Және Сағитов А.О., Исенова Г.Ж. және т.б авторлардың [1] мәліметтерінде пестицидтердің төмендегідей класстары бар (кесте 1).
Пестицидтердің гигиеналық классификациясы пестицидтердің қоршаған ортадағы айналымына, биологиялық объектілерді уландыру дәрежесіне байланысты бөлінеді. Жануарлармен тәжірибе жүргізу барысында пестицидтердің улылық дәрежесін төрт топқа бөліп қарастырылды: өте улы заттар, жоғары токсинді заттар, орта токсинді және аз токсинді заттар. Ал, Ашықбаев және басқа авторлардың [19] мәліметі бойынша уыттылық дәрежесі бойынша бірнеше топқа бөлінеді.
1. Уыттылығы күшті улы заттар ЛМ50 (летальды мөлшерлер 50 мгкг
дейін;
2. Уыттылығы жоғары улы заттар ЛМ50 - 50-200 мгкг;
3. Уыттылығы орташа заттар ЛМ50 - 200-1000 мгкг
4. Уыттылығы әлсіз улы заттар ЛМ50 - 1000 мгкг;
Сагитов А.О және т.б авторлардың [1] мәліметі бойынша пестицидтер биологиялық ортада тұрақтылық қасиетіне байланысты (топырақта) 4 топқа бөлінеді.
1. Өте тұрақты зат - усыз компонеттерде ыдырау уақыты 2 жылдан көп.
2. Тұрақты - усыз компоненттерде ыдырау уақыты 0,5-2 жыл.
3. Бірқалыпты тұрақты - усыз компоненттерде ыдырау уақыты 1-6 ай.
4. Тұрақтылығы аз - усыз компонеттерде ыдырау уақыты 1 ай ішінде.
Тұрақтыға ұшқыштығы өте төмен, атмосфералық факторлардың әсерінен химиялық өзгермейтін симазин, ТМТД, минералды майлар, ДНОК және т.б. пестицидтер жатады. Ал ұшқыштығы төмен препараттарға химиялық қасиеттері баяу өзгеретін гексахлоран, карбофос, хлорофос, фосфамид, цинеб, карбатион және басқалары шамалы тұрақты топтарына жатады. Қоршаған орта әсерінен буланатын, химиялық өзгеретін пестицидтер тұрақтылығы аз топтарға: фумиганттар, сынап препараттары кіреді. Оларды герметикалық ыдыстарда сақтау қажет.
Ал, пестицидтердің топырақта ыдырау дәрежесіне байланысты төмендегідей бөлінеді.
1. Өте тұрақты заттар уытсыз компонентке ыдырауы 2 жылдан аса
мерзімде;
2. Тұрақты заттар ыдырауы 0,5-2 жылға дейін ;
3. Тұрақтылығы орташа заттар ыдырауы 1-6 айға дейін ;
4. Тұрақсыз заттар - ыдырауы мерзімі 1 ай [29].
Лұқпанов Н., Нүсіров Н. [20] мәліметі бойынша пестицидтер өздерінің улылығына қарай төмендегідей төрт топқа бөлінеді.
Бірінші топқа адам және жылы қанды жануарлар өміріне өте қауіпті күшті улылық қасиеті бар препараттар жатады. Олар кальций арсениті, арсенаты және натрий арсениті, альдрин, анабазин сульфаты, гранозан, париж көгі, меркуран, никотин сульфаты, октомотил, тиофос, хлорпикрин, хлор қосындылары, цианплав.
Екінші топқа улылық қасиеті күшті бромдиметил, гексахлорбутадиен, гамма изомері, гептахлор, дихлорэтан, динитроортокрезол, зоокумарин, крысид, метилмер-каптофос, метафос, препарат М-81, пентахлорфенол, пентахлорфенолит мысы, ратиндан, фосфид мырышы жатады.
Үшінші топқа улылық қасиеті орташа авадекс, бутифос, вапам, техникалық гексахлоран, олардың ұнтақ препараттары, ДДТ, оның ұнтақ препараттары т.б кіреді.
Төртінші топқа улылығы аз авенин, атразин, бардос сұйығы, гесахлорбензол, фигон, дихлор мочевина, диурон, далапон, көк сабын, темір купоросы, каптан, №30, 20 препараттар және тағы басқалар.
Пестицидтердің топырақта, суда және т.б. объектілерде ыдырау жылдамдығына байланысты алты топқа бөлінеді:
1. 18 айдан артық уақытта ыдырайтын.
2. 18 ай шамасында ыдырайтын.
3. 12 ай шамасында ыдырайтын.
4. 6 айға дейін ыдырайтын.
5. 3 айда ыдырайтын.
6. 3 айдан кем уақыт аралығында ыдырайтын.
Сондықтан, препараттарды таңдауда соңғы төрт топқа аса мән берген жөн [21].
Сол себептен пестицидтерге келесі гигиеналық талаптар қойылады:
* ауылшарашылығында адамдар мен жылықанды жануарлар үшін улы-
-лығы аз препараттар қолданылуы керек;
* табиғи жағдайда 2 және одан да көп жылдар ішінде улы емес компоненттерге ыдырамайтын тұрақты заттарды қолдануға болмайды;
* кумуляциясы бірден көрінетін препараттарды қолдануға болмайды;
* алдын-ала зерттегенде олардың мутагендігі эмбриоулылығы және аллергендігі айқындалған заттар қолдануға жіберілмейді [1].
Пестицидтердің жаңа токсикологиялық-гигиеналық қасиет-терінің ашылумен зерттеудің дәлірек және сенімді әдістерінің пайда болуымен гигиеналық классификация ауқымы кеңеюде.
Сондықтан пестицидтерді пайдалану барысында пайдалану қолдану регламентін қатаң сақтау қажет. Пестицидтерді қолданудың қауіпсіздігі белгіленген талап-тарға сай, олардың тиісті қаптамасына, маркіленуіне, гигиена-лық регламенттеу жағдайына байланысты.
1.3 Көкөніс дақылдарына қолданылған пестицидтердің әсері
Көкөніс шаруашылығы - оңтүстік-шығыс Қазақстанның негізгі салалары-ның бірі болып табылады. Елімізді көкөніс дақылдарымен қамтамасыз етудің маңызы зор.
Көкөністер құрамында көмірсулардың, витаминдердің А,В,С топтары бар, соның ішінде С витаминінің көп мөлшері кездеседі. Сонымен қатар жаңа піскен көкөністер ферменттері тамақ қорыту үрдісіне көмектеседі. Жыл бойы көкөністермен қоректену маңызды болғандықтан, олар біз қабылдайтын тамақтың міндетті түрде құрамды бөлігі болып табылады. Демек, адам организміне қияр, қырыққабат, қызанақ жемістерін пайдалану өте пайдалы. Көкөніс дақылдарында қолайлы қоректі заттар көп болғандықтан, олар нәрлілігімен, дәмділігімен зиянкестермен аурулардың қоздырғыштарына тартымды келеді. Бұл зиянды организмдер көкөністердің өніміне көп зиян келтіреді. Сондықтан ауылшаруашылығында жоғары көкөніс өнімдерінің алынуы пестицидтерді қолданумен байланысты.
Республикада көкөністерді зиянды организмдерден қорғау үшін қазіргі заманғы аз жұмсалу мөлшерімен қолданылатын инсектицидтер, фунгицидтер және гербицидтер пайдаланылады.
Ауыл шаруашылығында көкөністің жоғарғы өнімінің алынуы, олардың зиянкестер мен ауруларына және арамшөптеріне қарсы пестицидтердің қолданылуына байланысты. Сондықтан елімізде және шет елдереде көкөніс зиянкестері мен ауруларына және арамшөптеріне қарсы қолданылған пестицидтердің әсері зерттелген.
Г.С. Груздевтің жұмыстарында, хлорорганикалық препараттардың ішінде акрекс препараты қиярдың өрмекші кенесіне қарсы қолданылды.Бұл препарат өсімдіктерде 20-25 күнге дейін сақталады, яғни препарат өсімдік құрамында тез гидролизденеді. Л.Г Фомичева мен Л.И. Ефимова [22] зерттеулерінде қиярды өңдеуде кельтан препараты 9 тәуліктен кейін 1 кг өнімде препараттың қалдығы - 0,1 мг мөлшерінде табылған.Сондықтан жылыжайда өсірілетін қиярда кельтан препараты 4 күн ішінде ыдырайтындығы анықталған. А.А. Михайлов пен Т.М. Носованың [23] 1977-1978 жылдардағы зерттеулері бойынша Куйбышев облысының бірқатар аудандарында өсірілген қиярда бақша биттері көп тараған. Бұл зиянкестер ылғалдылықтың жетіспеуінен, ауа температурасының жоғарылуынан вегетация кезінен бастап тез дамып, алынған өнімнің сапасын 29,6 - 100%-ға дейін төмендеткен. Сондықтан осы зиянкестерге қарсы - 0,1% карбофос, 0,1% метафос, 0,2% фосфомид препараттары қолданылды. Препараттар биттердің біршама санын жоғалтып, өніп сапасын арттырды. Сонымен қатар З.Н. Мамедова, С.А. Алиев мәліметтерінде Әзірбайжанның Ленкоран аймағында осындай қиярдың зиянкестеріне (бақша биттері мен темекі бітесі) қарсы жүйелік әсер ететін инсетицидтер Би-58 ( 0,1 - 0,2%), метафос (0,08 %) қолданылған. Н.И. Осмолова мен В.В. Белоустың [24] зерттеулерінде жылыжайда өсетін қиярдың ең қауіпті зиянкестері - аққанаттылар болып табылады. Осы зиянкестерге қарсы 0,2% - фосфомид пен актелликтің қоспасы, эталон ретінде карпофоспен өңделген. Карбофоспен өңделгеннен кейін зиянкестердің өлімі - 49% -ды, фосфоамидпен - 62% - ды, актелликпен - 95%-ды көрсетті, басқа препараттарға қарағанда актеллик препаратының тиімділігі жоғары. Т.Д. Зорьеваның [25] пайымдауынша актеллик препаратымен өңдегеннен 26-30 сағаттан кейін, оның қалдық мөлшері қиярда 50%-ға дейін төмендеді, сол мезетте өңделген қызанақтағы препараттың қалдық мөлшері 15-20%- төмендеді. Препараттың әртүрлі ыдырауы ауа-райына, географиялық аймаққа және әртүрлі дақылдардың құрамына байланысты. Актеллик препараты 4-ші тәулікке өсімдік және топырақ бетінде тез буланып, қиярда 0,04-0,1 мгкг, қызанақта - 0,5-0,8мгкг қалдық мөлшерлері табылды. Сонымен препараттың тез ыдырайтыны анықталған.
Т.Н. Жердецкая 26 Белоруссияның өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институтында қиярдың пероноспороз ауруына қарсы альетт, 80% с.ұ. препаратын қолданғанда препарат жоғары биологиялық белсенділік көрсеткен.
Н.Н. Мельников және тағы басқа авторлардың зерттеулерінде, жылыжайдағы қиярдың ақ ұнтақ ауруын қоздыратын саңырауқұлақтарына (Sphaerotheka fuliginea Poll және Erysiphe cichoracearum D.C.) қарсы фигон, морестан, каратан, мороцид және бенлейт препараттары пайдаланылған. Препараттың ішінде 0,5% - ды фигон препараты ақ ұнтақ ауруының өсуін төмендетіп, өсімдіктің кейбір жерлері күйдірілген. Мұнда препараттың әсер ету ұзақтығы 20 күн болған, ал бақылау нұсқаларында ауру 100 %-ды көрсеткен. Мороцид, морестан, каратан препараттары ауруды 10-15 есеге төмендеткен және тиімділіктері жоғары болған. Қиярдың ақ ұнтақ ауруына қарсы каратанға ұқсас ФДН фунгициді, әсер етуші заты (N.N - Диметил-N-3-хлорфенил-гуанидин) қолданылды. Бұл препарат 18-21 күннің ішінде ауруды 50-80 %- ға төмендеткен [27].
Mor Neta, Meron Y, мәліметтерінде Израилде қиярдың Fusarium oxysporum f, sp. radices - cucumerinum ауруына қарсы бавистин фунгицидін қолдану нәтижесінде, жылыжайдағы жаңадан өсіп келе жатқан қияр жапырақтарының зақымдану 46-47% төмендеген [28].
К.А. Гар және басқа авторлардың зерттеулері бойынша, қызанаққа қолданылған гетерофос препараты топырақта 120 күнге дейін (0,1-1,0 мгкг) сақталған, ал жемісте 60-70 күннің ішінде пестицид - 0,2 -1,0 мгкг мөлшерінде болды. Өнімді жинау алдында жемісте препарат табылмаған, гетерофос препарат табылмаған, гетерофос препараты қызанақтың жемісіне қарағанда, топырақта көп сақталатыны анықталған [29].
Ф.М. Джафарлидің зерттеулерінде солон гербициді қызанақтың арамшөптеріне қарсы өңделген. Солон препараты өсімдіктің өсіп дамуына кері әсер етпейді. Препарат- қызанақтың жапырағында 25 күннен кейін 13,3% - ға төмендеген. Ал үш айдан кейін гербицидтің қалдық мөлшері табылмаған. Препарат қызанақта және топырақта түгелімен ыдыраған [30].
Г.А. Полковниктің және т.б авторлардың зерттеу жұмыстарында танап алқабындағы қызанақтың арамшөптеріне қарсы бірінші отауды- трефлан (1,5 - кгга) препaраты мен өңделіп, арамшөптің 89-92% - ын, ал екінші отауда 89 -90% - ға, дифенамид (6 кгга) 83-86%, тиллам (6 кгга) препараты - 80-83% және 77% - ға төмендетті. 1980 және 1981 жылдары гербицидтермен өңделген қызанақтың өнімі бақылауға қарағанда көбірек болған. Сонымен өнім жинау алдында қызанақтың құрамындағы пестицидтердің қалдық мөлшері табылмаған [31]. Осындай пестицидтермен өңделген зерттеу жұмыстары Қырымның кейбір облыстарында да Л. Ф. Красовамен [32] жүргізілген. Қияр мен қызанақтың арамшөптеріне қарсы егуге дейін прометрин, линурон, дифенамид, егілгеннен кейін бетанол, трефлан, тиллам, далапон, зенкор, малоран, семерон препараттары қолданылды. Қызанақ егілгеннен кейін екі қайталап өңделген дифенамид (6,8 кгга ) препараты вегетация кезінде зенкор (0,6 - 0,7 кгга) препараты бір және екі жылдық арамшөптердің 77-89% - ын жойды. Г.Е. Березкина және басқа авторлардың [33] зерттеу жұмыстaры бойыншa, 1973-1977 жылдары Украинаның көкөністерді зерттеу институтында қиярдың арамшөптеріне қарсы дифенамид гербициді қолданылды. Топырақта көктеп шыққан қияр жапырақтарына дифенамид препараты қатты әсер еткен, 4 аптаға дейін жапырақтардың шеті оралып, сарғайды. Содан соң 20-шы күннен кейін жауған жаңбырдың әсерінен жапырақтар оңала бастады. Қиярдың бірінші отау кезінде препараттың жұмсалу мөлшері 8 кгга болғанда арамшөптердің 48 - 49%-ын, ал екінші отауда 61 - 91%-ға дейін өлтірген. Сонымен бұл препарттың өсімдікке әсері болғандықтан жұмсалу мөлшерінен азайтуға тура келген.
В.И.Козловская [34] зерттеулерінде қырыққабаттың түн көбелегіне (Mamestra brassicae) қарсы фозалон , цидиал және гардон препараттары қолданылды. Препараттардың ішінде фозалон мен гардон препараттарына қарағанда, цидиалдың улылығы күшті болды.
Ж.Т.Сүлейменованың [35] жүргізілген зерттеулерінде қырыққабат битіне қарсы тиодан (1,5 лга), суми-альфа (0.3 лга) қолданылды. Препараттар тез ыдырағанымен, жәндік жегінің дернәсілдерін өлтірді. Өз уақытында химиялық препараттарды қолдану нәтижесінде зиянкестердің саны төмендеді, бірақ химиялық әдіс - зиянкестермен күресу үшін ғана емес, өнімнің де сапасын төмендеткен. П.С.Жукова және Т.С.Ширконың [36] зерттеулерінде қырыққабатқа қарсы қолданылған бетанал, семерон және прометрин препараттарының топырақта ыдырау динамикасы зерттелген. Бетанал препараты (0,75-1,5 кгга) топырақта екі айға жуық сақталған, семероның (жұмсалу мөлшері 0,6 кгга) 68-ші күнінде қырыққабатта қалдығы 0,1 мгкг; рамрод (6-8 кгга) 0,1-0,15 мгкг мөлшерінде, бекітілген мөлшерден артық емес,ал мезоранил (1,5-2,5 кгга) препарттың қалдығы табылмаған.
Р.Словцов., А.Араби [37] зерттеулері бойынша, топырақта, осы гербицидтердің үш айдан кейін 10-20%-ы сақталған. Бетанал препартының алты айдан кейін 5%-ы сақталған. Сонымен қатар, дактал препаратына қарағанда рамрод, мезоранил гербицидтері топырақта екі айға жуық, 70 күннен кейін пестицидтердің қалдық мөлшері 0,04-0,006 мгкг болған. Өнім жинау кезінде қырыққабатта семерон, рамрод және мезоранил препараттарының қалдық мөлшері табылмаған.
Л.А.Пеньков және басқа авторлардың [38] зерттеулерінде, фюзилад және (0,5-1 кгга), оның семеронмен қосылыстары арамшөптерді қуратып, қырыққабаттың өсуіне кері әсерін тигізбейтіні дәлелденген. Сондықтан қолмен отауға қарағанда, семерон және фюзилад перпаратттарымен өңделген қырыққабаттың мол өнімі алынған, гербицидтер көкөніс өнімдерінің сапасын төмендетпеген. Зерттеушілердің анықтауымен қырыққабаттағы семерон мен фюзилад препараттарымен өңделгенде қалдық мөлшерлері 0,01 мен 0,04 мгкг болды, яғни рұқсат етілген шамадан артық емес.
В.А.Колесников және басқа авторлардың зерттеулерінде қырықабаттың арамшөптеріне қарсы семерон, рамрод, трефлан және нитрофор бүркілген. Қырыққабаттың өсіп шығуына дейін нитрофордың (жұмсалу мөлшері 2 кгга) және трефланмен (01 кгга ) өңделіп, бақылаумен салыстырғанда арамщөптерді 84,8-85,1% - ға, рамрод препараты шыққаннан кейін өңделіп, арамшөптерді 91,4% - ға, ал семерон (0,25 және 0,5 кгга) препараты 80-88,5% - ға төмендетті. Жоғары температураның әсерінен трефлан препаратының қалдық мөлшері 10 күннен кейін топырақта 0,65-0,77 мгкг шамасында болды, яғни қарқынды ыдыраған. Ал, жемісте 0,002-0,005 мгкг мөлшерінде болған. Ромрод және нитрофор гербицидтері өнімді жинау алдында табылмаған. Сонымен қатар А.В.Бешанов [39] зерттеулері бойынша, қырыққабат егілгенге дейін трефлан препараты (6-8 кгга) қосжарнақты және дәнді арамшөптерді 71-86% - ға, қырыққабат өскіні шыққанннан кейін өңделген семерон препараты (2 кгга) бір жылдық арамшөптерді 78-89,9% - ға төмендеткенін көрсеткен.
Пестицидтер физиологиялық белсенді зaттaр болғaндықтaн, олaр өсімдіктің өсуі мен дaмуын жоғaрылaтaды, сонымен қaтaр өсімдіктердегі зиянды оргaнизмдердің өсуін төмендету aрқылы, көмірсулap мен витaминдердің синтездеріне, соның ішінде қaнт пен aскорбин қышқылын көбейтеді. Кейбір зерттеушілердің жұмыстaрындa көкөніс өнімдеріндегі пестицидтердің қaлдық мөлшері мен олaрдың негізгі биохимиялық көрсеткіштерге (қaнт мөлшері, aскорбин қышқылы және керекті зaттар) әсері көрсетілген.
6.4 Пестицидтердің қоршаған ортаға әсері және олардың экологиялық жағдайы
Ауылшаруашылығында пестицидтерді жүйелі түрде қолданудың өзі макро және микробиоценозды өзгертетін және қалпына келтіретін экологиялық фактор. Көп жылдар бойы ауылшаруашылығында химиялық препараттарды кең көлемде қолданудың нәтижесінде, өңделген жерлердің топырақтарында олардың жиналып қалуына әкеп соқты. Мұндай жағдайда препараттардың көпшілігі адам мен жануарға ғана улы болып қоймай, топырақта, өсімдіктерде де ұзақ уақыт сақталып қалуына алып келеген. Әсіресе, адам мен жануарлардың организмінде препараттардың жиналуы, қауіптілік туғызып отыр. Химиялық қорғауды ұзақ уақыт қолдану, олардың қоршаған ортаға қатысуы тұрақты әсер етуші факторларға айналады.
Көптеген химиялық препараттар баяу ыдырайды, мұның өзі өсімдіктерде, топырақта, өзендерде, көлдерде, мал жайылатын жайылымдаржа және басқа да нысандарда улы заттардың жиналуына әкеп соғады. Осы нысандарға түскен пестицидтер ұзақ уақыт сақталып қалуы мүмкін. Олардың әсері ізсіз кетпейді:
- топыраққа түсіп, пайдалы микроорганизмдерді жояды және топырақтың құрамын құртады;
- ауаға түсіп, ауа арқылы дем алатын организмдерді уландырады;
- суға түсіп, тірі организмдердің денесіне еніп, зиянды әсер етеді;
- азық-түлікке - су және топырақ арқылы түседі. Олар бүкіл тірі ағзаларды уландырып, адамдарға кері әсерін тигізеді [40].
Пестицидтер
Пестицидтер
Топырақ
Топырақ
Ауа
Ауа
Биотоп
Биотоп
Су
Су
Жауын-шашын
Жауын-шашын
Сурет 1. Пестицидтердің қоршаған ортадағы айналымы
Пестицидтердің экологиялық зияндылығы негізінен олардың улылығына, өмір сүру уақытына, жеке ағзаларға таңдамалы түрде әсер етуіне және ортада өзгеруіне байланысты болады.
Кейбір хлоорганикалық қосылыстардың, триазиндердің, мочевиналардың препараттары биологиялық ортада жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, яғни баяу ыдырайды, сонымен қатар табиғатта олардың жиналу қаупінің пайда болуын туғызады.
Инсектицидтердің ішінде өсімдіктердің зиянкестеріне күшті әсер ететін жаңа класс - синтетикалық пиретроидтар болып табылады. Пиретроидтардың басқа инсектицидтерден артықшылығы - зиянкестердің әртүрлі сатыларының дамуына қарсы жоғары биологиялық белсенділігімен және аз жұмсалу мөлшерімен ерекшеленеді.
Синтетикалық пиретроидтар балықтарға, бал араларына улы болғанымен, жылықанды жануарларға улылығы әртүрлі. Олардың ішінде жоғары, орташа және улылығы аз түрлері бар. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, препараттардың циантопты қосылыстары (децис, цимбуш, сумицидин) жылықандыларға өте улы. Осы топтың өкілдері қоршаған ортада әртүрлі айырмашылықтары - фенвалерат, эфенпрокс және олардың аналогтары құрылысына қарай майлы ароматикалық қосылыстарға жатады. Дельтаметрии және фенвалерат органикалық заттарға бай топырақта тұрақты.
Перметрин мен циперметрин тез ыдырайды және циперметринге қарағанда перметриннің сақталу ұзақтығы аз.
Сонымен қатар, мочевиналардың қосылыстары - гормонды әсер етуші инсектицидтер: дифлубензурон, хлорфузорон және басқалары. Дифлубензурон препараты өсімдіктің вегетативті органдарында 3 айдан аса ыдырайды [41].
Ауылшаруашылығында қолданылатын фунгицидтердің улылығы аз, персистенттілігі төмен және оларды регламент бойынша дұрыс қолданғанда қоршаған ортаның нысандарында жиналмайды.
Біздің алдымыздағы зерттеулерде, фунгицидтер мыс және сынап қосылыстарынын тұрады, бірақ сынаптың улылығы жоғары болғандықтан органикалық қосылыстардан ығыстырылған, ал мыс қазіргі таңда да тәжірибеде қолданылып келеді.
Әдебиеттерде әртүрлі дақылдарға қолданылатын этилендитиокарбамин қышқылдарының туындалырына көп көңіл бөлінуде. Өнімнің метаболизміне этилентиомочевина қауіпті, яғни жануарларда ісік ауруларын тудырады, ал өсімдіктен оның 1 мгкг шамасындағы қалдығы табылған. Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша, фунгицидтің манеб, манкоцеб, цинеб топтары адам мен жануарға қауіпті екені дәлелденген.
Химиялық препараттар зиянкестерге ғана емес, пайдалы жәндіктерге де әсер етіп, биоценоздың бұзылуына, құстардың, жыртқыш және паразит жәндіктердің, бал араларының зақымдануына әкеледі.
Өсімдіктерді қорғау үшін химиялық заттарды қолданғанда адам мен жануарға улылығы аз ұзаққа созылмайтын, сыртқы ортаның әсерінен персистенттілігі біркелкі және ұзаққа созылмайтын, сыртқы ортаның әсерінен персистенттілігі біркелкі және вегетация кезінде толық ыдырайтын, жоғары техникалық және экономикалық тиімді, қолдануға, сақтауға және тасымалдауға қолайлы, пайдалы организмдерге зиянсыз болатын талаптарды ескеру қажет.
Бір препарат жиі қолданыла берсе, оған зиянды организмдер тез бейімделеді, яғни улы химикаттардың оларға әсері болмайды немесе төмендейді [42].
Пестицидтердің белсенді ингредиенттерін жоғалту және жұмсалу мөлшерлерін азайту үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерін жетілдіру тиіс. Бұл экономикалық көзқарас қана емес, сонымен қатар қоршаған ортаны улы заттармен ластауды жою болып табылады.
Пестицидтерді дұрыс және қауіпсіз қолдану үшін, олардың биологиялық ортада физика-химиялық қасиеттерін, қолдану ерекшеліктерін, токсикологиялық сипаты мен бағытын жақсы білу қажет. Тамақ өнімдерінде, жем-шөптерде, топырақтарда, суларда және атмосфера ауасында пестицидтердің микромөлшерлерін химиялық талдау әдістерімен жетілдіру, өңдеу - маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Пестицидтердің қолдану регламентін бұзу (мөлшер, мерзім, қайталау) қазіргі кездегі өңдеу техникаларының болмауы, ұқыпсыздық, немқұрайлылық ауылшаруашылығында экологиялық бақылау шараларының төмендігі өсімдік жіне мал шаруашылықтарының өнімдерінде улы заттардың жиналуына әкеледі.
Ауылшаруашылығында химиялық заттарды аз мөлшерде қолдану - өнімдерді зиянды организмдерден қорғайды. Әйтсе де, олар антропогенді ластаушылар болуы мүмкін. Әсіресе суда биогенді элементтердің көбеюі, ауылшаруашылық өсімдіктерінде нитраттардың, нитриттердің, нитрозаминдердің жиналуы адам мен жануарлар организмдерінде улы және канцерогенді әсерлерді болдыруы мүмкін. Пестицидтердің экология жүйесіне тигізетін зиянды әсері жер шарын қамтитын мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, қазіргі таңда пестицидтерді экологиялық қауіпсіз жағынан қолданудың маңызы зор. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Осыған байланысты улағыш заттарды пайдалану, олардың қалдық мөлшері мен метаболиттері қоршаған ортада жиналып, ішетін суларды ластап, пайдалы флора мен фаунаны құртуы мүмкін [43]. Сондықтан қоршаған ортаның белгіленген нысандарында пестицидтердің мөлшері гигиеналық нормативтен аспағаны жөн.
Пестицидтерді қолдануда, қоршаған ортада улы заттардың қалдықтарының болмауын бақылау немесе төмендету маңызды. Зерттелетін нысандарда табылған улы заттарға нормативте көрсетілген шамамен бақылау жасау керек.
Топырақ, ауа үшін бұл норматив шекті рұқсат етілген концентрация (ШРК), ал өсімдік үшін - тамақ өнімдерінде гигиеналық норматив бойынша ең жоғарғы рұқсат етілген препарат мөлшерімен (ЕЖРЕПМ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүние жүзі бойынша адам саны жыл сайын өсіп келеді. Яғни үшінші мыңжылдықта, 2050 жылы адамзат баласының саны 9,2 миллиардқа жетеді деген болжам бар. Бұл планетамызды тамақпен қамтамасыз ету қажеттілігін тудырады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік қоры мекемесінің мәліметтері бойынша, дүниежүзілік барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін зиянкестер, аурулар және арамшөптер 35%, төмендетеді. Сондықтан, ауыл шаруашылық өнім өндірушілері жыл сайын аталған зиянды организмдерге қарсы қорғау шараларын жүргізеді. Осыған орай қазіргі кезде ауыл шауруашылық дақылдарын қорғаудың негізгі жолы - химиялық тәсіл болып табылады.
Өсімдіктерді қорғау үшін қолданылатын химиялық әдіс - экономикалық тиімділігімен, жан - жақтылығымен, өнімділігімен жетекші орын алады. Химиялық заттар ауылшаруашылық дақылдарының өнімін сақтауға, сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты кейінгі онжылдықта өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттарды шығару мен оларды қолдану тез қарқынмен дамуда. Мысалы, АҚШ-та 20 мыңнан аса препарат (675 әсер етуші заттар негізінде) тіркелген, олардың 470-і ауылшарушылығында қолданылады, ал Ресейде 633 препарат (194 әсер етуші заттар негізінде) тіркелген .2003-2012 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының территориясында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің тізімі 249 атаудан тұрады.
Бірақ, пестицидтер химиялық заттар болғандықтан, оларды дұрыс қолданбау қоршаған ортаға, яғни адамзатқа, жануарлар мен өсімдік организмдеріне қауіпті. Өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттар тамақ өнімдерінің сыртқы пішіні, дәм сапасын, зат алмасу үрдүстерін өзгертеді. Пестицидтерді қарқынды пайдалану, олардың кіші және үлкен биологиялық айналымдарға қатысуы арқылы бүкіл биосфераға да әсерін тигізеді. Мұндай үрдістер, негізінен қоладанылған пестицидтердің өсімдік пен топырақта ыдырау жылдамдығына байланысты болып келеді. Көбінесе, топырақ бетіне түскен немесе топыраққа сіңген улы заттар, жаңбыр және ирригациялық сулар арқылы өзендерді, су қоймаларын тіпті су бассейндерін ластап, теңіз бен мұхиттардан табылып жатады. Осыған байланысты қоршаған ортаны пестицидтерден қорғау - негізгі мәселелердің бірі болуда.
Бұл жұмыста көкөніс дақылдарына қолданатын заманауи пестицидтердің өнімге және топыраққа әсері зерттелді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Пестицидтерді қолдануда жағымсыз салдарын болдырмау мақсатында, оның қоршаған ортадағы және мал азығы, егін алқаптарындағы өнімнің, азық түлік құрамындағы уыттылық мөлшерін бақылау ең негізгі рөльдің бірі. Қазіргі уақыттта егіншілік алқаптарын дамыған аудандарда топырақтың пестицидтермен және қалдық мөлшерімен ластану толықтай зерітттелмеген.Сондықтан, ауылшарушылық өнімдегі, көкөніс дақылдары және топырақтағы, пестицидтердің таралу динамикасын, қалдық мөлшерін зерттеу, және олардың төмендету жолдарын қарастыру негізгі мәселе ретінде қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: Көкөніс дақылдарындағы және топырағындағы, жапырағындағы пестицид қалдықтарын және таралу динамикасын зерттей отырып, көкөніс дақылдарына қолданылған пестицидтердің әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Көкөніс дақылдарындағы және топырақтағы пестицидтердің таралу динамикасын зерттеу;
2. Көкөніс дақылдарындағы және топырақтағы пестицидтердің қалдық мөлшерін зерттеу;
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИТКЕ ШОЛУ
1.1 Пестицидтерге жалпы сипаттама
Планетамызда жылдан-жылға көбейіп жатқан халықты азық - түлікпен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық дақылдарының дәстүрлік әдісімен, индустриалды технологияны орнату мәселесімен байланысты. Сондықтан дүниежүзілік тәрбие үздіксіз өсіп келе жатқан жер шары халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету өсімдіктерді зиянкестерден қорғау шараларына тікелей байланысты екендігін көрсетіп отыр. Осы технологияның бірден - бір бөлігі пестицидтерді қолдану көмегімен жоғары өнім алу. Сондықтан, пестицидтерді прогрессивті әдіс - тәсілдермен тиімді және қауіпсіз қолдану зиянды организмдердің көбеюін төмендетеді [1].
Қазіргі таңда агроөндірістік кешеннің негізгі бағыттарының бірі - елімізді ауыл шаруашылық шикізаттары және өнімдерімен тұрақты қамтамасыз ету. БҰҰ тамақ және ауылшаруашылық ұйымының санағы бойынша жыл сайын зиянды ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 пайызын төмендетеді. Оның ішінде топырақтағы ылғал мен қоректік заттарды сіңіретін, күн көзінен көлеңкелейтін, улы тұқымдарымен ластайтын арам шөптердің үлесі мол. Ауылшаруашылық өнімдерінде таралған ауру қоздырғыштары (қара күйе, тат, ақ ұнтақ, таз қотыр, жалған ақ ұнтақ, фитофтороз және т.б.) дәнді залалдап, микотоксиндер (афлатоксиндер, охратоксиндер) түзеді. Талдау бойынша микотоксиндер жоғары улы заттарға (ЛД50 1,6-30 мгкг) жатады. Аурулардың эпифитотиялық таралу жағдайында ауылшаруашылық дақылдары өнімін түгелдей жояды. Жәндіктер, кенелер тез көбейіп, мысалы колорад қоңызы бір мезгілде 3 рет генерацияланып, 30 млн. дана, ал қандала одан да көп жұмыртқа салады. Қазақстанда 2000 жылы жәндіктердің ішінде шегірткенің кең көлемде таралып, егістіктер мен шабындық-тарға орасан зиян келтіргені белгілі.
Ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтеріне қарағанда, 2008 жылы 10,8 млн. га егіс гербицидпен бапталған екен, бұл көрсеткіш 1997 жылмен салыстырғанда 2,7 есе жоғары. XX ғасыр аяғында Республика территориясында шикізат материалдары мен тағамдарда өсімдіктерді зиянкестерден қорғауға пайдаланатын химиялық заттар 20-30% жеткен. 1999 жылы шайдың сынамаларына (пробаларына) талдау жасалып, құрамында хлор бар пестицидтердің шекті рауалы концентрациясынан (ШРК) 40% артық болғандығы анықталған. Бұл жай Алматы қаласында, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан, Алматы, Қызылорда және Жамбыл облыстарында байқалған. Сонымен қатар, 1999 жылы Республикалық санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитетінің токсикология бөлімі шайдың сынамаларына талдау жасағанда олардың 45% - да пестицидтердің бар екендігі, соның ішінде 10% дикофол пестицидінің ШРК (0,01 мгкг ) артық екендігі анықталған. 1998 жылы Алматы облысы бойынша шикі және піскен тағамдардың 0,41% - да пестицидтердің қалдығы анықталып, ШРК- 0,41% - ға және 0,16% - ға көп болған. 1999 жылы бұл көрсеткіштер 0,3% артқан. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы жыл сайын дүние жүзінде пестицидтерді пайдаланудың салдарынан 500 000 - нан 2 миллионға жуық адам уланып, олардың 10 - 40 мыңы өліп кеткен жағдайлар болғанын айтады [2].
Мамандардың есебі бойынша жыл сайын топыраққа 500 млн тоннадан аса минералды тыңайтқыштар мен 3 млн тоннаға жуық пестицидтер себіледі [3].
Кейінгі 100 жыл көлемінде химиялық өсімдік қорғау заттары өсімдік ауруларын қоздырушыларына, бунақденелер мен қойма зиянкестеріне қарсы күресте шешуші рөл атқаруда. Өсімдік қорғау мамандарының мұндай жолға баруы да түсінікті жай, себебі осы зиянкестер кесірінен егін-орақтың 23,9 - 46,4% аралығында түсімін жоғалтатын көрінеді. ФАО-ның есептеуінше, жыл сайынғы әлемдік ауылшаруашылық саласы егістік зиянкестерінен 75 млрд доллорға жуық шығынғы батады екен. Осыған байланысты да, бүкіл әлемде жыл сайынғы пестицид өндірісі ұлғайып отыр. Жер шарындағы барлық өндірілген пестицидтердің 33% - ын АҚШ пен Канада, 25% - ын Батыс Европа елдері, Оңтүстік Шығыс Азия елдері 25% - ын, Шығыс Европа елдері ( Ресейді қосқанда ) 10%, Латын Америка елдері 9 %, Австралия мен Жаңа Зеландия 1% - ын тұтынады. Италияда пестицидті өнімдерді 1 га егін алқабында 21 кг, Жапонияда 16, Батыс Европа елдерінде орташа алғанда 2 - 3 , ТМД елдерінде 0,6 - 13,2 аралығында, ал әлемде орташа есеппен 0,3 - 0,4 кг га себіледі [4].
Пестицидтердің түрі өте көп. Оларға мына препараттар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданатын гербициттер, бунақденелілерге инсектицидтер, саңырауқұлақтарға фунгицидтер, кенелерге акарацидтер, балдырларға альгицидтер және т.б. жатады.
Пестицидтерге сонымен қатар ағзалардың физиологиялық функцияларын өзгертетін немесе олардың жекелеген мүшелеріне әсер ететін заттар да жатады. Дефолианттар - өсімдіктердің жапырағын түсіретін, дефлоранттар - өсімдіктердің гүлдерін жою үшін, реплент - жануарларды қорқыту үшін, аттараканттар - жануарларды өздеріне тарту үшін, фумиганттар - дезинфекция мақсатында ауыл шаруашылық танаптары немесе ғимараттарды түтіндету үшін қолданылады [5].
Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кеткен. Бір жағынан, пестицидтерді қолдана отырып, дәнді - дақылдардың өнімділігінің тиімділігін және сапасын арттыруға болады, ал екінші жағынан, пестицидтерді қолдану ауыл шарушылығының өнімдерінің, судың, ауаның және топырақтың ластануына әкеледі. Сонымен қатар, мал азығы үшін қолданылатын жем де пестицидтер арқылы ластану мүмкін, ал бұл өз кезегінде, адамдарға да зиянын тигізуі мүмкін. Соңғы жылдары азық - жемнің құрамындағы қалдық пестицидтердің тұтынушыларға тигізетін зиянына аса назар аударылуда [6, 7].
Тұрақты ластағыштардың ең негізгі түріне пестицидтерді жатқызады. Пестицидтер өзінің химиялық табиғатымен физиологиялық белсенді заттар болып табылады. Және тұрақты ластағыштардың ең негізгі түріне пестицидтерді жатқызғандықтан, оларды агроценозда қолданғанда жыртылған жердің топырағымен ағынды суларды ластайды. Осыған байланысты пестицидтерді тәжірибеде қолдану негізінде қатаң экологиялық тәртіп орнату маңызды мәелелердің бірі болуда [8].
Қоршаған ортаның ластану факторларының арасынан адамдар мен жануарларға ерекше қауіпті пестицидтер туғызады, олар биологиялық жоғары белсенді химиялық заттардың жалғыз класы болып саналады. Әрине, әр нәрсенің пайдалы да және зиянды жағы болғандықтан, пестицидтерді шектен тыс пайдалану зияндылығын әкеледі. Пестицидтерді кеңінен қолдану қоршаған ортаға біріншіден, агроценоз немесе фитоценозда зиянды ағзалармен қатар пайдалы жәндіктер, аң мен құстар, өсімдік мүшелерінде және топырақта неше түрлі микроағзалар, дөңгелек құрттарға, сонымен қатар өсімдіктерден басталып, қоршаған ортаның ауасы мен қатар, топырақ пен суға шайылып, жан-жануар мен адамға тікелей әсер етеді.
Басқа химиялық заттармен салыстырғанда ортаны ластауы мүмкін пестицидтер төмендегідей сипатқа ие:
1) олардың биосферадағы циркуляциясының қайта қалпына келмеуі (авиация мен жер беті аппаратураларының көмегімен қолданғанда пестицид қоршаған орта объектісіне бірден түсіп, онда толығымен ыдырағанша болады).
2) табиғат пен адам үшін потенциалдық қауіп туғызатын белгілеу бойынша препараттардың биологиялық белсенділігі;
3) қорғайтын шаралардың жоғары тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында қолданатын шығын мөлшерінің азаюының мүмкін еместігі;
4) препараттардың шаруашылықтың әртүрлі салаларында қолданылуымен, қоршаған ортадағы айналымымен және азық-түлiк өнiмдерiнде қалдықтардың болуымен байланысты көп мөлшердегі адамдардың пестицидтермен жанасуы;
5) табиғи шарттарда препараттардың тұрақтылығы және азық-түлік тізбегі бойынша берілуі;
6) биологиялық белсенді деңгейге жеткенше төмен концентрациялы препараттарға қатысты ағзаларда пестицидтердің жиналуы [1].
Көптеген мақалаларда көрсетілген зерттеулер бойынша, өсімдіктерде, жануарларда, топырақта және суда, танаптарда, ормандарда қолданылған пестицидтер топырақтардан табылған. Сонымен қатар В.П.Венгорек [9] зерттеулері бойынша, ДДТ препараттары топырақта 7 жылға жуық сақталған және хлорлы көмірсутектер жауынқұрттарда көбірек сақталған .Демек, бұл қосылыстар жауынқұрттар денесінде көбірек жиналады. Фосфорорганикалық пестицидтер қазіргі таңда кеңінен қолданылса да адам өмірі мен жануарларға қауіпті. Бұл препараттар сыртқы ортада, яғни топырақта тез ыдырайды, бірақ кейбір зерттеушілердің пайымдауынша ұзақ сақталатыны белгілі болған.
Пестицидтердің негізгі тобының ішінде хлорорганикалық қосылыстар (п, п-ДДТ, БХК, хлордан, гептахлор, альдрин, дильдрин және эндрин) өзінің тұрақтылығы арасында қауіпті саналады. Бұл пестицидтер сүтте, етте және балықта жиналады [10,11]. Осылайша адам ағзасына түсіп, денсаулығына кері әсер етеді.Бұл қоспаларды қолдануға көптеген елдерде тиым салынғандықтан, концентрациясы азайды, алайда бұрынғыша топырақ, су және тағам құрамынан табылуды. Ал, хлорорганикалық инсектицидтерді қолданудың қауіптілігін, ғалымдар жануарлардың және адамдардың майлы ұлпаларында осы заттардың қалдықтарын табу кезінде мойындаған. 1970 жылы жарияланған, бір ғана зерттеуге келсемін, яғни Нью-Дели (Индия) қаласының тұрғындарының май ұлпаларында инсектицидтердің жоғарғы құрамы анықталды (26 мыңнан бір бөлігі). Хлорорганикалық қосылыстардың қалдықтары денсаулыққа кері әсерін тигізе отырып (қатерлі ісіктің дамуы) қоршаған ортада көп жылдар бойы сақталады.
Ал, А.О Сағитов пен Ө.С. Нұржановтың [12] зерттеулері бойынша, Қазақстанның оңтүстік шығысында шегіртке зиянкестеріне қарсы фосфорорганикалық дурсбан, адонис препараттары қолданылып, өсімдік пен топырақта 4 айға жуық сақталған. Демек, бұл препараттардың қоршаған ортаға тигізер әсері көп. Химиялық препараттардың топырақта, жайылымдық шөпте баяу ыдырауы мал шаруашылықтарының өнімдеріндерінде улы заттардың жиналуына әкеледі. Егер шегіркелердің жаппай көбейген 1999-2000 жылдары республика бойынша пестицидтер 8,1 млн.га жерге қолданылған болса, соның ішінде жоғарыда көрсетілген дурсбан және адонис препараттарының қоршаған ортаға қаншама экологиялық зиян келтіргенін байқауға болады.
Карбонатты пестицидтер (СBS) зиянкесті шыбын-шіркейлерді жою мaқсатында кең қолданылады. Олардың кейбірі канцерогенді және мутагенді болу қаупі бар. Cинтетикалық пиретроидті пестицидтер ( я PYR ) полярлы емес және сүтқоректілер үшін аз токсинді, сонымен қатар, экологиялық тұрақтылығы аз мерзімді болып келеді. (Триазиндер(TRZs)) ауыл шаруашылығында көп қолданылатын пестицидтердің бірі болып келеді. Олардың көбісі симм-триазинаның (1, 3, 5 - триазина ) қолданылады, бірақ кейбіреуі 1, 2, 4 - триазин (СЕС, 2006) негізделген. Бұл гербицидтер рак тудыратын, туа біткен кемістіктер, гормон қызметінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан, бұл гербицидтерге ITED бойынша бірнеше мемлекеттер тиым салынған болатын [13, 14].
Исектицидтер мен фунгицидтерді қолданғанда 97-99%, гербицидтердің 60-95%-ға жуғы барлық талаптар мен ережелер сақталған күйдің өзінде аталған нысанға түспей топырақты, ауаны, су қоймаларын ластап отырады. Отандық және шетелдік әдебиет көздерінде пестицидтердің жекелей компоненттер түрінде сыртқы ортада кездесетіні жайлы толық ақпарат көздері кездеседі. Пестицидтердің қоршаған орта мен тағамдық тізбек арқылы миграциялауы, адам мен жануарлар ағзасында препарат қалдықтарының жиналуына себепкер болады [15].
Жемістер мен көкөністердегі пестицид қалдықтарының сақталуы адам ағзасына тікелей әсер ету жолдарының бірі болып табылады, сондықтан да хлорорганикалық пестицидтерді өте тұрақты исектицидтер болғандықтан, көп түрлерін пайдалануға тйым салынған, себебі олардың қалдықтары қоршаған орта мен тағамдық өнімдерді ластаушы заттар ретінде әлі де кездеседі.
Сондықтан қазіргі кезде пестицидтермен күрес барлық дамыған және дамушы елдерде азық-түлік қауіпсіздігі саласында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
1.2 Пестицидтер және олардың түрлері
Пестицидтер (латынның pestis-жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін деген сөздерінен шыққан - өсімдік зиянкестері мен ауруларына, арамшөптерге, мақта, жүн, теріден жасалған бұйым зиянкестеріне, жануарлар эктопаразиттеріне, адаммен жануарларға ауру тудыратын организмдерге қарсы қолданылатын химиялық қосылыстар. Бұл қосылыстардың барлығы ксенобиотиктер, яғни тірі ағзалар мен тұтас алғандағы биосфера үшін бөгде заттар болып табылады. Пестицидтердің әрекет ететін заты - оның биологиялық тұрақты бөлігі зиянды организмге ғана әсер етіп қоймай, өсімдіктің өсуіне, дамуына тікелей әсер етеді [2].
Қазіргі кезде пестицидтерді қолдануына байланысты пестицидтердің химиялық, өндірістік және гигиеналық түрлері бар.
Пестицидтер химиялық құрамына қарай Г.С. Груздев [16] бойынша үш негізгі топқа бөлінеді:
1. Бейорганикалық қосылыстар (сынап, фтор, барий, күкірт, мыс және хлораттардың, бораттардың қосылыстары).
2. Өсімдіктердің бактериалды және саңырауқұлақты препараттары (пиретриндер, бактериалды және саңырауқұлақты препараттар, антибиотиктер және фитонцидтер).
3. Органикалық қосылыстар - физиологиялық белсенділігі жоғары пестицидтердің кең көлемді топтарына: хлорорганикалық қосылыстар (гекса-хлорциклогексан, полихлоркамфен, тиодан, дилор және тағы басқалары); фосфорорганикалық қосылыстар (гардон, хлорофос, метафос, метатион, трихлор-метафос-3, бромофос, карбофос, элсан, цидиал, фозалон, антио, актеллик, цианокс және басқалары); синтетикалық пиретроидтар - перметрин (амбуш, корсар), дельтаметрин (декаметрин, децис), циперметрин ( рипкорд, цимбуш, арриво, кинмикс, фастак ), сумицидин (фенвалерат) және басқалары; карбамин, дикарбамин қышқылдары (севин, пиримор, карбин, бетанал, эптам, тиллам, цинеб, поликарбацин, ТМТД және басқалары); фенолдардың нитро-қосылыстары - нитрофенолдар (акрекс, нитрафен, каратан, мороцид); фталимидтер (каптан, фталан ); минералды майлар; сынаптың органикалық қо-
Кесте 1.
Пестицидтердің кластары
Класстары
Негізгі химиялық топтар
Альгицидтер
Қалайыорганикалық қосылыстар (брестар)
Фунгицидтер
Дикарбоксимидтер(каптан) Хлорлы ароматикалық көмірсутектер (пентахлорфенол) дитиокарбаматтар (манеб) сынапқосылыстары (фенилсынап ацетаты)
Гербицидтер
амидтер, ацетамидтер (пропанил) бипиридилдер (паракват) карбаматтар, тиокарбаматтар (барбан) феноксиқышқылдар (2,4,-Д) динитрофенолдар (динитрокрезол) динитроанилин (трифлюралин) мочевина туындылары (монурон) триазиндер (атразин)
Нематоцидтер
галогенді алкандар (этилен дибромид)
Моллюскоцидтер
хлорлы көмірсутектер (байлусцид)
Инсектицидтер
хлорлы көмірсутектер ДДТ (ДДТ) аналогтары (алдрин) циклодиендер хлорлы терпендер (токсафен)
фосфорорганикалық қосылыстар (паратион) карбаматтар (карбарил) тиоцианаттар (летан) динитрофенолдар (ДНОК) фторацетаттар (ниссол) өсімдік улары никотин ротеноидтар (ротенон) перитроидтар (перитрин) өсуші гормондардың аналогтары (метопрен) мышьяк туындылары (қорғасын арсенаты) фторқосылысты қосылыстар (натрий фториді)
Акарицидтер
күкірторганикалық қосылыстар (овекс) формамидин (хлордимеформ) динитрофенолдар (динекс) ДДТ аналогтары (хлорбензилат)
Родентицидтер
антикоагулянттар (варфарин) алкалоидтар (стрихнин сульфаты) фторқосылысты қосылыстар (фторацетат) тиомочевина туындылары (нафтилтиомочевина) таллий қосылыстары (таллий сульфаты)
-сылыстары (гранозан, меркургексан); хинондар (дихлон); мочевина туындылары; симмтриазиндер және басқалары; хитин синтезінің ингибиторлары (димилин, номолт) және тағы басқалары қолданылады.
Өндірістік мақсатына және әсер ету объектісіне байланысты (арамшөптер, зиянды жәндіктер, жылықанды жануарлар т.б.) Шампурин А.А. . және т.б. авторлардың [17, 18] мәліметі бойынша пестицидтерді негізгі үш топқа бөлінеді: инсектицидтер (insectum - бунақденелілер) - бунақденелілерге қарсы; фунгицидтер (fungus - саңырауқұлақ) - саңырауқұлақ ауруларына қарсы; гербицидтер (herbum, herbi - шөп) - арамшөптер мен улы шөптерге қарсы қолданылады. Және Сағитов А.О., Исенова Г.Ж. және т.б авторлардың [1] мәліметтерінде пестицидтердің төмендегідей класстары бар (кесте 1).
Пестицидтердің гигиеналық классификациясы пестицидтердің қоршаған ортадағы айналымына, биологиялық объектілерді уландыру дәрежесіне байланысты бөлінеді. Жануарлармен тәжірибе жүргізу барысында пестицидтердің улылық дәрежесін төрт топқа бөліп қарастырылды: өте улы заттар, жоғары токсинді заттар, орта токсинді және аз токсинді заттар. Ал, Ашықбаев және басқа авторлардың [19] мәліметі бойынша уыттылық дәрежесі бойынша бірнеше топқа бөлінеді.
1. Уыттылығы күшті улы заттар ЛМ50 (летальды мөлшерлер 50 мгкг
дейін;
2. Уыттылығы жоғары улы заттар ЛМ50 - 50-200 мгкг;
3. Уыттылығы орташа заттар ЛМ50 - 200-1000 мгкг
4. Уыттылығы әлсіз улы заттар ЛМ50 - 1000 мгкг;
Сагитов А.О және т.б авторлардың [1] мәліметі бойынша пестицидтер биологиялық ортада тұрақтылық қасиетіне байланысты (топырақта) 4 топқа бөлінеді.
1. Өте тұрақты зат - усыз компонеттерде ыдырау уақыты 2 жылдан көп.
2. Тұрақты - усыз компоненттерде ыдырау уақыты 0,5-2 жыл.
3. Бірқалыпты тұрақты - усыз компоненттерде ыдырау уақыты 1-6 ай.
4. Тұрақтылығы аз - усыз компонеттерде ыдырау уақыты 1 ай ішінде.
Тұрақтыға ұшқыштығы өте төмен, атмосфералық факторлардың әсерінен химиялық өзгермейтін симазин, ТМТД, минералды майлар, ДНОК және т.б. пестицидтер жатады. Ал ұшқыштығы төмен препараттарға химиялық қасиеттері баяу өзгеретін гексахлоран, карбофос, хлорофос, фосфамид, цинеб, карбатион және басқалары шамалы тұрақты топтарына жатады. Қоршаған орта әсерінен буланатын, химиялық өзгеретін пестицидтер тұрақтылығы аз топтарға: фумиганттар, сынап препараттары кіреді. Оларды герметикалық ыдыстарда сақтау қажет.
Ал, пестицидтердің топырақта ыдырау дәрежесіне байланысты төмендегідей бөлінеді.
1. Өте тұрақты заттар уытсыз компонентке ыдырауы 2 жылдан аса
мерзімде;
2. Тұрақты заттар ыдырауы 0,5-2 жылға дейін ;
3. Тұрақтылығы орташа заттар ыдырауы 1-6 айға дейін ;
4. Тұрақсыз заттар - ыдырауы мерзімі 1 ай [29].
Лұқпанов Н., Нүсіров Н. [20] мәліметі бойынша пестицидтер өздерінің улылығына қарай төмендегідей төрт топқа бөлінеді.
Бірінші топқа адам және жылы қанды жануарлар өміріне өте қауіпті күшті улылық қасиеті бар препараттар жатады. Олар кальций арсениті, арсенаты және натрий арсениті, альдрин, анабазин сульфаты, гранозан, париж көгі, меркуран, никотин сульфаты, октомотил, тиофос, хлорпикрин, хлор қосындылары, цианплав.
Екінші топқа улылық қасиеті күшті бромдиметил, гексахлорбутадиен, гамма изомері, гептахлор, дихлорэтан, динитроортокрезол, зоокумарин, крысид, метилмер-каптофос, метафос, препарат М-81, пентахлорфенол, пентахлорфенолит мысы, ратиндан, фосфид мырышы жатады.
Үшінші топқа улылық қасиеті орташа авадекс, бутифос, вапам, техникалық гексахлоран, олардың ұнтақ препараттары, ДДТ, оның ұнтақ препараттары т.б кіреді.
Төртінші топқа улылығы аз авенин, атразин, бардос сұйығы, гесахлорбензол, фигон, дихлор мочевина, диурон, далапон, көк сабын, темір купоросы, каптан, №30, 20 препараттар және тағы басқалар.
Пестицидтердің топырақта, суда және т.б. объектілерде ыдырау жылдамдығына байланысты алты топқа бөлінеді:
1. 18 айдан артық уақытта ыдырайтын.
2. 18 ай шамасында ыдырайтын.
3. 12 ай шамасында ыдырайтын.
4. 6 айға дейін ыдырайтын.
5. 3 айда ыдырайтын.
6. 3 айдан кем уақыт аралығында ыдырайтын.
Сондықтан, препараттарды таңдауда соңғы төрт топқа аса мән берген жөн [21].
Сол себептен пестицидтерге келесі гигиеналық талаптар қойылады:
* ауылшарашылығында адамдар мен жылықанды жануарлар үшін улы-
-лығы аз препараттар қолданылуы керек;
* табиғи жағдайда 2 және одан да көп жылдар ішінде улы емес компоненттерге ыдырамайтын тұрақты заттарды қолдануға болмайды;
* кумуляциясы бірден көрінетін препараттарды қолдануға болмайды;
* алдын-ала зерттегенде олардың мутагендігі эмбриоулылығы және аллергендігі айқындалған заттар қолдануға жіберілмейді [1].
Пестицидтердің жаңа токсикологиялық-гигиеналық қасиет-терінің ашылумен зерттеудің дәлірек және сенімді әдістерінің пайда болуымен гигиеналық классификация ауқымы кеңеюде.
Сондықтан пестицидтерді пайдалану барысында пайдалану қолдану регламентін қатаң сақтау қажет. Пестицидтерді қолданудың қауіпсіздігі белгіленген талап-тарға сай, олардың тиісті қаптамасына, маркіленуіне, гигиена-лық регламенттеу жағдайына байланысты.
1.3 Көкөніс дақылдарына қолданылған пестицидтердің әсері
Көкөніс шаруашылығы - оңтүстік-шығыс Қазақстанның негізгі салалары-ның бірі болып табылады. Елімізді көкөніс дақылдарымен қамтамасыз етудің маңызы зор.
Көкөністер құрамында көмірсулардың, витаминдердің А,В,С топтары бар, соның ішінде С витаминінің көп мөлшері кездеседі. Сонымен қатар жаңа піскен көкөністер ферменттері тамақ қорыту үрдісіне көмектеседі. Жыл бойы көкөністермен қоректену маңызды болғандықтан, олар біз қабылдайтын тамақтың міндетті түрде құрамды бөлігі болып табылады. Демек, адам организміне қияр, қырыққабат, қызанақ жемістерін пайдалану өте пайдалы. Көкөніс дақылдарында қолайлы қоректі заттар көп болғандықтан, олар нәрлілігімен, дәмділігімен зиянкестермен аурулардың қоздырғыштарына тартымды келеді. Бұл зиянды организмдер көкөністердің өніміне көп зиян келтіреді. Сондықтан ауылшаруашылығында жоғары көкөніс өнімдерінің алынуы пестицидтерді қолданумен байланысты.
Республикада көкөністерді зиянды организмдерден қорғау үшін қазіргі заманғы аз жұмсалу мөлшерімен қолданылатын инсектицидтер, фунгицидтер және гербицидтер пайдаланылады.
Ауыл шаруашылығында көкөністің жоғарғы өнімінің алынуы, олардың зиянкестер мен ауруларына және арамшөптеріне қарсы пестицидтердің қолданылуына байланысты. Сондықтан елімізде және шет елдереде көкөніс зиянкестері мен ауруларына және арамшөптеріне қарсы қолданылған пестицидтердің әсері зерттелген.
Г.С. Груздевтің жұмыстарында, хлорорганикалық препараттардың ішінде акрекс препараты қиярдың өрмекші кенесіне қарсы қолданылды.Бұл препарат өсімдіктерде 20-25 күнге дейін сақталады, яғни препарат өсімдік құрамында тез гидролизденеді. Л.Г Фомичева мен Л.И. Ефимова [22] зерттеулерінде қиярды өңдеуде кельтан препараты 9 тәуліктен кейін 1 кг өнімде препараттың қалдығы - 0,1 мг мөлшерінде табылған.Сондықтан жылыжайда өсірілетін қиярда кельтан препараты 4 күн ішінде ыдырайтындығы анықталған. А.А. Михайлов пен Т.М. Носованың [23] 1977-1978 жылдардағы зерттеулері бойынша Куйбышев облысының бірқатар аудандарында өсірілген қиярда бақша биттері көп тараған. Бұл зиянкестер ылғалдылықтың жетіспеуінен, ауа температурасының жоғарылуынан вегетация кезінен бастап тез дамып, алынған өнімнің сапасын 29,6 - 100%-ға дейін төмендеткен. Сондықтан осы зиянкестерге қарсы - 0,1% карбофос, 0,1% метафос, 0,2% фосфомид препараттары қолданылды. Препараттар биттердің біршама санын жоғалтып, өніп сапасын арттырды. Сонымен қатар З.Н. Мамедова, С.А. Алиев мәліметтерінде Әзірбайжанның Ленкоран аймағында осындай қиярдың зиянкестеріне (бақша биттері мен темекі бітесі) қарсы жүйелік әсер ететін инсетицидтер Би-58 ( 0,1 - 0,2%), метафос (0,08 %) қолданылған. Н.И. Осмолова мен В.В. Белоустың [24] зерттеулерінде жылыжайда өсетін қиярдың ең қауіпті зиянкестері - аққанаттылар болып табылады. Осы зиянкестерге қарсы 0,2% - фосфомид пен актелликтің қоспасы, эталон ретінде карпофоспен өңделген. Карбофоспен өңделгеннен кейін зиянкестердің өлімі - 49% -ды, фосфоамидпен - 62% - ды, актелликпен - 95%-ды көрсетті, басқа препараттарға қарағанда актеллик препаратының тиімділігі жоғары. Т.Д. Зорьеваның [25] пайымдауынша актеллик препаратымен өңдегеннен 26-30 сағаттан кейін, оның қалдық мөлшері қиярда 50%-ға дейін төмендеді, сол мезетте өңделген қызанақтағы препараттың қалдық мөлшері 15-20%- төмендеді. Препараттың әртүрлі ыдырауы ауа-райына, географиялық аймаққа және әртүрлі дақылдардың құрамына байланысты. Актеллик препараты 4-ші тәулікке өсімдік және топырақ бетінде тез буланып, қиярда 0,04-0,1 мгкг, қызанақта - 0,5-0,8мгкг қалдық мөлшерлері табылды. Сонымен препараттың тез ыдырайтыны анықталған.
Т.Н. Жердецкая 26 Белоруссияның өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институтында қиярдың пероноспороз ауруына қарсы альетт, 80% с.ұ. препаратын қолданғанда препарат жоғары биологиялық белсенділік көрсеткен.
Н.Н. Мельников және тағы басқа авторлардың зерттеулерінде, жылыжайдағы қиярдың ақ ұнтақ ауруын қоздыратын саңырауқұлақтарына (Sphaerotheka fuliginea Poll және Erysiphe cichoracearum D.C.) қарсы фигон, морестан, каратан, мороцид және бенлейт препараттары пайдаланылған. Препараттың ішінде 0,5% - ды фигон препараты ақ ұнтақ ауруының өсуін төмендетіп, өсімдіктің кейбір жерлері күйдірілген. Мұнда препараттың әсер ету ұзақтығы 20 күн болған, ал бақылау нұсқаларында ауру 100 %-ды көрсеткен. Мороцид, морестан, каратан препараттары ауруды 10-15 есеге төмендеткен және тиімділіктері жоғары болған. Қиярдың ақ ұнтақ ауруына қарсы каратанға ұқсас ФДН фунгициді, әсер етуші заты (N.N - Диметил-N-3-хлорфенил-гуанидин) қолданылды. Бұл препарат 18-21 күннің ішінде ауруды 50-80 %- ға төмендеткен [27].
Mor Neta, Meron Y, мәліметтерінде Израилде қиярдың Fusarium oxysporum f, sp. radices - cucumerinum ауруына қарсы бавистин фунгицидін қолдану нәтижесінде, жылыжайдағы жаңадан өсіп келе жатқан қияр жапырақтарының зақымдану 46-47% төмендеген [28].
К.А. Гар және басқа авторлардың зерттеулері бойынша, қызанаққа қолданылған гетерофос препараты топырақта 120 күнге дейін (0,1-1,0 мгкг) сақталған, ал жемісте 60-70 күннің ішінде пестицид - 0,2 -1,0 мгкг мөлшерінде болды. Өнімді жинау алдында жемісте препарат табылмаған, гетерофос препарат табылмаған, гетерофос препараты қызанақтың жемісіне қарағанда, топырақта көп сақталатыны анықталған [29].
Ф.М. Джафарлидің зерттеулерінде солон гербициді қызанақтың арамшөптеріне қарсы өңделген. Солон препараты өсімдіктің өсіп дамуына кері әсер етпейді. Препарат- қызанақтың жапырағында 25 күннен кейін 13,3% - ға төмендеген. Ал үш айдан кейін гербицидтің қалдық мөлшері табылмаған. Препарат қызанақта және топырақта түгелімен ыдыраған [30].
Г.А. Полковниктің және т.б авторлардың зерттеу жұмыстарында танап алқабындағы қызанақтың арамшөптеріне қарсы бірінші отауды- трефлан (1,5 - кгга) препaраты мен өңделіп, арамшөптің 89-92% - ын, ал екінші отауда 89 -90% - ға, дифенамид (6 кгга) 83-86%, тиллам (6 кгга) препараты - 80-83% және 77% - ға төмендетті. 1980 және 1981 жылдары гербицидтермен өңделген қызанақтың өнімі бақылауға қарағанда көбірек болған. Сонымен өнім жинау алдында қызанақтың құрамындағы пестицидтердің қалдық мөлшері табылмаған [31]. Осындай пестицидтермен өңделген зерттеу жұмыстары Қырымның кейбір облыстарында да Л. Ф. Красовамен [32] жүргізілген. Қияр мен қызанақтың арамшөптеріне қарсы егуге дейін прометрин, линурон, дифенамид, егілгеннен кейін бетанол, трефлан, тиллам, далапон, зенкор, малоран, семерон препараттары қолданылды. Қызанақ егілгеннен кейін екі қайталап өңделген дифенамид (6,8 кгга ) препараты вегетация кезінде зенкор (0,6 - 0,7 кгга) препараты бір және екі жылдық арамшөптердің 77-89% - ын жойды. Г.Е. Березкина және басқа авторлардың [33] зерттеу жұмыстaры бойыншa, 1973-1977 жылдары Украинаның көкөністерді зерттеу институтында қиярдың арамшөптеріне қарсы дифенамид гербициді қолданылды. Топырақта көктеп шыққан қияр жапырақтарына дифенамид препараты қатты әсер еткен, 4 аптаға дейін жапырақтардың шеті оралып, сарғайды. Содан соң 20-шы күннен кейін жауған жаңбырдың әсерінен жапырақтар оңала бастады. Қиярдың бірінші отау кезінде препараттың жұмсалу мөлшері 8 кгга болғанда арамшөптердің 48 - 49%-ын, ал екінші отауда 61 - 91%-ға дейін өлтірген. Сонымен бұл препарттың өсімдікке әсері болғандықтан жұмсалу мөлшерінен азайтуға тура келген.
В.И.Козловская [34] зерттеулерінде қырыққабаттың түн көбелегіне (Mamestra brassicae) қарсы фозалон , цидиал және гардон препараттары қолданылды. Препараттардың ішінде фозалон мен гардон препараттарына қарағанда, цидиалдың улылығы күшті болды.
Ж.Т.Сүлейменованың [35] жүргізілген зерттеулерінде қырыққабат битіне қарсы тиодан (1,5 лга), суми-альфа (0.3 лга) қолданылды. Препараттар тез ыдырағанымен, жәндік жегінің дернәсілдерін өлтірді. Өз уақытында химиялық препараттарды қолдану нәтижесінде зиянкестердің саны төмендеді, бірақ химиялық әдіс - зиянкестермен күресу үшін ғана емес, өнімнің де сапасын төмендеткен. П.С.Жукова және Т.С.Ширконың [36] зерттеулерінде қырыққабатқа қарсы қолданылған бетанал, семерон және прометрин препараттарының топырақта ыдырау динамикасы зерттелген. Бетанал препараты (0,75-1,5 кгга) топырақта екі айға жуық сақталған, семероның (жұмсалу мөлшері 0,6 кгга) 68-ші күнінде қырыққабатта қалдығы 0,1 мгкг; рамрод (6-8 кгга) 0,1-0,15 мгкг мөлшерінде, бекітілген мөлшерден артық емес,ал мезоранил (1,5-2,5 кгга) препарттың қалдығы табылмаған.
Р.Словцов., А.Араби [37] зерттеулері бойынша, топырақта, осы гербицидтердің үш айдан кейін 10-20%-ы сақталған. Бетанал препартының алты айдан кейін 5%-ы сақталған. Сонымен қатар, дактал препаратына қарағанда рамрод, мезоранил гербицидтері топырақта екі айға жуық, 70 күннен кейін пестицидтердің қалдық мөлшері 0,04-0,006 мгкг болған. Өнім жинау кезінде қырыққабатта семерон, рамрод және мезоранил препараттарының қалдық мөлшері табылмаған.
Л.А.Пеньков және басқа авторлардың [38] зерттеулерінде, фюзилад және (0,5-1 кгга), оның семеронмен қосылыстары арамшөптерді қуратып, қырыққабаттың өсуіне кері әсерін тигізбейтіні дәлелденген. Сондықтан қолмен отауға қарағанда, семерон және фюзилад перпаратттарымен өңделген қырыққабаттың мол өнімі алынған, гербицидтер көкөніс өнімдерінің сапасын төмендетпеген. Зерттеушілердің анықтауымен қырыққабаттағы семерон мен фюзилад препараттарымен өңделгенде қалдық мөлшерлері 0,01 мен 0,04 мгкг болды, яғни рұқсат етілген шамадан артық емес.
В.А.Колесников және басқа авторлардың зерттеулерінде қырықабаттың арамшөптеріне қарсы семерон, рамрод, трефлан және нитрофор бүркілген. Қырыққабаттың өсіп шығуына дейін нитрофордың (жұмсалу мөлшері 2 кгга) және трефланмен (01 кгга ) өңделіп, бақылаумен салыстырғанда арамщөптерді 84,8-85,1% - ға, рамрод препараты шыққаннан кейін өңделіп, арамшөптерді 91,4% - ға, ал семерон (0,25 және 0,5 кгга) препараты 80-88,5% - ға төмендетті. Жоғары температураның әсерінен трефлан препаратының қалдық мөлшері 10 күннен кейін топырақта 0,65-0,77 мгкг шамасында болды, яғни қарқынды ыдыраған. Ал, жемісте 0,002-0,005 мгкг мөлшерінде болған. Ромрод және нитрофор гербицидтері өнімді жинау алдында табылмаған. Сонымен қатар А.В.Бешанов [39] зерттеулері бойынша, қырыққабат егілгенге дейін трефлан препараты (6-8 кгга) қосжарнақты және дәнді арамшөптерді 71-86% - ға, қырыққабат өскіні шыққанннан кейін өңделген семерон препараты (2 кгга) бір жылдық арамшөптерді 78-89,9% - ға төмендеткенін көрсеткен.
Пестицидтер физиологиялық белсенді зaттaр болғaндықтaн, олaр өсімдіктің өсуі мен дaмуын жоғaрылaтaды, сонымен қaтaр өсімдіктердегі зиянды оргaнизмдердің өсуін төмендету aрқылы, көмірсулap мен витaминдердің синтездеріне, соның ішінде қaнт пен aскорбин қышқылын көбейтеді. Кейбір зерттеушілердің жұмыстaрындa көкөніс өнімдеріндегі пестицидтердің қaлдық мөлшері мен олaрдың негізгі биохимиялық көрсеткіштерге (қaнт мөлшері, aскорбин қышқылы және керекті зaттар) әсері көрсетілген.
6.4 Пестицидтердің қоршаған ортаға әсері және олардың экологиялық жағдайы
Ауылшаруашылығында пестицидтерді жүйелі түрде қолданудың өзі макро және микробиоценозды өзгертетін және қалпына келтіретін экологиялық фактор. Көп жылдар бойы ауылшаруашылығында химиялық препараттарды кең көлемде қолданудың нәтижесінде, өңделген жерлердің топырақтарында олардың жиналып қалуына әкеп соқты. Мұндай жағдайда препараттардың көпшілігі адам мен жануарға ғана улы болып қоймай, топырақта, өсімдіктерде де ұзақ уақыт сақталып қалуына алып келеген. Әсіресе, адам мен жануарлардың организмінде препараттардың жиналуы, қауіптілік туғызып отыр. Химиялық қорғауды ұзақ уақыт қолдану, олардың қоршаған ортаға қатысуы тұрақты әсер етуші факторларға айналады.
Көптеген химиялық препараттар баяу ыдырайды, мұның өзі өсімдіктерде, топырақта, өзендерде, көлдерде, мал жайылатын жайылымдаржа және басқа да нысандарда улы заттардың жиналуына әкеп соғады. Осы нысандарға түскен пестицидтер ұзақ уақыт сақталып қалуы мүмкін. Олардың әсері ізсіз кетпейді:
- топыраққа түсіп, пайдалы микроорганизмдерді жояды және топырақтың құрамын құртады;
- ауаға түсіп, ауа арқылы дем алатын организмдерді уландырады;
- суға түсіп, тірі организмдердің денесіне еніп, зиянды әсер етеді;
- азық-түлікке - су және топырақ арқылы түседі. Олар бүкіл тірі ағзаларды уландырып, адамдарға кері әсерін тигізеді [40].
Пестицидтер
Пестицидтер
Топырақ
Топырақ
Ауа
Ауа
Биотоп
Биотоп
Су
Су
Жауын-шашын
Жауын-шашын
Сурет 1. Пестицидтердің қоршаған ортадағы айналымы
Пестицидтердің экологиялық зияндылығы негізінен олардың улылығына, өмір сүру уақытына, жеке ағзаларға таңдамалы түрде әсер етуіне және ортада өзгеруіне байланысты болады.
Кейбір хлоорганикалық қосылыстардың, триазиндердің, мочевиналардың препараттары биологиялық ортада жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, яғни баяу ыдырайды, сонымен қатар табиғатта олардың жиналу қаупінің пайда болуын туғызады.
Инсектицидтердің ішінде өсімдіктердің зиянкестеріне күшті әсер ететін жаңа класс - синтетикалық пиретроидтар болып табылады. Пиретроидтардың басқа инсектицидтерден артықшылығы - зиянкестердің әртүрлі сатыларының дамуына қарсы жоғары биологиялық белсенділігімен және аз жұмсалу мөлшерімен ерекшеленеді.
Синтетикалық пиретроидтар балықтарға, бал араларына улы болғанымен, жылықанды жануарларға улылығы әртүрлі. Олардың ішінде жоғары, орташа және улылығы аз түрлері бар. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, препараттардың циантопты қосылыстары (децис, цимбуш, сумицидин) жылықандыларға өте улы. Осы топтың өкілдері қоршаған ортада әртүрлі айырмашылықтары - фенвалерат, эфенпрокс және олардың аналогтары құрылысына қарай майлы ароматикалық қосылыстарға жатады. Дельтаметрии және фенвалерат органикалық заттарға бай топырақта тұрақты.
Перметрин мен циперметрин тез ыдырайды және циперметринге қарағанда перметриннің сақталу ұзақтығы аз.
Сонымен қатар, мочевиналардың қосылыстары - гормонды әсер етуші инсектицидтер: дифлубензурон, хлорфузорон және басқалары. Дифлубензурон препараты өсімдіктің вегетативті органдарында 3 айдан аса ыдырайды [41].
Ауылшаруашылығында қолданылатын фунгицидтердің улылығы аз, персистенттілігі төмен және оларды регламент бойынша дұрыс қолданғанда қоршаған ортаның нысандарында жиналмайды.
Біздің алдымыздағы зерттеулерде, фунгицидтер мыс және сынап қосылыстарынын тұрады, бірақ сынаптың улылығы жоғары болғандықтан органикалық қосылыстардан ығыстырылған, ал мыс қазіргі таңда да тәжірибеде қолданылып келеді.
Әдебиеттерде әртүрлі дақылдарға қолданылатын этилендитиокарбамин қышқылдарының туындалырына көп көңіл бөлінуде. Өнімнің метаболизміне этилентиомочевина қауіпті, яғни жануарларда ісік ауруларын тудырады, ал өсімдіктен оның 1 мгкг шамасындағы қалдығы табылған. Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша, фунгицидтің манеб, манкоцеб, цинеб топтары адам мен жануарға қауіпті екені дәлелденген.
Химиялық препараттар зиянкестерге ғана емес, пайдалы жәндіктерге де әсер етіп, биоценоздың бұзылуына, құстардың, жыртқыш және паразит жәндіктердің, бал араларының зақымдануына әкеледі.
Өсімдіктерді қорғау үшін химиялық заттарды қолданғанда адам мен жануарға улылығы аз ұзаққа созылмайтын, сыртқы ортаның әсерінен персистенттілігі біркелкі және ұзаққа созылмайтын, сыртқы ортаның әсерінен персистенттілігі біркелкі және вегетация кезінде толық ыдырайтын, жоғары техникалық және экономикалық тиімді, қолдануға, сақтауға және тасымалдауға қолайлы, пайдалы организмдерге зиянсыз болатын талаптарды ескеру қажет.
Бір препарат жиі қолданыла берсе, оған зиянды организмдер тез бейімделеді, яғни улы химикаттардың оларға әсері болмайды немесе төмендейді [42].
Пестицидтердің белсенді ингредиенттерін жоғалту және жұмсалу мөлшерлерін азайту үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерін жетілдіру тиіс. Бұл экономикалық көзқарас қана емес, сонымен қатар қоршаған ортаны улы заттармен ластауды жою болып табылады.
Пестицидтерді дұрыс және қауіпсіз қолдану үшін, олардың биологиялық ортада физика-химиялық қасиеттерін, қолдану ерекшеліктерін, токсикологиялық сипаты мен бағытын жақсы білу қажет. Тамақ өнімдерінде, жем-шөптерде, топырақтарда, суларда және атмосфера ауасында пестицидтердің микромөлшерлерін химиялық талдау әдістерімен жетілдіру, өңдеу - маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Пестицидтердің қолдану регламентін бұзу (мөлшер, мерзім, қайталау) қазіргі кездегі өңдеу техникаларының болмауы, ұқыпсыздық, немқұрайлылық ауылшаруашылығында экологиялық бақылау шараларының төмендігі өсімдік жіне мал шаруашылықтарының өнімдерінде улы заттардың жиналуына әкеледі.
Ауылшаруашылығында химиялық заттарды аз мөлшерде қолдану - өнімдерді зиянды организмдерден қорғайды. Әйтсе де, олар антропогенді ластаушылар болуы мүмкін. Әсіресе суда биогенді элементтердің көбеюі, ауылшаруашылық өсімдіктерінде нитраттардың, нитриттердің, нитрозаминдердің жиналуы адам мен жануарлар организмдерінде улы және канцерогенді әсерлерді болдыруы мүмкін. Пестицидтердің экология жүйесіне тигізетін зиянды әсері жер шарын қамтитын мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, қазіргі таңда пестицидтерді экологиялық қауіпсіз жағынан қолданудың маңызы зор. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін пестицидтердің көпшілігі табиғатта кездеспейтін синтетикалық улағыш заттар. Осыған байланысты улағыш заттарды пайдалану, олардың қалдық мөлшері мен метаболиттері қоршаған ортада жиналып, ішетін суларды ластап, пайдалы флора мен фаунаны құртуы мүмкін [43]. Сондықтан қоршаған ортаның белгіленген нысандарында пестицидтердің мөлшері гигиеналық нормативтен аспағаны жөн.
Пестицидтерді қолдануда, қоршаған ортада улы заттардың қалдықтарының болмауын бақылау немесе төмендету маңызды. Зерттелетін нысандарда табылған улы заттарға нормативте көрсетілген шамамен бақылау жасау керек.
Топырақ, ауа үшін бұл норматив шекті рұқсат етілген концентрация (ШРК), ал өсімдік үшін - тамақ өнімдерінде гигиеналық норматив бойынша ең жоғарғы рұқсат етілген препарат мөлшерімен (ЕЖРЕПМ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz