Облыста дәнді дақылдардан негізінен көп егілетіні күздік бидай

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Анықтамалар ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
Белгілеулер мен қысқартулар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Аналитикалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1 Күздік бидай дақылының биологиясы және морфологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Өсімдіктің өсіп-даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.3 Дақылдың биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.4 Күздік бидайдың аймақта аудандастырылған сорттары ... ... ...
2 Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.1 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы
жағдайлары ... ... ... ... ... ...
2.2 Нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді бағдарлау,
фотосинтетикалық белсенді радиация кірісі бойынша нақты мүмкін
мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.3 Ылғалмен қамтамасыз етілуіне байланысты нақты мүмкін өнім
мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Күздік бидайдың жоспарланған өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.5 Нақты топырақ-климаттық жағдайында дақылды өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.5.1 Дақылдың ауыспалы егістегі
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.5.2 Тыңайтқыштар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.5.3 Топырақ өңдеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Тұқымды себуге
әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.5.5 Тұқым себу мерзімі, мөлшері және
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.5.6 Егістікті
күтіп-баптау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.5.7 Өнімді
жинау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.5.8 Дақылды өсірудің технологиялық
кескіні ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Тіршілік
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Аннотация

Астық дақылдары, күздік бидай, сорт, өсіру технологиясы, шаруашылық,
топырақ-климаттық жағдайы, өсімдіктің биологиясы, ауыспалы егістік, топырақ
өңдеу жүйесі, егін себу, егістікті күтіп-баптау, өнімді жинау.
Күздік бидай Оңтүстік Қазақстан өңірінде басты астықты дақылдардың бірі.
Күздік бидайдың интенсивті сорттары жаздық бидайға қарағанда 1,5-2,0 есе
мол өнім береді, сонымен қатар сапасы әлдеқайда жоғары болады. Суармалы
жерлерде ғылыми негізделген агротехникалық жүйені өз дәрежесінде сапалы
уақтылы жүргізу арқылы әр гектардың түсімін 70-90 центнерге жеткізуге
болатынын озық тәжірибе мен ғылыми зерттеулердің нәтижесі дәлелдеп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Аксукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғарғы өнім алудың
технологиясын жасау.
Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;
- Күздік бидайдың биологиялық қасиеттерін анықтау;
- Технологиялық элементтерді дұрыс құру үшін өсімдік өсіретін
шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайларына сараптама жасау;
- Дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен нақты топырақ-климаттық
ерекшеліктері бойынша өнімді бағдарлау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайы ерекшеліктері бойынша күздәк бидай
өсіру технологиясын жасау.
Практикалық бағалылығы. Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінде күздік
бидай дақылынан мол өнім қалыптастыру үшін шаруашылықтың топырақ климаттық
жағдайлары және өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері негізінде өсіру
технологиясы жасалды. Бұл технология көптеген шаруашылық нысандарында
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс бес бөлімнен тұрады:
әдебиетке шолу бөлімі, шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары бөлімі,
нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді бағдарлау бөлімі, нақты топырақ-
климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясын жасау бөлімі және дақылды
өсірудің технологиялық кескінін жасау бөлімі.
Бет ______ кесте_____ сурет _____ әдебиет ______.

Нормативтік сілтемелер

Осы курстық жұмыс келесі нормативтік құжаттарды қолдануға сілтемелер
жасалған:
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұны, оны түзу, рәсімдеуге қойылатын
жалпы талаптар.
МЖМБС 2.102-68 КҚБЖ (ЕСКД). Конструкторлық құжаттардың түрлері мен
комплекстері.
МЖМБС 2.104-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.201-80 КҚБЖ (ЕСКД). Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД). Форматтар.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД). Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеулер.
МЖМБС 2.601-2006 КҚБЖ (ЕСКД). Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері. Орындауға
қойлатын жалпы талаптар.
МЖМБС 7.1-2003. Библиографиялық жазу. Библиографиялық сипаттама. Жалпы
талаптар мен орындау ережелері.
СТ ОҚМУ 4.02-2008 Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2010 Университет стандарттары. Оқу-әдістемелік процестерді
басқару.
ҚҮ ОҚМУ 4.03-2008 Құжаттамалы үрдіс. Құжаттарды басқару.
ӘН ОҚМУ 7.14-2008 Курстық жобалауды ұйымдастыру. Курстық жұмыс

Анықтамалар

Гумус – топырақтың беткі органикалық қосылыстары бар тыңайтқыштармен
байытылған межелік аралығы.
Тыңайтқыш – топырақтың құнарлығын арттыруға қолдынылатын түрлі
органикалық және минералды заттар.
Микроэлементтер – өсімдіктің қоректенуі мен өнімнің қалыптасуына және
оның сапасының –жақсаруына бор, марганец, молибден, мырыш, мыс, кобольт өте
маңызды рөл атқарады.
Атмосфера – аса қабаты бөліктері, оттекті жер шарының қабаты.
Климат – аймақтық ареалға байланысты байқалатын құбылыстар: күннің ысуы,
құрғақшылық, жауын–шашын, қардың жауу және т.б.
Топырақтың ылғылдық қоры – топырақ құрамындағы сулы борпылдақ аймағы
және дақылдардың ылғылды жоғарырақ пайдалана алатындығы байқалуы.
Агроландшафт - әр аймаққа тән табиғи өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
ондағы агроценоздармен және ауылдық елді мекендермен алмасу жүйесінің
үйлесімді көрінісі.
Топырақтың қышқылдығы (Кислотность почвы) — топырақ ерітіндісіндегі
(белсенді немесе маңызды қышқылдық) және топырақтың сіңіретін кешеніндегі
(әлуетті қышқылдық) сутек иондарының концентрациясы.
Сор (кебір) — геоморфологиялық ілім бойынша өз алдына рельеф типін
құрайтын өсімдіксіз тақыр, немесе сораңдардан тұратын өсімдіктері өте сирек
тұзды шөлдердегі ойпаңдар.

Белгілеулер мен қысқартулар

ҚР- Қазақстан Республикасы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
г- грамм
га- гектар
кг- килограмм
л-литр
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
%- пайыз
м3- шаршы метр
млн – миллион
цга – гектарына центнер
кв.км- шаршы километр
°С- градус Цельсий

Кіріспе

Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі
762,7 мың гектарды құрайды. Дәнді және бұршақты дәнді дақылдар 226,5-278,6
мың га жерге себіледі, сонымен қатар май сығатын дақылдар - 82,1 га., мақта
-222,9 мың. га., картоп - 10,2 мың.га., көкөніс-24,2 мың. га., бақша -16,9
мың. га. егіледі.
Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде масақты
дақылдардың жылдық орташа егіс көлемі соңғы жылдары 215-250 мың гектардан
астам жерге егіледі. Егістік аумағы осыдан 10 жыл бұрынғы көрсеткішпен
салыстырғанда 2,0-2,2 есеге кеміген. Негізінен облыста егілетін дәнді
дақылдарға күздік және жаздық бидай мен арпа жатады.
Бидай мен арпа - негізгі азық-ауқат көзі болуымен қатар, жоғары сапалы
мал азығы болып саналады. Облыста нарықтық сұранысқа сәйкес арпаны
өндірісте сыра шығаруға пайдаланады.
Масақты дақылдардың тек өндіріс көлемін ұлғайтып қана қоймай, оның
өнімділігін арттыру және сапасын жаңарту сияқты ізденіс шаралардың дүние
жүзілік маңызы өте зор. Күздік бидай Оңтүстік Қазақстан өңірінде басты
астықты дақылдардың бірі. Күздік бидайдың интенсивті сорттары жаздық
бидайға қарағанда 1,5-2,0 есе мол өнім береді, сонымен қатар сапасы
әлдеқайда жоғары болады. Суармалы жерлерде ғылыми негізделген
агротехникалық жүйені өз дәрежесінде сапалы уақтылы жүргізу арқылы әр
гектардың түсімін 70-90 центнерге жеткізуге болатынын озық тәжірибе мен
ғылыми зерттеулердің нәтижесі дәлелдеп отыр.
Красноводопад селекциялық тәжірибе бекетінде жүргізілген көпжылдық
тәжірибелерге сүйенсек, облыстың барлық аймақтарында өсіру технологиясын
дұрыс сақтағанда ғана масақты дәнді дақылдардан тұрақты мол өнім алуға
болады.
Облыста дәнді дақылдардан негізінен көп егілетіні күздік бидай.
Күздік дақылдар өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай күзгі, қысқы
және көктемгі кезеңдердегі ылғал қорын тиімді пайдаланса, жаздық дақылдарға
қарағанда өнімді көп береді. Топырағы құнарлы, ылғал мөлшері көп түсетін
таулы аймақтарда күздік дәнді дақылдардан жыл сайын тұрақты мол өнім алып
отыруға болады.
Күздік бидай - қара сүрі танаптан және көпжылдық жоңышқадан кейін
егілгенде жоғары өнім береді.
Курстық жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Аксукент ауылы жағдайында күздік бидай дақылынан жоғарғы өнім алудың
технологиясын жасау.
Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;
- Күздік бидайдың биологиялық қасиеттерін анықтау;
- Технологиялық элементтерді дұрыс құру үшін өсімдік өсіретін
шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайларына сараптама жасау;
- Дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен нақты топырақ-климаттық
ерекшеліктері бойынша өнімді бағдарлау;
- Нақты топырақ-климаттық жағдайы ерекшеліктері бойынша күздәк бидай
өсіру технологиясын жасау.
Практикалық бағалылығы. Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінде күздік
бидай дақылынан мол өнім қалыптастыру үшін шаруашылықтың топырақ климаттық
жағдайлары және өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері негізінде өсіру
технологиясы жасалды. Бұл технология көптеген шаруашылық нысандарында
пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс бес бөлімнен тұрады:
әдебиетке шолу бөлімі, шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары бөлімі,
нақты топырақ-климаттық жағдайында өнімді бағдарлау бөлімі, нақты топырақ-
климаттық жағдайында жүгері өсіру технологиясын жасау бөлімі және дақылды
өсірудің технологиялық кескінін жасау бөлімі.

1 Аналитикалық шолу

1.1 Күздік бидай дақылының биологиясы және морфологиялық сипаттамасы

Күздік бидай қоңырбастар Роасеае тұқымдасына жатады.
Тамыр жүйесі - шашақты. Тамыр жүйесінің құрылысы мен оның даму сипаты
өсімдік түрі мен сортына байланысты өзгереді. Тамыр жүйесінің дамуы ұрықтық
(алғашқы) тамырлалардың пайда болуынан басталады, олардың саны 3-5
аралығын құрайды. Соңынан түптену түйінінен қосалқы (түйін) тамырлары
түзіледі, олар топыраққа тез бойлайды (ылғалды және борпылдақ топырақта).
Олар егін көгі шыққаннан кейін 12-14 тәуліктен кейін (3-4 жапырақ кезеңі)
пайда болады.
Кұздік бидайдың ұрықтық тамырлары бүкіл өсіп-жетілу кезеңінде
өсімдіктердің қоректенуіне қатысады. Түйін тамырлардан бұрын түзіліп,
оларды ұзындығы бойынша басып озады да өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай
150 см және одан да ұзын шамаға жетеді. Алайда жоғары өнімді түйін
тамырлары жақсы дамығанда ғана алуға болады. Қуаңшылықты жылдары, әдетте,
түйін (екінші, қосалқы) тамырлар түзілмейді, ал астық өнімі ұрықтық
тамырлар есебінен қалыптасады және 5-8 цга мөлшермен шектеледі.
Сабағы - сабан, сабақтар түйіндерімен шектелген түйін аралығынан тұрады.
Түйін аралығының саны жапырақтар санына сәйкес келеді. Сабаны қуыс.
Сабақтың орта бөлігі барынша жуан, ал жоғары бөлігі жіңішке келеді.
Жапырақтары - ұрықтық (3-4) және сабақтық болады. Сабақтық жапырақтар
жапырақ қынабынан және жапырақ тақтасынан тұрады. Жапырақ қынабының тақтаға
ауысар орнын да тілше деп аталатын жұқа түссіз қабық болады. Тілше сабаққа
тығыз жабысқан және жапырақ қынабының ішіне судың етуін бөгейді. Жапырақ
қынабының негізінде (басында) ұзынша кұлақшалар немесе мүйізшелер түзіледі,
олар сабақты орай өседі.
Гүл шоғыры - масақ. Масақ мүшелі біліктен және масақшалардан тұрады.
Білік өзара әртүрлі күйде орналасқан мүшеліктерден тұрады, олар түзу немесе
иілген, жалаңаш немесе түкті (қара бидайда) болуы мүмкін. Әдетте,
мүшеліктер қысыңқы келеді де екі кең жақтары мен екі қабырғасы болады.
Біліктің кең жағын бет жағы, ал қыр жағын бүйір жағы деп атайды. Білік
бойынша масақтың бет және бүйір жақтарын жеңіл ажыратады.
Әрбір мүшеліктің төбесі жуанданып бітеді де тұғыр (кемер) деп аталады,
онда масақшалар орналасады. Біліктің әрбір мүшелігінде бір-бір масақша
бекиді. Әрбір масақша екі жағынан қапталдасып орналасқан екі масақша
қауызынан (қабығынан) тұрады. Масақша қабықшалары әртүрлі деңгейде дамыған.
Масақша қабықшасы қайықша құрылысын еске түсіреді, кең және көпжүйкелі,
әрі ұзынша келген килі бар. Әрбір гүлде екі қабықшасы болады: масақ
қабықшасына таяу орналасқаны қалыңдау болады да ол сыртқы гүл қабықшасы деп
аталады, ал екіншісі өте жұқа, әрі нәзік келеді және оны ішкі гүл қабықшасы
деп атайды.
Жемісі - дән. Қабықты астықтарда ол гүл қабықшаларымен қапталған,
дәндері қабықшадан жеңіл ажырайды.

1- масақша; II - масақша құрлысының кескіні; III — аналық пен лодикуле;
1 - масақша қауыздары; 2 - сыртқы гүл қауызы; 3- ішкі гүл қауызы; 4
- аталықтар; 5 - аналық аузы; 6 - жатын; 7 - лодикуле; 3 - гүл сабағы

Сурет 1. Бидайдың масақшасы

Дәннің анатомиялық құрылысы. Күздік бидайдың жемісі ұрық пен
эндоспермнен және олармен бірігіп өскен тұқымдық және жемістік қабықтан
құралған. Ұрық дәннің төменгі бөлігінде орналасқан, оның төменгі жағында
ұрықтық тамыршалар, ал жоғарғысында ұрықтық жапырақтары бар алғашқы сабақ
болады. Ұрықтың маңында кішкене қалқан - дәннің жалғыз тұқым жарнағы -
орналасқан.
Эндоспермде дән қабығына қабыса біткен сыртқы алейрон қабаты мен ішкі
ұнды бөлігі ажыратылады. Алейрон қабаты белокқа бай бір қатарлы
клеткалардан тұрады (арпада 3-5 қатарлы келеді). Эндоспермнің ұнды
бөлігіндегі клеткалар крахмал дәндерімен толтырылған, ал олардың
аралықтарында белокты заттар орналасқан. Жемістік және тұқымдық қабықтар
сыртқы орта мен әртүрлі саңырауқұлақ аурулары қоздырғыштарынан қорғаныш
қызметін атқарады.

1.2 Өсімдіктің өсіп-даму ерекшеліктері

Өзінің жеке дамуында - онтогенезде - дәнді дақылдар мынадай кезектесіп
өтетін өсіп-даму кезеңдерінен өтеді: тұқымның енуі, көктеу, түптену,
түтікке шығу, масақтану, немесе шашақтану, гүлдену және пісіп-жетілу.
Барлық аталған кезеңдер Ф.М.Куперманның пікірі бойынша, үш тіршілік шағына
— жастық шақ, есею және қартаю шағына бөлінеді де олар органогенездің 12
кезеңіне біріктіріледі. Органогенездің кезеңдерін білудің нәтижесінде
өсімдіктердің өсіп-даму ерекшеліктерінен күні бұрын түсінік алуға болады.
Тұқымның өнуі үшін ылғал, жылу және оттегі қажет. Дәннің суды сіңіруі
оның бөрту мен ұрықтың тыныс алуын күшейтеді. Ферменттердің әсерінен
ерімейтін қорлық заттар еритін түрге ауысады да ұрықты қоректендіруге
жұмсалады. Тұқымның бөртуі мен өнуіне абсолют құрғақ зат массасына
есептегенде 50% мөлшерде су (ылғал) қажет. Суды сіңіру жылдамдығына сыртқы
ортаның температурасы, топырақ ерітіндісінің концентрациясы, дәннің
ірілігі, қабықтылығы және құрамы айтарлықтай әсер етеді.
Ең төменгі өну температурасы күздік бидайда -+1-2°С. Мұндай жылылықта
олар ұзақ уақыт бойы өніп-өседі, сондықтан саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл
залалданады. Қолайлы өну температурасы +6-12°С. Жаппай өнуге ауаның
жетімсіздігі теріс әсерін тигізеді. Өнуге органогенездің бірінші кезеңі
сәйкес келеді, бұл уақытта ұрықтық жапырақшалар мен тамыршалар қарқынды
өсе бастайды. Күздік бидайдың түп тамырлары 3-5 дана өнеді. Түп тамырлардың
соңынан бүршік дами бастайды да сабақ өркені пайда болады (ұрықтық сабақ).
Сабақ өркені сыртынан колеоптиле деп аталатын тыспен қапталған. Ол ескіннің
топырақты жарып, жоғары шығуына жеңілдік жасайды және оны жарақаттанудан
сақтайды.
Топырақ бетіне шыққаннан кейін колеоптиле өзінің өсуін тоқтатады да
жарылып одан бірінші нағыз жапырақ пайда болады. Тәжірибеде мұны көктеу
кезеңі деп атайды. Өсімдіктің жеке дамуында бұл органогенездің екінші
кезеңіне сәйкес келеді. Бұл уақытта өсу конусы ұрықтық түйіндерге және
сабақтың түйін аралықтарына дифференциацияланады, кезектесіп екінші және
үшінші жапырақ түзіледі.
Үшінші жапырақ пайда болысымен өсімдіктің биіктеп өсуі саябырлайды да
жер асты бөлігінің өсуі мен тамырлануы жылдамдайды. Жер асты бұтақтануы
жүреді, түптену түйінінде екінші (қосалқы) тамырлар түзіледі және топырақ
бетінде қосымша өркендер (сабақтар) пайда болады. Тәжірибеде бұл кезеңді
түптену деп атайды. Астық тұқымдас өсімдіктердегі мұндай сапа өзгерісі
органогенездің үшінші кезеңіне сәйкес келеді де гүл шоғырының білігі
дифференциацияланады, масақшалардың негізі қаланады. Түптену нәтижесінде
бір тұқымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бұта қалыптасады. Жалпы және
өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық
сабақ санын атайды, ал өнімді түптену - егін жинау қарсаңындағы піскен дәні
бар сабақ санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп үлгермеген
сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоқ сабақтарды мамық шеп деп атайды.
Түптену дәрежесі дақыл мен оның биологиялық ерекшеліктеріне, топырақтың
құнарлығы мен ылғалдылығына, температураға, өсіру технологиясының
ерекшеліктеріне (себу мерзімі, тұқым сіңіру тереңдігіне, себу мөлшеріне
т.б.) байланысты. Күздік қара бидай күздік бидайға, арпа сұлыға, сұлы
жаздық бидайға қарағанда күштірек түптенеді. Күздік дәнді дақылдар жаздыққа
қарағанда жақсырақ түптенеді. Түптенудің маңызы біркелкі емес. Күшті
түптену әруақытта да оң құбылыс бола бермейді. Солтүстік Қазақстан
жағдайында, әсіресе көктем қуаңшылықты және жаз ылғалды болғанда кейде
сабан шөп күшті дамиды, басты сабақтардың дәнінің пісіп жетілген кезеңінде
олар әлі дән түзіп үлгермейді. Бірақ жекелеген жылдары сабан шөп саны мен
олардың дәнділігі негізгі сабақтардан гөрі анағұрлым жоғары өнім
беретіндіктен олар үшін егін жинау мерзімін кешеуілдетуге тура келеді.
Жалпы алғанда дәнді дақылдар өнімін қалыптастыруда түптену негізгі
фактор - өсімдік бітіктігінің жиілігінде қосымша рөл атқарады. Солтүстік
Қазақстан жағдайында дәнді дақылдардың өнімді түптенуі айтарлықтай емес
және ол жаздық бидайда - 1,2-1,3; арпада - 1,5-1,6; сұлыда - 1,4-1,5;
тарыда - 1,8- 2,0, күздік қара бидай мен күздік бидайда ол көрсеткіш
анағұрлым жоғары (2-4). Алайда дәнді дақылдар түптенуінің биологиялық
мүмкіндіктері зор. Атап айтқанда, Италия экологы Аццидің деректері бойынша
Перуджи жоғары ауылшаруашылық институтының музейінде 342 масағы бар күздік
бидай бұтасы сақтаулы. Дала жағдайында мұндай бұтаның пісуі өте көп
энергетикалық шығынмен байланысты және мүмкін емес.
Бір өлшем егістіктегі өсімдік саны мен өнімді түптену сабақ бітіктігінің
жиілігін құрайды, оның қолайлы мөлшерінен өсімдіктің тіршілік факторларының
пайдалануы, олардың өсіп-жетілуі мен өнімділігі тәуелді. Қолайлы сабақ
бітіктігі - бір өлшем алқаптағы сабақ саны. Ол өсімдіктердің толық қабысып
қоректену алаңы мен басқа тіршілік факторларына барынша тиімді пайдалануға
мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде нақты жағдайда фотосинтездің жоғары
өнімділігі қамтамасыз етіледі әрі ең жоғары егін өнімі жиналады. Целиноград
ауылшаруашылық институтының өсімдік шаруашылығы кафедрасының (Әрінов Қ. К.)
және басқа ғылыми мекемелердің деректері бойынша Қазақстаның солтүстік
облыстарында бір өлшем алаңдағы (1 м2) дәнді дақылдардың орташа өнімді
сабақ саны 200-350 дана.
Түптену кезеңінде жоғарыда айтылғандай, гүл шоғыры білігінің
дифференциациясы жүреді және масақшалардың негізі салынады. Кейінірек
ешқандай агротехникалық шаралармен масақтағы масақша санын көбейтуге
болмайды. Сондықтан да өсімдіктерді түптенуге дейін қоректік заттар және
ылғалмен қамтамасыз етудің маңызы зор.
Түтікке шығу кезеңі түптену соңынан басталады. Бұл кезеңде қысқа түйін
аралығы ұрықтық гүл шоғыры (масақ, сіпсебас) бар ұрықтық сабақ ұзара түседі
де жапырақ түтікшесінің ішімен жоғары қарай көтеріледі. Ең алдымен төменгі
түйін аралығы өсіп ұзара бастайды, оның соңынан төменнен екінші, үшінші
және одан кейінгілер дами бастайды. Бір мезгілде гүл шоғыры да дамиды:
үшінші дәрежедегі өсу конусы салынады (органогенездің 4-ші кезеңі), соңынан
жатын мен аналықтар қалыптасады (органогенездің 5-6 кезендері). Сабақтың
биіктеп есуі жалғасында органогенездің 7-кезеңі өтеді; бұл кезеңде гүлдің
жыныс элементтері қалыптасады. Түтіктену кезеңіндегі жағдайлар гүл
шоғырының өнімділігін анықтауда үлкен маңызға ие болады. Дәнді дақылдар
тіршілігінде ылғалға, қоректік заттарға, температура т.б. факторларға
қоятын талаптарына сәйкес бұл кезең қиын-қыстау кезеңі деп есептеледі.
Мұның өзі өнім мөлшерін анықтайды.
Масақтану немесе шашақтану кезеқі гүл шоғырының жоғары жапырақ қынабынан
шығарумен сипатталады. Жапырақтың, сабанның қарқынды өсуі жалғасады,
масақтың немесе сіпсебастың қалыптасуы аяқталады (органогенездің 8-ші
кезеңі). Бұл кезеңде өсімдіктер ылғал мен қоректік заттарға жоғары талап
қояды. Кезең неғұрлым ұйымшылдықпен өтсе, астық соғұрлым біркелкі піседі де
сапасы жоғары болады.
Гүлдену масақтану немесе шашақтану кезеңінен соң өтеді. Арпа масақтануға
дейін гүлдейді, ал қара бидай одан 8—10 күн кейін өтеді де 10 күнге дейін
созылады. Бұл кезеңде жыныс органдар (аталықтар мен аналықтар) пісіп
жетіледі де тозаңдануға дайын болады. Масақты астықта гүлдену масақшалардың
орта бөлігінен, ал шашақты астықта — сіпсебастың жоғары бөлігінен
басталады. Алғашқы қалыптасқан дәндер негізінен ірі болып келеді. Гүлдену
ерекшеліктеріне қарай дәнді дақылдар өздігінен тозаңданатын (бидай, арпа,
сұлы, тары, күріш) және айқас тозаңданатын (жүгері, сорғо, қара бидай) деп
ажыратылады.
Гүлдену кезеңін, тозаңдану мен ұрықтану құбылыстарын органогенездің 9-
кезеңі қамтиды. Ыстық ауа-райы, анызақ жел, жаңбыр тозаңдануға теріс әсер
етеді де бос дәнділік қалыптасады.

1.3 Дақылдың биологиялық ерекшеліктері

Қазақстанның оңтүстігі күздік бидай өсіруге өте қолайлы.
Температура талабы. Бидай тұқымы 12-15°С (1-кесте) жылылықта толық өсім
береді. Жыртылған жер қыртысында ылғал мөлшері 60-70 пайыз, топырақ
температурасы 12-16°С болған жағдайда 7-9 күннен кейін толық өсім алынады.
Ассимиляция процесі жүру үшін ең төменгі температура +3°С болып саналады.
Температура жоғарылаған сайын өсімдіктің көміртегін сіңіру қабілеті арта
түседі.
Ылғалға талабы. Күздік бидайдың түптену қабілеті өте жоғары. Ылғал
жеткілікті, ауа температурасы 8-10°С болған жағдайда өсімдіктің түптену
саны - 4-5 дана, бірақ қуаңшылық кезінде және температура +3°С төмендеген
кезде түптену процесі тоқтайды. Бидайдың тамыр жүйесі 1,5-1,8 метр
тереңдіктегі ылғалды пайдалану қабілетіне ие.
Күздік бидай өсімдігі өзінің өнімділік қабілетін толық пайдалану үшін,
өну және күздегі түптену кезеңіндегі топырақ ылғалдылығының мөлшері шешуші
роль атқарады. Топырақтың 10 см қабатында 10 мм ылғал болған жағдайда
бірқалыпты өсім алынады, 20 см қабатта 30 мм ылғал болған кезде түптену
қарқынды жүреді.
Жалпы ылғал пайдаланудың 70 пайызы бидайдың көктемгі оянудан масақтану
кезеңінде, 20 пайыз гүлдену-қамырлана пісу кезеңінде жұмсалады.
Күздік бидай тамыр жүйесі таралатын негізгі қабатта (60 см) жалпы ылғал
сыйымдылықтың 70-75 пайыз мөлшері болған жағдайда, ең жоғары өнімділікке ие
болады.
Негізгі және қосалқы 1 ц күздік бидай өніммен бірге шығарылатын
қоркетік затар мөлшері; N – 3,25, Р2О5-1,15 және К2О кг құрайды. Ол
құнарлылығы жоғары жеңіл топырақтарда жақсы өседі.

1-кесте
Күздік бидайдың өсетін орта жағдайларыны қоятын талаптары

РеттіКөрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Күздік бидайдың
к Стекловидная 24
катар сорты
ы
1. Топыраққа қоятын талаптар Жоғары
2 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН)ең қолайлысы
(ең жоғарғы және төменгі көрсеткіштер) РН-7,5-8,3
3. Жарыққа талабы Орташа
4. Күнннің ұзақтығына талабы (фотоперидизм) Қысқа
5. Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Орташа
5.1. Тұқымның өнуі
-ең төменгі жылулық 1-2
- ең қолайлы жылулық 12-15
5.3. Күздіктердің түптену түйнегіне қауіпті ең
төменгі жылулық -16-18
5.4. Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең
төменгі жылулық
1. Масақтану кезеңі -1-2
2. Гүлдеу және пісіп жетілу кезеңі +3+5
5.5. Дақылдың даму сатысындагы ең қолайлы жылулық
1. Масақтану кезеңі 18-20
2. Гүлдеу және пісіп жетілу кезеңі 20-25
5.6. Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі
жылулық қосындысы 2000-2500°С
6. Ылғалдылыққа қойылатын талаптар Жоғары
6.1. Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы (толық су
сиымдылығынан % есебімен) 70-75
6.2. Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды даму сатысы көктеуі, түптеуі
6.3. Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 460-500
7. Қоректік заттарға қойылатын талаптар Жоғары
7.1. 1 т. негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті
Азот 3,25
Фосфор 1,15
7.2. Калий 2,0

1.4 Күздік бидайдың аймақта аудандастырылған сорттары

Шаруашылықта күздік бидайдың Стекловидная 24 және Безостая 1 сорттары
өсіріледі, олардың сипаттамасы төмендегідей:
"Стекловидная 24". Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
аудандастырылған. Жамбыл олысында тәлімі жерде орта есеппен 26,0 цга (2,5
цга "Безостая 1" стандартынан жоғары). Алматы облысында 32,9 цга
(стандарттан 3,8 цга артық). Орташа тез пісер, биіктігі 80-88 см, жатып-
құлауға шыдамдылығы мықты, ыстыққа-қуаңшылыққа шыдамды. Қысқа шыдамдылығы
"Безостая 1" мен шамалас. Түраралық шағылыстырып Г – 17 – 81 – 9 - 83п
(Богарная 56 х Теплоключенская 2) х Ростовчанка жекелеп сұрыптау арқылы
шығарылған.
Авторлары: Оразалиев Р.А., Нұрбеков С.Н., Кожемякин Е.В., Наиров
Б.Т. Ботаникалық түрі - жұмсақ бидай, эритроспермум тармағы. Масақ пирамида
тәріздес, ұзындығы және тығыздығы орташа. Масақ қабығы жалпақтау, әлсіз
тамырлы, масақ қабығының тісі өткір, иығы түзуен қиықшаға дейін. Қыры нашар
дамыған. Дәні ірі, жұмыртқа пішіндес, қызыл, сызығы орташа, дән түбірі
түкті. Сортты таңдап алғанда ескерілетін жағдайлар: экологиялық, алқаптың
экспозициясы мен нақты жағдайы, топырақ құнарлығы, тиімді алғы дақыл және
т.б.
Тұрақты өнім алып, жиын-терімде шашылып-төгілу шығынын азайту мақсатында
сорттардың өсіп жетілуі түрлі мезгілде (ерте, орташа, кеш пісетін),
экологиялық икемділігі түрліше және сорттардың технологиясы толық игерілуі
тиіс.
Суармалы экотипті сорттың басты сабағы қарқынды өсіп, егістік бірқалыпты
жетіліп, жоспарлы саны толық сақталып, дәні салмақты, масақтың дәңдеуі
толық болса, жөғары өнімді болады.
Безостая 1. Краснодар АШҒЗИ-да будан "Безостая 4" сортынан жекелеген
өсімдіктерді сұрыптау әдісімен шығарылған. Сорт авторлары: Лукьяненко П.П.,
Лукьяненко П.А., Тарасенко Н.Д.
Ботаникалық анықтамасы жұмсақ бидайдың лютесценс түріне жатады. Масағы
қылтықсыз, қабығы түксіз, дәні қызыл. Масағының ұзындығы орташа, тығыздығы
(10 см діңгекке 19-21 масақша), призма тәріздес. Масақтың жоғары ұшында
(2,5 мм) өсімше болады. Масақ қабығы дөңес, жалпақ тамыршалары әлсіз, иығы
тік, жалпақ, қыры анық көрінеді. Тісі өте қысқа (1 мм шамасында) бүкіл
масақ бойында бір қалыпты таралған. Гүл қабығы дәнді толық қамтиды.
Дәні дөңес, ірі. 1000 дән салмағы 39-45 г. Сабағы биік емес (100-105
см), мықты, құлап қалуға шыдамды. Жапырағы - түксіз, сабақтанудан масақтану
аралығында балауыз жамылғысы ашық көк реңді болады. Өсімдік тік тұрғыш.
Ұндық, нандық қасиеттері жақсы және өте жоғары. Бағалы, күшті бидайға
жатады. Өнімділігі 30-60 цга. Облыста аудандастырылған.
Астық дақылдарының шаруашылықтық сипаттамаларын саралай отырып
шаруашылық жағдайында күздік бидайдың Стекловидная 24 сортын өсірудің
маңыздылығы жоғары екендігі белгілі болды. Өйткені, бұл сорттың Безостая 1
сортына қарағанда өнімділігі 1,3 цга жоғары және беретін өнімінің сапа
көрсеткіштері де артық. Сонымен бірге Стекловидная 24 сорты суыққа және
қысқа төзімдірек келеді.

2-кесте
Шаруашылықта өсірілетін күздіу бидай сорттарының шаруашылықтың
белгілерінің сипаттамасы

РеттКөрсеткіштері Дақыл сорттары
ік
қата
ры
СтекловиднБезостая 1
ая 24
1. Әр гектардан алынатын өнімділігі
1.1.Шаруашылық бойынша орташа өнім 17,1 15,8
1.2.Сорттың сипаттамасы бойынша бере алатын ең
жоғарғы өнімі 30-60 30-60
2. Беретін өнімінің сапа көрсеткіштері
- түйнек құрамындағы крахмал
- дән құрамындағы белок 17,8 17,5
- тамыр жемістеріндегі қант мөлшері т.б.
3. Ауру мен зиянкестерге төзімділігі Төзімді Төзімді
4. Негізгі өнімі мен қосымша өнімінің (сабаны,
сабағы, жапырағы, қауыздары және т.б.) ара 1:1 1:1
5. қатынастары
Суыққа және қысқа төзімділіктері (күздік және Төзімді Орташа
6. көпжылдық дақылдарға баға беру үшін)
Сабақтарының жатып қалуға беріктігі, дәнінің Жоғары Жоғары
7. төгілуге төзімділігі 242-245 240-245
Вегетация кезеңінің ұзақтылығы, күн

2 Тәжірибелік бөлім

2.1 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, Ақсукент ауылы Батыс Тянь-Шань
тау жүйесінің эфемероидты, қысқа шөпті, жартылай саваналы тау маңында,
теңіз деңгейінен 450-500 м биіктікте жатыр.
Аймақтың жер бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты
жазық болып келеді. Еңкіс жазыққа ұласатын жерлердің салыстырмалы биіктігі
10-20 м аралығында ауытқиды.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көкиемдегі көп түсетін
жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын шашын мөлшері 450-500мм.
Климатқа тән ерекшелік – бұл жылдық жауын- шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі- қысқы көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі.
Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі түспейді, жаз топырақты тез
құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық
желмен, аз мөлшердегіжауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 260С. Ауаның ең
жоғары температурасы шілде айында 42 0С-қа жетеді. Қыс – қысқа, аз қарлы,
қаңтар айының орташа температурасы -2,60С, ал ең төменгісі - 300С. Ең
жоғары температурадан төменгі температураға дейін 72 0С. Тұрақты қар
жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы онкүндігі, ал еруінің
соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғары биіктігі 28см. Қыс
мерзіміндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды құрайды. Көпжылдық
мәләметтер бойынша орташа есеппен қарағанда жыл бойына шамамен тәуліктік
температура 11,9 0С құрайды. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы орташа 205 тәулік.
Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан айының соңында қайта
басталады. 100С- ден жоғары температура 4100-44000С-ді құрайды. Орташа
жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%.
Қыс кезеңінде түсетін (жаңбыр, қар түрінде) ылғал жылдық жауын-шашынның
30-40, көктемгі- 28-36, жазғы – 6-10, күзгі – 20-25 пайызын құрайды. Шілде,
тамыз, қыркүйек айларында түсетін жауын- шашынның аз болуы топырақ ылғалына
айтарлықтай әсер етпейді. Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы
мен жауын- шашынның өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның
ылғалының ең төменгі шегіне жетуіне себепші болады. Сондықтан да ылғалды
көп талап ететін ауылшаруашылық дақылдарын суармалы танаптарда
орналастырған дұрыс. Шаруашылық танаптарының топырағы – кәдіигі оңтүстік
сұр топырақ. Топырақ түзуші жыныстары көбіне леес тәрізді саздақ болып
келеді. Топырақ қабаттары әлсізкөрінеді.
Морфологиялық құрылысы топырақтың қарашірік қабатында орташа
қалыңдығымен сипатталады (А+В=50-60см оның ішінде А=20см). Қара шірік
қабатының түсі қуаң ашық сұрғылт.
В қабаты А қабатына қарағанда ашықтау. Карбонаттар 25-65 см қабаттан
кейін білінеді, ал 65 см-ден төмен қабатта гипс таралған.
Топырақтың беткі қабаты ( А1=5-6 см) эфемерлі-эфемероидты өсімдік
қауымдасты және борпылдақ шымға ұқсас болып келеді. Құрылымы бойынша
көбіне кесекті қабатты. Жыртылатын қабат орташа есеппен алғанда 30см-ге
дейін жетеді. Кәдімгі оңтүстік сұр топырақтың жыртылатын қабатында
қарашірік 1,2-1,3% және жалпы азот 0,07-0,08 %, бұл көрсеткіш топырақ
қабаты төмендеген сайын азаятындығын көрсетеді. Карбонат мөлшері топырақ
қабаты төмендеген сайын арта түседі. Сіңіру жиынтығы негізінен 10-14 мгэкв
100 г аралығында ауытқиды. Сіңіру жүйесі кальциидің мөлшері көп болуымен
сипатталады.
Сіңірілген натрий мөлшері шамалы. Сондықтан топырақтың сілтілі
реакциясына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.