Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады: аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тір шілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру тәуекелділігі баяндалған.
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
1.2 Қызанақты өңдеу тұрлері, әдістері, технологиялар және рецептуралары.
1.3 Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама
1.4 Маринадтауға арналған қызанақтың агротехникалық ерекшеліктері.
1.5 Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері
2 Тәжірибелік бөлім.
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері
2.2 Тәжірибелік алқаптағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы ...
2.2 Топырақ және рельеф өзгешеліктері
2.3 Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы, жағдайы және әдістемесі ... ... .
2.4 Маринаттауға арналған қызанқ сорттарының рецептурасы және сапасы.
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Маринадттауға арналған қызанақ сортттарының өнімділігі және сапасы.
3.2 Маринадталған қызанақ сорттарының рецептурасы және сапасы.
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмысты дайындау кезінде мынадай үлгі-талаптарға сілтемелер жасалды:
1. МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі - талап. Ғылыми - зерттеу жұмысы жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2. МҮТ 7.1 -84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
Анықтамалар
Ауыспалы егіс - екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Егістіктің ылғалмен қамтылуы - танаптағы екпе дақылдардың топырақ ылғалына талабын қамтамасыз ету.
Жалпы өнім - белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік - құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық - ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры - өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер пайдаланатын ылғал мөлшері.
Сүрі танап - ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту - топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта - тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының жиынтығы.
Тәлімі егіншілік - ауа райының қолайсыз жағдайында өсірілетін дақылдар өнімі көктемгі жауын-шашынға негізделген суарылмайтын егіншілік саласы.
Эрозия - топырақтың жоғарғы құнарлы қабатын желдің ұшырып немесе сумен шайылуы.
Топырақ бұрғысы - жер қыртысының әр түрлі тереңдігінен топырақ үлгілерін алуға арналған құрал.
Тұқымның өнгіштігі - белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты - тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын элемент мөлшері.
Фенология - табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл - белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін өсімдік түрі.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы.
Технология - нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Дипломдық жұмыста төмендегідей белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
ж.ж. - жылдар
ж.б. - және басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
АШҒЗИ - ауыл шаруашылығы ғылыми -зерттеу институты
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
с.д.т. - суға дайындалған түйіршік
т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Агроөнеркәсіптік кешенін дамыту арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ауылда тұратын еліміздің 47 пайызға жуық халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру сияқты екі үлкен проблеманы шешуге қол жеткізіледі.
Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін еліміздің негізгі аймақтарының бірі болып саналады.
Облыстың топырақ-климат жағдайлары бұл аймақта ауыл шаруашылық өнімдерінің барлық түрін, көкөністен бастап цитрустық дақылдарға дейін өндіруге қолайлы болып келеді.
Егіншілік - аймақтың ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің негізгі саласы.
Ерте заманнан бері адамзат баласы кеңінен қолданып келген көкөністердің тағамдық қасиетіне ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық жағынада көңіл бөлген. Қазіргі кездегі "дәрі ауруы" аллергиясының пайда болуы, қорғаныштықтың (иммунитеттің) төмендеуі сияқты құбылыстардың байқала бастауына байланысты мұның маңызы арта түспесе, кеміген жоқ. Ескі қолжазбалардан көкөніс дақылдарын ертеден тағамға пайдаланғандығын біле аламыз. 40-60 жылдарда академик В.И.Эдельштейн өзінің еңбектерінде көкөністерді "Денсаулықты сақтаудың қайнар көзі" деп жазса, академик Е.П.Леонтович "Тағамның музыкасы" деген.
Әр халықтың даналығы мен адамзатгың ғасырлар бойы жинаған эмпириялық тәжірибесі фитотерапияның шексіз қазынасына айналған. Бұлардың емдік құрамын құнды мәліметтермен үнемі толықтырып отыру адамдардың тағамдық және емдік мақсатта пайдалану мүмкіндігін кеңейтеді.
Көкөніс дақылдарының тағамдық, шипалық сырына анағұрлым терең үңілу, химиялық құрамын ғылымның бүгінгі жетістіктері деңгейінде анықтап алу, олардың (профилактикалық) сақтандырғыш дәрі (олардың көбі аса мәнді дәрумендер), емдік сақтандырғыш (диетикалық-жеңіл сіңімді қасиеттері негізінде) және әр түрлі ауруларға емдік дәрі ретінде, сондай-ақ, ерекше емдеу арқылы терапиялық әсерін күшейту үшін пайдаланылуда. Көкөніс дақылдарымен маусымдық емдеуді көбіне курортқа теңейді. Жеміс түрлерінің дәмділігі және олардың құрамындағы дәрумендердің, микроэлементтердің, тұздардың, қышқылдардың сан алуан болуы жағынан алып қарағанда, оларды тағамды сіңіру процесінің күшті химиялық реттеушісі деуге болады. Жүрек-тамыр жүйесі ауырған кезде, жүйке жүйесі нашарлап, жұқарған кезде нығайту дәрісі ретінде де пайдаланады. Гипертонияны - қан кысымын емдеу саласында сарымсақ терапиясын Жапония мен Қытайда кеңінен пайдаланады. Көптеген ауруларды (тұмау, жоғарғы тыныс жолдары қабынғанда, тістердің еттері, терінің іріндеуі) емдейтін әрі сақтандырғыш (профилактика) жасайтын фитонцидтік қасиеттері бар әр алуан көкөністерді пайдалану арқылы фитонцидотерапия да өмірде кең орын алуда.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық денгейлерде жүйелі қолдану көрсетуде одан ары шаралар қолдануды тапсырамн. Шикізат өндіруге айрықша назар аудару қажет деп атап өтті. Аул шаруашылығнда жемс- көкөніс шаруашылығда маңзды орын алады.
Жеміс-көкөністің маңызы, оның пайдалылығы азық-түліктік, емдік, диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Жасаң немесе қайта өңделген жемс-көкөніс азық - түлік және халық емшілігінде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келеді.
Менің дипломдық жұмысым " Қызанақты маринадтауға тиімді сорттарды таңдау " мұнда алдымен жеміс-көкөністің негізгі ерекшелігін айтар болсам олардың құрамында су мөлшері жоғары болады. 80% 90% ал қияр,қызанақ,салат сияқты дақылдарда су 97% - 98% дейін жетеді.су көп жеміс-көкөністердің клеткаларында тіршілік проссестері, неше тұрлі химиялық прасестер жоғары жылдамдықпен өтеді. С ондықтан жеміс-көкөністер тез ескіріп тез бұзылады.
Жаз, күз айларында біз қызанақты жас күйінде тұтына аламыз. Алайда қыс айларында ондай болмайды. Сол үшін қызанақты маринадтаймыз. Бұл өте қолайлы әрі тиімді болып табылады.
Қазір елімзде санаулы заводтар ғана жеміс - көкөніс шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жұмысымен айналысады. Бірақ бұл заводтар бізге аздық етеді, халықтың әл ауқаты жақсарған сайн олардың тұтыну өресі де жоғарлайды, ал сол себепті осы қажетті өнімдерді біз срттан әкелмей өз мемелекетімызде өндіруіміз керек.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
0.1 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
Қызанақтың отаны - Оңтүстік Америка. Мексикандардың ата-тегі оны томател деп атаған , осыдан қазыргі томат деген атауы пайда болған, ал италияндықтар помидор , яғни алтын алма деп қошеметтеген, қзанақ көкөніс дақылы ретінде 1778 жылдан бастап белгілі.
Қызанақта 20-23 mг%, С дәрумені, 0,6% каротин, сондай-ақ В, РР дәрумендері бар. Дәрумен мөлшері бойнша ол лимон мен апелсиннен сәл кем түседі.
Қызанақ - дәрумендерге өте бай. Құрамнда каротин яғни А дәрумені - 1,2-1,6ml, В дәрумені - 0,08-0,15ml, С дәрумені - 20-28ml, PP дәрумені - 0,5-16,5ml,K дәрумені-50ml, сондай-ақ құрғақ зат - 4-6%, целюлоза - 0,3-0,7%, wwww - 0,1-0,2%, пектинді заттар - 1,3-2,5%, органикалық қышқылдар 0,4-0,68%, азотты заттар - 1%, крахмал -0,25% мөлшерінде кездеседі. (Н.Г.Шешов, 2002 ).
Қызанақ жемісінің құрамындағы дәрумендер адам ағзасына өте қажет. Дәруменнің жетспеушілігі адамның сырқаттаныуына, әлсіреуіне, бас ауруына әкеп соқтырады. Адам ағзасына C дәрумені қорға жиналмайды, сондықтан С дәрумені ағзаға кунде тағаммен келіп тұруы тиіс. Адам тәулігіне 100ml мөлшерде С дәруменін пайдалануы керек.
Қызанақ жемісінде ақуыз, көмірсу майлардың адам ағзасына сіңірілу просесі кезінде енергия бөледі, бұл адам тішілігі үшін өте қажет.
Көмірсулар - организым үшін ең басты енергия көзі, қызанақ құрамында 3-6% -ға дейін көмір сулар бар. Көмір суларға біріншіден қанытпен крахмал жатады. Қызанақ құрамында қаныт мөлшері 3-7% шамасында. Тұздалатын жемістердің құрамында қаныт мөлшері көп болғаны жөн.
Көмірсулар мен ақуызлың құндылығы болып майлар саналады. Ағзаның тамақты сіңіру кезінде 1грамм ақуыздан 4 ккаал (немесе 16,7 КДжг ) энергия бөлінеді, Ал бүл көсеткіш көмісуларда 3,75 ккал ( немесе 15,7 КДжг) сонда 1грамм майдың құрамында 9 ккал (немесе 37,7 КДжг) енергия болады. Ал қызанақ құрамында майдың іздері ғана бар сондықтан құндылығы төмен. 100гр өнім 19 ккал энергия бөледі.
Көкөніс дақылдарының ішінде қызанақ дақылы өте бағалы. Қызанақ дақылы химиялық құрамымен ерекшеленеді. Құрамындағы құрғақ зат ішінде негізінен 2-3% мг қанттар, 1%ақуыз, крахмал, клечатка, пектиінді және минералды заттар (калций тұзы, натрий, магний, фосфор,темір, күкірт, хлор ) және органикалық қышқылдар кездеседі.
Органикалық қышқылдар зат алмасу процесіндегі атқаратын ролы зор. Қызанақ құрамында органикалық қышқылдан алма және лимон қышқылы бар. Сонымен қатар қызанақты түздау кезінде сүт қышқылын түзеді. Органикалық қышқылдар адам организмінде қорту сөлдерін бөліуге күшті әсер.
Қызанақ негізінен консервілеу өндірісінде көкөністер ішіндегі негізгі шикызат өнім. Көнсірвлеу кезінде тағамдық құндылығын жоғарлату үшін С дәрумені 25мг100грамнан кем болмауы керек. Еритін құрғақ зат 5,5%, ликотиын 4,2мг, pH - 4,2-4,4, қаныттың қышқылға қатынасы7.
Қызанақ жер жүзіне ең көп тараған көкөніс дақылы. Көкөніс дақылдарының ішінен, жер көлемі мен пайдалануы жағынан қырыққабаттан кейін екінші орында. Жылыжай мен ашық алаңда өсіреді. Жемісі адам тамағына жаңа піскен, пісіп келе жатқан жас, өңделмеген күйіде сондай-ақ өңделген түрінде томат пастасн, томат пюресі, шырын дайындау, маринадтау және түздау үшін қолданылады.
Тұздау кеңінен таралған әдіс, сүтқышқылы ашу арқылы жүретін процес. Бұл процес арқылы қызанақ өзінің тағамдық құндылығын, консиетециясын жақсы сақтайды.
Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады. Сондықтан тұдалған қызанақ адамның тамақтану рационында негізгі орынды алады.
1.2 Қызанақты өңдеу тұрлері, әдістері, технологиялар және рецептуралары.
Қызанақ - көкөністер ішінде өңдеу жағынан кең таралған дақыл. Қызанақтан көптеген өнімдер өңдіріледі. Мысалы,тұздалған және маринадталған қызанақ өте кең таралған.
Тұздау үшін қызанақ сопақша, алкоры пішінді, дән камералары аз,жүмсағы тығыз сорттарын алады.
Қызанақты тұздауда қызыл, қызғылт, жасыл түрлерінде қолданады. Қызанақтвң әр түрлі дәрежеде піскендерін бөлек тұздайды.өйткені дайын өнімде олардың тығыздығы әр түрлі.
100 кг тазаланып, іріктелген қызанаққа 1,5-2кг аскөк, 0,5кг желкөк жапрағын, 1кг қарақат жапырағын, 30-50г кептірілген қызыл ашшы бұрыш қосады. Сонымен қатар200-300г сарымсақ, 0,5-1кг ақжелкен т.б дәмдеуіштерді қосуға болады. тұздық қиярдікіне ұқсас, яғни 10л суға 0,7-0,8кг тұзды араластырады.
Қабылданған қызанақты 1) сорттайды - бұзылған, шірігендері алып тасталады. 2) Іріктеу - көлеміне, пісу дәрежесіне қарай іріктеледі. 3) жуу - артық, жарамсыз заттардан тазартылады. 4) тұздық дайындау. 5) татымдылық немесе дәмдеуіштер қосу. 6) ыдыстарға салу. 7) тұздық құю.
Тұыздық консентрациясын қызанақтың пісу дәрежесіне қарай құйылады. Толық піскен яғни қызыл қызанақтың ұлпалары жұмсақ келеді және тұздау кезінде салыстырсмалы түрде деформацияланады. Сондықтан көбіне көлемі 50 л бөтелкелерде тұздайды.
Қызанақты тұздау - өңдеудің ең тиімді әдісі. Себебі өнімді келесі өнім алғанша, толық, яғни химиялық құрамы, сыртқы түрі, түсі көп өзгермей сақталынып, пайдаланылады. Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады. Тұздауда ескерілетін нәрсе: ас тұзының консентрациясы 15% - дан жоғары болса, мұндай өнім жеуге жарамсыз келеді, сондықтан қызанақ тұздау үшін 1,2-3,5 % концентрациялы тұз ертіндісін қолдану керек.
Темпратура - микрабиологиялық просесінің негізгі факторы. Мысалы, әр түрлі микроорганизмдер түзілу үшін әр түрлі температура қажет. Сүт қышқылы 30-35˚С температура да май қышқылы да түзіледі. Сондықтан ашу үшін 22-24˚С температура дан жоғарлату керек, бұл уақытша сүт қышқылының ашуы интенсивті түрде жүреді, ал басқа қосымша темофиядер түзілуі байаулайды. Сүт қышқылының ашуы 4-5˚С температура жағдайнда да тоқтамайды, ал басқа микроорганизмдер тузіліуі бүл кезде төмендейді. Сондықтан тұздалған өнімді сақтаудың оптималды t˚ =0˚C болғанда микробиологиялық процес тоқтайды.
Микробиологиялық әдіспен көкөністі консервелеуде табиғый консервант түзіледі. Сүтышқылы қанттың және сүтқышқылы бактерияларымен қоса ашуынан жинақталады. Сүтқышқылының ашуы және жинақталңан сүтқышқылының санын келесі жағдаймен анықтайды.
1) сүтқышқылы бактериясының санымен.
2) Шикызат құрамындағы қаттың және де кккк құрамында жататын (азотты, минералды заттар, тұздар, дәрумендер) заттардан сүтқышқылы бактерияларының тіршілігі қамтамасыз етіледі.
3) Түздыққа қосылған ас түзыныңконсистесясы.
4) Температура.
5) Дәмдеуіш заттардың құрамындағы антибиотикалық қасиеті бар заттар және т.б жағдайларда әсер етеді.
Өнімнің беткі қабатында сүтқышқылы ашуының соңында сперт сірке қышқылна ауысады. Осы ұшқыш қышқылдар (негізгілер: сірке, құмырсқа gл қышқылдар) түдалған өнімдердің сапасын төмендемеуіне әкеп соқтырады, оларды қатаң түрде қадағалап отырады, өнім ашу және сақтау кезінде, осы ұшқыш қышқылдар түзілмес ұшін анайропты жағдайда ұстау қажет.
Тұздалған қызанақтарды сатуға, ыңғайлы болу үшін сиымдылығы үлкен бөтелкеерден, кіші 3-10л шыны ыдыстарға салады негізі қызанақ түздау үшін симдылығы аз бөтелкелер пайдаланылады. Қызыл қызанақтар үшін бөтелкелер симдылығы 50л аспауы керек. Ал басқаларында 100-150л банкілер рұқсат етіледі.
Бөшкедегі қызанаққа тұздықты құюдан бастап ашу процесі басталады. Бұл процес тімді жүру үшін қызанақ салған бөшкелерді 1-1,5 тәулік жылы орынға қалдырады. Бұл мерзім ішінде қызанақта сүтқышқылы бактериялары көбейеді. Олардың қышқылдылығын 03-04% шамасында сүтқышқылы бактериялары мон-дисахаридтерді ашытады. Моносахаридтердің арасында бактериялар гексозаны жақсы, ал пентозаны талғап пайдаланады. ең қолайлы температура +25 + 30˚C сүтқышқылы бактериялары бейтарап ортадан дамиды рн - 4-3,5 жақсы дамиды.
Дайын өнімді сақтау. Бірінші сорты түдалған қызанақтың құрамында 3,6% тұз және қышқылдылығы 1-1,5% ( сүтқышқылын есептегенде ) болуы қажет. Құрамында бұдан да көп мөлшерде тұзбен қышқыл бар өнімнің жемістері бүтін, қызыл жемістерінде аздап пішіні өзгереді, бүріседі, әжімденеді. Тұздығы дәмі жағымды, арнайы хош иісі бар.
Ағаш бөшкеге дәмдеуіш заттардың салынуы 3қабаттан тұрады; бөшке астында өнім өнім бөшкеде орташа болганда, үстіне өнім салынады. Үстіне тұздықты тесік арқылы шлатамен құияды, 1-2 күн жоғары темпратуралы жерге қалдырылады. Бұл уақытта бөшкеде ашу просесі жүреді. Бөшкедегі тұздық 0,3-0,4%, сүтқышқылы пайда болғандажабылады. Аузын ағаш тығынмен, оны матамен тығндап, оны сақтауға жібереді. Ал шыны банкілерде дәмдеуішті заттар өнімнің астына және ұстіне салынады, бетін қолмен немесе автоматталандырылған түрде, ашу реакциясынан 8-12 күннен соң жабылады да сақтауға жіберіледі.
Қызанақты маринадтауда технологияның талап ететіні көлемі біркелкі, сыртқы қабығы жұмсақ, жеміс ұстап тұатыны 8-10мм, дән камерасының саны 3-5, еттілігінің консентатциясында қуыс болмау керек, дәмі гормидалған.
Қызанақты араластырып немесе жеке-жеке маринадтауға болады. араластырып жасаған маринад ассарти деп аталады. Қызанақтың жасыл, қызыл, бурыл түстерін демаринадтайды. Пішіні домалақтау келетін қызанақтың дияметірі - 60мм, ал сопақша немесе алхоры пішінді қызанақтың дияметірі - 70мм.
Жалпы маринадтау деп - өнімге сіркеқышқылын қосып дайындауды айтамыз. Мұның негізгі мақсаты ;
1) Сірке қышқылы арқылы микроорганизымдерді жою. Бырақ микроорганизымдерді толық жою үшін сіркеқышқылы 1% дан жоғары болу керек. Өнімге сіркеқышқвлының 1% қышқылдығын қоссақ,өнімнің сіркеқышқылдылығы өте жоғары болып кетеді. Яғни жеуге жарамсыз келеді. сондықтан маринадтауға сіркеқышқылының қышқылдылығы 0,2-0,9% , болу керек.
2) Сірке қышқылын қосу есебінен өнімді залалсыздандыру. Темпратурасы төмен болады. сондықтан маринадты 80-90˚C қа дейін қыздыру жеткілікті болады.
Маринаттаудың тұздаудан айрмашылығы - сірке қышқылын қосып дайындалыуында, маринадталған өнімде ашу процесі болмайтындықтан өнім құрамындағы қант мөлшері өзгермейді, сондықтан мариадталған өнімнің тағамдық құндылығы жоғары болады.
Қызанақты маринадтау мынадай технологиялық операциялардан тұрады.
Бірінші, сорттау.
Екінші, іріктеу.
Үшінші, жуу.
Төртінші, дәмдеуіш заттарды дайындау.
Бесінші, тұздық дайындау.
Алтыншы, ыдыстарға салу.
Жетінші, тұздық құю.
Сорттау . жұмысы негізінен бұзылған, шіріген, қатты ластанған, ұрылған, соғылған, әр түрлі аурулармен залалданған қызанақтарды жібермеу мақсатында жүргізіледі. Сорттау жұмысы жылжымалы ленталы транспорттар арқылықолмен жүргізіледі.
Іріктеу. Шыны банкідегі өнім, яғни маринаджоғары сапалы, әрі тартымды, ұнамды болу керек. Сондықтан маринадтау үшін пішіні біркелкі, пісу дәрежелері, түстері бірдей қызанақтардыіріктеп аламыз. Іріктеу жұмысын іріктеу машиналарында жүргізуге болады.
Жуу. Технологиалық оператциалардың ең негізгі жүйесі. Зауатқа келіп түскен қызанақ міндетті түрде топырақ, шаң-тозаңдардан тазартылып жуылады. суық сумен жуылып, механикалық ластанулардан тазартылуы қажет. Қызанақты жуу үшін желдеткіш машиналарды қолдануға болад
1.3 Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама.
Меруерт қазақтың ғылыми зерттеу иниститутының көкөніс - картоп шаруашылығында шығарылған сорт. Орташа мерзімде піседі ( 103-110 күн ). Жемістері алхоры тәрізді, сырты тегіс, салмағы 52-82 г, қызыл, сақтауға, тасымалдауға төзімді, жарылмайды, сапасы жоғары.
Комбайнмен өнімдерін жинауға ыңғайлы, 40-42 тга, өнім береді. Кейде 52-68 тга өнім жиналады. Жиналғаннан 18-20 күнге дейін сақталады. Алматы, жамбыл обылысында ұсынылған.
Новичок. Вир-дің волгограттағы көкөніс тәжірибе станциасында шығарылған сорт. Ерте піседі. ( 103-130 күн). Детерминаты бұтасыз. Гүл шоғыры әдеттегідей, 3-6 жеміс. Жемістері сопақша, сырты тегіс, түсі қызғылыт, салмағы 60-80 гр. Тұқым ұясы 3-56 өнімділігі 22.6-71.9 тга. Тасымалдауға өте төзімді. Жемістері сабақшаларынан тез айырылады, техникамен жинауға ыңғайлы. Алматы, талдықорған обылыснда аудандастырылған.
Симферополь көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған сорт. Орташа және кеш пәседі( 107-130 ). Түбі бұтақшалы жатыңқы. Жапырағы ірі, қоңыр көк түсті, беті тегіс. Жемістері- жайпақ домалақ, беті тегіс, түсі қызыл. Гүл бұтасы 4-6 жемісімен, жемісінің орташа салмағы - 62-112 г. Тұқымдық ұясы 4-8, дегустациялық бағасы балауса күйінде - 4,6 балл, ал түданғанда - 4,9 балл. Шырынында - 4,6-6,3 % құрғат зат бар. Сапалы өнімі - 88-92,4 тга. Бұл сортты консервілеуге пайдаланады. алматы, жамбыл обылысында аудандастырылған.
Малдауаның ғылыми- зерттеу институтының көкөніс және суармалы егістік шаруашылығында шығарылған сорт. Бұтасыз, орташа түптенген. Гүл шоғыры әдеттегідей, ықшам, 4-5 гүлі бар. Жемістері домалақ, жалпақ домалақ, сырты тегіс өте ашық қызыл, ірі, салмағы - 90105 г. Тұқымдық ұясы - - 5-76 орналасуы дұрыс. өнімділігі - 46-48 тга. Сорт жоғары өнімді, тасуға төзімді, пайдалануы - әмбебап. Алматы обылысында аудандастырылған.
1.4 Маринадтауға арналған қызанақтың агротехникалық ерекшеліктері.
Қызанақты күтіп- баптау дегеніміз - қатар мен қатар аралықтарын өңдеу, өсімдіктерді үстемелеп қоректенліру және суару, дақылдардың зиянкестері мен ауруларына қарсы күресу жұмыстарын жүргізіу.
Қатар аралықтарын топырақ өңдуіш арқылы қопсытады. Қопсытқан кезде қатар аралықтар көлемінің 60-80 пайызы өңделеді және арам шөптер жойылады. өсімдік әптен тамырланған түбінің топырағыауа мен көмір қышқыл газын бөліп, өсімдік тамырларының жақсы дамыуына әсерін тигізеді. Қатарлар мен қорғаныс олаңын отау, өсімдіктерді сирету жұмыстары қол күшімен атқарылады.
Қызанақтың қатар аралықтарын топырақ өңдегіштің көмегімен өңдеуге қойылатын технологиялық талаптар:
1)қатар аралығындағы арамшөптерді жаңа көктеп шыққан кезінде оту керек.
2)топрақ өңдегіштермен қатар аралықтардың өңдеуге келетін алаңын түгел өңдеуге тырысу керек.
3)өңдеу кезінде отырғызылған көшеттерді және көктеп шыққан өсімдіктерді кесуге, кестіруге және топырақпен көміп, жауып кетуге болмайды.
4)өскен өсімдіктерді бірінші өңдегенде өңдеуіш табанына 8-10 см, ал келесі өңдеуде 10-12 см қорғаныс алаңы ұалатындай етіп жебе табандарын орнатады.
5)топырақ өңдеуіштердің жұмысты бастағаннан жұмсты пітіргенге дейінгі қопсыту тереңдігі бір келкі болуы керек.
6)топырақ өңдеуіштің табаны өткен топырақтағы арам шөптер жойылуы керек.
7).топырақ өңдеуіштер қатар аралықтарын өңдегеннен кейін қатарлардағы арам шөптерді кетпенмен, шотпен жойып қопсыту керек.
Қатар аралықтарын өңдеуге трактор култиваторы (топырақ өңдеуіштер) қолданылады.
Топырақ өңдеуіштерінің негізгі жұмыс бөлшектері - бір жақты көлденең кескіш табан - "ұстара", екі жақты жебе тәрізді табандар және қопсытқыш қашау, үстемелеп қоректендіргіш пышақ, түптеуіш, домбықтаушпен жабдықталады. Бір жақты табандар - " ұстаралар" 4-6 см тереңдікті қопсытуға арналған. Екі жақты жәбе тәрізді табандармен топырақ 8-12 см тереңдікте қопсытылады. Қопсытқш қашау көмегімен қатар аралықтарын 10-16 см дейін қопсытуға болады.
Аттары аталған жұмыс тетіктері арқылы култиватор қатар аралықтарды өңдейді, домбықтайды, арық-қарық тіледі және өсімдіктерді минералдық тыңайтқштармен үстемелеп қоректендіреді.
Топырақ өңдеуіштерді әрбірсуарудан, жаңбырлатқыштардан және жаңбырдан кейін екі-үш күннен кейін жіберу қажет.
1.5 Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері
Өңлеуге арналған өнімнің сапасына қойылатын талаптар бойынша, оның сапа көрсеткештері жоғары дәрежеде қалптасуы үшін агротехникалық тәсәлдер мен талаптарды дұрыс, әрі уақтылы орындаудың маңзы зор. Алғы Агротехникалық тәсілдердің бастысы топырақ дайындау кеңінен басталады. Жұмыс күз айларында ( lХ-Х ) алғы дақылды жинап алған соң жүргізіледі. 8-10см тереңдікте ЛДГ-10 агрегатымен жыртады. Бұл топырақ бұл топрақ ылғалдылығының булануын тоқтатады. Жыртылған жерге күзде арганикалық тыңайтқыш 30-40мга, минералды тыңайтқыштар; фосфор, калилы (70-80%) 1,5-2кг беріледі. Топырақ құнарлығына байлансты ППН-17 агрегатымен 20-30cm тереңдікте жыртамыз.
Тұқым себер алдында топырақ дайындауды ерте көктемде алған тоқтатудан бастаймыз, 33CC-1 тырмаларын қолданамыз. Арам шөптерге қарсы треплон гербициді шашылады. Гербицид шашылғаннан кейін култиватциалау қажет. Бұл жұмысты тұқым себуге 10-15 күн қалғанда жүргізу керек. Тұқым себуге бір апта қалғанда танапты 15-20cm тереңдікте терең қопсыту жүмысы жүргізіледі. (кпг-2-150).
Кларад қоңызына қарсы ДТЭЦ, жемісті пайдалануға 60 күн қалғанда 600грга шашылады.
Н.Г.Шепетковтың (2002) айтуы бойынша, өнімді жинау. Қызанақты толық піскен жемісінен бастап, қызыл, қызғылт, қоңыр, бурыл, жасыл түсті жемістерін де жинайды. Еңбек өнімділігін артру үшін жинауға платформаларды пайдаланады. өзі жұретін ПТ-3,5 тіркемесі, КОН-0,5 контейнер кептіргіш пен АВН-0,5 контейнер тиегіш машиналар кешені, комбайын қызанақты түптерінен бөліп жинайды, әрі қарай қол жұмысы арқылы сортталады.
Қызанақтың жасыл жәнесүтті піскендерін жәшік контейнерлерде 10 тәулік, ал бурыл және қызғыттарын - 7 тәулік сақтауға болады.
С.Ю.Гельфондның (1987) айтуы бойынша, Қызанақ көшетін өсіру. егудің алдында тұқымды вирусқа қарсы 1% маргансовка ертіндісіне 20 минотқа салады, сосын таза суға шайып алады. Өскін тез шығу үшін тұқымды дәке қалтаға салып, дымқыл ағаш үгіндісіне жылы жерде 2-3 күн ұстаймыз. Ал температура 28-29˚C болу керек. Тұқым қне бастағанда оны қалтадн алып сусымалы болғаша кептіреді.
Қызанақ көшетін 1га жерге отырғызу үшін 120-200 гр тұқым себу керек. Тұқымды көшет жағдайында ағаш жәшіктерге, арнайы дайындалған топырақтарда 1cм тереңдікке себеміз, үстіне ағаш үгіндісін шашып қоямыз. Тұқым тез өну үшін топырақ жылылығы 24˚C болу керек. Сепкен күннен соң 13-15 күн өткенде өскінде 1-2 нағыз жапырақтар пайда болады. осы кезде дайын құмыраларға көшіру керек. Құмыра көлемі 10x10x10 см болу керек. Сонымен қатар қосымша жарықтандырамыз. Көшет сапалы болу үшін тазалап, шіріген, өсіруге жарамайтындарын шығарып тастайды. Ашық алаңға көшетті 50-55 күн аралығында отырғызамыз.
Өсімдіктердің өсіуі мен дамуы, сондай-ақ олардың өнім көлемі, химиялық құрамы, тауарлық сапасы және сақталғыштығы жеміс-көкөністерді өсіру жағдайларына байлансты.
Ұзақ уақыт сақтау мен әр түрлі консервілер дайындау үшін жеміс-көкөністердің сапасын жоғарлату мәселесін шешіудің негізі - сортты және агротехниканы дұрыс пайдалану болып табылады. Сондықтан өңдеу үшін:
1) Өңдеуге арналған тұқымның агротехникасын, өсіру жағдайын білу керек. Сорттың маңызы өнімңің сақталғыштығына, тұқым қуалаушылығына баилансты. Срттардың қасиеттері толығымен қасиеттері толығымен қалыптасуы үшін біріншіден олорды дұрыс ғылыми дәлелденген түрде аудандастыру керек. Тек осы жағдайда ғана экономикалық тиімді болады.
Қызанақ жеңіл, қарашірікке бай және де топырақтың рн бейтарап болатын, жақсы жылйтын сазды топырақта жақсы өседі. Топырақтың түрі жеміс-көкөністің сақталғыштығына әсерін тигізеді. Себебі олардың химиялық құрамы, минералдық құрамы топырақтың жағдайына байлансты болады. фосфоры көп топырақтарда өсірілген қызанақтың өңдеуге, сақтауға жарамдылығы артады. Себебі фосфор қызанақ құрамында құрғақ заттрамен қанттар жинауға, олардың механикалық беріктігін, тығыздығын арттырады. Мұндай қызанақтар тұздауға жарамды келеді. Ал азоты көп топырақтарда өсірілген қызанақ жемістері үлкейіп, құрамында су көбейіп, бітімі босаңдайды, тығыздығы төмендейді, мұндай қалып таматты жинау мен тасымалдау кезінде жемістердің тез зақымдануына себебін тигізеді.
Жауын-шашынды жылдары қызанақ жемісінде құрғақ заттар, қант, дәрумендер, пектиінді заттар, ферменттер аз жйналады. Олардың клеткаларының мөлшері өсіп, клетка қабықшаларының қалыңдығы жұқарады. Сондықтан жемістердің механикалық беріктілігі, ауруларға төзімділігі нашарлайды.
Қызанақтың сақталғыштығына, сапасына әсер ететін агротехникалық әдістер; суару, шыңайту, топырақ өңдеу, өсіру, күтіп-баптау жұмыстары.
Қызанақты сумен қалыпты қамтамасыз ету, оның шығымдылығын арттрудын, жақсартудың басты жолы. Бырақ суару мөлшері төмендеседе, шектен тыс асып кетседе өнімнің сақталғыштығына, сапасына кері әсерін тигізеді. Қызанақты жинар алдында мол етіп суару да өнімнің сапасын төмендетеді. Мұндай қызанақтың құрамында құрғақ зат жиналуы нашар болады. өнім суланып, беріктігі нашарлап тұздауға, маринадтауға жарамайды. Өйткені механикалық жарақаттануға бейім келеді. Және өңделген өнімнің сапасы да төмен болады.
Минералды және органикалық заттармен тыңайту қызанақтың өнімділігін арттрудың негізгі жолы. Бұларды артық мөлшерде пайдаланса, өнім құрамын да қалып қойып, адам организміне кері әсер етеді. Тыңайтқышты көп мөлшерде пайдалану өнімнің ірі болып кетуәне, босаңдап, шығындылығының төмендеуіне әсер етеді. Оның әсерінен өнімнің механикалық беріктігі төмендейді. Мұндай өнім бүтіндей өңдеуге жарамсыз келеді. Көлемі элементті қызанақтың тығыздығын, беріктігін арттырады. Шамадан тыс қолданылса, өсімдіктің калцийді сіңіруін тоқтатады. Ал қызанақ құрамында калций жетіспесе, олардың физологиялық ауруына шалдығуына себепкер болады.
Өсімдіктердің өнімділігі төмен болса, олардың жемістері ірі, ірірек, босаң болады да, өңдеуге, тұздауға қолайсыз болады. ал өсімдіктегі шамадан тыс арса, онда олар өте ұсақ, қабығы жемісінен, тауарлық сорты төмен болады. бұларды да тұтынуға пайдалану тиімсіз. Сондықтанда олардың өнімділігін реттеп отыру қажет.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ - климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік - батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады. Оңтүстік - Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе егіс алқабы шамамен теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 00 жоғары температура 8-10 айды құрайды. 2013-2015 жылдары қыс айларында агрометрологиялық жағдай температураның күрт төмендегенімен қардың көп көлемде түсуімен ерекшеленді.
Алғашқы қар жамылғысы зерттеу жүргізілген 2013-2015 жылдары қараша айының II декадасының соңғы күндері түсіп, ал 2009 жылы желтоқсан айының II декадасында жауған қар ақпан айының соңғы декадасына дейін сақталып наурыз айына дейін жатты. Ең жоғарғы қар жамылығысының биіктігі қараша-қаңтар айларында 23-45см жетіп, зерттеу жүргізген жылдары топырақ қабатында тоң қату болған жоқ, сондықтан күздік бидай қар жамылғысының астында қолайлы жағдай қалыптасқандықтан одан әрі даму процестері жүріп жатқандығы белгілі болды.
Көпжылдық көрсеткіштермен салыстыра қарағанда 2013-2015 жылдары сәуір-мамыр айларындағы түскен жауын-шашын мөлшері біркелкі болып, күздік бидайдың бас шығару және сүттеніп пісу кезеңдерінде ылғал жеткілікті болып, өнімнің де жоғары болуына септігін тигізді. Ал, 2015 жылғы көктем айларында құрғақшылық болып, түскен жауын-шашын мөлшері күздік дақылдарға нағыз ылғал қажет кезінде 22,0-58,3 мм құрады, бұл көрсеткіш орташа көпжылдыққа қарағанда 1,5-2,0 есе аз болғанын көрсетеді (1-кесте).
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы - 515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда - 5,2 %, күзде - 18,6% және қыста - 36,2% түседі. Зерттеулер жүргізілген 2013-2015 ауыл-шаруашылық жылы - 81,9 мм немесе 13,2% - күзде, 262,5 мм немесе 39,2% - қыста, 154,5 мм немесе 23,1% - көктемде, 36,5 мм немесе 5,5% - жазда жауын-шашын түсті, 2007-2009 ауылшаруашылық жылы бұл көрсеткіштер төмендегі-ше деңгейде болды: 208,2 мм немесе 31,1% - күзде, 212,6 мм немесе 37,3% - қыста, 201,1 мм немесе 35,2% - көктемде, 7,7 мм немесе 1,3% - жазда жауын жауған, ал 2013-2014 жылдары тиісінше 91,4 мм немесе 18,1% - күзде, 231,8 мм немесе 52,6% - қыста, 123,3 мм немесе 28,0% - көктемде, 5,6 мм немесе 1,3% - жазда жауын түскен. Яғни қыс және көктем айларында 70-80% жыл бойы түсетін жауын-шашын мөлшері түссе, күз айында небары 13,2-18,6% жаңбыр
Кесте 1
Зерттеу жүргізілген 2014-2015 жылдардағы (Шымкент АгроМетеостанциясының мәліметтері бойынша)
Зерттеу жүргізілген жылдар
Айлар
Орташа біржылдық ауа температурасы
Күздік бидай өсу кезеңіндегі оң температуралық көрсеткіштің жиынтығы
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Ауа температурасы, оС
2013
-5,3
5,9
9,8
15,2
20,8
23,8
25,6
26,8
19,1
15,2
7,1
-2,4
13,4
2112,6
2014
-0,5
3,6
6,6
16,1
19,4
25,0
26,8
26,1
20,8
11,4
8,3
-1,2
13,5
2125,3
2015
-9,6
-2,9
12,8
15,1
21,1
26,9
28,1
27,8
19,6
13,0
6,0
1,5
13,3
1774
Орташа көпжылдық
-2,6
-0,3
5,4
12,8
18,7
23,2
26,1
24,5
19,1
11,9
4,8
0,0
1722
Жауын - шашын мөлшері, мм
Орташа біржылдық жауын - шашын мөлшері, мм
Өсу кезеңіндегі жауын - шашын мөлшері, мм
2013
118,9
86,2
79,1
42,8
32,6
25,2
11,3
-
27,6
54,7
125,9
64,5
668,8
521,5
2014
51,8
96,3
72,5
84,1
44,6
5,2
1,4
1,1
-
8,0
83,4
122,6
570,6
544,8
2015
38,0
71,2
43,0
58,3
22,0
-
5,6
-
9,6
55,1
75,7
62,5
441,0
438,5
Орташа көпжылдық
60
63
87
78
42
17
7
3
7
37
52
64
517
422,8
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
жылдық орташа ылғалдылық
Орташа жылдық ауа ылғалдылығы
2013
79
68
69
69
50
39
39
29
42
63
72
76
695
58
2014
63
76
67
71
59
40
38
32
31
42
61
78
658
55
2015
76
73
55
54
52
32
32
25
35
60
70
81
645
54
Орташа көпжылдық
72
73
69
60
56
43
38
34
39
55
69
73
690
58
жауатыны айқындалды. Осы себептен күздегі далалық жұмыстарды уақтылы және сапалы жүргізу үшін әр жылы көптеген қиындықтар мен кедергілер туындайды. Демек, егіншілік жүйесінде күз айларында жүргізілетін агротехникалық шараға барынша шығынды аз жұмсау бағытын қалыптастыру керектігі өндірістің бүгінгі талабы екені аян.
2013 жылы қазан айының екінші онкүндігінде 17,7 мм, ал үшінші онкүндігінде 36,3 мм жауын жауып жердің беткі тұқым орналасатын қабатында (0-10 см) 25,2 мм ылғал қоры жинақталып далалық егіс жұмыстарын жүргізуге өте ыңғайлы болды. Бұл жылы күздік бидайды себу мерзімі қараша айының 6 жұлдызына тура келді. Топырақ ылғалдылығының жеткіліктілігі және тәліктік орташа температураның жоғарылығы (16,00С) нәтижесінде бидай өскінінің жер бетіне 8 күнде шығуы, толық шығымы 10-12 күнде қалыптасты (қарашаның II онкүндіктегі тәуліктік орташа температура 8,60С болды). Келесі 2008 жылдың жаз және күз айлары өте құрғақ болып (қыркүйек - 0,0 мм, қазан - 8,0 мм, қараша айының бірінші онкүндігінде - 17,2 мм жауын болды) далалық егіс жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде күздік бидайды топырақты өңдемей тікелей егу қараша айының 30 жұлдызында жүргізілді (қарашаның үшінші онкүндігінде 65,7 мм жауын болды). Осы жылы күздік бидайдың алғашқы өскіні желтоқсан айының басында (6.XII.2014 ж.) көрінді, толық өскін (14.XII.2007 ж.) инелік дәуірінде қар астында қалды.
2014 жылы алғашқы қар 13-16 желтоқсанда жауып жер бетінде 5 см тереңдікте топырақ қатқақтанып ең төменгі температура 0,50С төңірегінде болды. Ал тұрақты қар түсімі желтоқсан айының 19 жұлдызынан басталып, осы айдың үшінші онкүндігінде қар қалыңдығы 27 см болды, ал қаңтар айының алғашқы күндері (5-7.I.2008 ж.) қардың биіктігі 36 см жетті. Қар қалыңдығы-ның ең жоғарғы көрсеткіші 58см ақпан айының 15-16 жұлдызында анықталды. Демек, қар түсімінің мол болып ұзақ жатуы 72 тәулік (19.XII.2015 ж. - 28.II.2014 ж.), сонымен қатар қыстың аязды болып (желтоқсан айының үшінші онкүндігі - 7,50С, қаңтар айының орташа температурасы - 9,60С жекелеген күндер - 30- 310С төмендеді, ақпан айының бірінші онкүндігі - 8,70С, ал екінші онкүндігінде - 1,9 0С температура қалыптасты) ақпан айының соңғы күндеріне дейін созылуы қыс айларының күздік бидайдың қыстап шығуына қолайсыз болғандығын айқындайды. Дегенмен, қардың қалың түсуі және бірқалыпты деңгейде ұзақ жатуы қар астындағы күздік өскінінің баяу болса да дамуына, нәтижесінде өз бойындағы пластикалық заттардың демалу процесіне жұмсалуына байланысты күздік өскіндерінің 25% дейін өліп шығындануына әкеліп соқты. Сонымен қатар қар бар-жоғы 2 (екі) тәуліктің ішінде (27-28 ақпан күндері) тез еріп оның үстіне жылы ақ жауын жауып күздік бидайдың ылғал жоғарылығынан танаптың төменгі рельефінің бетіне шалшық су жинақталып қыстан әлсіреп шыққан күздік масақты дақылдардың түп санының сиреуіне себеп болды. Осы жылғы ауа-райының қолайсыздығы наурыз айының алғашқы күндерінен бастап орташа тәуліктік температураның күн санап артып бірінші онкүндікте 8,50С жоғарылап көпжылдық көрсеткіштен 3 есе артқанын, екінші онкүндікте 2,5 есе жоғары болып орта тәуліктік температура 13,30С жетіп, үшінші онкүндікте 16,50С артты. Жалпы наурыз айының орташа тәуліктік температурасы 12,80С жетіп, көпжылдық орташа көрсеткіштен 2,5 есе жоғары болды, ал жауын-шашын деңгейі 2,0 есе төмен болып (43,0 мм) топырақ қабатының жоғарғы беті күздік бидайдың тамыры қалыптасқан қабаты қатқақтанып құрғап кетті.
2.2 Топырақ және рельеф өзгешеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі - 117,4 мың шаршы километр.
Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады: аналитикалық бөлім, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу және зерттеудің қойылу мақсаты баяндалады.
Дипломдық жұмыстың тір шілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру тәуекелділігі баяндалған.
Беттер___Кесте ___Сурет ___Әдебиет ___
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
1.2 Қызанақты өңдеу тұрлері, әдістері, технологиялар және рецептуралары.
1.3 Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама
1.4 Маринадтауға арналған қызанақтың агротехникалық ерекшеліктері.
1.5 Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері
2 Тәжірибелік бөлім.
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері
2.2 Тәжірибелік алқаптағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы ...
2.2 Топырақ және рельеф өзгешеліктері
2.3 Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы, жағдайы және әдістемесі ... ... .
2.4 Маринаттауға арналған қызанқ сорттарының рецептурасы және сапасы.
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Маринадттауға арналған қызанақ сортттарының өнімділігі және сапасы.
3.2 Маринадталған қызанақ сорттарының рецептурасы және сапасы.
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмысты дайындау кезінде мынадай үлгі-талаптарға сілтемелер жасалды:
1. МҮТ 7.32 -2001 мемлекетаралық үлгі - талап. Ғылыми - зерттеу жұмысы жайындағы есеп. Құрылымы мен рәсімдеу ережелері.
2. МҮТ 7.1 -84. Ақпарат, кітапхана және баспа істері жөніндегі үлгі-талаптар жүйесі. Құжаттың әдеби көрсеткіштер сипаттамасы. Құжат жасаудың жалпы талаптары мен ережелері.
Анықтамалар
Ауыспалы егіс - екпе дақылдар мен жердің ғылыми негізде егіс танаптарындағы белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.
Егістіктің ылғалмен қамтылуы - танаптағы екпе дақылдардың топырақ ылғалына талабын қамтамасыз ету.
Жалпы өнім - белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнім көлемі.
Қарашірік - құнарлықты анықтайтын және топырақтың жоғарғы қабатындағы қара қоңыр түсті органикалық зат.
Құрғақшылық - ауаның шамадан тыс температурасы мен аңызақ желдің салдарынан туындайтын жайсыз құбылыс.
Өнімді ылғал қоры - өнімге тікелей әсері бар топырақтағы өсімдіктер пайдаланатын ылғал мөлшері.
Сүрі танап - ауыспалы егістегі ылғал жинайтын және арамшөптермен күрес жүргізілетін танап.
Сыдыра жырту - топырақты қайырмасыз құралдармен жыртып өңдеу.
Сыртқы орта - тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының жиынтығы.
Тәлімі егіншілік - ауа райының қолайсыз жағдайында өсірілетін дақылдар өнімі көктемгі жауын-шашынға негізделген суарылмайтын егіншілік саласы.
Эрозия - топырақтың жоғарғы құнарлы қабатын желдің ұшырып немесе сумен шайылуы.
Топырақ бұрғысы - жер қыртысының әр түрлі тереңдігінен топырақ үлгілерін алуға арналған құрал.
Тұқымның өнгіштігі - белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты - тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын элемент мөлшері.
Фенология - табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл - белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін өсімдік түрі.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы.
Технология - нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Дипломдық жұмыста төмендегідей белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
ж.ж. - жылдар
ж.б. - және басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
АШҒЗИ - ауыл шаруашылығы ғылыми -зерттеу институты
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
с.д.т. - суға дайындалған түйіршік
т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Агроөнеркәсіптік кешенін дамыту арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ауылда тұратын еліміздің 47 пайызға жуық халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру сияқты екі үлкен проблеманы шешуге қол жеткізіледі.
Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін еліміздің негізгі аймақтарының бірі болып саналады.
Облыстың топырақ-климат жағдайлары бұл аймақта ауыл шаруашылық өнімдерінің барлық түрін, көкөністен бастап цитрустық дақылдарға дейін өндіруге қолайлы болып келеді.
Егіншілік - аймақтың ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің негізгі саласы.
Ерте заманнан бері адамзат баласы кеңінен қолданып келген көкөністердің тағамдық қасиетіне ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық жағынада көңіл бөлген. Қазіргі кездегі "дәрі ауруы" аллергиясының пайда болуы, қорғаныштықтың (иммунитеттің) төмендеуі сияқты құбылыстардың байқала бастауына байланысты мұның маңызы арта түспесе, кеміген жоқ. Ескі қолжазбалардан көкөніс дақылдарын ертеден тағамға пайдаланғандығын біле аламыз. 40-60 жылдарда академик В.И.Эдельштейн өзінің еңбектерінде көкөністерді "Денсаулықты сақтаудың қайнар көзі" деп жазса, академик Е.П.Леонтович "Тағамның музыкасы" деген.
Әр халықтың даналығы мен адамзатгың ғасырлар бойы жинаған эмпириялық тәжірибесі фитотерапияның шексіз қазынасына айналған. Бұлардың емдік құрамын құнды мәліметтермен үнемі толықтырып отыру адамдардың тағамдық және емдік мақсатта пайдалану мүмкіндігін кеңейтеді.
Көкөніс дақылдарының тағамдық, шипалық сырына анағұрлым терең үңілу, химиялық құрамын ғылымның бүгінгі жетістіктері деңгейінде анықтап алу, олардың (профилактикалық) сақтандырғыш дәрі (олардың көбі аса мәнді дәрумендер), емдік сақтандырғыш (диетикалық-жеңіл сіңімді қасиеттері негізінде) және әр түрлі ауруларға емдік дәрі ретінде, сондай-ақ, ерекше емдеу арқылы терапиялық әсерін күшейту үшін пайдаланылуда. Көкөніс дақылдарымен маусымдық емдеуді көбіне курортқа теңейді. Жеміс түрлерінің дәмділігі және олардың құрамындағы дәрумендердің, микроэлементтердің, тұздардың, қышқылдардың сан алуан болуы жағынан алып қарағанда, оларды тағамды сіңіру процесінің күшті химиялық реттеушісі деуге болады. Жүрек-тамыр жүйесі ауырған кезде, жүйке жүйесі нашарлап, жұқарған кезде нығайту дәрісі ретінде де пайдаланады. Гипертонияны - қан кысымын емдеу саласында сарымсақ терапиясын Жапония мен Қытайда кеңінен пайдаланады. Көптеген ауруларды (тұмау, жоғарғы тыныс жолдары қабынғанда, тістердің еттері, терінің іріндеуі) емдейтін әрі сақтандырғыш (профилактика) жасайтын фитонцидтік қасиеттері бар әр алуан көкөністерді пайдалану арқылы фитонцидотерапия да өмірде кең орын алуда.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық денгейлерде жүйелі қолдану көрсетуде одан ары шаралар қолдануды тапсырамн. Шикізат өндіруге айрықша назар аудару қажет деп атап өтті. Аул шаруашылығнда жемс- көкөніс шаруашылығда маңзды орын алады.
Жеміс-көкөністің маңызы, оның пайдалылығы азық-түліктік, емдік, диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Жасаң немесе қайта өңделген жемс-көкөніс азық - түлік және халық емшілігінде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келеді.
Менің дипломдық жұмысым " Қызанақты маринадтауға тиімді сорттарды таңдау " мұнда алдымен жеміс-көкөністің негізгі ерекшелігін айтар болсам олардың құрамында су мөлшері жоғары болады. 80% 90% ал қияр,қызанақ,салат сияқты дақылдарда су 97% - 98% дейін жетеді.су көп жеміс-көкөністердің клеткаларында тіршілік проссестері, неше тұрлі химиялық прасестер жоғары жылдамдықпен өтеді. С ондықтан жеміс-көкөністер тез ескіріп тез бұзылады.
Жаз, күз айларында біз қызанақты жас күйінде тұтына аламыз. Алайда қыс айларында ондай болмайды. Сол үшін қызанақты маринадтаймыз. Бұл өте қолайлы әрі тиімді болып табылады.
Қазір елімзде санаулы заводтар ғана жеміс - көкөніс шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жұмысымен айналысады. Бірақ бұл заводтар бізге аздық етеді, халықтың әл ауқаты жақсарған сайн олардың тұтыну өресі де жоғарлайды, ал сол себепті осы қажетті өнімдерді біз срттан әкелмей өз мемелекетімызде өндіруіміз керек.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
0.1 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
Қызанақтың отаны - Оңтүстік Америка. Мексикандардың ата-тегі оны томател деп атаған , осыдан қазыргі томат деген атауы пайда болған, ал италияндықтар помидор , яғни алтын алма деп қошеметтеген, қзанақ көкөніс дақылы ретінде 1778 жылдан бастап белгілі.
Қызанақта 20-23 mг%, С дәрумені, 0,6% каротин, сондай-ақ В, РР дәрумендері бар. Дәрумен мөлшері бойнша ол лимон мен апелсиннен сәл кем түседі.
Қызанақ - дәрумендерге өте бай. Құрамнда каротин яғни А дәрумені - 1,2-1,6ml, В дәрумені - 0,08-0,15ml, С дәрумені - 20-28ml, PP дәрумені - 0,5-16,5ml,K дәрумені-50ml, сондай-ақ құрғақ зат - 4-6%, целюлоза - 0,3-0,7%, wwww - 0,1-0,2%, пектинді заттар - 1,3-2,5%, органикалық қышқылдар 0,4-0,68%, азотты заттар - 1%, крахмал -0,25% мөлшерінде кездеседі. (Н.Г.Шешов, 2002 ).
Қызанақ жемісінің құрамындағы дәрумендер адам ағзасына өте қажет. Дәруменнің жетспеушілігі адамның сырқаттаныуына, әлсіреуіне, бас ауруына әкеп соқтырады. Адам ағзасына C дәрумені қорға жиналмайды, сондықтан С дәрумені ағзаға кунде тағаммен келіп тұруы тиіс. Адам тәулігіне 100ml мөлшерде С дәруменін пайдалануы керек.
Қызанақ жемісінде ақуыз, көмірсу майлардың адам ағзасына сіңірілу просесі кезінде енергия бөледі, бұл адам тішілігі үшін өте қажет.
Көмірсулар - организым үшін ең басты енергия көзі, қызанақ құрамында 3-6% -ға дейін көмір сулар бар. Көмір суларға біріншіден қанытпен крахмал жатады. Қызанақ құрамында қаныт мөлшері 3-7% шамасында. Тұздалатын жемістердің құрамында қаныт мөлшері көп болғаны жөн.
Көмірсулар мен ақуызлың құндылығы болып майлар саналады. Ағзаның тамақты сіңіру кезінде 1грамм ақуыздан 4 ккаал (немесе 16,7 КДжг ) энергия бөлінеді, Ал бүл көсеткіш көмісуларда 3,75 ккал ( немесе 15,7 КДжг) сонда 1грамм майдың құрамында 9 ккал (немесе 37,7 КДжг) енергия болады. Ал қызанақ құрамында майдың іздері ғана бар сондықтан құндылығы төмен. 100гр өнім 19 ккал энергия бөледі.
Көкөніс дақылдарының ішінде қызанақ дақылы өте бағалы. Қызанақ дақылы химиялық құрамымен ерекшеленеді. Құрамындағы құрғақ зат ішінде негізінен 2-3% мг қанттар, 1%ақуыз, крахмал, клечатка, пектиінді және минералды заттар (калций тұзы, натрий, магний, фосфор,темір, күкірт, хлор ) және органикалық қышқылдар кездеседі.
Органикалық қышқылдар зат алмасу процесіндегі атқаратын ролы зор. Қызанақ құрамында органикалық қышқылдан алма және лимон қышқылы бар. Сонымен қатар қызанақты түздау кезінде сүт қышқылын түзеді. Органикалық қышқылдар адам организмінде қорту сөлдерін бөліуге күшті әсер.
Қызанақ негізінен консервілеу өндірісінде көкөністер ішіндегі негізгі шикызат өнім. Көнсірвлеу кезінде тағамдық құндылығын жоғарлату үшін С дәрумені 25мг100грамнан кем болмауы керек. Еритін құрғақ зат 5,5%, ликотиын 4,2мг, pH - 4,2-4,4, қаныттың қышқылға қатынасы7.
Қызанақ жер жүзіне ең көп тараған көкөніс дақылы. Көкөніс дақылдарының ішінен, жер көлемі мен пайдалануы жағынан қырыққабаттан кейін екінші орында. Жылыжай мен ашық алаңда өсіреді. Жемісі адам тамағына жаңа піскен, пісіп келе жатқан жас, өңделмеген күйіде сондай-ақ өңделген түрінде томат пастасн, томат пюресі, шырын дайындау, маринадтау және түздау үшін қолданылады.
Тұздау кеңінен таралған әдіс, сүтқышқылы ашу арқылы жүретін процес. Бұл процес арқылы қызанақ өзінің тағамдық құндылығын, консиетециясын жақсы сақтайды.
Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады. Сондықтан тұдалған қызанақ адамның тамақтану рационында негізгі орынды алады.
1.2 Қызанақты өңдеу тұрлері, әдістері, технологиялар және рецептуралары.
Қызанақ - көкөністер ішінде өңдеу жағынан кең таралған дақыл. Қызанақтан көптеген өнімдер өңдіріледі. Мысалы,тұздалған және маринадталған қызанақ өте кең таралған.
Тұздау үшін қызанақ сопақша, алкоры пішінді, дән камералары аз,жүмсағы тығыз сорттарын алады.
Қызанақты тұздауда қызыл, қызғылт, жасыл түрлерінде қолданады. Қызанақтвң әр түрлі дәрежеде піскендерін бөлек тұздайды.өйткені дайын өнімде олардың тығыздығы әр түрлі.
100 кг тазаланып, іріктелген қызанаққа 1,5-2кг аскөк, 0,5кг желкөк жапрағын, 1кг қарақат жапырағын, 30-50г кептірілген қызыл ашшы бұрыш қосады. Сонымен қатар200-300г сарымсақ, 0,5-1кг ақжелкен т.б дәмдеуіштерді қосуға болады. тұздық қиярдікіне ұқсас, яғни 10л суға 0,7-0,8кг тұзды араластырады.
Қабылданған қызанақты 1) сорттайды - бұзылған, шірігендері алып тасталады. 2) Іріктеу - көлеміне, пісу дәрежесіне қарай іріктеледі. 3) жуу - артық, жарамсыз заттардан тазартылады. 4) тұздық дайындау. 5) татымдылық немесе дәмдеуіштер қосу. 6) ыдыстарға салу. 7) тұздық құю.
Тұыздық консентрациясын қызанақтың пісу дәрежесіне қарай құйылады. Толық піскен яғни қызыл қызанақтың ұлпалары жұмсақ келеді және тұздау кезінде салыстырсмалы түрде деформацияланады. Сондықтан көбіне көлемі 50 л бөтелкелерде тұздайды.
Қызанақты тұздау - өңдеудің ең тиімді әдісі. Себебі өнімді келесі өнім алғанша, толық, яғни химиялық құрамы, сыртқы түрі, түсі көп өзгермей сақталынып, пайдаланылады. Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады. Тұздауда ескерілетін нәрсе: ас тұзының консентрациясы 15% - дан жоғары болса, мұндай өнім жеуге жарамсыз келеді, сондықтан қызанақ тұздау үшін 1,2-3,5 % концентрациялы тұз ертіндісін қолдану керек.
Темпратура - микрабиологиялық просесінің негізгі факторы. Мысалы, әр түрлі микроорганизмдер түзілу үшін әр түрлі температура қажет. Сүт қышқылы 30-35˚С температура да май қышқылы да түзіледі. Сондықтан ашу үшін 22-24˚С температура дан жоғарлату керек, бұл уақытша сүт қышқылының ашуы интенсивті түрде жүреді, ал басқа қосымша темофиядер түзілуі байаулайды. Сүт қышқылының ашуы 4-5˚С температура жағдайнда да тоқтамайды, ал басқа микроорганизмдер тузіліуі бүл кезде төмендейді. Сондықтан тұздалған өнімді сақтаудың оптималды t˚ =0˚C болғанда микробиологиялық процес тоқтайды.
Микробиологиялық әдіспен көкөністі консервелеуде табиғый консервант түзіледі. Сүтышқылы қанттың және сүтқышқылы бактерияларымен қоса ашуынан жинақталады. Сүтқышқылының ашуы және жинақталңан сүтқышқылының санын келесі жағдаймен анықтайды.
1) сүтқышқылы бактериясының санымен.
2) Шикызат құрамындағы қаттың және де кккк құрамында жататын (азотты, минералды заттар, тұздар, дәрумендер) заттардан сүтқышқылы бактерияларының тіршілігі қамтамасыз етіледі.
3) Түздыққа қосылған ас түзыныңконсистесясы.
4) Температура.
5) Дәмдеуіш заттардың құрамындағы антибиотикалық қасиеті бар заттар және т.б жағдайларда әсер етеді.
Өнімнің беткі қабатында сүтқышқылы ашуының соңында сперт сірке қышқылна ауысады. Осы ұшқыш қышқылдар (негізгілер: сірке, құмырсқа gл қышқылдар) түдалған өнімдердің сапасын төмендемеуіне әкеп соқтырады, оларды қатаң түрде қадағалап отырады, өнім ашу және сақтау кезінде, осы ұшқыш қышқылдар түзілмес ұшін анайропты жағдайда ұстау қажет.
Тұздалған қызанақтарды сатуға, ыңғайлы болу үшін сиымдылығы үлкен бөтелкеерден, кіші 3-10л шыны ыдыстарға салады негізі қызанақ түздау үшін симдылығы аз бөтелкелер пайдаланылады. Қызыл қызанақтар үшін бөтелкелер симдылығы 50л аспауы керек. Ал басқаларында 100-150л банкілер рұқсат етіледі.
Бөшкедегі қызанаққа тұздықты құюдан бастап ашу процесі басталады. Бұл процес тімді жүру үшін қызанақ салған бөшкелерді 1-1,5 тәулік жылы орынға қалдырады. Бұл мерзім ішінде қызанақта сүтқышқылы бактериялары көбейеді. Олардың қышқылдылығын 03-04% шамасында сүтқышқылы бактериялары мон-дисахаридтерді ашытады. Моносахаридтердің арасында бактериялар гексозаны жақсы, ал пентозаны талғап пайдаланады. ең қолайлы температура +25 + 30˚C сүтқышқылы бактериялары бейтарап ортадан дамиды рн - 4-3,5 жақсы дамиды.
Дайын өнімді сақтау. Бірінші сорты түдалған қызанақтың құрамында 3,6% тұз және қышқылдылығы 1-1,5% ( сүтқышқылын есептегенде ) болуы қажет. Құрамында бұдан да көп мөлшерде тұзбен қышқыл бар өнімнің жемістері бүтін, қызыл жемістерінде аздап пішіні өзгереді, бүріседі, әжімденеді. Тұздығы дәмі жағымды, арнайы хош иісі бар.
Ағаш бөшкеге дәмдеуіш заттардың салынуы 3қабаттан тұрады; бөшке астында өнім өнім бөшкеде орташа болганда, үстіне өнім салынады. Үстіне тұздықты тесік арқылы шлатамен құияды, 1-2 күн жоғары темпратуралы жерге қалдырылады. Бұл уақытта бөшкеде ашу просесі жүреді. Бөшкедегі тұздық 0,3-0,4%, сүтқышқылы пайда болғандажабылады. Аузын ағаш тығынмен, оны матамен тығндап, оны сақтауға жібереді. Ал шыны банкілерде дәмдеуішті заттар өнімнің астына және ұстіне салынады, бетін қолмен немесе автоматталандырылған түрде, ашу реакциясынан 8-12 күннен соң жабылады да сақтауға жіберіледі.
Қызанақты маринадтауда технологияның талап ететіні көлемі біркелкі, сыртқы қабығы жұмсақ, жеміс ұстап тұатыны 8-10мм, дән камерасының саны 3-5, еттілігінің консентатциясында қуыс болмау керек, дәмі гормидалған.
Қызанақты араластырып немесе жеке-жеке маринадтауға болады. араластырып жасаған маринад ассарти деп аталады. Қызанақтың жасыл, қызыл, бурыл түстерін демаринадтайды. Пішіні домалақтау келетін қызанақтың дияметірі - 60мм, ал сопақша немесе алхоры пішінді қызанақтың дияметірі - 70мм.
Жалпы маринадтау деп - өнімге сіркеқышқылын қосып дайындауды айтамыз. Мұның негізгі мақсаты ;
1) Сірке қышқылы арқылы микроорганизымдерді жою. Бырақ микроорганизымдерді толық жою үшін сіркеқышқылы 1% дан жоғары болу керек. Өнімге сіркеқышқвлының 1% қышқылдығын қоссақ,өнімнің сіркеқышқылдылығы өте жоғары болып кетеді. Яғни жеуге жарамсыз келеді. сондықтан маринадтауға сіркеқышқылының қышқылдылығы 0,2-0,9% , болу керек.
2) Сірке қышқылын қосу есебінен өнімді залалсыздандыру. Темпратурасы төмен болады. сондықтан маринадты 80-90˚C қа дейін қыздыру жеткілікті болады.
Маринаттаудың тұздаудан айрмашылығы - сірке қышқылын қосып дайындалыуында, маринадталған өнімде ашу процесі болмайтындықтан өнім құрамындағы қант мөлшері өзгермейді, сондықтан мариадталған өнімнің тағамдық құндылығы жоғары болады.
Қызанақты маринадтау мынадай технологиялық операциялардан тұрады.
Бірінші, сорттау.
Екінші, іріктеу.
Үшінші, жуу.
Төртінші, дәмдеуіш заттарды дайындау.
Бесінші, тұздық дайындау.
Алтыншы, ыдыстарға салу.
Жетінші, тұздық құю.
Сорттау . жұмысы негізінен бұзылған, шіріген, қатты ластанған, ұрылған, соғылған, әр түрлі аурулармен залалданған қызанақтарды жібермеу мақсатында жүргізіледі. Сорттау жұмысы жылжымалы ленталы транспорттар арқылықолмен жүргізіледі.
Іріктеу. Шыны банкідегі өнім, яғни маринаджоғары сапалы, әрі тартымды, ұнамды болу керек. Сондықтан маринадтау үшін пішіні біркелкі, пісу дәрежелері, түстері бірдей қызанақтардыіріктеп аламыз. Іріктеу жұмысын іріктеу машиналарында жүргізуге болады.
Жуу. Технологиалық оператциалардың ең негізгі жүйесі. Зауатқа келіп түскен қызанақ міндетті түрде топырақ, шаң-тозаңдардан тазартылып жуылады. суық сумен жуылып, механикалық ластанулардан тазартылуы қажет. Қызанақты жуу үшін желдеткіш машиналарды қолдануға болад
1.3 Маринаттауға арналған қызанақтың сорттарына қысқаша сипаттама.
Меруерт қазақтың ғылыми зерттеу иниститутының көкөніс - картоп шаруашылығында шығарылған сорт. Орташа мерзімде піседі ( 103-110 күн ). Жемістері алхоры тәрізді, сырты тегіс, салмағы 52-82 г, қызыл, сақтауға, тасымалдауға төзімді, жарылмайды, сапасы жоғары.
Комбайнмен өнімдерін жинауға ыңғайлы, 40-42 тга, өнім береді. Кейде 52-68 тга өнім жиналады. Жиналғаннан 18-20 күнге дейін сақталады. Алматы, жамбыл обылысында ұсынылған.
Новичок. Вир-дің волгограттағы көкөніс тәжірибе станциасында шығарылған сорт. Ерте піседі. ( 103-130 күн). Детерминаты бұтасыз. Гүл шоғыры әдеттегідей, 3-6 жеміс. Жемістері сопақша, сырты тегіс, түсі қызғылыт, салмағы 60-80 гр. Тұқым ұясы 3-56 өнімділігі 22.6-71.9 тга. Тасымалдауға өте төзімді. Жемістері сабақшаларынан тез айырылады, техникамен жинауға ыңғайлы. Алматы, талдықорған обылыснда аудандастырылған.
Симферополь көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған сорт. Орташа және кеш пәседі( 107-130 ). Түбі бұтақшалы жатыңқы. Жапырағы ірі, қоңыр көк түсті, беті тегіс. Жемістері- жайпақ домалақ, беті тегіс, түсі қызыл. Гүл бұтасы 4-6 жемісімен, жемісінің орташа салмағы - 62-112 г. Тұқымдық ұясы 4-8, дегустациялық бағасы балауса күйінде - 4,6 балл, ал түданғанда - 4,9 балл. Шырынында - 4,6-6,3 % құрғат зат бар. Сапалы өнімі - 88-92,4 тга. Бұл сортты консервілеуге пайдаланады. алматы, жамбыл обылысында аудандастырылған.
Малдауаның ғылыми- зерттеу институтының көкөніс және суармалы егістік шаруашылығында шығарылған сорт. Бұтасыз, орташа түптенген. Гүл шоғыры әдеттегідей, ықшам, 4-5 гүлі бар. Жемістері домалақ, жалпақ домалақ, сырты тегіс өте ашық қызыл, ірі, салмағы - 90105 г. Тұқымдық ұясы - - 5-76 орналасуы дұрыс. өнімділігі - 46-48 тга. Сорт жоғары өнімді, тасуға төзімді, пайдалануы - әмбебап. Алматы обылысында аудандастырылған.
1.4 Маринадтауға арналған қызанақтың агротехникалық ерекшеліктері.
Қызанақты күтіп- баптау дегеніміз - қатар мен қатар аралықтарын өңдеу, өсімдіктерді үстемелеп қоректенліру және суару, дақылдардың зиянкестері мен ауруларына қарсы күресу жұмыстарын жүргізіу.
Қатар аралықтарын топырақ өңдуіш арқылы қопсытады. Қопсытқан кезде қатар аралықтар көлемінің 60-80 пайызы өңделеді және арам шөптер жойылады. өсімдік әптен тамырланған түбінің топырағыауа мен көмір қышқыл газын бөліп, өсімдік тамырларының жақсы дамыуына әсерін тигізеді. Қатарлар мен қорғаныс олаңын отау, өсімдіктерді сирету жұмыстары қол күшімен атқарылады.
Қызанақтың қатар аралықтарын топырақ өңдегіштің көмегімен өңдеуге қойылатын технологиялық талаптар:
1)қатар аралығындағы арамшөптерді жаңа көктеп шыққан кезінде оту керек.
2)топрақ өңдегіштермен қатар аралықтардың өңдеуге келетін алаңын түгел өңдеуге тырысу керек.
3)өңдеу кезінде отырғызылған көшеттерді және көктеп шыққан өсімдіктерді кесуге, кестіруге және топырақпен көміп, жауып кетуге болмайды.
4)өскен өсімдіктерді бірінші өңдегенде өңдеуіш табанына 8-10 см, ал келесі өңдеуде 10-12 см қорғаныс алаңы ұалатындай етіп жебе табандарын орнатады.
5)топырақ өңдеуіштердің жұмысты бастағаннан жұмсты пітіргенге дейінгі қопсыту тереңдігі бір келкі болуы керек.
6)топырақ өңдеуіштің табаны өткен топырақтағы арам шөптер жойылуы керек.
7).топырақ өңдеуіштер қатар аралықтарын өңдегеннен кейін қатарлардағы арам шөптерді кетпенмен, шотпен жойып қопсыту керек.
Қатар аралықтарын өңдеуге трактор култиваторы (топырақ өңдеуіштер) қолданылады.
Топырақ өңдеуіштерінің негізгі жұмыс бөлшектері - бір жақты көлденең кескіш табан - "ұстара", екі жақты жебе тәрізді табандар және қопсытқыш қашау, үстемелеп қоректендіргіш пышақ, түптеуіш, домбықтаушпен жабдықталады. Бір жақты табандар - " ұстаралар" 4-6 см тереңдікті қопсытуға арналған. Екі жақты жәбе тәрізді табандармен топырақ 8-12 см тереңдікте қопсытылады. Қопсытқш қашау көмегімен қатар аралықтарын 10-16 см дейін қопсытуға болады.
Аттары аталған жұмыс тетіктері арқылы култиватор қатар аралықтарды өңдейді, домбықтайды, арық-қарық тіледі және өсімдіктерді минералдық тыңайтқштармен үстемелеп қоректендіреді.
Топырақ өңдеуіштерді әрбірсуарудан, жаңбырлатқыштардан және жаңбырдан кейін екі-үш күннен кейін жіберу қажет.
1.5 Өңдеуге арналған қызанақты өсіру агротехникасының ерекшеліктері
Өңлеуге арналған өнімнің сапасына қойылатын талаптар бойынша, оның сапа көрсеткештері жоғары дәрежеде қалптасуы үшін агротехникалық тәсәлдер мен талаптарды дұрыс, әрі уақтылы орындаудың маңзы зор. Алғы Агротехникалық тәсілдердің бастысы топырақ дайындау кеңінен басталады. Жұмыс күз айларында ( lХ-Х ) алғы дақылды жинап алған соң жүргізіледі. 8-10см тереңдікте ЛДГ-10 агрегатымен жыртады. Бұл топырақ бұл топрақ ылғалдылығының булануын тоқтатады. Жыртылған жерге күзде арганикалық тыңайтқыш 30-40мга, минералды тыңайтқыштар; фосфор, калилы (70-80%) 1,5-2кг беріледі. Топырақ құнарлығына байлансты ППН-17 агрегатымен 20-30cm тереңдікте жыртамыз.
Тұқым себер алдында топырақ дайындауды ерте көктемде алған тоқтатудан бастаймыз, 33CC-1 тырмаларын қолданамыз. Арам шөптерге қарсы треплон гербициді шашылады. Гербицид шашылғаннан кейін култиватциалау қажет. Бұл жұмысты тұқым себуге 10-15 күн қалғанда жүргізу керек. Тұқым себуге бір апта қалғанда танапты 15-20cm тереңдікте терең қопсыту жүмысы жүргізіледі. (кпг-2-150).
Кларад қоңызына қарсы ДТЭЦ, жемісті пайдалануға 60 күн қалғанда 600грга шашылады.
Н.Г.Шепетковтың (2002) айтуы бойынша, өнімді жинау. Қызанақты толық піскен жемісінен бастап, қызыл, қызғылт, қоңыр, бурыл, жасыл түсті жемістерін де жинайды. Еңбек өнімділігін артру үшін жинауға платформаларды пайдаланады. өзі жұретін ПТ-3,5 тіркемесі, КОН-0,5 контейнер кептіргіш пен АВН-0,5 контейнер тиегіш машиналар кешені, комбайын қызанақты түптерінен бөліп жинайды, әрі қарай қол жұмысы арқылы сортталады.
Қызанақтың жасыл жәнесүтті піскендерін жәшік контейнерлерде 10 тәулік, ал бурыл және қызғыттарын - 7 тәулік сақтауға болады.
С.Ю.Гельфондның (1987) айтуы бойынша, Қызанақ көшетін өсіру. егудің алдында тұқымды вирусқа қарсы 1% маргансовка ертіндісіне 20 минотқа салады, сосын таза суға шайып алады. Өскін тез шығу үшін тұқымды дәке қалтаға салып, дымқыл ағаш үгіндісіне жылы жерде 2-3 күн ұстаймыз. Ал температура 28-29˚C болу керек. Тұқым қне бастағанда оны қалтадн алып сусымалы болғаша кептіреді.
Қызанақ көшетін 1га жерге отырғызу үшін 120-200 гр тұқым себу керек. Тұқымды көшет жағдайында ағаш жәшіктерге, арнайы дайындалған топырақтарда 1cм тереңдікке себеміз, үстіне ағаш үгіндісін шашып қоямыз. Тұқым тез өну үшін топырақ жылылығы 24˚C болу керек. Сепкен күннен соң 13-15 күн өткенде өскінде 1-2 нағыз жапырақтар пайда болады. осы кезде дайын құмыраларға көшіру керек. Құмыра көлемі 10x10x10 см болу керек. Сонымен қатар қосымша жарықтандырамыз. Көшет сапалы болу үшін тазалап, шіріген, өсіруге жарамайтындарын шығарып тастайды. Ашық алаңға көшетті 50-55 күн аралығында отырғызамыз.
Өсімдіктердің өсіуі мен дамуы, сондай-ақ олардың өнім көлемі, химиялық құрамы, тауарлық сапасы және сақталғыштығы жеміс-көкөністерді өсіру жағдайларына байлансты.
Ұзақ уақыт сақтау мен әр түрлі консервілер дайындау үшін жеміс-көкөністердің сапасын жоғарлату мәселесін шешіудің негізі - сортты және агротехниканы дұрыс пайдалану болып табылады. Сондықтан өңдеу үшін:
1) Өңдеуге арналған тұқымның агротехникасын, өсіру жағдайын білу керек. Сорттың маңызы өнімңің сақталғыштығына, тұқым қуалаушылығына баилансты. Срттардың қасиеттері толығымен қасиеттері толығымен қалыптасуы үшін біріншіден олорды дұрыс ғылыми дәлелденген түрде аудандастыру керек. Тек осы жағдайда ғана экономикалық тиімді болады.
Қызанақ жеңіл, қарашірікке бай және де топырақтың рн бейтарап болатын, жақсы жылйтын сазды топырақта жақсы өседі. Топырақтың түрі жеміс-көкөністің сақталғыштығына әсерін тигізеді. Себебі олардың химиялық құрамы, минералдық құрамы топырақтың жағдайына байлансты болады. фосфоры көп топырақтарда өсірілген қызанақтың өңдеуге, сақтауға жарамдылығы артады. Себебі фосфор қызанақ құрамында құрғақ заттрамен қанттар жинауға, олардың механикалық беріктігін, тығыздығын арттырады. Мұндай қызанақтар тұздауға жарамды келеді. Ал азоты көп топырақтарда өсірілген қызанақ жемістері үлкейіп, құрамында су көбейіп, бітімі босаңдайды, тығыздығы төмендейді, мұндай қалып таматты жинау мен тасымалдау кезінде жемістердің тез зақымдануына себебін тигізеді.
Жауын-шашынды жылдары қызанақ жемісінде құрғақ заттар, қант, дәрумендер, пектиінді заттар, ферменттер аз жйналады. Олардың клеткаларының мөлшері өсіп, клетка қабықшаларының қалыңдығы жұқарады. Сондықтан жемістердің механикалық беріктілігі, ауруларға төзімділігі нашарлайды.
Қызанақтың сақталғыштығына, сапасына әсер ететін агротехникалық әдістер; суару, шыңайту, топырақ өңдеу, өсіру, күтіп-баптау жұмыстары.
Қызанақты сумен қалыпты қамтамасыз ету, оның шығымдылығын арттрудын, жақсартудың басты жолы. Бырақ суару мөлшері төмендеседе, шектен тыс асып кетседе өнімнің сақталғыштығына, сапасына кері әсерін тигізеді. Қызанақты жинар алдында мол етіп суару да өнімнің сапасын төмендетеді. Мұндай қызанақтың құрамында құрғақ зат жиналуы нашар болады. өнім суланып, беріктігі нашарлап тұздауға, маринадтауға жарамайды. Өйткені механикалық жарақаттануға бейім келеді. Және өңделген өнімнің сапасы да төмен болады.
Минералды және органикалық заттармен тыңайту қызанақтың өнімділігін арттрудың негізгі жолы. Бұларды артық мөлшерде пайдаланса, өнім құрамын да қалып қойып, адам организміне кері әсер етеді. Тыңайтқышты көп мөлшерде пайдалану өнімнің ірі болып кетуәне, босаңдап, шығындылығының төмендеуіне әсер етеді. Оның әсерінен өнімнің механикалық беріктігі төмендейді. Мұндай өнім бүтіндей өңдеуге жарамсыз келеді. Көлемі элементті қызанақтың тығыздығын, беріктігін арттырады. Шамадан тыс қолданылса, өсімдіктің калцийді сіңіруін тоқтатады. Ал қызанақ құрамында калций жетіспесе, олардың физологиялық ауруына шалдығуына себепкер болады.
Өсімдіктердің өнімділігі төмен болса, олардың жемістері ірі, ірірек, босаң болады да, өңдеуге, тұздауға қолайсыз болады. ал өсімдіктегі шамадан тыс арса, онда олар өте ұсақ, қабығы жемісінен, тауарлық сорты төмен болады. бұларды да тұтынуға пайдалану тиімсіз. Сондықтанда олардың өнімділігін реттеп отыру қажет.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ - климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік - батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады. Оңтүстік - Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе егіс алқабы шамамен теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 00 жоғары температура 8-10 айды құрайды. 2013-2015 жылдары қыс айларында агрометрологиялық жағдай температураның күрт төмендегенімен қардың көп көлемде түсуімен ерекшеленді.
Алғашқы қар жамылғысы зерттеу жүргізілген 2013-2015 жылдары қараша айының II декадасының соңғы күндері түсіп, ал 2009 жылы желтоқсан айының II декадасында жауған қар ақпан айының соңғы декадасына дейін сақталып наурыз айына дейін жатты. Ең жоғарғы қар жамылығысының биіктігі қараша-қаңтар айларында 23-45см жетіп, зерттеу жүргізген жылдары топырақ қабатында тоң қату болған жоқ, сондықтан күздік бидай қар жамылғысының астында қолайлы жағдай қалыптасқандықтан одан әрі даму процестері жүріп жатқандығы белгілі болды.
Көпжылдық көрсеткіштермен салыстыра қарағанда 2013-2015 жылдары сәуір-мамыр айларындағы түскен жауын-шашын мөлшері біркелкі болып, күздік бидайдың бас шығару және сүттеніп пісу кезеңдерінде ылғал жеткілікті болып, өнімнің де жоғары болуына септігін тигізді. Ал, 2015 жылғы көктем айларында құрғақшылық болып, түскен жауын-шашын мөлшері күздік дақылдарға нағыз ылғал қажет кезінде 22,0-58,3 мм құрады, бұл көрсеткіш орташа көпжылдыққа қарағанда 1,5-2,0 есе аз болғанын көрсетеді (1-кесте).
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы - 515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда - 5,2 %, күзде - 18,6% және қыста - 36,2% түседі. Зерттеулер жүргізілген 2013-2015 ауыл-шаруашылық жылы - 81,9 мм немесе 13,2% - күзде, 262,5 мм немесе 39,2% - қыста, 154,5 мм немесе 23,1% - көктемде, 36,5 мм немесе 5,5% - жазда жауын-шашын түсті, 2007-2009 ауылшаруашылық жылы бұл көрсеткіштер төмендегі-ше деңгейде болды: 208,2 мм немесе 31,1% - күзде, 212,6 мм немесе 37,3% - қыста, 201,1 мм немесе 35,2% - көктемде, 7,7 мм немесе 1,3% - жазда жауын жауған, ал 2013-2014 жылдары тиісінше 91,4 мм немесе 18,1% - күзде, 231,8 мм немесе 52,6% - қыста, 123,3 мм немесе 28,0% - көктемде, 5,6 мм немесе 1,3% - жазда жауын түскен. Яғни қыс және көктем айларында 70-80% жыл бойы түсетін жауын-шашын мөлшері түссе, күз айында небары 13,2-18,6% жаңбыр
Кесте 1
Зерттеу жүргізілген 2014-2015 жылдардағы (Шымкент АгроМетеостанциясының мәліметтері бойынша)
Зерттеу жүргізілген жылдар
Айлар
Орташа біржылдық ауа температурасы
Күздік бидай өсу кезеңіндегі оң температуралық көрсеткіштің жиынтығы
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Ауа температурасы, оС
2013
-5,3
5,9
9,8
15,2
20,8
23,8
25,6
26,8
19,1
15,2
7,1
-2,4
13,4
2112,6
2014
-0,5
3,6
6,6
16,1
19,4
25,0
26,8
26,1
20,8
11,4
8,3
-1,2
13,5
2125,3
2015
-9,6
-2,9
12,8
15,1
21,1
26,9
28,1
27,8
19,6
13,0
6,0
1,5
13,3
1774
Орташа көпжылдық
-2,6
-0,3
5,4
12,8
18,7
23,2
26,1
24,5
19,1
11,9
4,8
0,0
1722
Жауын - шашын мөлшері, мм
Орташа біржылдық жауын - шашын мөлшері, мм
Өсу кезеңіндегі жауын - шашын мөлшері, мм
2013
118,9
86,2
79,1
42,8
32,6
25,2
11,3
-
27,6
54,7
125,9
64,5
668,8
521,5
2014
51,8
96,3
72,5
84,1
44,6
5,2
1,4
1,1
-
8,0
83,4
122,6
570,6
544,8
2015
38,0
71,2
43,0
58,3
22,0
-
5,6
-
9,6
55,1
75,7
62,5
441,0
438,5
Орташа көпжылдық
60
63
87
78
42
17
7
3
7
37
52
64
517
422,8
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
жылдық орташа ылғалдылық
Орташа жылдық ауа ылғалдылығы
2013
79
68
69
69
50
39
39
29
42
63
72
76
695
58
2014
63
76
67
71
59
40
38
32
31
42
61
78
658
55
2015
76
73
55
54
52
32
32
25
35
60
70
81
645
54
Орташа көпжылдық
72
73
69
60
56
43
38
34
39
55
69
73
690
58
жауатыны айқындалды. Осы себептен күздегі далалық жұмыстарды уақтылы және сапалы жүргізу үшін әр жылы көптеген қиындықтар мен кедергілер туындайды. Демек, егіншілік жүйесінде күз айларында жүргізілетін агротехникалық шараға барынша шығынды аз жұмсау бағытын қалыптастыру керектігі өндірістің бүгінгі талабы екені аян.
2013 жылы қазан айының екінші онкүндігінде 17,7 мм, ал үшінші онкүндігінде 36,3 мм жауын жауып жердің беткі тұқым орналасатын қабатында (0-10 см) 25,2 мм ылғал қоры жинақталып далалық егіс жұмыстарын жүргізуге өте ыңғайлы болды. Бұл жылы күздік бидайды себу мерзімі қараша айының 6 жұлдызына тура келді. Топырақ ылғалдылығының жеткіліктілігі және тәліктік орташа температураның жоғарылығы (16,00С) нәтижесінде бидай өскінінің жер бетіне 8 күнде шығуы, толық шығымы 10-12 күнде қалыптасты (қарашаның II онкүндіктегі тәуліктік орташа температура 8,60С болды). Келесі 2008 жылдың жаз және күз айлары өте құрғақ болып (қыркүйек - 0,0 мм, қазан - 8,0 мм, қараша айының бірінші онкүндігінде - 17,2 мм жауын болды) далалық егіс жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде күздік бидайды топырақты өңдемей тікелей егу қараша айының 30 жұлдызында жүргізілді (қарашаның үшінші онкүндігінде 65,7 мм жауын болды). Осы жылы күздік бидайдың алғашқы өскіні желтоқсан айының басында (6.XII.2014 ж.) көрінді, толық өскін (14.XII.2007 ж.) инелік дәуірінде қар астында қалды.
2014 жылы алғашқы қар 13-16 желтоқсанда жауып жер бетінде 5 см тереңдікте топырақ қатқақтанып ең төменгі температура 0,50С төңірегінде болды. Ал тұрақты қар түсімі желтоқсан айының 19 жұлдызынан басталып, осы айдың үшінші онкүндігінде қар қалыңдығы 27 см болды, ал қаңтар айының алғашқы күндері (5-7.I.2008 ж.) қардың биіктігі 36 см жетті. Қар қалыңдығы-ның ең жоғарғы көрсеткіші 58см ақпан айының 15-16 жұлдызында анықталды. Демек, қар түсімінің мол болып ұзақ жатуы 72 тәулік (19.XII.2015 ж. - 28.II.2014 ж.), сонымен қатар қыстың аязды болып (желтоқсан айының үшінші онкүндігі - 7,50С, қаңтар айының орташа температурасы - 9,60С жекелеген күндер - 30- 310С төмендеді, ақпан айының бірінші онкүндігі - 8,70С, ал екінші онкүндігінде - 1,9 0С температура қалыптасты) ақпан айының соңғы күндеріне дейін созылуы қыс айларының күздік бидайдың қыстап шығуына қолайсыз болғандығын айқындайды. Дегенмен, қардың қалың түсуі және бірқалыпты деңгейде ұзақ жатуы қар астындағы күздік өскінінің баяу болса да дамуына, нәтижесінде өз бойындағы пластикалық заттардың демалу процесіне жұмсалуына байланысты күздік өскіндерінің 25% дейін өліп шығындануына әкеліп соқты. Сонымен қатар қар бар-жоғы 2 (екі) тәуліктің ішінде (27-28 ақпан күндері) тез еріп оның үстіне жылы ақ жауын жауып күздік бидайдың ылғал жоғарылығынан танаптың төменгі рельефінің бетіне шалшық су жинақталып қыстан әлсіреп шыққан күздік масақты дақылдардың түп санының сиреуіне себеп болды. Осы жылғы ауа-райының қолайсыздығы наурыз айының алғашқы күндерінен бастап орташа тәуліктік температураның күн санап артып бірінші онкүндікте 8,50С жоғарылап көпжылдық көрсеткіштен 3 есе артқанын, екінші онкүндікте 2,5 есе жоғары болып орта тәуліктік температура 13,30С жетіп, үшінші онкүндікте 16,50С артты. Жалпы наурыз айының орташа тәуліктік температурасы 12,80С жетіп, көпжылдық орташа көрсеткіштен 2,5 есе жоғары болды, ал жауын-шашын деңгейі 2,0 есе төмен болып (43,0 мм) топырақ қабатының жоғарғы беті күздік бидайдың тамыры қалыптасқан қабаты қатқақтанып құрғап кетті.
2.2 Топырақ және рельеф өзгешеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі - 117,4 мың шаршы километр.
Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz