Бидайдың гүлшоғы - масақ
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық шолу, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және жұмыстың өзектілігі, мақсаты және міндеттері баяндалады.
Дипломдық жұмыста алғы дақыл күздік бидайдың мақсаты мен міндеті -
адам баласына қажетті мол өнім беретін, суыққа, ауруға төзімді өсімдік
сорттарын шығару және жақсарту. Егістік алқабында өсірілген күздік бидай
өніміне морфологиялық талдаулар арқылы жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстан Облысы Ордабасы ауданында
күздік бидайдың өсіру технологиясын зерттеу, осы топырақ-климаттық
жағдайларында жоғары айтылған дақылдан сапалы өнім алуын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оптималды тұқымды егу мерзімді анықтау;
- күздік бидай тұқымның егілетін нормасын анықтау;
- қоректік элементтерге қойылатын талаптарды анықтау.
Дипломдық жұмыс 60 беттен тұрады. Кесте саны 5, Пайдаланған әдебиеттер
саны 61.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың
белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
СТ ОҚМУ 4.02-2008. Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау,
баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.11-2008. Университет стандарты. Оқу-әдістемелік процесті
басқару.
АНЫҚТАМАЛАР
Сорт – өнім түсімі мен өнім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи
және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени
өсімдіктердің шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері
бойынша ұқсас топтарын айтады.
Гибрид – ата-тегіне салыстырғанда өміршеңдігі, өнімділігі жоғары
гибридтердің бірінші ұрпағы.
Будан – бұдан популяциясынан будандастыру және сұрыптау арқылы алынған
сорттарды.
Линия - өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегі бастапқы
материал алудың көзі болып табылады
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын топырақтың жоғарғы қабатындағы қара
қоңыр түсті органикалық зат.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін екпе егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Өсу кезеңі - өсімдік өскіндері жер бетіне шыққананнан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Фенология – табиғаттағы немесе екпе егістегі маусымдық өзгерістерін
және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымың тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп
бағаланатын нақты сипаты.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазККШҒЗИ -Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу
институты
NPK -азот, фосфор, калий
NO -нитраттар
ЕЖШД -ең жоғары шектеулі деңгей
ШК -шектеулі концентрация
Мем.ст. -мемлекеттік стандарт
фбр -фотосинтетикалық белсенді радиация
ҚР -Қазақстан Республикасы
АШҒЗИ -Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
га -гектар
ц -центнер
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см -сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2 -шаршы метр
P -фосфор
N -Азот
тг -тенге
тгга -1 гектарға жұмсалған тенге
NРК -азот, фосфор, калий
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
гсм3 -1 куб сантиметрдегі грамм есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 9
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ 11
1.1 Күздік бидайды әртүрлі аймақтарда өсіру жағдайлары және 11
топырақтың құрамына байланыстылығы
1.2 Бидайдың морфологиясы және химиялық құрамы 12
1.3 Дақылдың ботаникалық әр түрлілігі және морфологиялық 19
сипаттмасы
1.4 Бидай сапасының физикалық белгілері 23
1.5 Күздік бидайдың фотосинтетикалық қызметіне тыңайтқыштардың 24
әсері
2 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ 27
2.1 Шаруашылық климатына сипаттама 27
2.2 Өніп-өсу жағдайына қойылатын талаптар 27
2.3 Тәжірибені жүргізу жағдайлары 33
2.4 Зерттеу зерзаты мен әдістемелері 33
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 33
3.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы 34
3.2 Күздік қара бидай өсімдігінің қыстап шығуы 35
3.3 Оңтүстік Қазақстанның суармалы жағдайында күздік бидай сорт 37
үлгілерінің өнімділігі
4 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚОРҒАУ 41
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ 45
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 50
7 БИЗНЕС ЖОСПАР 53
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
КІРІСПЕ
Тақырыпты өзектілігі: Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев еліміздің
аграрлық секторына жақын арадағы 10 жыл ішінде дүние жүзіндегі ең ірі
бидай экспорттаушы бес мемлекеттің қатарына кіру міндетін қойды [1].
Қатты бидай дәнінің ерекшелігі құрамында ақуыз 28-ке дейін болғанымен,
жұмсақ бидайға қарағанда көтерілуі төмендеу, өте серіпелі, бірақ үзілгіш.
Сондықтан қатты бидайдың дәнін макарон, жарма дайындауға пайдаланады. Қатты
бидайдың өндірісте ең көп тарған түрі күздік түрі.
Негізіне көп таралған сорттары: күздіктерден- Одесская 66, Прогресс,
Саратовская 4, Богарная 56, Безостая 1, Красноводопадская 210, Қарлығаш,
Алматинская полукрликовая,жаздықтардан- Безенчукская 98, Интенсивная,
Қазақстан, Целинная, Юбилейная, Қызыл бас, Дархан, және т.б., қара
бидайдан- Саратовская4, Саратовская 5, Омка және т.б [2].
Бидай астық тұқымдастарға жатады. Бір жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры
жүйесі топырақтың өңделген қабатында таралған шашақ тамыр, топырақ
бетіндегі сабағы –сабан деп аталады. Сабан жұмыр, іші қуыс, буындармен
бөлінген болып келеді.Буын аралықтары 5-6. Жапырағы сабаққа кезектесіп
орналасқан жіңішке таспа тәрізді, оның өзі жапырақты берік ететін қынаптан
және жапырақ тақтасынан тұрады. Гүл шоғыры- күрделі масақ. Жемісі әдетте
дән деп аталатын, біртұқымды ұрықтас дәншік. Бидай және қара бидай дәні
жалаңаш тұқымды топқа жатады, себебі астық бастырғанда гүл қабықшасы дәннен
жеңіл бөлініп топанға кетеді.
Өсіп жетілуі мынадай кезеңдерден тұрады: көктеу, түптену, масақтану,
гүлдену және дәннің сүттеніп, балауызданып, толық пісіп жетілуі.Өнімді
жинау ауа райына, дақылдардың қаншалықты піскеніне байланысты.
Ал қатты бидай (күздік) шашылуға өте төзімді, бірақ орылмай тамырында
ұзақ тұрып қалса масақ сынып кетуі мүмкін. Сондықтан егінді ору ең жауапты
кезең. Қазақстанның солтүстік облыстарында негізінен егінді бөлептеп
оруәдісін қолдануға байланысты,оның пісіп жетілуі сатысын дұрыс анықтауға
үлкен мән береді. Егін жинауға дән балауызданып піскенде кіріскен жөн. Егін
тым аласа, нашар шыққан жағдайда оны бөлептеп ормай, тікелей орған дұрыс.
Жауын-шашын дұрыс болған жылы күздік бидай жаздыққа қарағанда ерте
піседі, ал күздік қара бидай болса бәрінен ерте піседі. Жауынды салқын
күндері далалық дақылдардың пісуі созылып кетеді де егісті жинауға көп
кедергі жасайды. Құрғақ, ыстық күнде де егін тез піседі. Әсіресе оңтүстік
және батыс беткейге қарағанда егін тез піседі [3].
Құмды және құмдақ топырақта, сазды ауыр топыраққа қарағанда егін тез
піседі. Фосфор тыңайтқышы егіннің тез пісуіне жағдай жасайды, ал азот
тыңайтқышы егіннің пісуін созады. Күздік қара бидай дестеде жатып нашар
піседі, сондықтан оны оруды балауызданып пісу кезеңінің ортасынан бастап
тез арада жинауды бітіреді. Жинаудың кезеңі созылып кетсе дәннің шашылып
қалуынан ысырап көп болады.
Қазір республикамызда 21,5 млн гектардан артық егіс егіледі.Осындай
жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркəсібіншикізатпен, мал
шаруашылығын құрама жеммен қамтамасыз етуге əлі де жетіспейді. Сондықтан
республикамыздың əлеуметтік жəне экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
егіс өнімін арттыруең басты бағыт деп есептеліп, əр адам басына жылына 1,5
тоннаданастық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда
ұн,нан сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, малазығына
қажетті сапалы жем де жеткілікті болмақ [4].
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, əртүрлі пішіндіқамбаларға
құюға жəне жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауғақолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды. Міне, осыдан барыпбарлық жержүзіне кең тарап кеткен.
Осындай маңызды ерекшеліктерінеқарай дүниежүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға,сапалы астықты мол өндіруге үлкен мəн беріледі.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердіңқатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетугебасты көңіл бөлініп, жыл
сайын орташа есеппен өндірілетін астықтыңкөлемін 26,5-28,5 млн тоннаға
жеткізу көзделіп отыр. Ауа райықолайлы жылдары Қазақстанда астық өнімі 30-
32 млн тоннаға дейінжетеді.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстан Облысы Ордабасы ауданында
күздік бидайдың өсіру технологиясын зерттеу, осы топырақ-климаттық
жағдайларында жоғары айтылған дақылдан сапалы өнім алуын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы
- Күздік қара бидай өсімдігінің қыстап шығуы
- Оңтүстік Қазақстанның суармалы жағдайында күздік бидай сорт
үлгілерінің өнімділігі
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Күздік бидайды әртүрлі аймақтарда өсіру жағдайлары және топырақтың
құрамына байланыстылығы
Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады. Астық —
жер шарындағы халықтың негізгі азық-түлігі. Сонымен қатар, дәнді дақылдар —
өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, спирт өндіру, крахмал т.
б.).
Дүние жүзі егіншілігінде дәнді дақылдардың арасында бірінші орынды
бидай алады. Оның егіс көлемі 220 млн. га, немесе жер шарындағы барлық
дәнді дақылдардың 28,9%. Дәнді дақылдардың ішінде күріш, жүгері, тары, арпа
т.б. да маңызы зор. Астық өндірісін арттыру – біздің еліміздің ғана емес,
бүкіл дүние жүзінің агроөнеркәсіптік құрамын дамытудағы басты проблема.
Бұған халық қажетін азық-түлікпен қамтамасыз ету мен мал шаруашылығын
дамыту тікелей тәуелді. Қазақстан Республикасында дәнді дақылдардың 65%
алты солтүстік облыстарында — Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Павлодар, Торғай және Целиноград облыстарында шоғырланған: орта есеппен
1986—1990 жылдарда ол 15 млн. га болды [5].
Қазақстанның солтүстік облыстарында 1986—1990 жылдары орта есеппен
астықтың жалпы түсімі 15,3 млн. тн, ал өнімі әр гектардан 9,9 цн болды
[5].
Бидай дәнінің сапасын сипаттайтын маңызды көрсеткішке белок мөлшері
мен дән уызы (клейковина) жатады. Бұл көрсеткіштер бидайдың пайалану
сипатын анықтайды.
Өңдеу (өндіру) өнеркәсібі мен экспорт үшін күшті және қатты бидай
сорттары жоғары бағаланады. Күшті бидайға белогі мен дән уызы мол жұмсақ
бидай жатады.
Жұмсақ бидай сорттары ұн мен нанның сапасын анықтайтын жинақты
көрсеткіш — ұнның күшіне қарай күшті, орташа және осал (әлсіз) болып үш
топқа бөлінеді.
Күшті бидай белогының көптігі, уызының жиырымдылығы және созылымдылығы
жағынан көзге түседі. Мұндай ұнан пісірілген нан көмпиіп тұрады, түрі өте
ұнамды, бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ, созылмалы келеді,
сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады. Сонымен қатар күшті бидайдың
байытушылық қасиеті бар: осал бидайдың ұнына аздап күшті бидайдың ұнын
қосқанда одан шығатын нанның сапасы анағұрлым жақсарады. Күшті бидай ең
таңдаулы бидай болып саналады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта оған
деген сұраныс жоғары [6].
Орташа нандық күші (қуаты), бар бидай, басқаша айтқанда филлер,
ешқандай қоспасыз-ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар
белогының мөлшері орташа, уызының жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ
қамырының ашытылған кездегі ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады.
Мұндай сорттар осал бидайдың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес.
Осал (әлсіз) бидайдың белогы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте
әлсіз болады. Сондықтан нан сапасының көрсеткіштері төмен болады. Осал
бидай нанының сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай ұнын қосады.
Жақсы қатты бидай астығы жоғары сапалы макарон өндіруге таптырмайтын
шикізат болып табылады. Жұмсақ бидай ұнынан макарон өнімдерін жасауға
болады, бірақ олар өзінің пішінін сақтай алмайды, омырылғыш, піскен кезде
жабысқақ келеді де тиімсіз түске өнеді. Сары-янтарлы немесе лимон тәрізді
сарғыш түсті макарон өте жоғары сапалы деп есептеледі. Мұндай түс
каротиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жұмсақ бидайға қарағанда
қатты бидайда орта есеппен екі есе көп [7].
Жақсы макарон өнімдері мынадай талаптарға сай болуы қажет: қамыры
тығыз жабыспалы, қалыпқа салғанда жеткілікті дәрежеде механакалық берік
және пішінді. Бұл қасиеттердің барлығы жоғары сапалы қатты бидай
өнімдерінен дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жоғары сапалы ұнтақ
жармасын өндіретш шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге
тартқанда қырлы ұн бөліктері бірыңғай масса болып түзіледі; ұн клеткалары
қатты, бірақ нәзік келеді, ал жұмсақ бидайда олар борпылдақ әрі ұсақ
саңылаулары болады. Дән уызының мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл
атқарады. Қатты бидайдың дән уызы қысқа серпімді болып келеді, сондықтан
оның ұнынан пісірілген нанның көлемі аз, тор көзділігі нашар болады. Газ
ұстау қабілетінің төмендігінен қатты бидайдың нандық сапасы жұмсақ бидайға
қарағанда төмен [8].
Класты астықта кем дегенде 22—28% дән уызы болуға тиіс және екінші
топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770 гл және одан да жоғары
болады, бидай дәнінің басқа типтері 10—15% аспайды және астық қоспасы 15%
аспауға тиіс класты бидайдың барлығында дәннің түсі тиісті тип пен
подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып кетуден аман
болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс.
Күздік дақылдар өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай күзгі, қысқы
және көктемгі кезеңдердегі ылғал қорын тиімді пайдаланса, жаздық дақылдарға
қарағанда өнімді көп береді. Топырағы құнарлы, ылғал мөлшері көп түсетін
таулы аймақтарда күздік дәнді дақылдардан жыл сайын тұрақты мол өнім алып
отыруға болады.
1.2 Бидайдың морфологиясы және химиялық құрамы
Бидайды астық тектес өсімдіктеріне, Гордеум тұқымына жатқызады. Екі
және алты қатарлылары болады. Қарабидай - бидайдан кейінгі маңызды астық
дақылы болып есептелінеді. Ұндық-нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана
орын бергенімен, нанының калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер
(рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын
нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде
пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,8% ақуыз, 80,9% көмірсулар
болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы.
Қарабидай дәнінің коректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан
айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады.
Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семіз дәндері
пайдаланылады.Ондапротеин (орташа П-13%-дың орнына 15 % дейін) және жасунық
(орташа 2 %-дың орнына 4 % жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы
заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал
азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен
қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді
үнтақталған, не-месе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк
балаусасы өсіп-жетілуініңтек қанаерте фазаларында жақсы жем, кейін ол
қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге
төмендейді. Өсімдіктің өсіп-жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның
химиялық құрамы (құрғақзатқа): түтіктену фазасында протеин 16,2%,жасуның
28,6 %; масақтануда - сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг шөбінде
17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.
Қарабидай сабаны малға қатты азық пен төсеніш, сондай-ақ ол жоғары
сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін
қолданылады [9,10].
Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді
жақсы түншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.
Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк
балаусаөнімін береді. Дән өнімі - 18-20 ц.
Екі қатарлы бидай, негізі, жаздық, ал алтықатарлы – жаздық және күзгі.
Бидай сорттарында дәннің қабаты өте жіңішке, крахмалдың мөлшері жоғары, ал
ақуыздардың мөлшері төмен.
Бидай дәні тұқымнан 2, эндосперм (ұнды дене) 6 және қабаттардан 8,9
тұрады.
Тұқым дәннің төменгі бөлігінде орналасқан. Ол тұқымдық жапырақ-
бүршіктен 3 және тұқымдық тамыршадан 1 тұрады. Тұқым дәннің, өнуіне
жауапты, ең негізгі бөлігі болып саналады. Эндоспермнен тұқым қалқаншамен 5
ажыратылған, оның жасушасы арқылы өну барысында қоректік заттар беріледі.
Эндосперм – дәннің ұнды бөлігі. Ол, крахмал мен ақуыздармен толтырылған,
ірі жасушалардан тұрады. Жасушаның жіңішке қабаты гемицеллюлозадан тұрады.
Эндоспермнің сыртқы бөлігі алейрон қабаты 7 болып саналады, ол, құрамында
ақуыздар мен майлары бар, қалыңқабырғалы жасушалардың үш қабаттарынан
тұрады. Тұқымға жақындаған сайын қабаттың қалыңдығы азаяды, ал тұқымның
тұсында алейрон қабаты жойылады. Тұқым тұсындағы эндосперм жасушасында
крахмал болмайды, себебі дәнді пісу және сақтау барысында ол шығындалған.
Өну барысында осы қабатта ферменттердің көп бөлігі түзіледі.
Қабаттар. Дән дақылы қабаттармен қоршалған, олар мына рет бойынша
орналасқан: сыртқы – гүл қабыршағы 9, оның астында жемісті, кейін дәнді
қабыршақтар 8 орналасқан. Егер гүл қабыршақтары эндосперммен жабысса, онда
осындай бидайды қабыршақты, егер жабыспаса, онда таза дәнді деп атайды.
Қырманда өңдеу барысында таза дәнді бидай қабыршағы ажыратылады. Бидай
қабаттары дәнді зақымдалудан сақтап, ішке су сіңіреді, бірақ тұздарды ұстап
қалады. Олардың құрамында целлюлозаның мөлшері жоғары, сыра өндірісінде
оның маңыздылығы жоқ. Қабаттар құрамындағы кейбір заттар (полифенолды,
азотты, ащы заттар, липидтер, кремний қышқылы) сыраның сапасына әсер етеді
[11].
Дәннің химиялық құрамы:
Дәннің химиялық құрамы күрделі. Органикалық және бейорганикалық
заттардың қосындысы құрғақ заттарды көрсетеді. Органикалық заттарға,
негізінен, ақуыздар мен көмірсулар, майлар, полифенолдар, органикалық
қышқылдар, дәрумендер және т.б. жатады. Бейорганикалық заттарға фосфор,
күкірт, кремний, калий, натрий, магний, кальций, темір және хлор жатады.
Олардың кейбір мөлшерлері органикакалық қоспалармен байланысқан.
Дәннің массасына байланысты құрамдас заттар біркелкі емес реттелген.
Көмірсулардың негізгі мөлшері эндоспермде, майлар, азотты және минералды
заттар тұқымда, шикі целлюлоза қабатта орналасқан.
Көмірсулар дән құрамында орналасып, моносахаридтер, дисахаридтер,
үшсахаридтер, полисахаридтерге бөлінеді.
Моносахаридтер – ол гексозалар (глюкоза мен фруктоза, олардың химиялық
формулалары бірдей, яғни С6Н12О6, бірақ молекулардың құрылысы бойынша
әртүрлі) және пентоза (ксилоза С6Н10О5).
Дән құрамындағы дисахаридтер негізі сахароза және мальтоза түрлерінде
(жалпы формуласы С12Н22О11) болады; үшсахаридтер – раффиноза (С18Н32О16).
Осы құрамдас заттардың барлығы суда жақсы еріп, тұқым мен эндоспермде
орналасқан [12,13].
Полисахаридтер – бұл негізі крахмал, гемицеллюлоза, целлюлоза
(клетчатка), гумми-заттар, пектиндер. Полисахаридтердің негізгі бөлігін
крахмал құрайды. Ол эндосперм құрамына крахмалды дәндер түрінде кіреді,
олардың құрамында шамамен 3%-дай қоспалар (ақуыздар, майлар, минералды
заттар).
Крахмал – бұл екі полисахаридтердің араласпасы, олар амилоза және
амилопектин. Бидай крахмалында шамамен 20% амилоза және 80% амилопектин.
Қышқылдардың әсерінен амилоза мен амилопектин ыдырап, глюкоза түзеді:
(С6Н10О5)х +Н2О= хС6Н10О5
Амилозаға х 6-2000-ға, амилопектинге – 6000-40 000 тең. Салқын суда
крахмал ерімей, ісінеді, ал 65–80 градуста ол клейстерленеді.
Целлюлоза: (С6Н10О5), дән қабатының құрамына кіреді, х 2000–11 000
тең. Қышқылдардың әсерінен целлюлоза глюкозаға дейін ыдырайды. Суда
ерімейді. Технологиялық процесте өзгеріссіз қалады.
Гемицеллюлозы дән қабатындажәне эндосперм қабырғасында орналасады.
Крахмал мен целлюлозадан ыдырау өніміме ерекшеленеді, себебі глюкозамен
бірге пентозалар мен урон қышқылдарын түзеді. Гемицеллюлозалар суда
ерімейді.
Гумми-заттардың құрылысы гемицллюлозаларға ұқсас, бірақ олардың
молекулярлық массасы төмен, олар суда ериді. Су ерітінділерінің тұтқырлығы
жоғары, сондықтан олар технологиялық процестерді әлсіретеді.
Бидай азотты заттары – олар ақуыз, бос аминоқышқылдар, ақуыздардың
ыдырау өнімдері (пептондар және т.б.) [14,15].
Ақуыздардың молекулалары, құрамында бір немесе екі аминотоптары (-NH2)
және бір немесе екі карбоксилді топтары (-СООН) бар, аминоқышқылдардың
қалдықтарынан құрылған. Бидай ақуыздарында мына аминоқышқылдар кездеседі,
олар: аланин, валин, глицин, лейцин, аспарагин қышқылы, глютамин қышқылы,
лизин және т.б. Ақуыздар дәннің эндоспермінде және алейрон қабатында
орналасады. Олар төрт түрге бөлінеді: суда және тұз ерітінділерінде
еритіндер (альбумин-лейкозин); тұз ерітінділерінде еритіндер, бірақ таза
суда ерімейтіндер (глобулин-элестин); спиртте еритіндер (проламин,
гордеин); әлсізсілті ерітінділерде еритіндер (глютелин). Ақуыздардың
молекулярлық массасы 26000-нан 166000-ға дейін.
Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және
әр түрдің ішіндегі түршелерді туысының шегінде теңестіру құралы болып
қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер
үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау
материалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет
болып саналады [16,18].
Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер
зор шаруашылық маңызға ие бола отырып , теңестіру мақсатына жарамайды,
өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және
сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәлме дәл өлшеу мүмкін емес.
Тамыры. Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Тұқым өніп шыққанда
жас өсімдікте урық тамырлары түзіледі. Қосымша -іамырлар немесе буын
тамырлары эдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын
тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп
отырады. Ұрық тамырлары әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір
тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең бойы қызмет атқарады.
Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің
бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы —сүттеніп пісудің басы мен
орта кезеңінде, екінші жұбы — сүттеніп пісудің соңы мен
балауызданып пісудің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің
ортасы мен соцымда колеоптильдік тамырдың меристемааралық ошақтары
оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1—4-
жапырақтары, күздік бидайдың 1—8-жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта
түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп
шыққаннан кейін 30—40 күн өткен соң, күздік бидайда 50—60 күн өткен соң
толық қалыптасады.
Сабағы (сабаны). Сабак дегеніміз — бидайдың өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратын орталық өсі. Сабақ жапырақтардыц, масак
өзегініц, жанама өр-кендерінің, қосалқы тамырдыц қалыптасуына тікелен
қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын
қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дон байлау кезінде
пайдаланылатын қор заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық
қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады [19,20].
Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буып
аралығынан тұрады, әдетте беті тегіс, калыпты өскен сабақ буындар мен буын
аралықтарынан тұрады. Бидай сабағының әдетте жер бетіндс 5—6 буыны болады:
буын аралығы сабақтың төменгі жағында қысқа болады. Сабак. жер астындағы
бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, екіншілеріне тарала береді, мұнда
екінші буын аралығы өсуі жөнінен бірінші буып аралығын, үшіншісі —
екіншісін басып озады және т. с. с. Сонымен, барлық астық тұқымдастар
секілді бидайдың өзіне тән ерекшелігі — онда бірнеше.
Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының тубіндегі буын
үстінде орналасқаы. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6—12 есе
ұзын болады.
Бидайдың көптеғен сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары
бітеу, олардың шіі толы болады. Далады кейбір сорттарда буын аралықтарының
да іші бітеу келеді [21].
Өсімдіктің биіктігі (сабағының үзындығы) генетика- . лық пегізге
байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдапларына да тәуелді болады.
Өсімдік биіктіғікің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткеыі ол да-
қылды жниау әдісі мен оныц ауыр-жеңілдіғі соған да байланысты болады,
сонымен қатар оның дақылдың құлал жатып қалуына да қатысы бар. Жерғе күлап
жатып қалмаптыи көптегеіі сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.
Жапырағы. Жапырақ бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол
жапырақ тақтасынан және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар
сабақта екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқаи жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады.
Қалыпты қынап сабақтың төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз
жағдайларда масақ кынаптан толық ұзарып шығады. Әрбір қынап буынға дейін
бойлай бөлінген [22].
Жапырақ тақтасына сызықтық және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай
бүкіл типтері тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық
қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына орналасқан
тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтаның астыңғы бетінен керініп
тұрады. Тақтаның екі бетінде де устьицелер болады, устицелер астыңғы бетіне
қарағанда үстіңгі бетінде кебірек болады. Жапы-рақ тақтасының төменгі
бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс
келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап
пен сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды.
Жарғақты өскін (тілше) де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен
жерінде орналасқаы жұқа өсінді болып табылады.
Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7—8 жапырақ шығады. Күздік бидайдыц
негізгі өркенінен 13—14 дейін жапырақ өседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін
пайда болған соң қалыптасады.
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы— масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртка шығады (масақталады). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі)—иректелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен
буын аралықтарынан тұрады [23].
Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, үш жағына кеңейеді.
Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналғап масақшалардан тұрады
(Вагге, Н. Т., 1945). Бидайдың масағы — қондырма масақ. Масақшада үштен
беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ
бүйірінен бір-екі масақ қауызы мен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы жәнс
ішкі гүл қауызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық
орналасқан. Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка — лодикул орналасқам. Гүлдеу
кезінде олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады.
Тозаңқаптың пішіні жебеге ұқсайды оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық
жіпшесімен бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және
устицелері болады. Сондықтан олар ассимиляцня және булану процестеріне
қатысты.
Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлден бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі [24].
Қалқанша дегеніміз—түрі өзгерген тұқым жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген
кезде коректі заттарды эндоспермнен ұрыққа жеткізу кызметін атқарады.
Қалқанша эпителиймен көмкерілген паренхималық ткандерден тұрады. Эпителий
клеткаларының үлкен сору күші болады, бұл клеткалар ұрық өскеи кезде ересек
өсімдіктің тамыр түкшелері орнына қызмет атқарады.
Эпибласт тамырдың сабақка өтер жеріне орналасқан. Оның маңызы толық
анықталмаған. Эпибласт ткані борпылдақ құрылымды, осының арқасында ол ұрык,
өскен кезде ылғалды барынша сіңіріп алып, оны ұрыққа береді. Иванов (1971)
эпибластың бұл қызметі ұрық тіршілігінің алғашқы кезеңінде өте маңызды деп
атап көрсетті.
Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотипіне
байланысты. Жаздық бидайда дәнектің қалыптасу ұзактығы 9—13 күн, суару
ұзақтығы—14 күм, пісу ұзақтығы 8—12 күн болады. Алаңда ауа райы
жағдайларына байланысты керсетілген диапазондар әр жаққа қарап біршама
өзгереді.
Күздік қара бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақтығы 10—16, суару
ұзақтығы 9—14, пісу ұзактығы 8—13 күн.
Дәннің қалыптасып жетілуін шартты түрде үш фазаға бөлінеді: сүттену,
балауыздану және толық пісу фазалары. Бұл фазалардан өту процссінде
өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде, морфологиялық және биохимиялық
өзгерістер болады [24].
Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, айтарлықтай толысқан болады
және сыққан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы
ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритіп қант көп болады. Ұрық әлі
де жұмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бұл
кезде сабақ, жоғарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл реңін
сақтайды, бірақ өсімдік тіршілігініц тоқталу белгілері байқала бастайды.
Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді [26,27].
Балауызданып пісу фазасында дәннің құрамындағы заттар алдымен
жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз секілді жұмсақ болады.
Бұл кезде дәнді тырнақпен кесу оқай; көлемі жөнінен ол сүттеніп пісу
фазасындағы дәннен едәуір кіші болады; біртіндеп жасыл реңнен айырылады.
Сабак,. жапырақ және масақ сарғая бастайды: жапырақтар морт сынғыш болады
да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция процесі
тоқталады. Бүл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде өте
бастайды, дәннің масақпен физиологиялық. байланысы жойылады, бірақ гүл және
масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз. ету
қызметін атқара береді.
Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның. көлемі кішірейеді,
сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір
топтан екінші топқа ауысуы аяқталады.
Пісу дәрежесіне қарай дәнектің анатомиялық құрылымы өзгереді. Дәнектің
өсу процесі кезінде эндоспермнің крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік
крахмал жинақтайды, ал жеміс қабықшасының клеткалары жү-мыр крахмал
дәндеріне толады. Эндосперм клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң
хондриозомдық крахмал жинала бастайды. Эндоспермнің белоктық заттары
қоюланып, бірте-бірте желімтік бола береді.
Түсім кепілі. Түсімнің мелшері негізінен алғанда белгілі жердегі
өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің
массасына байланысты болады [28,29].
1.3 Дақылдың ботаникалық әр түрлілігі және морфологиялық сипаттмасы
Бидай қоңырбастар (Роасеае) тұқымдасына және Тrіtісum туыстығына
жатады. Осы заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4
генетикалық топқа бөлінеді .
Күздік бидай соматикалық клеткасында 42 хромосомы бар гексаплоидты
түріне (2п-42) жатады. Гексаплоидты түрлер көптеген бидай өкілдерін
біріктіреді (жұмсақ бидай, спельта, т. б. бидайлары). Олардың ішнде ең кең
тарағаны жұмсақ бидай (Т. аеstіvum). Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп
тараған астық дақылы. Ол жер шарының барлық континенттерін қамтиды —
полярлық шеңберден оңтүстік Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен
төмен жерлерде, сонымен қатар 4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде
өсіріледі. Осының бәрі бұл дақылдың үлкеи бейімділігін көрсетеді.
Тіршілікке бейімділігі бойынша да, морфобиологиялық ерекшеліктері бойынша
да (күздік, жаздық, жартылай күздік және жаздық) жұмсақ бидай айтарлықтай
полиморфты болып келеді.
Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты
бидайлар жатады.
Жұмсақ бидай жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көр тараған,
масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары
жанжағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа. Масақ
қабықшасы үзынша әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай жойылып
кетеді. Масақтын, бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі
қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі
болып келеді, ұнды, немесе жылтыр (шынылы). Айдары айқын ажыратылады,
қылдары ұзын [30].
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен
адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге
тамақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес
белгісі — масақтын, қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және
қылтықтың түстері алынған.
Бидай әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен бір-
бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде жаздық та
күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т. б. түрлері болуы мүмкін.
Бидай морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр
түрдің ішіндегі түршелерді Тигдійнт туысының шегінде теңестіру құралы болып
қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер
үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау
матермалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет
болып саналады. Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса
маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бола отырып , теңестіру
мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде
әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәлме дәл өлшеу мүмкін
емес.
Күздік бидай тамыр жүйесі — шашақты. Тамыр жүйесінің құрылысы мен оның
даму сипаты өсімдік түрі мен сортына байланысты өзгереді. Тамыр жүйесінің
дамуы ұрықтық (алғашқы — 3-5) тамырлалардың пайда болуынан басталады.
Соңынан түптену түйінінен қосалқы (түйін) тамырлары 12-14 тәуліктен кейін
(3-4 жапырақ кезеңі) түзіледі, олар топыраққа тез бойлайды.
Ұрықтық тамырлары бүкіл өсіп-жетілу кезеңінде өсімдіктердің
қоректенуіне қатысады. Түйін тамырлардан бұрын түзіліп, оларды ұзындығы
бойынша басып озады да өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай 150 см және одан
да ұзын шамаға жетеді. Алайда жоғары өнімді түйін тамырлары жақсы дамығанда
ғана алуға болады. Қуаңшылықты жылдары, әдетте, түйін (екінші, қосалқы)
тамырлар түзілмейді, ал бидай мен арпаның астық өнімі ұрықтық тамырлар
есебінен қалыптасады және 5-8 цга мөлшермен шектеледі [31,32].
Сабағы (сабаны). Сабак дегеніміз — бидай өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратыны орталық өсі. Сабақ жапырақтардың, масақ
өзегінің, жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей
қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын
қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дән байлау кезінде
пайдаланатын қор заттары да сабакта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық
қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады. Бидайдың сабағы тік
өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буы аралығынан тұрады, откені
беті тегіс, калыпты өскен сабак буындар мен буын аралықтарынан тұрады.
Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5—6 буыны болады: буын аралығы сабақтың
төменгі жағында қысқа болады. Сабақ. жер астындағы бірінші буынның
аралығынан өсе бастайды да, кепінғілеріпс тарала береді, мұнда екінші буын
аралығы өсуі жөнінең бі-рінші буын аралығын, үшіншісі — екіншісін басып
озады және т. с. с. Сонымен, барлық астық тұқымдастар секілді бидайдың
өзіне тән ерекшелігі бар.
Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын
үстінде орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6—12 есе
ұзын болады. Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса,
бунақтары бітеу, олардың іші толы болады. Далада кейбір сорттарда буын
аралықтарының да іші бітеу келеді. Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы)
генетикалық негізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайларына да
тәуелді болады. Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар,
өйткені ол дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты
болады, сонымен қатар оның дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар.
Жерге құлап жатып салмақтың көптігі сорттардың аласа әрі мықты сабағы
болады [33].
Жапырағы. Жапырақ—бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол жапырақ
тақтасынан және сабақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар сабақта
екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқан жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады. Қалыпты қынап сабақтың
төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз жағдайларда масақ қынаптан
толық ұзарып шықпанды. Әрбір қынап буынға дейін бойлай бөлінген. Жапырақ
тақтасына сызыктық және параллель жүйкелену тон, бұл жағдай бүкіл типтері
тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық қырлар пайда
болады, олар өткізгіш плазманың үстіңгі жағына орналасқан тканьдар
түзілген. Ортаңғы жүйке тақтасының астыңғы бетінен көрініп тұрады. Тақтаның
екі бетінде де үстілер болады, үстілер астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі
бетінде қөбірек болады. Жапырақ тақтасының төменгі бетінде қыр болмайды
және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап пен
сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды. Жарғақты өскін (тілше)
де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен жерінде орналасқан жұқа өсінді
болып табылады. Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7—8 жапырақ шығады.
Күздік бидайдың негізгі өркенінен 13—14 жапырақ еседі. Жапырақтардың
көпшілігі өскін пайда болған соң қалыптасады. Жаздық бидайда жапырақ,
тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49—78 күнге созылады. Жаздық бидайда жапырақтар
тіршілігінің тоқтауы редукциялық бөліну нәтижесінде пайда болады төрт
клетканың — тетраданың — қалыптасуынан, ал күздік бидайда — масақ өзегінің
сегментациясынан басталады [34,35].
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы— масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртқа шығады (масақтарды). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі)—иріктелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен
буын аралықтарынан тұрады. Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай таралып,
үш жағына кеңейеді. Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған
масақтардан тұрады. Бидайдың масағы қондырма масақ. Масақшада үштен беске
дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте руди-менттік мүше. Әр масақ бушрінен
бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі гүл
кауызы бар.
Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан. Гүлдіқ ең
түбінде шагын скі пленка — лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде олар ісініп,
гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады. Тозаңқаптың пішіні жебеге
ұқсайды: оның әр қайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және устыіцелері
болады. Сондықтан олар ассимиляцня және булану процестеріне қатысты
[36,37].
Масақтанудың соңынан ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлдей бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғайады, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі. Қалқанша дегеніміз—түрі өзгерген тұкым
жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген кезде қоректі заттарды эндоспермнен ұрыққа
жеткізу кызметін аткарады. Қал-қанша эпителиймен көмкерілген паренхимялық
тканьнан тұрады.
Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотипіне
байланысты. Жаздық бидайда дәнектің қалыптасу ұзактығы 9—13 күн, суару
ұзақтығы—14 күн, пісу ұзактығы 8—12 күн болады. Алайда ауа райы
жағдайларына байланысты керсетілген диапазондар әр жаққа қарап біршама
өзгереді.
Күздік бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақтығы 10—16, суару
ұзақтығы 9—14, пісу ұзақтығы 8—13 күн. Дәннің қалыптасып жетілуін шартты
түрде үш фазаға бөлінеді: сүттену, балауыздану және толық пісу фа-залары.
Бқл фазалардан ету процссінде өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде,
морфологиялық және биохимиялық өзгерістер болады.
Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, айтарлықтай толысқан болады
және шыққан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы
ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритін қант көп болады. Ұрық әлі
де жұмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бүл
кезде сабақ, жоғарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл реңін
сактайды, бірақ өсімдік тіршілігініц тоқталу белгілері байқала бастайды.
Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді. Балауызданып пісу фазасында
дәннің құрамындағы заттар алдымен жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз
секілді жұмсақ болады. Бұл кезде дәнді тырнақпен кесу оңай; көлемі жөнінен
ол сүттеніп пісу фазасындағы дәннен едәуір кіші болады; біртіндеп жасыл
реңнен айырылады [38,39].
Сабак, жапырақ және масақ сарғая бастайды: жапырақтар морт сынғыш
болады да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция
процесі тоқталады. Бұл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде
өте бастайды, дәннің масақпен физиологиялық. байланысы жойылады, бірақ гүл
және масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз. ету
қызметін атқара береді.
Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның. көлемі кішірейеді,
сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір
топтан екінші топқа ауысуы аяқталады. Пісу дәрежесіне қарай дәнектің
анатомиялық құрылымы өзгереді. Дәнектің өсу процесі кезінде эндосперм-нің
крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік крахмал жинақтайды, ал жеміс
қабықшасының клеткалары жұмыр крахмал дәндеріне толады. Эндосперм
клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң хондриозомдық крахмал жинайа
бастайды. Эндоспермнің белоктық заттары қоюланып, бірте-бірте желім бола
береді [40,41].
Түсім кепілі. Түсімнің мелшері негізінен алғанда белгілі жердегі
өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің
массасына байланысты болады. Будандану арқылы төзімді формалар өсіріп
шығаруда төзімділіктің бір түрінің таралуына жол бермеу үшін, төзімділіктің
бірнеше көзін пайдалану керек. Соңғы уақытта көп линиялы сорттар
селекциясына барған сайын көп көңіл бөлінуде. Бұл — агрономиялық белгілері
ұқсас, бірақ әр түрлі төзімділік гендері бойынша бір-бірінен айырмашылығы
бар линия популяциясы, яғни бүл сорт төзімділігі әр түрлі бірнеше
генотиптің қоспасы болып табылады. Көп линиялы сорттар дүние жүзінің
бірқатар елдерінде бидайды сары таттан қорғау үшін кеңінен пайдаланылады.
1.4 Бидай сапасының физикалық белгілері
Дәннің натуралық салмағы. Бидайдың натуралық салмағы — сапаның
неғұрлым кең таралған және қарапайым белгісі. Ол көпшілік елдерде
килограммен алынған бір гектолитр дәннің салмағын білдіреді.
Дәннің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық шолу, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және жұмыстың өзектілігі, мақсаты және міндеттері баяндалады.
Дипломдық жұмыста алғы дақыл күздік бидайдың мақсаты мен міндеті -
адам баласына қажетті мол өнім беретін, суыққа, ауруға төзімді өсімдік
сорттарын шығару және жақсарту. Егістік алқабында өсірілген күздік бидай
өніміне морфологиялық талдаулар арқылы жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстан Облысы Ордабасы ауданында
күздік бидайдың өсіру технологиясын зерттеу, осы топырақ-климаттық
жағдайларында жоғары айтылған дақылдан сапалы өнім алуын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оптималды тұқымды егу мерзімді анықтау;
- күздік бидай тұқымның егілетін нормасын анықтау;
- қоректік элементтерге қойылатын талаптарды анықтау.
Дипломдық жұмыс 60 беттен тұрады. Кесте саны 5, Пайдаланған әдебиеттер
саны 61.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың
белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
СТ ОҚМУ 4.02-2008. Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау,
баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.11-2008. Университет стандарты. Оқу-әдістемелік процесті
басқару.
АНЫҚТАМАЛАР
Сорт – өнім түсімі мен өнім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи
және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени
өсімдіктердің шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері
бойынша ұқсас топтарын айтады.
Гибрид – ата-тегіне салыстырғанда өміршеңдігі, өнімділігі жоғары
гибридтердің бірінші ұрпағы.
Будан – бұдан популяциясынан будандастыру және сұрыптау арқылы алынған
сорттарды.
Линия - өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегі бастапқы
материал алудың көзі болып табылады
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын топырақтың жоғарғы қабатындағы қара
қоңыр түсті органикалық зат.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін екпе егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Өсу кезеңі - өсімдік өскіндері жер бетіне шыққананнан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Фенология – табиғаттағы немесе екпе егістегі маусымдық өзгерістерін
және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымың тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп
бағаланатын нақты сипаты.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазККШҒЗИ -Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу
институты
NPK -азот, фосфор, калий
NO -нитраттар
ЕЖШД -ең жоғары шектеулі деңгей
ШК -шектеулі концентрация
Мем.ст. -мемлекеттік стандарт
фбр -фотосинтетикалық белсенді радиация
ҚР -Қазақстан Республикасы
АШҒЗИ -Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
га -гектар
ц -центнер
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см -сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2 -шаршы метр
P -фосфор
N -Азот
тг -тенге
тгга -1 гектарға жұмсалған тенге
NРК -азот, фосфор, калий
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
гсм3 -1 куб сантиметрдегі грамм есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 9
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ 11
1.1 Күздік бидайды әртүрлі аймақтарда өсіру жағдайлары және 11
топырақтың құрамына байланыстылығы
1.2 Бидайдың морфологиясы және химиялық құрамы 12
1.3 Дақылдың ботаникалық әр түрлілігі және морфологиялық 19
сипаттмасы
1.4 Бидай сапасының физикалық белгілері 23
1.5 Күздік бидайдың фотосинтетикалық қызметіне тыңайтқыштардың 24
әсері
2 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ 27
2.1 Шаруашылық климатына сипаттама 27
2.2 Өніп-өсу жағдайына қойылатын талаптар 27
2.3 Тәжірибені жүргізу жағдайлары 33
2.4 Зерттеу зерзаты мен әдістемелері 33
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 33
3.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы 34
3.2 Күздік қара бидай өсімдігінің қыстап шығуы 35
3.3 Оңтүстік Қазақстанның суармалы жағдайында күздік бидай сорт 37
үлгілерінің өнімділігі
4 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚОРҒАУ 41
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ 45
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 50
7 БИЗНЕС ЖОСПАР 53
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
КІРІСПЕ
Тақырыпты өзектілігі: Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев еліміздің
аграрлық секторына жақын арадағы 10 жыл ішінде дүние жүзіндегі ең ірі
бидай экспорттаушы бес мемлекеттің қатарына кіру міндетін қойды [1].
Қатты бидай дәнінің ерекшелігі құрамында ақуыз 28-ке дейін болғанымен,
жұмсақ бидайға қарағанда көтерілуі төмендеу, өте серіпелі, бірақ үзілгіш.
Сондықтан қатты бидайдың дәнін макарон, жарма дайындауға пайдаланады. Қатты
бидайдың өндірісте ең көп тарған түрі күздік түрі.
Негізіне көп таралған сорттары: күздіктерден- Одесская 66, Прогресс,
Саратовская 4, Богарная 56, Безостая 1, Красноводопадская 210, Қарлығаш,
Алматинская полукрликовая,жаздықтардан- Безенчукская 98, Интенсивная,
Қазақстан, Целинная, Юбилейная, Қызыл бас, Дархан, және т.б., қара
бидайдан- Саратовская4, Саратовская 5, Омка және т.б [2].
Бидай астық тұқымдастарға жатады. Бір жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры
жүйесі топырақтың өңделген қабатында таралған шашақ тамыр, топырақ
бетіндегі сабағы –сабан деп аталады. Сабан жұмыр, іші қуыс, буындармен
бөлінген болып келеді.Буын аралықтары 5-6. Жапырағы сабаққа кезектесіп
орналасқан жіңішке таспа тәрізді, оның өзі жапырақты берік ететін қынаптан
және жапырақ тақтасынан тұрады. Гүл шоғыры- күрделі масақ. Жемісі әдетте
дән деп аталатын, біртұқымды ұрықтас дәншік. Бидай және қара бидай дәні
жалаңаш тұқымды топқа жатады, себебі астық бастырғанда гүл қабықшасы дәннен
жеңіл бөлініп топанға кетеді.
Өсіп жетілуі мынадай кезеңдерден тұрады: көктеу, түптену, масақтану,
гүлдену және дәннің сүттеніп, балауызданып, толық пісіп жетілуі.Өнімді
жинау ауа райына, дақылдардың қаншалықты піскеніне байланысты.
Ал қатты бидай (күздік) шашылуға өте төзімді, бірақ орылмай тамырында
ұзақ тұрып қалса масақ сынып кетуі мүмкін. Сондықтан егінді ору ең жауапты
кезең. Қазақстанның солтүстік облыстарында негізінен егінді бөлептеп
оруәдісін қолдануға байланысты,оның пісіп жетілуі сатысын дұрыс анықтауға
үлкен мән береді. Егін жинауға дән балауызданып піскенде кіріскен жөн. Егін
тым аласа, нашар шыққан жағдайда оны бөлептеп ормай, тікелей орған дұрыс.
Жауын-шашын дұрыс болған жылы күздік бидай жаздыққа қарағанда ерте
піседі, ал күздік қара бидай болса бәрінен ерте піседі. Жауынды салқын
күндері далалық дақылдардың пісуі созылып кетеді де егісті жинауға көп
кедергі жасайды. Құрғақ, ыстық күнде де егін тез піседі. Әсіресе оңтүстік
және батыс беткейге қарағанда егін тез піседі [3].
Құмды және құмдақ топырақта, сазды ауыр топыраққа қарағанда егін тез
піседі. Фосфор тыңайтқышы егіннің тез пісуіне жағдай жасайды, ал азот
тыңайтқышы егіннің пісуін созады. Күздік қара бидай дестеде жатып нашар
піседі, сондықтан оны оруды балауызданып пісу кезеңінің ортасынан бастап
тез арада жинауды бітіреді. Жинаудың кезеңі созылып кетсе дәннің шашылып
қалуынан ысырап көп болады.
Қазір республикамызда 21,5 млн гектардан артық егіс егіледі.Осындай
жетістіктерге қарамастан, астық өнімдері тамақ өнеркəсібіншикізатпен, мал
шаруашылығын құрама жеммен қамтамасыз етуге əлі де жетіспейді. Сондықтан
республикамыздың əлеуметтік жəне экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
егіс өнімін арттыруең басты бағыт деп есептеліп, əр адам басына жылына 1,5
тоннаданастық өндіру міндетін алға қойып отыр. Сонда ғана Қазақстанда
ұн,нан сияқты халық күнделікті пайдаланатын тағамдармен қатар, малазығына
қажетті сапалы жем де жеткілікті болмақ [4].
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, əртүрлі пішіндіқамбаларға
құюға жəне жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауғақолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды. Міне, осыдан барыпбарлық жержүзіне кең тарап кеткен.
Осындай маңызды ерекшеліктерінеқарай дүниежүзінің көптеген елдерінде егін
шаруашылығын дамытуға,сапалы астықты мол өндіруге үлкен мəн беріледі.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердіңқатарына
жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетугебасты көңіл бөлініп, жыл
сайын орташа есеппен өндірілетін астықтыңкөлемін 26,5-28,5 млн тоннаға
жеткізу көзделіп отыр. Ауа райықолайлы жылдары Қазақстанда астық өнімі 30-
32 млн тоннаға дейінжетеді.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстан Облысы Ордабасы ауданында
күздік бидайдың өсіру технологиясын зерттеу, осы топырақ-климаттық
жағдайларында жоғары айтылған дақылдан сапалы өнім алуын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы
- Күздік қара бидай өсімдігінің қыстап шығуы
- Оңтүстік Қазақстанның суармалы жағдайында күздік бидай сорт
үлгілерінің өнімділігі
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Күздік бидайды әртүрлі аймақтарда өсіру жағдайлары және топырақтың
құрамына байланыстылығы
Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады. Астық —
жер шарындағы халықтың негізгі азық-түлігі. Сонымен қатар, дәнді дақылдар —
өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, спирт өндіру, крахмал т.
б.).
Дүние жүзі егіншілігінде дәнді дақылдардың арасында бірінші орынды
бидай алады. Оның егіс көлемі 220 млн. га, немесе жер шарындағы барлық
дәнді дақылдардың 28,9%. Дәнді дақылдардың ішінде күріш, жүгері, тары, арпа
т.б. да маңызы зор. Астық өндірісін арттыру – біздің еліміздің ғана емес,
бүкіл дүние жүзінің агроөнеркәсіптік құрамын дамытудағы басты проблема.
Бұған халық қажетін азық-түлікпен қамтамасыз ету мен мал шаруашылығын
дамыту тікелей тәуелді. Қазақстан Республикасында дәнді дақылдардың 65%
алты солтүстік облыстарында — Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Павлодар, Торғай және Целиноград облыстарында шоғырланған: орта есеппен
1986—1990 жылдарда ол 15 млн. га болды [5].
Қазақстанның солтүстік облыстарында 1986—1990 жылдары орта есеппен
астықтың жалпы түсімі 15,3 млн. тн, ал өнімі әр гектардан 9,9 цн болды
[5].
Бидай дәнінің сапасын сипаттайтын маңызды көрсеткішке белок мөлшері
мен дән уызы (клейковина) жатады. Бұл көрсеткіштер бидайдың пайалану
сипатын анықтайды.
Өңдеу (өндіру) өнеркәсібі мен экспорт үшін күшті және қатты бидай
сорттары жоғары бағаланады. Күшті бидайға белогі мен дән уызы мол жұмсақ
бидай жатады.
Жұмсақ бидай сорттары ұн мен нанның сапасын анықтайтын жинақты
көрсеткіш — ұнның күшіне қарай күшті, орташа және осал (әлсіз) болып үш
топқа бөлінеді.
Күшті бидай белогының көптігі, уызының жиырымдылығы және созылымдылығы
жағынан көзге түседі. Мұндай ұнан пісірілген нан көмпиіп тұрады, түрі өте
ұнамды, бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ, созылмалы келеді,
сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады. Сонымен қатар күшті бидайдың
байытушылық қасиеті бар: осал бидайдың ұнына аздап күшті бидайдың ұнын
қосқанда одан шығатын нанның сапасы анағұрлым жақсарады. Күшті бидай ең
таңдаулы бидай болып саналады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта оған
деген сұраныс жоғары [6].
Орташа нандық күші (қуаты), бар бидай, басқаша айтқанда филлер,
ешқандай қоспасыз-ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар
белогының мөлшері орташа, уызының жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ
қамырының ашытылған кездегі ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады.
Мұндай сорттар осал бидайдың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес.
Осал (әлсіз) бидайдың белогы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте
әлсіз болады. Сондықтан нан сапасының көрсеткіштері төмен болады. Осал
бидай нанының сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай ұнын қосады.
Жақсы қатты бидай астығы жоғары сапалы макарон өндіруге таптырмайтын
шикізат болып табылады. Жұмсақ бидай ұнынан макарон өнімдерін жасауға
болады, бірақ олар өзінің пішінін сақтай алмайды, омырылғыш, піскен кезде
жабысқақ келеді де тиімсіз түске өнеді. Сары-янтарлы немесе лимон тәрізді
сарғыш түсті макарон өте жоғары сапалы деп есептеледі. Мұндай түс
каротиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жұмсақ бидайға қарағанда
қатты бидайда орта есеппен екі есе көп [7].
Жақсы макарон өнімдері мынадай талаптарға сай болуы қажет: қамыры
тығыз жабыспалы, қалыпқа салғанда жеткілікті дәрежеде механакалық берік
және пішінді. Бұл қасиеттердің барлығы жоғары сапалы қатты бидай
өнімдерінен дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жоғары сапалы ұнтақ
жармасын өндіретш шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге
тартқанда қырлы ұн бөліктері бірыңғай масса болып түзіледі; ұн клеткалары
қатты, бірақ нәзік келеді, ал жұмсақ бидайда олар борпылдақ әрі ұсақ
саңылаулары болады. Дән уызының мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл
атқарады. Қатты бидайдың дән уызы қысқа серпімді болып келеді, сондықтан
оның ұнынан пісірілген нанның көлемі аз, тор көзділігі нашар болады. Газ
ұстау қабілетінің төмендігінен қатты бидайдың нандық сапасы жұмсақ бидайға
қарағанда төмен [8].
Класты астықта кем дегенде 22—28% дән уызы болуға тиіс және екінші
топтан төмен болмау керек, көлемдік масса 770 гл және одан да жоғары
болады, бидай дәнінің басқа типтері 10—15% аспайды және астық қоспасы 15%
аспауға тиіс класты бидайдың барлығында дәннің түсі тиісті тип пен
подтиптің түсіне сәйкес келуі керек: астық аурудан, қызып кетуден аман
болуға, нақты сортқа тән түсі мен қалыпты иісі сақталуға тиіс.
Күздік дақылдар өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай күзгі, қысқы
және көктемгі кезеңдердегі ылғал қорын тиімді пайдаланса, жаздық дақылдарға
қарағанда өнімді көп береді. Топырағы құнарлы, ылғал мөлшері көп түсетін
таулы аймақтарда күздік дәнді дақылдардан жыл сайын тұрақты мол өнім алып
отыруға болады.
1.2 Бидайдың морфологиясы және химиялық құрамы
Бидайды астық тектес өсімдіктеріне, Гордеум тұқымына жатқызады. Екі
және алты қатарлылары болады. Қарабидай - бидайдан кейінгі маңызды астық
дақылы болып есептелінеді. Ұндық-нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана
орын бергенімен, нанының калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дәрумендер
(рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын
нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде
пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,8% ақуыз, 80,9% көмірсулар
болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы.
Қарабидай дәнінің коректік құндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан
айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады.
Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семіз дәндері
пайдаланылады.Ондапротеин (орташа П-13%-дың орнына 15 % дейін) және жасунық
(орташа 2 %-дың орнына 4 % жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы
заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал
азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен
қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді
үнтақталған, не-месе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк
балаусасы өсіп-жетілуініңтек қанаерте фазаларында жақсы жем, кейін ол
қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге
төмендейді. Өсімдіктің өсіп-жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның
химиялық құрамы (құрғақзатқа): түтіктену фазасында протеин 16,2%,жасуның
28,6 %; масақтануда - сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг шөбінде
17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.
Қарабидай сабаны малға қатты азық пен төсеніш, сондай-ақ ол жоғары
сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін
қолданылады [9,10].
Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді
жақсы түншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы
дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.
Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк
балаусаөнімін береді. Дән өнімі - 18-20 ц.
Екі қатарлы бидай, негізі, жаздық, ал алтықатарлы – жаздық және күзгі.
Бидай сорттарында дәннің қабаты өте жіңішке, крахмалдың мөлшері жоғары, ал
ақуыздардың мөлшері төмен.
Бидай дәні тұқымнан 2, эндосперм (ұнды дене) 6 және қабаттардан 8,9
тұрады.
Тұқым дәннің төменгі бөлігінде орналасқан. Ол тұқымдық жапырақ-
бүршіктен 3 және тұқымдық тамыршадан 1 тұрады. Тұқым дәннің, өнуіне
жауапты, ең негізгі бөлігі болып саналады. Эндоспермнен тұқым қалқаншамен 5
ажыратылған, оның жасушасы арқылы өну барысында қоректік заттар беріледі.
Эндосперм – дәннің ұнды бөлігі. Ол, крахмал мен ақуыздармен толтырылған,
ірі жасушалардан тұрады. Жасушаның жіңішке қабаты гемицеллюлозадан тұрады.
Эндоспермнің сыртқы бөлігі алейрон қабаты 7 болып саналады, ол, құрамында
ақуыздар мен майлары бар, қалыңқабырғалы жасушалардың үш қабаттарынан
тұрады. Тұқымға жақындаған сайын қабаттың қалыңдығы азаяды, ал тұқымның
тұсында алейрон қабаты жойылады. Тұқым тұсындағы эндосперм жасушасында
крахмал болмайды, себебі дәнді пісу және сақтау барысында ол шығындалған.
Өну барысында осы қабатта ферменттердің көп бөлігі түзіледі.
Қабаттар. Дән дақылы қабаттармен қоршалған, олар мына рет бойынша
орналасқан: сыртқы – гүл қабыршағы 9, оның астында жемісті, кейін дәнді
қабыршақтар 8 орналасқан. Егер гүл қабыршақтары эндосперммен жабысса, онда
осындай бидайды қабыршақты, егер жабыспаса, онда таза дәнді деп атайды.
Қырманда өңдеу барысында таза дәнді бидай қабыршағы ажыратылады. Бидай
қабаттары дәнді зақымдалудан сақтап, ішке су сіңіреді, бірақ тұздарды ұстап
қалады. Олардың құрамында целлюлозаның мөлшері жоғары, сыра өндірісінде
оның маңыздылығы жоқ. Қабаттар құрамындағы кейбір заттар (полифенолды,
азотты, ащы заттар, липидтер, кремний қышқылы) сыраның сапасына әсер етеді
[11].
Дәннің химиялық құрамы:
Дәннің химиялық құрамы күрделі. Органикалық және бейорганикалық
заттардың қосындысы құрғақ заттарды көрсетеді. Органикалық заттарға,
негізінен, ақуыздар мен көмірсулар, майлар, полифенолдар, органикалық
қышқылдар, дәрумендер және т.б. жатады. Бейорганикалық заттарға фосфор,
күкірт, кремний, калий, натрий, магний, кальций, темір және хлор жатады.
Олардың кейбір мөлшерлері органикакалық қоспалармен байланысқан.
Дәннің массасына байланысты құрамдас заттар біркелкі емес реттелген.
Көмірсулардың негізгі мөлшері эндоспермде, майлар, азотты және минералды
заттар тұқымда, шикі целлюлоза қабатта орналасқан.
Көмірсулар дән құрамында орналасып, моносахаридтер, дисахаридтер,
үшсахаридтер, полисахаридтерге бөлінеді.
Моносахаридтер – ол гексозалар (глюкоза мен фруктоза, олардың химиялық
формулалары бірдей, яғни С6Н12О6, бірақ молекулардың құрылысы бойынша
әртүрлі) және пентоза (ксилоза С6Н10О5).
Дән құрамындағы дисахаридтер негізі сахароза және мальтоза түрлерінде
(жалпы формуласы С12Н22О11) болады; үшсахаридтер – раффиноза (С18Н32О16).
Осы құрамдас заттардың барлығы суда жақсы еріп, тұқым мен эндоспермде
орналасқан [12,13].
Полисахаридтер – бұл негізі крахмал, гемицеллюлоза, целлюлоза
(клетчатка), гумми-заттар, пектиндер. Полисахаридтердің негізгі бөлігін
крахмал құрайды. Ол эндосперм құрамына крахмалды дәндер түрінде кіреді,
олардың құрамында шамамен 3%-дай қоспалар (ақуыздар, майлар, минералды
заттар).
Крахмал – бұл екі полисахаридтердің араласпасы, олар амилоза және
амилопектин. Бидай крахмалында шамамен 20% амилоза және 80% амилопектин.
Қышқылдардың әсерінен амилоза мен амилопектин ыдырап, глюкоза түзеді:
(С6Н10О5)х +Н2О= хС6Н10О5
Амилозаға х 6-2000-ға, амилопектинге – 6000-40 000 тең. Салқын суда
крахмал ерімей, ісінеді, ал 65–80 градуста ол клейстерленеді.
Целлюлоза: (С6Н10О5), дән қабатының құрамына кіреді, х 2000–11 000
тең. Қышқылдардың әсерінен целлюлоза глюкозаға дейін ыдырайды. Суда
ерімейді. Технологиялық процесте өзгеріссіз қалады.
Гемицеллюлозы дән қабатындажәне эндосперм қабырғасында орналасады.
Крахмал мен целлюлозадан ыдырау өніміме ерекшеленеді, себебі глюкозамен
бірге пентозалар мен урон қышқылдарын түзеді. Гемицеллюлозалар суда
ерімейді.
Гумми-заттардың құрылысы гемицллюлозаларға ұқсас, бірақ олардың
молекулярлық массасы төмен, олар суда ериді. Су ерітінділерінің тұтқырлығы
жоғары, сондықтан олар технологиялық процестерді әлсіретеді.
Бидай азотты заттары – олар ақуыз, бос аминоқышқылдар, ақуыздардың
ыдырау өнімдері (пептондар және т.б.) [14,15].
Ақуыздардың молекулалары, құрамында бір немесе екі аминотоптары (-NH2)
және бір немесе екі карбоксилді топтары (-СООН) бар, аминоқышқылдардың
қалдықтарынан құрылған. Бидай ақуыздарында мына аминоқышқылдар кездеседі,
олар: аланин, валин, глицин, лейцин, аспарагин қышқылы, глютамин қышқылы,
лизин және т.б. Ақуыздар дәннің эндоспермінде және алейрон қабатында
орналасады. Олар төрт түрге бөлінеді: суда және тұз ерітінділерінде
еритіндер (альбумин-лейкозин); тұз ерітінділерінде еритіндер, бірақ таза
суда ерімейтіндер (глобулин-элестин); спиртте еритіндер (проламин,
гордеин); әлсізсілті ерітінділерде еритіндер (глютелин). Ақуыздардың
молекулярлық массасы 26000-нан 166000-ға дейін.
Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және
әр түрдің ішіндегі түршелерді туысының шегінде теңестіру құралы болып
қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер
үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау
материалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет
болып саналады [16,18].
Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер
зор шаруашылық маңызға ие бола отырып , теңестіру мақсатына жарамайды,
өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және
сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәлме дәл өлшеу мүмкін емес.
Тамыры. Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Тұқым өніп шыққанда
жас өсімдікте урық тамырлары түзіледі. Қосымша -іамырлар немесе буын
тамырлары эдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын
тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп
отырады. Ұрық тамырлары әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір
тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең бойы қызмет атқарады.
Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің
бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы —сүттеніп пісудің басы мен
орта кезеңінде, екінші жұбы — сүттеніп пісудің соңы мен
балауызданып пісудің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің
ортасы мен соцымда колеоптильдік тамырдың меристемааралық ошақтары
оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1—4-
жапырақтары, күздік бидайдың 1—8-жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта
түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп
шыққаннан кейін 30—40 күн өткен соң, күздік бидайда 50—60 күн өткен соң
толық қалыптасады.
Сабағы (сабаны). Сабак дегеніміз — бидайдың өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратын орталық өсі. Сабақ жапырақтардыц, масак
өзегініц, жанама өр-кендерінің, қосалқы тамырдыц қалыптасуына тікелен
қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын
қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дон байлау кезінде
пайдаланылатын қор заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық
қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады [19,20].
Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буып
аралығынан тұрады, әдетте беті тегіс, калыпты өскен сабақ буындар мен буын
аралықтарынан тұрады. Бидай сабағының әдетте жер бетіндс 5—6 буыны болады:
буын аралығы сабақтың төменгі жағында қысқа болады. Сабак. жер астындағы
бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, екіншілеріне тарала береді, мұнда
екінші буын аралығы өсуі жөнінен бірінші буып аралығын, үшіншісі —
екіншісін басып озады және т. с. с. Сонымен, барлық астық тұқымдастар
секілді бидайдың өзіне тән ерекшелігі — онда бірнеше.
Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының тубіндегі буын
үстінде орналасқаы. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6—12 есе
ұзын болады.
Бидайдың көптеғен сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары
бітеу, олардың шіі толы болады. Далады кейбір сорттарда буын аралықтарының
да іші бітеу келеді [21].
Өсімдіктің биіктігі (сабағының үзындығы) генетика- . лық пегізге
байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдапларына да тәуелді болады.
Өсімдік биіктіғікің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткеыі ол да-
қылды жниау әдісі мен оныц ауыр-жеңілдіғі соған да байланысты болады,
сонымен қатар оның дақылдың құлал жатып қалуына да қатысы бар. Жерғе күлап
жатып қалмаптыи көптегеіі сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.
Жапырағы. Жапырақ бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол
жапырақ тақтасынан және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар
сабақта екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқаи жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады.
Қалыпты қынап сабақтың төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз
жағдайларда масақ кынаптан толық ұзарып шығады. Әрбір қынап буынға дейін
бойлай бөлінген [22].
Жапырақ тақтасына сызықтық және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай
бүкіл типтері тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық
қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына орналасқан
тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтаның астыңғы бетінен керініп
тұрады. Тақтаның екі бетінде де устьицелер болады, устицелер астыңғы бетіне
қарағанда үстіңгі бетінде кебірек болады. Жапы-рақ тақтасының төменгі
бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс
келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап
пен сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды.
Жарғақты өскін (тілше) де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен
жерінде орналасқаы жұқа өсінді болып табылады.
Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7—8 жапырақ шығады. Күздік бидайдыц
негізгі өркенінен 13—14 дейін жапырақ өседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін
пайда болған соң қалыптасады.
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы— масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртка шығады (масақталады). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі)—иректелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен
буын аралықтарынан тұрады [23].
Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, үш жағына кеңейеді.
Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналғап масақшалардан тұрады
(Вагге, Н. Т., 1945). Бидайдың масағы — қондырма масақ. Масақшада үштен
беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ
бүйірінен бір-екі масақ қауызы мен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы жәнс
ішкі гүл қауызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық
орналасқан. Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка — лодикул орналасқам. Гүлдеу
кезінде олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады.
Тозаңқаптың пішіні жебеге ұқсайды оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық
жіпшесімен бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және
устицелері болады. Сондықтан олар ассимиляцня және булану процестеріне
қатысты.
Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлден бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі [24].
Қалқанша дегеніміз—түрі өзгерген тұқым жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген
кезде коректі заттарды эндоспермнен ұрыққа жеткізу кызметін атқарады.
Қалқанша эпителиймен көмкерілген паренхималық ткандерден тұрады. Эпителий
клеткаларының үлкен сору күші болады, бұл клеткалар ұрық өскеи кезде ересек
өсімдіктің тамыр түкшелері орнына қызмет атқарады.
Эпибласт тамырдың сабақка өтер жеріне орналасқан. Оның маңызы толық
анықталмаған. Эпибласт ткані борпылдақ құрылымды, осының арқасында ол ұрык,
өскен кезде ылғалды барынша сіңіріп алып, оны ұрыққа береді. Иванов (1971)
эпибластың бұл қызметі ұрық тіршілігінің алғашқы кезеңінде өте маңызды деп
атап көрсетті.
Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотипіне
байланысты. Жаздық бидайда дәнектің қалыптасу ұзактығы 9—13 күн, суару
ұзақтығы—14 күм, пісу ұзақтығы 8—12 күн болады. Алаңда ауа райы
жағдайларына байланысты керсетілген диапазондар әр жаққа қарап біршама
өзгереді.
Күздік қара бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақтығы 10—16, суару
ұзақтығы 9—14, пісу ұзактығы 8—13 күн.
Дәннің қалыптасып жетілуін шартты түрде үш фазаға бөлінеді: сүттену,
балауыздану және толық пісу фазалары. Бұл фазалардан өту процссінде
өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде, морфологиялық және биохимиялық
өзгерістер болады [24].
Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, айтарлықтай толысқан болады
және сыққан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы
ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритіп қант көп болады. Ұрық әлі
де жұмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бұл
кезде сабақ, жоғарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл реңін
сақтайды, бірақ өсімдік тіршілігініц тоқталу белгілері байқала бастайды.
Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді [26,27].
Балауызданып пісу фазасында дәннің құрамындағы заттар алдымен
жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз секілді жұмсақ болады.
Бұл кезде дәнді тырнақпен кесу оқай; көлемі жөнінен ол сүттеніп пісу
фазасындағы дәннен едәуір кіші болады; біртіндеп жасыл реңнен айырылады.
Сабак,. жапырақ және масақ сарғая бастайды: жапырақтар морт сынғыш болады
да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция процесі
тоқталады. Бүл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде өте
бастайды, дәннің масақпен физиологиялық. байланысы жойылады, бірақ гүл және
масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз. ету
қызметін атқара береді.
Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның. көлемі кішірейеді,
сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір
топтан екінші топқа ауысуы аяқталады.
Пісу дәрежесіне қарай дәнектің анатомиялық құрылымы өзгереді. Дәнектің
өсу процесі кезінде эндоспермнің крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік
крахмал жинақтайды, ал жеміс қабықшасының клеткалары жү-мыр крахмал
дәндеріне толады. Эндосперм клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң
хондриозомдық крахмал жинала бастайды. Эндоспермнің белоктық заттары
қоюланып, бірте-бірте желімтік бола береді.
Түсім кепілі. Түсімнің мелшері негізінен алғанда белгілі жердегі
өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің
массасына байланысты болады [28,29].
1.3 Дақылдың ботаникалық әр түрлілігі және морфологиялық сипаттмасы
Бидай қоңырбастар (Роасеае) тұқымдасына және Тrіtісum туыстығына
жатады. Осы заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4
генетикалық топқа бөлінеді .
Күздік бидай соматикалық клеткасында 42 хромосомы бар гексаплоидты
түріне (2п-42) жатады. Гексаплоидты түрлер көптеген бидай өкілдерін
біріктіреді (жұмсақ бидай, спельта, т. б. бидайлары). Олардың ішнде ең кең
тарағаны жұмсақ бидай (Т. аеstіvum). Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп
тараған астық дақылы. Ол жер шарының барлық континенттерін қамтиды —
полярлық шеңберден оңтүстік Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен
төмен жерлерде, сонымен қатар 4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде
өсіріледі. Осының бәрі бұл дақылдың үлкеи бейімділігін көрсетеді.
Тіршілікке бейімділігі бойынша да, морфобиологиялық ерекшеліктері бойынша
да (күздік, жаздық, жартылай күздік және жаздық) жұмсақ бидай айтарлықтай
полиморфты болып келеді.
Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты
бидайлар жатады.
Жұмсақ бидай жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көр тараған,
масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары
жанжағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа. Масақ
қабықшасы үзынша әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай жойылып
кетеді. Масақтын, бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі
қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі
болып келеді, ұнды, немесе жылтыр (шынылы). Айдары айқын ажыратылады,
қылдары ұзын [30].
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен
адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге
тамақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес
белгісі — масақтын, қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және
қылтықтың түстері алынған.
Бидай әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен бір-
бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде жаздық та
күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т. б. түрлері болуы мүмкін.
Бидай морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр
түрдің ішіндегі түршелерді Тигдійнт туысының шегінде теңестіру құралы болып
қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер
үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау
матермалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет
болып саналады. Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса
маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бола отырып , теңестіру
мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде
әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәлме дәл өлшеу мүмкін
емес.
Күздік бидай тамыр жүйесі — шашақты. Тамыр жүйесінің құрылысы мен оның
даму сипаты өсімдік түрі мен сортына байланысты өзгереді. Тамыр жүйесінің
дамуы ұрықтық (алғашқы — 3-5) тамырлалардың пайда болуынан басталады.
Соңынан түптену түйінінен қосалқы (түйін) тамырлары 12-14 тәуліктен кейін
(3-4 жапырақ кезеңі) түзіледі, олар топыраққа тез бойлайды.
Ұрықтық тамырлары бүкіл өсіп-жетілу кезеңінде өсімдіктердің
қоректенуіне қатысады. Түйін тамырлардан бұрын түзіліп, оларды ұзындығы
бойынша басып озады да өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай 150 см және одан
да ұзын шамаға жетеді. Алайда жоғары өнімді түйін тамырлары жақсы дамығанда
ғана алуға болады. Қуаңшылықты жылдары, әдетте, түйін (екінші, қосалқы)
тамырлар түзілмейді, ал бидай мен арпаның астық өнімі ұрықтық тамырлар
есебінен қалыптасады және 5-8 цга мөлшермен шектеледі [31,32].
Сабағы (сабаны). Сабак дегеніміз — бидай өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратыны орталық өсі. Сабақ жапырақтардың, масақ
өзегінің, жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей
қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын
қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дән байлау кезінде
пайдаланатын қор заттары да сабакта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық
қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады. Бидайдың сабағы тік
өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буы аралығынан тұрады, откені
беті тегіс, калыпты өскен сабак буындар мен буын аралықтарынан тұрады.
Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5—6 буыны болады: буын аралығы сабақтың
төменгі жағында қысқа болады. Сабақ. жер астындағы бірінші буынның
аралығынан өсе бастайды да, кепінғілеріпс тарала береді, мұнда екінші буын
аралығы өсуі жөнінең бі-рінші буын аралығын, үшіншісі — екіншісін басып
озады және т. с. с. Сонымен, барлық астық тұқымдастар секілді бидайдың
өзіне тән ерекшелігі бар.
Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын
үстінде орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6—12 есе
ұзын болады. Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса,
бунақтары бітеу, олардың іші толы болады. Далада кейбір сорттарда буын
аралықтарының да іші бітеу келеді. Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы)
генетикалық негізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайларына да
тәуелді болады. Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар,
өйткені ол дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты
болады, сонымен қатар оның дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар.
Жерге құлап жатып салмақтың көптігі сорттардың аласа әрі мықты сабағы
болады [33].
Жапырағы. Жапырақ—бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол жапырақ
тақтасынан және сабақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар сабақта
екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқан жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады. Қалыпты қынап сабақтың
төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз жағдайларда масақ қынаптан
толық ұзарып шықпанды. Әрбір қынап буынға дейін бойлай бөлінген. Жапырақ
тақтасына сызыктық және параллель жүйкелену тон, бұл жағдай бүкіл типтері
тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық қырлар пайда
болады, олар өткізгіш плазманың үстіңгі жағына орналасқан тканьдар
түзілген. Ортаңғы жүйке тақтасының астыңғы бетінен көрініп тұрады. Тақтаның
екі бетінде де үстілер болады, үстілер астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі
бетінде қөбірек болады. Жапырақ тақтасының төменгі бетінде қыр болмайды
және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап пен
сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды. Жарғақты өскін (тілше)
де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен жерінде орналасқан жұқа өсінді
болып табылады. Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7—8 жапырақ шығады.
Күздік бидайдың негізгі өркенінен 13—14 жапырақ еседі. Жапырақтардың
көпшілігі өскін пайда болған соң қалыптасады. Жаздық бидайда жапырақ,
тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49—78 күнге созылады. Жаздық бидайда жапырақтар
тіршілігінің тоқтауы редукциялық бөліну нәтижесінде пайда болады төрт
клетканың — тетраданың — қалыптасуынан, ал күздік бидайда — масақ өзегінің
сегментациясынан басталады [34,35].
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы— масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртқа шығады (масақтарды). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі)—иріктелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен
буын аралықтарынан тұрады. Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай таралып,
үш жағына кеңейеді. Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған
масақтардан тұрады. Бидайдың масағы қондырма масақ. Масақшада үштен беске
дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте руди-менттік мүше. Әр масақ бушрінен
бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі гүл
кауызы бар.
Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан. Гүлдіқ ең
түбінде шагын скі пленка — лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде олар ісініп,
гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады. Тозаңқаптың пішіні жебеге
ұқсайды: оның әр қайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және устыіцелері
болады. Сондықтан олар ассимиляцня және булану процестеріне қатысты
[36,37].
Масақтанудың соңынан ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлдей бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғайады, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі. Қалқанша дегеніміз—түрі өзгерген тұкым
жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген кезде қоректі заттарды эндоспермнен ұрыққа
жеткізу кызметін аткарады. Қал-қанша эпителиймен көмкерілген паренхимялық
тканьнан тұрады.
Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотипіне
байланысты. Жаздық бидайда дәнектің қалыптасу ұзактығы 9—13 күн, суару
ұзақтығы—14 күн, пісу ұзактығы 8—12 күн болады. Алайда ауа райы
жағдайларына байланысты керсетілген диапазондар әр жаққа қарап біршама
өзгереді.
Күздік бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақтығы 10—16, суару
ұзақтығы 9—14, пісу ұзақтығы 8—13 күн. Дәннің қалыптасып жетілуін шартты
түрде үш фазаға бөлінеді: сүттену, балауыздану және толық пісу фа-залары.
Бқл фазалардан ету процссінде өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде,
морфологиялық және биохимиялық өзгерістер болады.
Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, айтарлықтай толысқан болады
және шыққан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы
ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритін қант көп болады. Ұрық әлі
де жұмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бүл
кезде сабақ, жоғарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл реңін
сактайды, бірақ өсімдік тіршілігініц тоқталу белгілері байқала бастайды.
Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді. Балауызданып пісу фазасында
дәннің құрамындағы заттар алдымен жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз
секілді жұмсақ болады. Бұл кезде дәнді тырнақпен кесу оңай; көлемі жөнінен
ол сүттеніп пісу фазасындағы дәннен едәуір кіші болады; біртіндеп жасыл
реңнен айырылады [38,39].
Сабак, жапырақ және масақ сарғая бастайды: жапырақтар морт сынғыш
болады да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция
процесі тоқталады. Бұл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде
өте бастайды, дәннің масақпен физиологиялық. байланысы жойылады, бірақ гүл
және масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз. ету
қызметін атқара береді.
Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның. көлемі кішірейеді,
сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір
топтан екінші топқа ауысуы аяқталады. Пісу дәрежесіне қарай дәнектің
анатомиялық құрылымы өзгереді. Дәнектің өсу процесі кезінде эндосперм-нің
крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік крахмал жинақтайды, ал жеміс
қабықшасының клеткалары жұмыр крахмал дәндеріне толады. Эндосперм
клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң хондриозомдық крахмал жинайа
бастайды. Эндоспермнің белоктық заттары қоюланып, бірте-бірте желім бола
береді [40,41].
Түсім кепілі. Түсімнің мелшері негізінен алғанда белгілі жердегі
өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің
массасына байланысты болады. Будандану арқылы төзімді формалар өсіріп
шығаруда төзімділіктің бір түрінің таралуына жол бермеу үшін, төзімділіктің
бірнеше көзін пайдалану керек. Соңғы уақытта көп линиялы сорттар
селекциясына барған сайын көп көңіл бөлінуде. Бұл — агрономиялық белгілері
ұқсас, бірақ әр түрлі төзімділік гендері бойынша бір-бірінен айырмашылығы
бар линия популяциясы, яғни бүл сорт төзімділігі әр түрлі бірнеше
генотиптің қоспасы болып табылады. Көп линиялы сорттар дүние жүзінің
бірқатар елдерінде бидайды сары таттан қорғау үшін кеңінен пайдаланылады.
1.4 Бидай сапасының физикалық белгілері
Дәннің натуралық салмағы. Бидайдың натуралық салмағы — сапаның
неғұрлым кең таралған және қарапайым белгісі. Ол көпшілік елдерде
килограммен алынған бір гектолитр дәннің салмағын білдіреді.
Дәннің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz