Ауыспалы егістегі қауынның орны
Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбынына қарсы жүргізілетін күрес шаралары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қазақстанның оңтүстік өңірінде қауын өсірудің тиімділігі ... ... ... ..
1.2 Қауын шыбынымен күресудің тиімді шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қауын түрлерінің морфологиялық және биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Сарыағаш ауданының топырақ климаттық ерекшелігі ... ... ... ... ... ...
2.2Тәжірибелік алқаптағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы, жағдайы және әдістемесі ... ... .
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Тәжірибеде топырақты өңдеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2 Егісті күтіп баптау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Ауыспалы егістегі қауынның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Оңтүстік Қазақстан облысында карантинді зиянкес қауын шыбынының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Қауын егіс алқабында зиянкестердің таралуына есеп жүргізу ... ... ..
3.6 Карантиндік зиянкес қауын шыбынының биологиясы мен зияндылық шегін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.7 Қауын шыбынына қарсы қолданылған улы химикаттардың биологиялық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.8 Дақылды өсірудің агротехнологиялық жүйесіне байланысты өнімділік көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР
Тұқымның өнгіштігі - белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты - тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын элемент мөлшері.
Фенология - табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл - белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін өсімдік түрі.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы.
Технология - нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмыста төмендегідей белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
ж.ж. - жылдар
ж.б. - және басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
АШҒЗИ - ауыл шаруашылығы ғылыми -зерттеу институты
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
с.д.т. - суға дайындалған түйіршік
т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ - климаттық жағдайы бақша дақылдарын өсіру үшін қолайлы экономикалық секторын реформалау кезеңдерінде бақша дақылдарын өсіру алаңы 2,0 еседен аса ұлғайды және 2014-2015 жылдары 32,3-38,7 мың гектарға тұрақталды.Бақша дақылдарының өнімділігі мен сапасының төмендеуіне негізгі себептер зиянкестердің көбеюуі және соңғы жылдары пайда болған карантинді зиянкес қауын шабыны белең алуда.
Бақша дақылы қауынды шеберлікпен өсірсе жоғары өнім береді. Алайда, ұсақ шаруашылық жағдайларында оларды өсіру технологиясының бұзылуына байланысты өнімнің өнімділігі мен сапасы төмендеді.
Шағын және орта шаруашылықтарда және агроқұрылымның әртүрлі формаларында қауын өсіру технологиясының бұзылуымен бақша дақылы егістігінің фитосанитарлық жағдайы нашарлады. Бұл жағдай өнімнің тауарлық сапасын нашарлатып, нарық жағдайында бәсекеге қабілеттілігін төмендеуде.
Соңғы 2-3 жылда бақша дақылдарын, әсіресе қауын егіс алқабы зиянкестерден қорғау мәселесі бойынша Оңтүстік Қазақстан облысында жүйелі инсектицидтерді пайдаланып зерттеулер жүргізілмеген. Облысымыздың бақша егістігінде өсіріп бапталатын аудандарда кәдуілгі қара қоңыздарға: құмдық opatrum sabulosum L., жүгері Pedinus femoralis L., кішкене Dasus pusillus F., далалық Blaps halophila F.-W, кең кеуделі В. lethifera Marsh, және домалақ Pimelia subglobosa Pall, жатады. Олардың өсіп дамуы 1-2 жыл бойы жалғасады. Оңтүстік Қазақстан - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөнінен республикадағы ең ірі өңірдің бірі. Мұнда шаруашылықтардың табысының негізгі көзі болып табылатын мақта егістігі шоғырланғандығы белгілі. Дегенмен де соңғы жылдары өсімдік шаруашылығын әртараптандыруға байланысты бақша дақылдарының егіс көлемі өсіп, ол өткен жылы республикамыз бойынша 87,7 мың гектарды құраса, соның 45,3 мың гектары Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі. Яғни жалпы бақша дақылдары егістік көлемінің 55 пайызынан жоғары бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан. Бірақ өткен жылы қауын егістіктерінде, жалпы оңтүстік аймақтарда бұрын-соңды кездеспеген қауын шыбыны зиянкесі пайда болып, қиыншылық туындатты. Нақты айтқанда зиянкестер алқаптардағы қауындарды тесіп, жарамсыз жағдайға жеткізді.
Қауын шыбыны қандай зиянкес, қайдан келген, зияндылығы қандай және онымен күрес шараларын диқандардың басым көпшілігі білмеді. Кейбір диқандар зиянкесті ажырата алмады да. Сөйтіп осы жағдайлар қауын шыбынының зияндылығын арттырды.Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбыны 2009 жылы пайда бола бастаған алайда бастапқыда ешкім елемеген.
Жалпы зиянкестің географиялық таралу аймағы Еуропада Ресей, Әзірбайжан, Армения, Грузия мемлекеттері, ал Азияда Үндістан, Палестина, Солтүстік Иран, Ирак, Израиль, Ауғанстан және Өзбекстан мемлекеттері болып табылады.
Қауын шыбыны облысымызда бірінші рет Түркістан, Отырар,Сарыағаш аудандарында кездескен. Жалпы, бұл шыбын Сарыағаш ауданында бүгінгі таңда 600 гектардан астам жер - де таралған. Ол Өзбекстанның барлық жерінде бұрыннан бар десек қателеспейміз. Негізінде қауын шыбыны Өзбекстан жағынан келген болуы мүмкін. Қауын шыбынына қарсы кү - ресті тек арнайы мамандар химия - лық әдіспен жүргізеді. Оған өзге жән - діктер секілді қарапайым шараларды қолдануға болмайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыста алғаш рет Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбының таралуы мен санына есеп жүргізу. Зиянкеспен күресуде химиялық тәсілдің тиімділігін анықтау.
Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
oo қауын шыбынының таралуы мен санына есеп жүргізу;
oo егіс алқаптағы қауын шыбының зияндылық шегін анықтау;
oo пайдаланған жаңа жүйелі инсектицидтің биологиялық және шаруашылық тиімділігін анықтау;
oo қауын шыбынына қарсы қолданылған улы химикаттардың тиімділігін экономикалық тұрғыда бағалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбынының санына есеп жүргізіліп, зияндылық шегі анықталды. Зиянкеспен күресуде жаңа жүйелі инсектицидтерді пайдаланып олардың тиімділігі шаруашылық және экологиялық тұрғыда тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер:
қауын шыбынына қарсы химиялық күрес жүргізуге байланысты дақылдың тұрақты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
қауын өсіруде зиянкеске қарсы химиялық іс-шараны пайдалануға байланысты өнім құрылымы мен оның сапалылық көрсеткіштері.
І. АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қазақстанның оңтүстік өңірінде қауын өсірудің тиімділігі
Қауынның негізгі өсірілетін аймағы Қазакстанның оңтүстігі болып табылады.Республикада бақша дақылдарының ішінде үлес салмағының басым бөлігін қауын иелейді - 60-80%. Қауынның негізгі өндірушілері және Қазақстанның ішкі және сыртқы нарығына жеткізушілері - Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарыИ.Умбетаев [1].
Қауынның ең жаксы сорттарында қанттың мөлшері 12-І4 %-ды, ал жеке жагдайларда- 18 %-ды құрайды. Қанттардың ішінде ең көп мөлшерін сахароза, содан соң глюкоза және фруктоза иелейді. Қауындарда көп болмаған мөлшерде В(В2, В6, P3J, Н (биотин) дәрумендеріне ие және едәуір көп мөлшерде С дәрумені кездеседі - еуропалық және АҚШ қауындарында оның мөлшері 3,4-9,8 мг% болса, біздің қауындарда ол - 10,0-26,0 мг% мөлшерінде кездеседі.Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Қауын жемісін жаңа үзілген күйінде пайдаланады, қүрғатады, тосап, цукаттар, мармелад, повидло, бекмес, қауын балы дайындалады. Қазіргі кезде қауын ассортименті көп емес, жергілікті және еуропалық түрлері қолданылады Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Әлемдік қауын өндірісі шамамен 14 млн. тоннаны, орташа өнімділік 15,0тга құрайды. Жалпы өнім бойыпша Қытай бірінші орынды иелейді (2,5 млн.т). Иран, Мысыр және Румыния жылына 0,5 млн. т қауын өндіреді және артығын Батые Еуропаға экспорттайды. ТМД елдерінің жылдық қауын өндірісі шамамен 0,5 млн. т., ал АҚШ-та 0,8 млн. тоннаны құрайды. Қазіргі кезде кауын Украинаның және Ресейдің оңтүстік облыстарында, Өзбекстанда, Түркменстанда, Қазақстанда т.б. аймақтарда өсіріледіКруживин А.С. [3].
Қауынның негізгі келіп шығу орталығы Орталық және тропикалық Азия, Ауғанстан және Иран елдері болып табылады. Кейбір түрлері Қытайдан және Тропикалық Африкадан келіп шыққан. Бүгінгі таңдағы кауынның таралу аймағы пайда болуының 4 облысын қамтиды: Кіші және Орта Азия, Қытай және Еуропаның бір бөліғі. Соңғы жылдары қауын Оңтүстік Еуропа елдерінде, Жерорта теңізі жағалауы мен араб елдерінде де өсірілуде. Олар Латын және Солтүстік Америкасында көп мөлшерде егілетін асқабақты ығыстырып, сол елдерге енудеМ.А. Эрвальд [4]..
Европада бақша дақылдарын тағам ретінде ХVIII ғасырдан бері қолдана бастады. Оны майға қуырып, суға қайнатып пайдаланды. Қауында қоректік заттар аз болғанымен ол жоғары дәмділігі мен ерекшеленеді Доденей В.К [5].
Бақша дақылы жемісінде қант және микроэлементтер көптеп кездеседі. Бақша дақылдарын консервілеу өнеркәсібінде кеңінен пайдаланып, тұздап қысқа сақтайды. Қайнатылған бақша жемісінің шырыны өте бағалы саналады Рогачева В.И. 1956ж [6].
Бақша дақылы жемісіндегі шырын құрамында глюкоза, сахароза, фруктоза көптеп кездеседі. Сонымен қатар аскарбин қышқылы мен крахмал кездесетіні анықталды Круживин А.С. [7].
Бақша дақылдарының ішінде қауын ылғал сүйгіштігімен ерекшеленеді. Дақылдың жылуға қатынасы қолайлы температура 25-300С, ал топырақ ылғалдылығы даму кезеңінде 85-90%
Бақша дақылы көктерінің алғашқы даму кезеңінде температураның төмендеуі едәуір ықпал етіп, жақсы жетілмейді. Сондықтан да бақша дақылдары жылу сүйгіш өсімдік екені анықталды В.М.Богатов [8]. Даму кезеңінде қажет ететін активті температура 30000С жоғары. Қауынның жарыққа қатынасы қыскүндік өсімдік екені байқалды. Егер көлеңкелі жерде өсірілген жағдайда өсімдік жеміс түзбейді В.М.Богатов [8].
Бақша дақылдары жеңіл құмдақ құнарлы топырақтарда жақсы өсіп жетіледі. Ал саздақ ауыр топырақтарда өсірілген жағдайда жүйек арасын қопсытуды талап етеді А.М.Филов [9].
Бақша егістігінен жоғары сапалы өнім алу үшін топырақ құнарлығы жоғары болып және үстеп қоректендірілуі тиіс. Даму кезеңінде дақылға қажетті ылғал мөлшері жетіспеген жағдайда бітеу гүлдерімен гүлдері ерте қурап түседі. Сондай-ақ жемістері майдаланып деформацияға ұшырайды, дақылдың пісу мерзімі кешігіп өнімділік азаяды Е.О.Шаталов [8].
Бқаша дақылдакрының тұқымдарын егуден алдын топырақ саңырқұлақтарына қарсы фунгицидтермен өңдеу қажет. Мәселен, ТМТД фунгицидін 1кг дәнге 4грамм шамасында өңдеген жағдайда көктерінің өнгіштігі жоғарлап, біркелкі шығуына ықпал етеді И.К.Бамберг [10].
Топырақтың тұқым енгізілетін тереңдік температурасы +100С жоғары болғанда себу жұмыстарын жүргізу, өскіндерінің жақсы жетілуіне жағдай туғызады И.О.Богатов [8].
Көктемгі жауын-шашынның көп болуы және ауа-райының салқындауы қауын тамырларының шіруіне әкеледі. Сондықтан да егілетін тұқымдарды себуден алдын (бір апта) өңдеу қажет Н.Соловьев [11].
Бақша дақылдары біркелкі көшеттерін алу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жылыжайда тұқымдарды себу мерзімі наурыз айының бірінші онкүндігі. Ал егер тұқымды себу мерзімінен кешіктіру даму кезеңін ұзартып, өнімділікті төмендетеді Р.Кружинин [12].
Көшет өсіру үшін дайындалатын топырақ құрамы мұқият зерттеліп анықталуы тиіс. Топырақ бөлігінің бірі қарашірік, бір бөлігі топырақ, ал алтыдан бір бөлігіне құм араластырады Г.Т.Каменнов [13].
Асханалық қауынның жемісі - құнды тағамдык және диеталық өнім болып, құрамында қант (16-18%), С дәрумені (60 мг%), каротин, пектин заттары, минералды тұздар бар. Жемісін жаңа үзілген түрінде, кептірілген түрінде пайдала-нылады, сондай-ақ тосап, цукат, мармелад, бекмес (қауын балы) ж.т.б. тәттілер дайындалады. Суармалы жерлерде өнімділігі (Орта Азия) 300-400 цга, тәлімі жерлерде (Волга жағалауы, Украина ж.т.б. елдерде) 1 гектардан 200 центнерге дейін өнім алынадыБалашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Бақша дақылдарын суару мерзімі топырақтағы ылғал мөлшеріне байланысты. Көшеттерді отырғызу мерзімінде топырақтағы ылғал мөшері 85-90%,ал алғашқы жеміс түзілу кезеңіне дейін топырақтағы ылғал 75%, сондай-ақ жемістің түзілу кезеңінде 85-90% болып, пісу кезеңінде топырақтағы ылғал көлемі 75% дейін төмендегені дұрысКуликов М.Ф.[14].
1.2 Қауын шыбынымен күресудің тиімді шаралары
Ауылшаруашылық зиянкестерімен химиялық және биологиялық күресу, сондай-ақ басқа да мелиоративтік жэне агротехникалық жұмыстар ауыспалы алқаптардың аймақтық ерекшеліктерін, топырақ құнарлылығын, егіс жағдайын, қауынның жоспарланған өнімділігін есепке ала отырып уақтылы және сапалы жүргізілуі керекИ.Умбетаев [1].
Егістіктегі қауын шыбына қарсы химиялық күресуде Карбофос 0,5-0,7 лга; Вертимек, 018 к.э. 0,3 лга қолданған тиімді деп тұжырымдайды Т. Джамбаев[15]. Қауын шыбынына қарсы зияндылық шегі төмен жағдайда, энтомофагтарды афидимизаның жабайы галлицаларын жіберу тиімді И.Умбетаев [1].Асқабақ тұқымдас дақылдар өсірілген барлық алқаптарда
өсімдік қалдықтарын тазарту, артынан терең сүдігер жырту негізгі агротехникалық шара деп тұжырымдайды Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2]. Бақшадақылдары өсірілген алқаптыңайналасындагы 100
м радиустағы аумақты арамшөптерден тазарту қажет деп есептейді Т. Джамбаев[15]. Зиянкестерге қарсы күресу тиімділігінің негізгі шарты. Ауыспалы егісті алып баруға ерекше назар аударылады. Ауыспалы егісте бакша дакылдарын алдыңғы өсіріп бапталған алқапқа кемінде бес жылдан кейін қайта оралуға болады. Ауыстырмай бір дақыл егіле берген алкаптарда өсімдіктер көптеген зиянкестермен жэне аурулармен зақымдалады, ең алдымен қауын шыбыны зақымдайдыБешанов А.В.16].Бақша дақылдарының егісіне ауыр сазды топырақты жерлерді пайдалану ұсынылмайды, өйткені мұндай жерлерде өсімдіктер фузариозды солу, жасыл дақтылық жэне вирустық ауруларына жиі шалдығады. Зиянкестерге карсы күресу тиімді шараларының бірі терең сүдігер жырту (35-37 см) болып табылады. Терең сүдігер жырту топырақтын, үстіңгі қабатында жайласкан зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың жойылуына жағдай жасайдыТ. Джамбаев[15].Минералды және органикалық тыңайтқыштарды ұсынылған мөлшерлерде енгізу мыкты және ауруларға төзімді өсімдіктер түзілуіне жағдай жасайды. Минералды, соның ішінде калий және азот тыңайтқыштарысымкұрттардың санының біршама азаюына жағдай жасайды. Фосфор-калий тыңайтқыштарын және шіріген көңді енгізгеннен кейін өсімдіктердің антракноз ауруына карсы тұру қабілетіарта түседі[16]. Бақша дақылдарының тамыр шірігінің тараған жағдайында көңді тыңайтқыш ретінде қолдану ұсынылмайды. Фузариозды солу ауруынан келетін шығынды азайту үшін өсімдіктерді қүс саңғырығы және күл қоспасымен қоректендіруқажет. Фузариозға карсы күресу үшін егісті құрамындатемір және бор (0,05% ерітінді), мырыш, марганец, мыс (0,1% ерітінді) элементтері бар микро тыңайтқыштармен коректендіру қажет[17].
Бақша дақылдарының ауруларының басым көпшілігі тұқым арқылы жұғады. Тұқымдарды күн сәулесінде немесе басқаша эдістермен қыздыру ауру қоздыргыштар санын едәуір азайтуга мүмкіндік береді. Күн сәулесінде қыздырғаннан кейінтұқымдарды микро тыңайтқыштардың тұз еріткішпен өндеу бақша дақылдарының ауруларға қарсы тұру қабілетін арттырады. Бор, мыс, марганец сияқты микро элементтер 0,02 %-дық ерітінді түрінде қолданылады, өйткені ол өсімдіктердің антракноз ауруына шалдығуын төмендетуге жағдай жасайды. Қауынның фузариозды солу ауруына шалдығуына карсы күресу үшін тұқымдарды темір мен бордың 0,025%-дық тұз ерітінділерінде және мырыш, марганец, мыстын, 0,5%дық ерітіндісінде жібітіп қою тиімді болады. Бақша дақылдарының өскіндері мен жас өсімдіктерінің ауруға шалдыгуын төмендетуде егісті оңтайлы мерзімдерде жүргізудің маңызы зор. Тұқымдардың өніп шығу және өскіндердің өсіп даму кезеңдерінде төмен температура және топырақтың жоғары ылғалдылығы тұқымдардың көгеріп кетуіне, өскіндердің кеш шығуына, фузариозға қарсы тұра алмайтын әлсіз өскіндер пайда болуына алып келеді.[18].
Инфекцияның азаюында және егістегі өсімдіктердің өсіп дамуын күшейтуде ұқыптап күтіп баптаудың, ең алдымен арамшөптерді жоюдың маңызы зор. Арамшөптер ылғалдың және топырақтағы қоректік заттардың қорын азайтады, топырақ кабаттарындагы ауа алмасуды қиындатады. Ылғал мол болған жылдары суармалы бақша өсірілетін аудандардың арамшөптермен ластануы антракноз ауруының дамуына жағдай жасайды[19].
Арамшөптер көптеген ауру түрлерінің, әсіресе вирустык аурулардың ошағы болып табылады, сондай-ақ өсімдіктерге зиян келтіретін және вирустық аурулардың жұқтырушысы болып табылатын сымқұрт, зауза қоңыз, сабақ жегі көбелек. шабындық көбелек, бақша биті сияқты зиянкестердің таралуына жағдай жасайды. Фузариоз ауруына шалдыгу әсіресе калуен, шырмауық және басқа да арамшөптер өскен алқаптарда жиі анықталады[20].
Мөлшерден артық суару бакша дақылдарының өсіп дамуына жағдай жасаумен бір уақытта зиянкестердің және аурулардың таралуына да жол ашып береді. Коп кайтара суару, әсіресе ауыр және кебуі қиын жерлерде өсімдіктердің антракноз ауруынан қырылып қалуына алып келеді[21].
Топырақтың шектен тыс жоғары ылғалдылығы сымкұрттардың, тамыр шірігінін, фузариоздың ж.т.б. зиянды әсерін күшейте түседі. Бақша дақылдарының егісінде жалпы және міндетті агротехникалық шара - аурулар мен зиянкестердің ошағы болған шіріген қалдықтарды жою болып табылады. Түрлі ауруларға және зиянкестерге төзімді сорттарды тандаудың маңызы үлкен. Бақша дакылдарының аурулар мен зиянкестерге толық төзімділік қабілетіне ие сорттары әлі шығарылмаған. Eгіс үшін тұқымдарды бақша дақылдарының сау алқаптарынан және зақым келмеген сау жемістерінен жинап алу керек. Жабық жерде өсірілген жағдайда тамыр шірігі, жалған ақұнтақ жәнебасқа да аурулардың дамуын болдырмау үшін егістің орналасу жиілігі тығыз болмау қажет[1].
Бақша дакылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы күресудің химиялық әдістері тұқымды дәрілеуден басталады, оны егістен 1-2 ай бұрын жүргізеді. Күздік жэне егістік көбелегімен қарсы күресу үшін вегетация кезеңінде Шерпа, 25% к.э. препаратымен бүрку керек (бүрку мөлшері -- 0,24-0,32 лга). Жиын-терімнен 20 күн бұрын бір бүрку жүргізіледі. Көбелектерге қарсы сондай-ак Децис, 2,5% к.э. (бүрку мөлшері -- 0,25-0,5 лга) препараты да қолданылады. Бұл препаратпен өсімдіктерді өскіи алу кезеңіндебүрку керек. Қауынөсімдіктерініңақұнтақ ауруына шалдығуна қарсы Байлетон, 25% с.п. препаратымен өндеу ұсынылады (қолдану мөлшері -- 0,3-0,4 кгга, 0,05%-дықерітінді). Бүрку үш ретжүргізіледі, ең соңғысы өнім жиын-терімінен20 күн бұрын жүргізіледі. Қарбыз жэне кауын егісінің ак ұнтақ ауруына қарсы Каратан ФМ 57, 18,25% с.п. препараты да колданылады (0,1%-дықерітінді, қолдану мелшері -- 0,8-1 кгга).Бүрку үшрет жүргізіледі, ең соңғысы өнім жиын-терімінен 20 күн бұрын жүргізіледі[1].
Егісті шектен тыс көп суару топырақтың қатайып өсімдіктің ауруға шалдығуына әкеледі және дамуы тежеледі. Нәтижесінде өсімдік жақсы өнім түзбейді С.И.Мулаева [14].
Бақша дақылдарын өсіруде зиянкестермен күресу мақсатында инсектицидтерді қолдануды жан-жақты, терең зерттеулерді Бешанов А.В. жүргізді[16]. Сынақ үшін олар негізінен Россия өндіретін улы химикаттарды қолданды және олардың көпшілігі қазіргі уақытта өндірістен шығып қалған. Көп салалы, көпжылдық экспериментальды мәліметтер Қазақ ҒЗИ ғалымдарының егістіктердегі томат, қырыққабат, қияр және басқа ауылшаруашылық дақылдарын қорғауға, арамшөптермен күресуінде кездеседі [22].
Әдебиетке шолу барысында көптеген ғылыми зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып әр аймақтың топырақ-климаттық ерекшеліктеріне байланысты ауыспалы егіс жүйесін қалыптастыруда, егісті зиянкестерден қорғаудың маңыздылығы ескерілуі тиіс, егістегі қауын шыбынының биологиялық өзгешелігін ескере отырып, тиімді химиялық және агротехникалық шараларды пайдалану бүгінгі нарықтық бәсекелестік жағдайда басым бағытқа ие екенін байқадық. Демек, Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданы жағдайынданының суармалы жерлерінде қауын шыбынынан егісті қорғаудың химиялық тәсілін қолданудың тиімді үлгісін жасау осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қауын түрлерінің морфологиялық және биологиялық ерекшелігі
Қауынның басқа ауылшаруашылық дақылдары сияқты өсуі мен дамуы процесінде тамыры, сабағы, жапырақтары, гүлдері және жемісіпайда болады. Тамыры негізгі өзек және жанама тарамдарынан тұрады. Негізгі өзек тамыры сортқа және өсу жағдайына қарай 1,0-1,5 см, кейде 2,0-3,0 см диаметрге ие болады. 20-25 см топырақ қабатында өзек тамыры 2-3 мм-ге дейін жіңішкереді. Жер бетінен 4-6 см тереңдікте негізгі тамырдан бірінші реттегі жанама тамырлары пайда болады. Бірінші реттегі жанама тамырлардан біршама жіңішке екінші реттегі жанама тамырлары, ал олардан одан да жіңішке үшінші реттегі тамырлар өсіп шығады.Солайша тамыр жүйесі тарамдалуынан тығыз желі пайда болады. Тамырдың жас тарамдары өте нәзік, ақ түсті болып, ондағы майда түптері топырақтағы суда еріген минералды қоректік заттарды сіңіруде қызмет етеді, сондықтан да оларды іскер тамырлар деп атайды.Қауынның тамыр жүйесі қарбызға қарағанда біршама әлсіз болып, 3-4 м тереңдікке тарамдалған негізгі және жер бетіне жақын жайласқан көп санды жанама тарамдарынан тұрады.
Сабағы жайылып өседі, түкті, салыстырмалы түрде жіңішке. Өзек сабақтан көп санды бірінші, екінші, кейде үшінші реттегі сабақтары өсіп шыгады. Негізгі жанама сабақтары өзек сабақтан ұзындау болып келеді. Қауында олардың ұзындығы 2-3 метрге жетеді. Қазіргі кезде қауынның бұтақты сорттары, яғни өзек сабағы қысқа және жанама сабақтарына ие болмаған сорттар шығарылған. Ұзын пәлектілерден басқа қысқа пәлекті және пәлегінің ұзындығы 40-60 см жемістері өсімдіктің түбіне жақын жайласқан бұтақты түрлері де бар.
Жапырағы бүйрек тәрізді, жүрек пішіндес, тұтас иемесе оймалы ұзын сағақты. Сағақтары мен жапырақтарының беті түкті; олардың қуысында мұртшалары және гүлдері болады. Жапырақтары жасылдан қою-жасыл түске дейін, ұзын сағақты бөбежапырақсыз (прилистник), түкті, түрлі пішінді. Жапырақтары кезекпен жайласқан. Қауын өсімдігінің жапырақ бетінің дамуы қарбыздарға, әсіресе асқабаққа салыстырғанда біршама әлсіз. Алайда кешпісер, әсіресе орта азиялық қауын сорттарының өсімдіктері мықты дамығанжапырак бетіне ие.
Қауынның гүлі даражынысты. Қауын түрлерінің гүлдер құрылысында үлкен айырмашылық байкалады. Көптеген сорттарында аналык гүлдері қосжынысты (түйіні, аналығы және тозаны). Алайда даражынысты (аталық жэне аналық) гүлдеріне ие және аталық гермафродитизмге (жетілмеген түйінді аталық гүлдер) ие сорттар да кездеседі.
Аналық гүлдері көбінше бірінші-екінші реттегі жанама сабактарында, соның ішінде ертепісер сорттарда жақын, ал кешпісер сорттарда өсімдік түбіне ұзақ жайласады. Қауын- айқас тозаңданатын өсімдік, кейде өздігінен тозандануы да мүмкін.
Аталық және аналық гүлдері негізгі сабағында, сондай-ақ екінші және үшінші реттегі сабақтарында да пайда болады.
Ұзақ уақытқа созылған жаңбырлар немесе құрғақ және ыстық ауа-райы жақсы тозандануына және толық жеміс пайда болуына кедергі келтіреді, ал нашар тозаңданудан пайда болган түйіндер ұсқынсыз жемістер береді.
Қауынның гүлдері аралардың, трипс және құмырсқалардың жәрдемінде тозаңдануы мүмкін. Ашық ауа-райында шанақтар таңғы сағат 6-да, ал тозандықтан тозаңдар одан да ерте ашылады. Түске жақын көптеген тозаңдықтар тозаңнан босайды жане аталық гүлдер кұрап қалады. Тозаңданбаған аналык гүлдер 1-2 күн бойы сақталып тұрады, содан соң құрайды. Суық ауа-райында ауаның төмен температурасының әсерінен гүлдердегі тозаңдықтар жарылмайды және тозаңдану жүзеге аспайды. Тозандардың жетіспеушілігі тозаңдануда сапасыз жемістер мен аз мөлшерде түйінделген тұқымдар түзілуіне алып келеді.
Қауынның шар тәрізді жемісті сорттарының көбісі аталық гүлдеріндегі аталықтары біршама жетілген, яғни гермафродиттік болып келеді. Қауынның аталық гүлдерін 5-15 данадап гүл шоғырын жасағанда аталық гүлдері аналық гүлдерге қарағанда едәуір көп болған. Аналық гүлдері көбінесе екінші реттегі жанама сабактарында жайласады. Қауынның түйіндері төмен жайласқан, тығыз түкті, гүлдері сарғыш-сары түсті.
Қауынның жемісі - түрліше үлкендіктегі, пішіндегі және түрлі түстегі асқабаққа ұқсас болады. Қауынның тұкым ұяшығы айқын көрінген, тұқым қуысы тұқымдары бар ылғал плацентамен жартылай немесе толық толтырылған болады. Тұқым ұяшығы және жемісіндеғі тұқым саны сортына байланысты түрлішеболады. Қауынның балдырының реңі ак немесе ашык-қоңыр түстен қызыл-сары немесе сарғыш түске дейін өзгеріп отырады. Балдыры бос немесе тығыз, құрамында 12-18% кант бар.
Тұқымы жұмыртқа пішіндес, жалпақ, ақ, ақ-сары, ашық-қоңыр, сары түсті. Ұзындығы 0,5 см-ден 15 см-ге дейін жетеді, құрамында 25-30% май бар. 1000 дана тұқымының салмағы 35-50 г. Тұқымының пішіні кең сопақша, ұзынша, үшкір-сопақша, ісінген (алма тәрізді). Тұқымының көлемі: ірі (ұзындары -1,2 см), орташа (0,9-1,2 см), майда (қысқа- 0,9см).
Биологиялық ерекшеліктері Қауындар карбызға ұқсас, бірақ ол жылу сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді, сазды топырақ жағдайына да шыдамды болып келеді. Бақша дақылдары көлемді аумақтағы топырақтан ылғалды сіңіріп алу қабілетіне ие мықты тамыр жүйесіне ие. Өзек тамыры топырақтың 80-100 см қабатына дейін жетеді, алайда өсімдікті сумен қамтамасыз етуде ол шешуші роль атқармайды. Бұл қызметті жер бетіне жақын жайласқан жанама тамырлар атқарады. Мұндай жайласу бақша өсімдіктеріне бақша өсіретін негізгі аудандарда сирек түсетін аз мөлшердегі жауын-шашынды да пайдалануға жағдай жасайды. Тамырлардың жайласуының бұл ерекшелігі тамыр жүйесіне құрғақ климат жағдайында жер бетіне жақын қабаттарда пайда болатын конденсацияланған ылғалды пайдалану мүмкіндігін береді. Алайда бұл ылғал құрғақшылық жағдайында көп мөлшердеғі ылғалды тиімді пайдаланатын бақша өсімдіктерінің суға деген талабын толық қанағаттандыра алмайды. Ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген жағдайларда ылғалды тек жоғарғы кабаттардан емес, сондай-ақ терең қабаттардан да сіңіре алатын одан да мықты тамыр жүйесі пайда болады, өнімді жұмыс істейтін үлкен көлемдегі жапырақ беті қалыптасады, нәтижеде жоғары өнім алынады.
Қауын сорттарытөмендегі морфологиялық, биологиялық және шаруашылық белгілерімен ажыралып тұрады.
Жемісінің пішіні- жалпақ, шар тәрізді, сопақша, жұмыртқа пішіндес ж.т.б.
Жемісінің көлемі - ірі (домалақ жемісті сорттарда 22 см және ұзын жемісті сорттарда 30 см); орташа - (домалақ жемісті сорттарда 15-22 см және ұзын жемістілерде 25-30 см) және майда (15 және 25 см-ден кіші).
Жылуға талабыҚауындардың негізгі келіп шығу орталығы Орта және тропикалық Азия, Ауғанстан және Иран. Қауын оңтүстіктен келіп шыққан өсімдік болғандықтан олардың жылуға деген талабы жоғары.
Қауынтұқымының өніп шығуы 14- 16°С-та басталады. Қызбаған топыраққа ерте еккен жағдайда қауын тұқымдары шіріп кетеді.
Тұқымдарының өніп шығуы үшін оңтайлы температура 25°С болады, тәуліктік ауытқуы 15-тен 32°С-қа дейін. Мұндай температурада қауынның өскіндері егістен кейін 5-6-күні көріне бастайды.
Қауынөсімдіктерінің өсуі мен дамуына ең қолайлы температура 25-30°Сболыпесептеледі. Температураның 12-15°С қа төмендеуі гүлдерінің түсіп қалуына, өсуінің тежелуіне және өсімдіктің өлуіне алып келеді. Гүлдеуі мен ұрықтануы үшін ең оңтайлы температура таңертең 18-20°С және күндіз 20-25°С. Қауынның гүлдеуі мен жеміс салуы үшін біршама қолайлы температура орташа тәуліктік температура (жеміс пайда болу кезеңінде) 25-26°С және максимал 35-36°С-тай жоғары болмаған температура. Бұдан жоғары температураларда және ауаның салыстырмалы темен ылғалдылығында түйіндерінің көп мөлшерде түсуі байқалады.
Күндізгі және түнгі сағаттардағы температуралардың ауытқу шегі жоғары болған сайын өсімдіктердің дамуы және жемістерінің пісіп жетілуі жақсы және жедел жүреді.
Жарыққа талабыҚауынның жарықка деген талабы жоғары. Ол ашық, күннің жарығы мол түсетін жерлерде жақсы өседі. Жапырақ беті тәулік бойы күн сәулесі тіп-тік түсетіндей етіп күнге каратылған болады. Жарық жетіспеушілігі жағдайында қауынның өсіп дамуы баяулайды. Жемістерінің пайда болу кезеңінде жарықтың жетіспеуі түйіндерінің түсуіне, жемісінде қант мөлшерінің азаюына, пісіп жетілу мерзімінің ұзаруына алып келеді.
Қауын - қысқа күн өсімдігі. Қысқа 8-10 сағаттық күн өсіп дамуын, өнім пайда болуын тездетеді, фузариозды солу ауруына төзімділігін күшейтеді, аналық гүлдерінің үлесін көбейтеді, пісіп-жетілуін тездетеді және қауын өнімділігін едәуір арттырады. Көлеңке қауынның өсіп дамуын тежейді, шіріген жемістерінің үлесін арттырады және өнімді төмендетеді.
Өсімдіктің қалыпты өсуі мен дамуы үшін 5000-6000 ЛК және одан да жоғары қарқынды жарық қажет.
Қысқарған 12 сағаттық күнде ұзақ, табиғи күнге қарағанда гүлдеу ерте жүзеге асады, ал 8 сағаттық күнде өсімдік дамуы тежеледі. Өсімдіктердің күннің ұзақтығын сезетін кезеңі 4-5 нағыз жапырақ пайда болған уақытта аяқталады.
1986 жылы Испанияда жүргізілген тәжірибелер ашық жер жағдайында қауынға күннің ұзактығының әсерін көрсетті. РіеІ de Sapo сорты наурыз айынан маусым айына дейін 10 күн аралығымен егілді. Наурыз айынан сәуір айына дейінгі кезенде егілген өсімдіктердің мамыр айында егілгендерге қарағанда феминизация дәрежесі жоғары болды. Мамыр айының аяғынан маусымның аяғына деиін егілген өсімдіктердің аналық гүлдері аз мөлшерде болды. Мамыр айының өсімдіктері орташа жағдайда болды.
Фотосинтез үшін оңтайлы жарық сәулесінің ұзындығы оның қаркындылығына байланысты өзгеріп отырады.
К.И.Пангалоның маліметтері бойынша жарық қарқындылығы 5 есе төмендегенде аталық гүлдерінің ашылуының басталуы мен аналық гүлдерінің ашыла бастаған уакытына дейінгі аралығы 32 күн болса, ал қалыпты жарық жағдайларында ол 3-5 күнді құрайды. Қауынның өсіп дамуының бастапқы кезеңінде көлеңкенің кері әсері жоғары дәрежеде байқалады. Сондықтан ашық жер жағдайында жарықпен төмен дәрежеде қамтамасыз етілген жағдайда ерте көктемгі айларда өсімдіктің тіршілігінің алғашқы кезеңі едәуір ұзарады - өніп шыққаннан аналық гүлдерінің ашылуына дейін. Шырпу, күшейтілген азотты қоректендіру және өсуін реттеушілермен өңдеу аркылы да өсімдікте едәуір айына дейін аналық гүлдерінің пайда болуын тездету мүмкін емес. Қауынның 13-наурызда егілген жағдайында өсімдіктер, әсіресе көшеттерінің отырғызылғаннан кейін алғашқы кезенінде жылдам ұзарып өсті. Бірінші реттегі пәлектері едәуір ұзарған болып, аналык гулдері дерлік пайда болмады және ассимиляциялық аппарат түзуде айтарлықтай роль ойнамады. Әсіресе бүл ертепісер сорттарда айқьш көрінеді.
Ылғалға талабыҚұрғақшылықка салыстырмалы түрде төзімділігіне қарамастан қауынның суға деген талабы жоғары. Қауынның өсіп дамуы үшін топырақ ылғалдылығының жоғары мөлшері және ауаның кұрғақтығы қажет болады. Транспирацияның жүгеріге және африкалықтарыға салыстырғанда 2,5 есе жоғары коэффициентімен (650-750) ажыралып тұрады. Жапырақтарының 60°С-қа дейін қызуын көтере алады, себебі ақуызының үюы 65°С-та жүзеге асады. Ылғалдылыктың төменгі дәрежесі өсімдіктің өсіп дамуының барлық кезеңінде дала ылғалдылығының ең аз көрсеткінің 65-70 пайызында ұстап тұру керек.
Қауынның суды пайдалану мөлшері оның өсіп дамуының кезеңдеріне қарай өзгеріп отырады. Қауын өсімдіктерінің суға деген талабының ең жоғарғы көрсеткіші пәлек жаю және жемістерінің өсу кезеңіне тура келеді.
Анықталуынша, қауын тұтынған суының жалпы мөлшерінің 21 пайызы өскіндер көрінгеннен гүлдеуге дейін, 37% - гүлдеу-өнім пайда болу кезеңінде, 32% - жемісінің өсуі және 10 % -өнімдерінің өсіп болғаннан - пісіп жетілгенге дейінгі кезендерде пайдаланады екен. Қауынның гидропоника жағдайында (өсімдіктерді топырақсыз, жасанды қоректендіргіш ортада өсіру) өсірілген тәжірибелерінде жас өсімдіктер күніне 0,7-0,8 литр (шуақты күндері 1,2-1,5 литрге дейін), ал жемістерінің өсу кезеңінде - 3,0-3,5 литр ерітінді пайдаланатыны анықталды.
Жылы жайда кауын өсімдіктерін жеміс түйіндеуінен бұрын вегетативтік өсуі күшейіп, жеміс пайда болуына кері әсерін тигізетін қиярларға карағанда біршама көбірек суарады. Суаруды жемістерінің пісіп жетілген кезінде қоректендіре отырыпкүшейтеді.
Суару кезінде өсімдіктің жер үстіндегі ағзаларына судың тиюінің алдын алу керек, себебі бұл саңырауқұлақ және бактериалық аурулардың таралуына алып келеді. Әсіресе тамыр мойнының күшті ылғалдануының алдын алу керек.
Ауаның жоғары ылғалдылығында кауын ауруларға шалдығуы мүмкін, сондыктан ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, әсіресе гүлдеу кезінде, 60-70% деңгейінде ұстап тұру ұсынылады. Әсіресе қауынға жемісінің пісіп жетілу кезінде құрғақ ауа қажет.
Минералды қоректендіруҚауын өсіру үшін тамыр жайылатын терең (30 см) қабатқа ие және жақсы дәленделген құнарлы топырақ қажет. Топырақтағы егіс алдындағы негізгі қоректік элементтердің ұсынылған мөлшері: К- 1,50; Са - 1,50; Mg - 1,25; N -3,00; S - 2,00; Р-0,15 ммольлитр су сығындысы (1:2 көлемімен), мұнда рН 6-7 және ЕС 3 Мссм,
Т.Гейсслер мәліметтері бойынша өсіріп баптау ұзақтығының бірдей болған жағдайында қауындардың минералды элементтерді алып шығуы бар-жоғы 25-33%-ды құрайды.
Ғ Саііабуданының өнімділігі 1 өсімдікке 5,2 келі өнім тура келетін жылыжай жағдайында (г1 есімдікке): 10,97 -N; 2,67 -Р; 21,20 - К; 15,06 - Са; 4,68 -- Mg элементтерін өшірген. Азот, фосфор және калий элементтерін біршама қарқынды пайдалануы егістен кейін 10-дан 12-аптаға қарағанда, яғни жемісінің максимал дәрежеде пайда болу кезеңінде, ал кальций мен магнийді пайдалануы егістен кейін 4-ден 6-аптаға қарай, яғни вегетативтік ағзаларының максимал өсуі кезінде қарқынды жүрді.
Қауынның қоректік элементтерге деген талабы өсу кезендеріне қарай өзгеріп отырады, Тайвань ғалымдары қауынның қоректік ерітіндіден минералды элементтерді пайдалану динамикасына негізделіп қауынның жылыжай жағдайында өсіп-дамуын 4 сатыға бөлді: вегетациялык өсу, жемістерінің пайда болуы, жемістерінің өсуі және жемістерінің пісіп жетілуі. Қауындардың қоректік ерітіндісін ең көп мөлшерде пайдалануы жемістерінің өсуі кезінде анықталды жемісінің өсу дәрежесіне қарай өзгеріп отырды.
Қауынның минералды қоректенуінде калийдің рөлі үлкен. Калиймен қоректенуі артқанда өнімділік, ауруларға қарсы тұруы, сондай-ақ жемістерінің химиялық құрамы жақсарады, әсіресе аскорбин қышқылы және қант мөлшері артады. Калий аналық гүлдерінің жақсы ашылуына жағдай жасайды. Калиймен жоғары мөлшерде қоректендіргенде аналық гүлдері пәлектің түбіне жақын төмен жайласады, бұл өз кезегінде жемістерінің ерте пісіп жетілуіне алып келеді.
Температураға талабы Қауынның фотосинтезі үшін оңтайлы температура 30-40°С. Ауаның күндізгі төмен температурасы (10-12°С) өсімдіктердің өсуін баяулатады, бірақ дамуын күшейтеді. Мұндай температурада гүлдерінің түсуі байкалады. Қауын сорттарының көпшілігі үшін ауаның 10-15 °С температурасы биологиялық минимум болып есептеледі.
Қауынның жемістерінің пісіп жетілуі үшін ауаның 10°С-тан жоғары болған оңтайлы температураларының жиынтығы жалпы вегетациялық кезең бойынша 2800-3200°С-тан төмен болмауы керек.
Отандық мамандардың мәліметтері бойынша өсіріп баптау кезінде ауа температурасы күндіз - 26-28°С және түнде 18°С-тан темен болмауы керек.
Сондай-ақ, пленкалы жылы жайларда өсімдіктердің түйіндері пайда болғанға дейін температураларды 25-30 С-тан төмендетпей ұстап тұру, түйіндеп болған соң - 30-40°С, ал бұлтты кундер! 22-24°С дәрежеде болуы керек. Түнгі температура 18°С-тантөмен түспеуі керек.
Алайда Еуропада қауынды жылыжайда өсіріп баптауда жылу тәртібін жоғары дәрежеде ұстап тұру керек. Анықталуынша төмен температура аналык гүлдердің пайда болуына жағдай жасайды (әсіресе көктемгі ұзақ күн егісінде) жемістерінің пайда болупісіп жетілу ұзақтығын арттырады, сәйкесінше, жемісіндегі ассимиляттардың (қанттардың) жинақталуын да арттырады.Жарықтың төмен болу жағдайында жарықтың жоғары дәрежеде қамтылған жағдайымен салыстырғанда оңтайлы температурасы едәуір төмен болады. Голландтық мамандар көшетті отырғызғаннан кейін олардың орпығып алуы үшін ауаның температурасын екі күн бойы күндіз-түні 20 °С-тан төмен дәрежедеде ұстап тұруды, ал содан соң -- түнде 18°С және күндіз 21-22 °С дәрежесінде ұстап тұруды ұсынады. Жемістері пайда болған соң көбінше күндіз 19-20 °С және түнде 15-!6°С ұсынады. Мұнда түйіндеу-пісіп жетілу мерзімі 40-42 күннен (ыстық жаз мерзімінде) 50-60 күнге созылып кетуіне қарамастан ассимиляттардын тыныс алуға шығындалмай жемістерінде жинақталу есебінен жемістерінің сапасы артады. Жемістерінің өсуі мен пісіп жетілуі кезінде температураның жоғары болуы (35-40 "С-тан жоғары) олардың кұрамындағы қант мөлшерінің азаюына алып келеді. Ауаның жоғары ылғалдылығымен бірге температураның төмен болуы жемістерде конденсат пайда етеді және олар шіриді.
Қауынның субстрат (микроағзалардың өсіп-өнетін азығы бар орта) жағдайында температураға талабы жоғары. Субстраттың оңтайлы температурасы 20-24 °С болып есептеледі. Пленкалы жылыжайда тамыр жайласқан топырақ қабатынын температурасы +20-21°С болған жағдайда ауаның түнгі төмен (12-15°С) температурасы қауын өсімдіктерінің өніміне кері әсерін тигізбейді.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Сарыағаш ауданының топырақ климаттық ерекшелігі
Сарыағашауданының климаттық жағдайы құбылмалы шөлейтті аймаққа жатады. Сарыағашауданыныңклиматы тәуліктік және жылдык айналымдағы ауаның үлкеи ауытқуларында жылу қорларының молдығымен сипатталады. Жауын-шашынның мол түсуі қыс-көктем мезгіліне тура келеді.
Ауаның орташа жылдық температурасы солтүстік-батыс аймақтарда +12,5°С-тан оңтүстігінде +15°С-қа дейін көтеріледі. Жылы мерзімнің ұзақтығы солтүстікте 170-190 күн, оңтүстікте 230-250 күнге дейін созылады. Аудандар бойынша жылы мерзімдегі оң температуралардың қосындысы төмендегіше: солтүстікте және солтүстік-батыста - 4000-4100°С, орталықта -4300-4400°С жэне оңтүстікте - 4600-5000 °С-ты құрайды.
Бакша дақылдары оның, ішінде кауын мен қарбыздың өсіп-дамуы үшін жоғарыда аталған температура мөлшерлері толығымен жеткілікті саналады.
Температуралардың жалпы саны артқан сайын өсімдіктің суға деген сұранысы артады және бұл жағдайды суғарғанда есепке алу қажет. Жауын-шашын көлемінің жылдық молшері 210 мм-ден 400 мм-ге дейінгі аралықты құрайды.Топырақтағы тұздардың жэне ылғалдың орын ауыстыру процесіне ауаның ылғалдылығы әсер етеді. Оңтүстікаудандар үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бір жылда орташа 51-56%-ды құрайды. Солтүстік-шығысқа қарай орын ауыстыру мөлшеріне карай ол 61-64%-ға артады.Жылдық булану солтүстік-шығыс жэне орталық аудандарда 1120-1280 мм болса, оңтүстік аудандарда. 1590-1690 мм-ге дейін жетеді.
Өсіп-даму мерзімінде ол 910-1330 мм, яғни жылдық мөл-шердің 79-82%-ын кұрайды.Жылы мерзімнің ұзақтығы орташа 194 күнді құрайды (15 сәуірден 25 қазанға дейін).
Көпжылдық көктемгі суық түсудің орташа мерзімі сәуірдің екінші он күндігіне және күзгі суық түсу қазанныңүшінші он күндігіне тура келеді.
Жауын-шашын мөлшерінің орташа көпжылдық косьндысы 262 мм-ге тең болып келеді. Ол жыл маусымдарында әртүрлі түсуімен сипатталады.
Жауын-шашынның жалпы жылдық мөлшерінен жазмезгілінде 3,8%, күзде - 17,6%, қыста - 37,2%, көктемде -4] ,4%-ы түседі. Атмосфералык жауын-шашынның басым бөлігі жаңбыр түрінде түседі.Жауын-шашынның басым бөлігі негізінен көктем-қыс айларында түседі. Ол жылдық жауын-шашының мөлшерінің 73-85%-ын құрайды. Кейбір жылы жазда мүлдем жауын-шашын болмайды.
Қысы қысқа, ұзаққа созылмайтын болып және салыс-тырмалы түрде суық болып келеді. Сарыағаш метеостанция-сының мәліметі бойынша қаңтар айының орташа ауа темпера - турасы минус 3,4°С-қа тең болады. Қардың қалыңдығы Ю-35 см болып, ұзақ жатпайтындығымен сипатталады. Қар жатқан күндердің саны жылына 43 күнге жетеді. Орташа тәуліктік ауа температурасы 0°С-тан төмен болған мерзімдер 45-65 күндіқұрайды.
Топырақтың тоңазуының жоғарғы терендігі 20-60 см-ге, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 81%-ға тең, болады.
Көктемі температураның қарқынды көтерілуімен және жауын-шашынның көп түсуімен сипатталады, әдетте жылы болады, ұзаққа созылмайды және салыстырмалы түрде ылғалды болып келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қазақстанның оңтүстік өңірінде қауын өсірудің тиімділігі ... ... ... ..
1.2 Қауын шыбынымен күресудің тиімді шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қауын түрлерінің морфологиялық және биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Сарыағаш ауданының топырақ климаттық ерекшелігі ... ... ... ... ... ...
2.2Тәжірибелік алқаптағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы, жағдайы және әдістемесі ... ... .
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Тәжірибеде топырақты өңдеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2 Егісті күтіп баптау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Ауыспалы егістегі қауынның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Оңтүстік Қазақстан облысында карантинді зиянкес қауын шыбынының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Қауын егіс алқабында зиянкестердің таралуына есеп жүргізу ... ... ..
3.6 Карантиндік зиянкес қауын шыбынының биологиясы мен зияндылық шегін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.7 Қауын шыбынына қарсы қолданылған улы химикаттардың биологиялық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.8 Дақылды өсірудің агротехнологиялық жүйесіне байланысты өнімділік көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР
Тұқымның өнгіштігі - белгілі бір жағдайда тұқымның өніп шығу қасиеті.
Тыңайтқыштың әсерлі заты - тыңайтқыш құрамындағы өсімдік сіңіре алатын элемент мөлшері.
Фенология - табиғаттағы маусымдық құбылысты және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті
құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты сипаты.
Дақыл - белгілі бір мақсатта пайдалану үшін мәдени егісте өсірілетін өсімдік түрі.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда
өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасын арттыру мақсатында селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі бойынша туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы.
Технология - нақты топырақ-климат жағдайында тиімді мөлшерде және сапалы өнім алу мақсатында арнайы ғылыми-зерттеу нәтижесінде әзірленген белгілі бір дақылды өсіру тәсілдерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмыста төмендегідей белгілер мен қысқартылған сөздер пайдаланылды:
ж.ж. - жылдар
ж.б. - және басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
АШҒЗИ - ауыл шаруашылығы ғылыми -зерттеу институты
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
с.д.т. - суға дайындалған түйіршік
т.с.с. - тағы сол сияқты
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ - климаттық жағдайы бақша дақылдарын өсіру үшін қолайлы экономикалық секторын реформалау кезеңдерінде бақша дақылдарын өсіру алаңы 2,0 еседен аса ұлғайды және 2014-2015 жылдары 32,3-38,7 мың гектарға тұрақталды.Бақша дақылдарының өнімділігі мен сапасының төмендеуіне негізгі себептер зиянкестердің көбеюуі және соңғы жылдары пайда болған карантинді зиянкес қауын шабыны белең алуда.
Бақша дақылы қауынды шеберлікпен өсірсе жоғары өнім береді. Алайда, ұсақ шаруашылық жағдайларында оларды өсіру технологиясының бұзылуына байланысты өнімнің өнімділігі мен сапасы төмендеді.
Шағын және орта шаруашылықтарда және агроқұрылымның әртүрлі формаларында қауын өсіру технологиясының бұзылуымен бақша дақылы егістігінің фитосанитарлық жағдайы нашарлады. Бұл жағдай өнімнің тауарлық сапасын нашарлатып, нарық жағдайында бәсекеге қабілеттілігін төмендеуде.
Соңғы 2-3 жылда бақша дақылдарын, әсіресе қауын егіс алқабы зиянкестерден қорғау мәселесі бойынша Оңтүстік Қазақстан облысында жүйелі инсектицидтерді пайдаланып зерттеулер жүргізілмеген. Облысымыздың бақша егістігінде өсіріп бапталатын аудандарда кәдуілгі қара қоңыздарға: құмдық opatrum sabulosum L., жүгері Pedinus femoralis L., кішкене Dasus pusillus F., далалық Blaps halophila F.-W, кең кеуделі В. lethifera Marsh, және домалақ Pimelia subglobosa Pall, жатады. Олардың өсіп дамуы 1-2 жыл бойы жалғасады. Оңтүстік Қазақстан - ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөнінен республикадағы ең ірі өңірдің бірі. Мұнда шаруашылықтардың табысының негізгі көзі болып табылатын мақта егістігі шоғырланғандығы белгілі. Дегенмен де соңғы жылдары өсімдік шаруашылығын әртараптандыруға байланысты бақша дақылдарының егіс көлемі өсіп, ол өткен жылы республикамыз бойынша 87,7 мың гектарды құраса, соның 45,3 мың гектары Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі. Яғни жалпы бақша дақылдары егістік көлемінің 55 пайызынан жоғары бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан. Бірақ өткен жылы қауын егістіктерінде, жалпы оңтүстік аймақтарда бұрын-соңды кездеспеген қауын шыбыны зиянкесі пайда болып, қиыншылық туындатты. Нақты айтқанда зиянкестер алқаптардағы қауындарды тесіп, жарамсыз жағдайға жеткізді.
Қауын шыбыны қандай зиянкес, қайдан келген, зияндылығы қандай және онымен күрес шараларын диқандардың басым көпшілігі білмеді. Кейбір диқандар зиянкесті ажырата алмады да. Сөйтіп осы жағдайлар қауын шыбынының зияндылығын арттырды.Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбыны 2009 жылы пайда бола бастаған алайда бастапқыда ешкім елемеген.
Жалпы зиянкестің географиялық таралу аймағы Еуропада Ресей, Әзірбайжан, Армения, Грузия мемлекеттері, ал Азияда Үндістан, Палестина, Солтүстік Иран, Ирак, Израиль, Ауғанстан және Өзбекстан мемлекеттері болып табылады.
Қауын шыбыны облысымызда бірінші рет Түркістан, Отырар,Сарыағаш аудандарында кездескен. Жалпы, бұл шыбын Сарыағаш ауданында бүгінгі таңда 600 гектардан астам жер - де таралған. Ол Өзбекстанның барлық жерінде бұрыннан бар десек қателеспейміз. Негізінде қауын шыбыны Өзбекстан жағынан келген болуы мүмкін. Қауын шыбынына қарсы кү - ресті тек арнайы мамандар химия - лық әдіспен жүргізеді. Оған өзге жән - діктер секілді қарапайым шараларды қолдануға болмайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыста алғаш рет Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбының таралуы мен санына есеп жүргізу. Зиянкеспен күресуде химиялық тәсілдің тиімділігін анықтау.
Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
oo қауын шыбынының таралуы мен санына есеп жүргізу;
oo егіс алқаптағы қауын шыбының зияндылық шегін анықтау;
oo пайдаланған жаңа жүйелі инсектицидтің биологиялық және шаруашылық тиімділігін анықтау;
oo қауын шыбынына қарсы қолданылған улы химикаттардың тиімділігін экономикалық тұрғыда бағалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Сарыағаш ауданы жағдайында қауын шыбынының санына есеп жүргізіліп, зияндылық шегі анықталды. Зиянкеспен күресуде жаңа жүйелі инсектицидтерді пайдаланып олардың тиімділігі шаруашылық және экологиялық тұрғыда тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер:
қауын шыбынына қарсы химиялық күрес жүргізуге байланысты дақылдың тұрақты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
қауын өсіруде зиянкеске қарсы химиялық іс-шараны пайдалануға байланысты өнім құрылымы мен оның сапалылық көрсеткіштері.
І. АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қазақстанның оңтүстік өңірінде қауын өсірудің тиімділігі
Қауынның негізгі өсірілетін аймағы Қазакстанның оңтүстігі болып табылады.Республикада бақша дақылдарының ішінде үлес салмағының басым бөлігін қауын иелейді - 60-80%. Қауынның негізгі өндірушілері және Қазақстанның ішкі және сыртқы нарығына жеткізушілері - Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарыИ.Умбетаев [1].
Қауынның ең жаксы сорттарында қанттың мөлшері 12-І4 %-ды, ал жеке жагдайларда- 18 %-ды құрайды. Қанттардың ішінде ең көп мөлшерін сахароза, содан соң глюкоза және фруктоза иелейді. Қауындарда көп болмаған мөлшерде В(В2, В6, P3J, Н (биотин) дәрумендеріне ие және едәуір көп мөлшерде С дәрумені кездеседі - еуропалық және АҚШ қауындарында оның мөлшері 3,4-9,8 мг% болса, біздің қауындарда ол - 10,0-26,0 мг% мөлшерінде кездеседі.Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Қауын жемісін жаңа үзілген күйінде пайдаланады, қүрғатады, тосап, цукаттар, мармелад, повидло, бекмес, қауын балы дайындалады. Қазіргі кезде қауын ассортименті көп емес, жергілікті және еуропалық түрлері қолданылады Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Әлемдік қауын өндірісі шамамен 14 млн. тоннаны, орташа өнімділік 15,0тга құрайды. Жалпы өнім бойыпша Қытай бірінші орынды иелейді (2,5 млн.т). Иран, Мысыр және Румыния жылына 0,5 млн. т қауын өндіреді және артығын Батые Еуропаға экспорттайды. ТМД елдерінің жылдық қауын өндірісі шамамен 0,5 млн. т., ал АҚШ-та 0,8 млн. тоннаны құрайды. Қазіргі кезде кауын Украинаның және Ресейдің оңтүстік облыстарында, Өзбекстанда, Түркменстанда, Қазақстанда т.б. аймақтарда өсіріледіКруживин А.С. [3].
Қауынның негізгі келіп шығу орталығы Орталық және тропикалық Азия, Ауғанстан және Иран елдері болып табылады. Кейбір түрлері Қытайдан және Тропикалық Африкадан келіп шыққан. Бүгінгі таңдағы кауынның таралу аймағы пайда болуының 4 облысын қамтиды: Кіші және Орта Азия, Қытай және Еуропаның бір бөліғі. Соңғы жылдары қауын Оңтүстік Еуропа елдерінде, Жерорта теңізі жағалауы мен араб елдерінде де өсірілуде. Олар Латын және Солтүстік Америкасында көп мөлшерде егілетін асқабақты ығыстырып, сол елдерге енудеМ.А. Эрвальд [4]..
Европада бақша дақылдарын тағам ретінде ХVIII ғасырдан бері қолдана бастады. Оны майға қуырып, суға қайнатып пайдаланды. Қауында қоректік заттар аз болғанымен ол жоғары дәмділігі мен ерекшеленеді Доденей В.К [5].
Бақша дақылы жемісінде қант және микроэлементтер көптеп кездеседі. Бақша дақылдарын консервілеу өнеркәсібінде кеңінен пайдаланып, тұздап қысқа сақтайды. Қайнатылған бақша жемісінің шырыны өте бағалы саналады Рогачева В.И. 1956ж [6].
Бақша дақылы жемісіндегі шырын құрамында глюкоза, сахароза, фруктоза көптеп кездеседі. Сонымен қатар аскарбин қышқылы мен крахмал кездесетіні анықталды Круживин А.С. [7].
Бақша дақылдарының ішінде қауын ылғал сүйгіштігімен ерекшеленеді. Дақылдың жылуға қатынасы қолайлы температура 25-300С, ал топырақ ылғалдылығы даму кезеңінде 85-90%
Бақша дақылы көктерінің алғашқы даму кезеңінде температураның төмендеуі едәуір ықпал етіп, жақсы жетілмейді. Сондықтан да бақша дақылдары жылу сүйгіш өсімдік екені анықталды В.М.Богатов [8]. Даму кезеңінде қажет ететін активті температура 30000С жоғары. Қауынның жарыққа қатынасы қыскүндік өсімдік екені байқалды. Егер көлеңкелі жерде өсірілген жағдайда өсімдік жеміс түзбейді В.М.Богатов [8].
Бақша дақылдары жеңіл құмдақ құнарлы топырақтарда жақсы өсіп жетіледі. Ал саздақ ауыр топырақтарда өсірілген жағдайда жүйек арасын қопсытуды талап етеді А.М.Филов [9].
Бақша егістігінен жоғары сапалы өнім алу үшін топырақ құнарлығы жоғары болып және үстеп қоректендірілуі тиіс. Даму кезеңінде дақылға қажетті ылғал мөлшері жетіспеген жағдайда бітеу гүлдерімен гүлдері ерте қурап түседі. Сондай-ақ жемістері майдаланып деформацияға ұшырайды, дақылдың пісу мерзімі кешігіп өнімділік азаяды Е.О.Шаталов [8].
Бқаша дақылдакрының тұқымдарын егуден алдын топырақ саңырқұлақтарына қарсы фунгицидтермен өңдеу қажет. Мәселен, ТМТД фунгицидін 1кг дәнге 4грамм шамасында өңдеген жағдайда көктерінің өнгіштігі жоғарлап, біркелкі шығуына ықпал етеді И.К.Бамберг [10].
Топырақтың тұқым енгізілетін тереңдік температурасы +100С жоғары болғанда себу жұмыстарын жүргізу, өскіндерінің жақсы жетілуіне жағдай туғызады И.О.Богатов [8].
Көктемгі жауын-шашынның көп болуы және ауа-райының салқындауы қауын тамырларының шіруіне әкеледі. Сондықтан да егілетін тұқымдарды себуден алдын (бір апта) өңдеу қажет Н.Соловьев [11].
Бақша дақылдары біркелкі көшеттерін алу үшін Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жылыжайда тұқымдарды себу мерзімі наурыз айының бірінші онкүндігі. Ал егер тұқымды себу мерзімінен кешіктіру даму кезеңін ұзартып, өнімділікті төмендетеді Р.Кружинин [12].
Көшет өсіру үшін дайындалатын топырақ құрамы мұқият зерттеліп анықталуы тиіс. Топырақ бөлігінің бірі қарашірік, бір бөлігі топырақ, ал алтыдан бір бөлігіне құм араластырады Г.Т.Каменнов [13].
Асханалық қауынның жемісі - құнды тағамдык және диеталық өнім болып, құрамында қант (16-18%), С дәрумені (60 мг%), каротин, пектин заттары, минералды тұздар бар. Жемісін жаңа үзілген түрінде, кептірілген түрінде пайдала-нылады, сондай-ақ тосап, цукат, мармелад, бекмес (қауын балы) ж.т.б. тәттілер дайындалады. Суармалы жерлерде өнімділігі (Орта Азия) 300-400 цга, тәлімі жерлерде (Волга жағалауы, Украина ж.т.б. елдерде) 1 гектардан 200 центнерге дейін өнім алынадыБалашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2].
Бақша дақылдарын суару мерзімі топырақтағы ылғал мөлшеріне байланысты. Көшеттерді отырғызу мерзімінде топырақтағы ылғал мөшері 85-90%,ал алғашқы жеміс түзілу кезеңіне дейін топырақтағы ылғал 75%, сондай-ақ жемістің түзілу кезеңінде 85-90% болып, пісу кезеңінде топырақтағы ылғал көлемі 75% дейін төмендегені дұрысКуликов М.Ф.[14].
1.2 Қауын шыбынымен күресудің тиімді шаралары
Ауылшаруашылық зиянкестерімен химиялық және биологиялық күресу, сондай-ақ басқа да мелиоративтік жэне агротехникалық жұмыстар ауыспалы алқаптардың аймақтық ерекшеліктерін, топырақ құнарлылығын, егіс жағдайын, қауынның жоспарланған өнімділігін есепке ала отырып уақтылы және сапалы жүргізілуі керекИ.Умбетаев [1].
Егістіктегі қауын шыбына қарсы химиялық күресуде Карбофос 0,5-0,7 лга; Вертимек, 018 к.э. 0,3 лга қолданған тиімді деп тұжырымдайды Т. Джамбаев[15]. Қауын шыбынына қарсы зияндылық шегі төмен жағдайда, энтомофагтарды афидимизаның жабайы галлицаларын жіберу тиімді И.Умбетаев [1].Асқабақ тұқымдас дақылдар өсірілген барлық алқаптарда
өсімдік қалдықтарын тазарту, артынан терең сүдігер жырту негізгі агротехникалық шара деп тұжырымдайды Балашов Н.Н., Зееман Г.О1978 ж [2]. Бақшадақылдары өсірілген алқаптыңайналасындагы 100
м радиустағы аумақты арамшөптерден тазарту қажет деп есептейді Т. Джамбаев[15]. Зиянкестерге қарсы күресу тиімділігінің негізгі шарты. Ауыспалы егісті алып баруға ерекше назар аударылады. Ауыспалы егісте бакша дакылдарын алдыңғы өсіріп бапталған алқапқа кемінде бес жылдан кейін қайта оралуға болады. Ауыстырмай бір дақыл егіле берген алкаптарда өсімдіктер көптеген зиянкестермен жэне аурулармен зақымдалады, ең алдымен қауын шыбыны зақымдайдыБешанов А.В.16].Бақша дақылдарының егісіне ауыр сазды топырақты жерлерді пайдалану ұсынылмайды, өйткені мұндай жерлерде өсімдіктер фузариозды солу, жасыл дақтылық жэне вирустық ауруларына жиі шалдығады. Зиянкестерге карсы күресу тиімді шараларының бірі терең сүдігер жырту (35-37 см) болып табылады. Терең сүдігер жырту топырақтын, үстіңгі қабатында жайласкан зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың жойылуына жағдай жасайдыТ. Джамбаев[15].Минералды және органикалық тыңайтқыштарды ұсынылған мөлшерлерде енгізу мыкты және ауруларға төзімді өсімдіктер түзілуіне жағдай жасайды. Минералды, соның ішінде калий және азот тыңайтқыштарысымкұрттардың санының біршама азаюына жағдай жасайды. Фосфор-калий тыңайтқыштарын және шіріген көңді енгізгеннен кейін өсімдіктердің антракноз ауруына карсы тұру қабілетіарта түседі[16]. Бақша дақылдарының тамыр шірігінің тараған жағдайында көңді тыңайтқыш ретінде қолдану ұсынылмайды. Фузариозды солу ауруынан келетін шығынды азайту үшін өсімдіктерді қүс саңғырығы және күл қоспасымен қоректендіруқажет. Фузариозға карсы күресу үшін егісті құрамындатемір және бор (0,05% ерітінді), мырыш, марганец, мыс (0,1% ерітінді) элементтері бар микро тыңайтқыштармен коректендіру қажет[17].
Бақша дақылдарының ауруларының басым көпшілігі тұқым арқылы жұғады. Тұқымдарды күн сәулесінде немесе басқаша эдістермен қыздыру ауру қоздыргыштар санын едәуір азайтуга мүмкіндік береді. Күн сәулесінде қыздырғаннан кейінтұқымдарды микро тыңайтқыштардың тұз еріткішпен өндеу бақша дақылдарының ауруларға қарсы тұру қабілетін арттырады. Бор, мыс, марганец сияқты микро элементтер 0,02 %-дық ерітінді түрінде қолданылады, өйткені ол өсімдіктердің антракноз ауруына шалдығуын төмендетуге жағдай жасайды. Қауынның фузариозды солу ауруына шалдығуына карсы күресу үшін тұқымдарды темір мен бордың 0,025%-дық тұз ерітінділерінде және мырыш, марганец, мыстын, 0,5%дық ерітіндісінде жібітіп қою тиімді болады. Бақша дақылдарының өскіндері мен жас өсімдіктерінің ауруға шалдыгуын төмендетуде егісті оңтайлы мерзімдерде жүргізудің маңызы зор. Тұқымдардың өніп шығу және өскіндердің өсіп даму кезеңдерінде төмен температура және топырақтың жоғары ылғалдылығы тұқымдардың көгеріп кетуіне, өскіндердің кеш шығуына, фузариозға қарсы тұра алмайтын әлсіз өскіндер пайда болуына алып келеді.[18].
Инфекцияның азаюында және егістегі өсімдіктердің өсіп дамуын күшейтуде ұқыптап күтіп баптаудың, ең алдымен арамшөптерді жоюдың маңызы зор. Арамшөптер ылғалдың және топырақтағы қоректік заттардың қорын азайтады, топырақ кабаттарындагы ауа алмасуды қиындатады. Ылғал мол болған жылдары суармалы бақша өсірілетін аудандардың арамшөптермен ластануы антракноз ауруының дамуына жағдай жасайды[19].
Арамшөптер көптеген ауру түрлерінің, әсіресе вирустык аурулардың ошағы болып табылады, сондай-ақ өсімдіктерге зиян келтіретін және вирустық аурулардың жұқтырушысы болып табылатын сымқұрт, зауза қоңыз, сабақ жегі көбелек. шабындық көбелек, бақша биті сияқты зиянкестердің таралуына жағдай жасайды. Фузариоз ауруына шалдыгу әсіресе калуен, шырмауық және басқа да арамшөптер өскен алқаптарда жиі анықталады[20].
Мөлшерден артық суару бакша дақылдарының өсіп дамуына жағдай жасаумен бір уақытта зиянкестердің және аурулардың таралуына да жол ашып береді. Коп кайтара суару, әсіресе ауыр және кебуі қиын жерлерде өсімдіктердің антракноз ауруынан қырылып қалуына алып келеді[21].
Топырақтың шектен тыс жоғары ылғалдылығы сымкұрттардың, тамыр шірігінін, фузариоздың ж.т.б. зиянды әсерін күшейте түседі. Бақша дақылдарының егісінде жалпы және міндетті агротехникалық шара - аурулар мен зиянкестердің ошағы болған шіріген қалдықтарды жою болып табылады. Түрлі ауруларға және зиянкестерге төзімді сорттарды тандаудың маңызы үлкен. Бақша дакылдарының аурулар мен зиянкестерге толық төзімділік қабілетіне ие сорттары әлі шығарылмаған. Eгіс үшін тұқымдарды бақша дақылдарының сау алқаптарынан және зақым келмеген сау жемістерінен жинап алу керек. Жабық жерде өсірілген жағдайда тамыр шірігі, жалған ақұнтақ жәнебасқа да аурулардың дамуын болдырмау үшін егістің орналасу жиілігі тығыз болмау қажет[1].
Бақша дакылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы күресудің химиялық әдістері тұқымды дәрілеуден басталады, оны егістен 1-2 ай бұрын жүргізеді. Күздік жэне егістік көбелегімен қарсы күресу үшін вегетация кезеңінде Шерпа, 25% к.э. препаратымен бүрку керек (бүрку мөлшері -- 0,24-0,32 лга). Жиын-терімнен 20 күн бұрын бір бүрку жүргізіледі. Көбелектерге қарсы сондай-ак Децис, 2,5% к.э. (бүрку мөлшері -- 0,25-0,5 лга) препараты да қолданылады. Бұл препаратпен өсімдіктерді өскіи алу кезеңіндебүрку керек. Қауынөсімдіктерініңақұнтақ ауруына шалдығуна қарсы Байлетон, 25% с.п. препаратымен өндеу ұсынылады (қолдану мөлшері -- 0,3-0,4 кгга, 0,05%-дықерітінді). Бүрку үш ретжүргізіледі, ең соңғысы өнім жиын-терімінен20 күн бұрын жүргізіледі. Қарбыз жэне кауын егісінің ак ұнтақ ауруына қарсы Каратан ФМ 57, 18,25% с.п. препараты да колданылады (0,1%-дықерітінді, қолдану мелшері -- 0,8-1 кгга).Бүрку үшрет жүргізіледі, ең соңғысы өнім жиын-терімінен 20 күн бұрын жүргізіледі[1].
Егісті шектен тыс көп суару топырақтың қатайып өсімдіктің ауруға шалдығуына әкеледі және дамуы тежеледі. Нәтижесінде өсімдік жақсы өнім түзбейді С.И.Мулаева [14].
Бақша дақылдарын өсіруде зиянкестермен күресу мақсатында инсектицидтерді қолдануды жан-жақты, терең зерттеулерді Бешанов А.В. жүргізді[16]. Сынақ үшін олар негізінен Россия өндіретін улы химикаттарды қолданды және олардың көпшілігі қазіргі уақытта өндірістен шығып қалған. Көп салалы, көпжылдық экспериментальды мәліметтер Қазақ ҒЗИ ғалымдарының егістіктердегі томат, қырыққабат, қияр және басқа ауылшаруашылық дақылдарын қорғауға, арамшөптермен күресуінде кездеседі [22].
Әдебиетке шолу барысында көптеген ғылыми зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып әр аймақтың топырақ-климаттық ерекшеліктеріне байланысты ауыспалы егіс жүйесін қалыптастыруда, егісті зиянкестерден қорғаудың маңыздылығы ескерілуі тиіс, егістегі қауын шыбынының биологиялық өзгешелігін ескере отырып, тиімді химиялық және агротехникалық шараларды пайдалану бүгінгі нарықтық бәсекелестік жағдайда басым бағытқа ие екенін байқадық. Демек, Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданы жағдайынданының суармалы жерлерінде қауын шыбынынан егісті қорғаудың химиялық тәсілін қолданудың тиімді үлгісін жасау осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қауын түрлерінің морфологиялық және биологиялық ерекшелігі
Қауынның басқа ауылшаруашылық дақылдары сияқты өсуі мен дамуы процесінде тамыры, сабағы, жапырақтары, гүлдері және жемісіпайда болады. Тамыры негізгі өзек және жанама тарамдарынан тұрады. Негізгі өзек тамыры сортқа және өсу жағдайына қарай 1,0-1,5 см, кейде 2,0-3,0 см диаметрге ие болады. 20-25 см топырақ қабатында өзек тамыры 2-3 мм-ге дейін жіңішкереді. Жер бетінен 4-6 см тереңдікте негізгі тамырдан бірінші реттегі жанама тамырлары пайда болады. Бірінші реттегі жанама тамырлардан біршама жіңішке екінші реттегі жанама тамырлары, ал олардан одан да жіңішке үшінші реттегі тамырлар өсіп шығады.Солайша тамыр жүйесі тарамдалуынан тығыз желі пайда болады. Тамырдың жас тарамдары өте нәзік, ақ түсті болып, ондағы майда түптері топырақтағы суда еріген минералды қоректік заттарды сіңіруде қызмет етеді, сондықтан да оларды іскер тамырлар деп атайды.Қауынның тамыр жүйесі қарбызға қарағанда біршама әлсіз болып, 3-4 м тереңдікке тарамдалған негізгі және жер бетіне жақын жайласқан көп санды жанама тарамдарынан тұрады.
Сабағы жайылып өседі, түкті, салыстырмалы түрде жіңішке. Өзек сабақтан көп санды бірінші, екінші, кейде үшінші реттегі сабақтары өсіп шыгады. Негізгі жанама сабақтары өзек сабақтан ұзындау болып келеді. Қауында олардың ұзындығы 2-3 метрге жетеді. Қазіргі кезде қауынның бұтақты сорттары, яғни өзек сабағы қысқа және жанама сабақтарына ие болмаған сорттар шығарылған. Ұзын пәлектілерден басқа қысқа пәлекті және пәлегінің ұзындығы 40-60 см жемістері өсімдіктің түбіне жақын жайласқан бұтақты түрлері де бар.
Жапырағы бүйрек тәрізді, жүрек пішіндес, тұтас иемесе оймалы ұзын сағақты. Сағақтары мен жапырақтарының беті түкті; олардың қуысында мұртшалары және гүлдері болады. Жапырақтары жасылдан қою-жасыл түске дейін, ұзын сағақты бөбежапырақсыз (прилистник), түкті, түрлі пішінді. Жапырақтары кезекпен жайласқан. Қауын өсімдігінің жапырақ бетінің дамуы қарбыздарға, әсіресе асқабаққа салыстырғанда біршама әлсіз. Алайда кешпісер, әсіресе орта азиялық қауын сорттарының өсімдіктері мықты дамығанжапырак бетіне ие.
Қауынның гүлі даражынысты. Қауын түрлерінің гүлдер құрылысында үлкен айырмашылық байкалады. Көптеген сорттарында аналык гүлдері қосжынысты (түйіні, аналығы және тозаны). Алайда даражынысты (аталық жэне аналық) гүлдеріне ие және аталық гермафродитизмге (жетілмеген түйінді аталық гүлдер) ие сорттар да кездеседі.
Аналық гүлдері көбінше бірінші-екінші реттегі жанама сабактарында, соның ішінде ертепісер сорттарда жақын, ал кешпісер сорттарда өсімдік түбіне ұзақ жайласады. Қауын- айқас тозаңданатын өсімдік, кейде өздігінен тозандануы да мүмкін.
Аталық және аналық гүлдері негізгі сабағында, сондай-ақ екінші және үшінші реттегі сабақтарында да пайда болады.
Ұзақ уақытқа созылған жаңбырлар немесе құрғақ және ыстық ауа-райы жақсы тозандануына және толық жеміс пайда болуына кедергі келтіреді, ал нашар тозаңданудан пайда болган түйіндер ұсқынсыз жемістер береді.
Қауынның гүлдері аралардың, трипс және құмырсқалардың жәрдемінде тозаңдануы мүмкін. Ашық ауа-райында шанақтар таңғы сағат 6-да, ал тозандықтан тозаңдар одан да ерте ашылады. Түске жақын көптеген тозаңдықтар тозаңнан босайды жане аталық гүлдер кұрап қалады. Тозаңданбаған аналык гүлдер 1-2 күн бойы сақталып тұрады, содан соң құрайды. Суық ауа-райында ауаның төмен температурасының әсерінен гүлдердегі тозаңдықтар жарылмайды және тозаңдану жүзеге аспайды. Тозандардың жетіспеушілігі тозаңдануда сапасыз жемістер мен аз мөлшерде түйінделген тұқымдар түзілуіне алып келеді.
Қауынның шар тәрізді жемісті сорттарының көбісі аталық гүлдеріндегі аталықтары біршама жетілген, яғни гермафродиттік болып келеді. Қауынның аталық гүлдерін 5-15 данадап гүл шоғырын жасағанда аталық гүлдері аналық гүлдерге қарағанда едәуір көп болған. Аналық гүлдері көбінесе екінші реттегі жанама сабактарында жайласады. Қауынның түйіндері төмен жайласқан, тығыз түкті, гүлдері сарғыш-сары түсті.
Қауынның жемісі - түрліше үлкендіктегі, пішіндегі және түрлі түстегі асқабаққа ұқсас болады. Қауынның тұкым ұяшығы айқын көрінген, тұқым қуысы тұқымдары бар ылғал плацентамен жартылай немесе толық толтырылған болады. Тұқым ұяшығы және жемісіндеғі тұқым саны сортына байланысты түрлішеболады. Қауынның балдырының реңі ак немесе ашык-қоңыр түстен қызыл-сары немесе сарғыш түске дейін өзгеріп отырады. Балдыры бос немесе тығыз, құрамында 12-18% кант бар.
Тұқымы жұмыртқа пішіндес, жалпақ, ақ, ақ-сары, ашық-қоңыр, сары түсті. Ұзындығы 0,5 см-ден 15 см-ге дейін жетеді, құрамында 25-30% май бар. 1000 дана тұқымының салмағы 35-50 г. Тұқымының пішіні кең сопақша, ұзынша, үшкір-сопақша, ісінген (алма тәрізді). Тұқымының көлемі: ірі (ұзындары -1,2 см), орташа (0,9-1,2 см), майда (қысқа- 0,9см).
Биологиялық ерекшеліктері Қауындар карбызға ұқсас, бірақ ол жылу сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді, сазды топырақ жағдайына да шыдамды болып келеді. Бақша дақылдары көлемді аумақтағы топырақтан ылғалды сіңіріп алу қабілетіне ие мықты тамыр жүйесіне ие. Өзек тамыры топырақтың 80-100 см қабатына дейін жетеді, алайда өсімдікті сумен қамтамасыз етуде ол шешуші роль атқармайды. Бұл қызметті жер бетіне жақын жайласқан жанама тамырлар атқарады. Мұндай жайласу бақша өсімдіктеріне бақша өсіретін негізгі аудандарда сирек түсетін аз мөлшердегі жауын-шашынды да пайдалануға жағдай жасайды. Тамырлардың жайласуының бұл ерекшелігі тамыр жүйесіне құрғақ климат жағдайында жер бетіне жақын қабаттарда пайда болатын конденсацияланған ылғалды пайдалану мүмкіндігін береді. Алайда бұл ылғал құрғақшылық жағдайында көп мөлшердеғі ылғалды тиімді пайдаланатын бақша өсімдіктерінің суға деген талабын толық қанағаттандыра алмайды. Ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген жағдайларда ылғалды тек жоғарғы кабаттардан емес, сондай-ақ терең қабаттардан да сіңіре алатын одан да мықты тамыр жүйесі пайда болады, өнімді жұмыс істейтін үлкен көлемдегі жапырақ беті қалыптасады, нәтижеде жоғары өнім алынады.
Қауын сорттарытөмендегі морфологиялық, биологиялық және шаруашылық белгілерімен ажыралып тұрады.
Жемісінің пішіні- жалпақ, шар тәрізді, сопақша, жұмыртқа пішіндес ж.т.б.
Жемісінің көлемі - ірі (домалақ жемісті сорттарда 22 см және ұзын жемісті сорттарда 30 см); орташа - (домалақ жемісті сорттарда 15-22 см және ұзын жемістілерде 25-30 см) және майда (15 және 25 см-ден кіші).
Жылуға талабыҚауындардың негізгі келіп шығу орталығы Орта және тропикалық Азия, Ауғанстан және Иран. Қауын оңтүстіктен келіп шыққан өсімдік болғандықтан олардың жылуға деген талабы жоғары.
Қауынтұқымының өніп шығуы 14- 16°С-та басталады. Қызбаған топыраққа ерте еккен жағдайда қауын тұқымдары шіріп кетеді.
Тұқымдарының өніп шығуы үшін оңтайлы температура 25°С болады, тәуліктік ауытқуы 15-тен 32°С-қа дейін. Мұндай температурада қауынның өскіндері егістен кейін 5-6-күні көріне бастайды.
Қауынөсімдіктерінің өсуі мен дамуына ең қолайлы температура 25-30°Сболыпесептеледі. Температураның 12-15°С қа төмендеуі гүлдерінің түсіп қалуына, өсуінің тежелуіне және өсімдіктің өлуіне алып келеді. Гүлдеуі мен ұрықтануы үшін ең оңтайлы температура таңертең 18-20°С және күндіз 20-25°С. Қауынның гүлдеуі мен жеміс салуы үшін біршама қолайлы температура орташа тәуліктік температура (жеміс пайда болу кезеңінде) 25-26°С және максимал 35-36°С-тай жоғары болмаған температура. Бұдан жоғары температураларда және ауаның салыстырмалы темен ылғалдылығында түйіндерінің көп мөлшерде түсуі байқалады.
Күндізгі және түнгі сағаттардағы температуралардың ауытқу шегі жоғары болған сайын өсімдіктердің дамуы және жемістерінің пісіп жетілуі жақсы және жедел жүреді.
Жарыққа талабыҚауынның жарықка деген талабы жоғары. Ол ашық, күннің жарығы мол түсетін жерлерде жақсы өседі. Жапырақ беті тәулік бойы күн сәулесі тіп-тік түсетіндей етіп күнге каратылған болады. Жарық жетіспеушілігі жағдайында қауынның өсіп дамуы баяулайды. Жемістерінің пайда болу кезеңінде жарықтың жетіспеуі түйіндерінің түсуіне, жемісінде қант мөлшерінің азаюына, пісіп жетілу мерзімінің ұзаруына алып келеді.
Қауын - қысқа күн өсімдігі. Қысқа 8-10 сағаттық күн өсіп дамуын, өнім пайда болуын тездетеді, фузариозды солу ауруына төзімділігін күшейтеді, аналық гүлдерінің үлесін көбейтеді, пісіп-жетілуін тездетеді және қауын өнімділігін едәуір арттырады. Көлеңке қауынның өсіп дамуын тежейді, шіріген жемістерінің үлесін арттырады және өнімді төмендетеді.
Өсімдіктің қалыпты өсуі мен дамуы үшін 5000-6000 ЛК және одан да жоғары қарқынды жарық қажет.
Қысқарған 12 сағаттық күнде ұзақ, табиғи күнге қарағанда гүлдеу ерте жүзеге асады, ал 8 сағаттық күнде өсімдік дамуы тежеледі. Өсімдіктердің күннің ұзақтығын сезетін кезеңі 4-5 нағыз жапырақ пайда болған уақытта аяқталады.
1986 жылы Испанияда жүргізілген тәжірибелер ашық жер жағдайында қауынға күннің ұзактығының әсерін көрсетті. РіеІ de Sapo сорты наурыз айынан маусым айына дейін 10 күн аралығымен егілді. Наурыз айынан сәуір айына дейінгі кезенде егілген өсімдіктердің мамыр айында егілгендерге қарағанда феминизация дәрежесі жоғары болды. Мамыр айының аяғынан маусымның аяғына деиін егілген өсімдіктердің аналық гүлдері аз мөлшерде болды. Мамыр айының өсімдіктері орташа жағдайда болды.
Фотосинтез үшін оңтайлы жарық сәулесінің ұзындығы оның қаркындылығына байланысты өзгеріп отырады.
К.И.Пангалоның маліметтері бойынша жарық қарқындылығы 5 есе төмендегенде аталық гүлдерінің ашылуының басталуы мен аналық гүлдерінің ашыла бастаған уакытына дейінгі аралығы 32 күн болса, ал қалыпты жарық жағдайларында ол 3-5 күнді құрайды. Қауынның өсіп дамуының бастапқы кезеңінде көлеңкенің кері әсері жоғары дәрежеде байқалады. Сондықтан ашық жер жағдайында жарықпен төмен дәрежеде қамтамасыз етілген жағдайда ерте көктемгі айларда өсімдіктің тіршілігінің алғашқы кезеңі едәуір ұзарады - өніп шыққаннан аналық гүлдерінің ашылуына дейін. Шырпу, күшейтілген азотты қоректендіру және өсуін реттеушілермен өңдеу аркылы да өсімдікте едәуір айына дейін аналық гүлдерінің пайда болуын тездету мүмкін емес. Қауынның 13-наурызда егілген жағдайында өсімдіктер, әсіресе көшеттерінің отырғызылғаннан кейін алғашқы кезенінде жылдам ұзарып өсті. Бірінші реттегі пәлектері едәуір ұзарған болып, аналык гулдері дерлік пайда болмады және ассимиляциялық аппарат түзуде айтарлықтай роль ойнамады. Әсіресе бүл ертепісер сорттарда айқьш көрінеді.
Ылғалға талабыҚұрғақшылықка салыстырмалы түрде төзімділігіне қарамастан қауынның суға деген талабы жоғары. Қауынның өсіп дамуы үшін топырақ ылғалдылығының жоғары мөлшері және ауаның кұрғақтығы қажет болады. Транспирацияның жүгеріге және африкалықтарыға салыстырғанда 2,5 есе жоғары коэффициентімен (650-750) ажыралып тұрады. Жапырақтарының 60°С-қа дейін қызуын көтере алады, себебі ақуызының үюы 65°С-та жүзеге асады. Ылғалдылыктың төменгі дәрежесі өсімдіктің өсіп дамуының барлық кезеңінде дала ылғалдылығының ең аз көрсеткінің 65-70 пайызында ұстап тұру керек.
Қауынның суды пайдалану мөлшері оның өсіп дамуының кезеңдеріне қарай өзгеріп отырады. Қауын өсімдіктерінің суға деген талабының ең жоғарғы көрсеткіші пәлек жаю және жемістерінің өсу кезеңіне тура келеді.
Анықталуынша, қауын тұтынған суының жалпы мөлшерінің 21 пайызы өскіндер көрінгеннен гүлдеуге дейін, 37% - гүлдеу-өнім пайда болу кезеңінде, 32% - жемісінің өсуі және 10 % -өнімдерінің өсіп болғаннан - пісіп жетілгенге дейінгі кезендерде пайдаланады екен. Қауынның гидропоника жағдайында (өсімдіктерді топырақсыз, жасанды қоректендіргіш ортада өсіру) өсірілген тәжірибелерінде жас өсімдіктер күніне 0,7-0,8 литр (шуақты күндері 1,2-1,5 литрге дейін), ал жемістерінің өсу кезеңінде - 3,0-3,5 литр ерітінді пайдаланатыны анықталды.
Жылы жайда кауын өсімдіктерін жеміс түйіндеуінен бұрын вегетативтік өсуі күшейіп, жеміс пайда болуына кері әсерін тигізетін қиярларға карағанда біршама көбірек суарады. Суаруды жемістерінің пісіп жетілген кезінде қоректендіре отырыпкүшейтеді.
Суару кезінде өсімдіктің жер үстіндегі ағзаларына судың тиюінің алдын алу керек, себебі бұл саңырауқұлақ және бактериалық аурулардың таралуына алып келеді. Әсіресе тамыр мойнының күшті ылғалдануының алдын алу керек.
Ауаның жоғары ылғалдылығында кауын ауруларға шалдығуы мүмкін, сондыктан ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, әсіресе гүлдеу кезінде, 60-70% деңгейінде ұстап тұру ұсынылады. Әсіресе қауынға жемісінің пісіп жетілу кезінде құрғақ ауа қажет.
Минералды қоректендіруҚауын өсіру үшін тамыр жайылатын терең (30 см) қабатқа ие және жақсы дәленделген құнарлы топырақ қажет. Топырақтағы егіс алдындағы негізгі қоректік элементтердің ұсынылған мөлшері: К- 1,50; Са - 1,50; Mg - 1,25; N -3,00; S - 2,00; Р-0,15 ммольлитр су сығындысы (1:2 көлемімен), мұнда рН 6-7 және ЕС 3 Мссм,
Т.Гейсслер мәліметтері бойынша өсіріп баптау ұзақтығының бірдей болған жағдайында қауындардың минералды элементтерді алып шығуы бар-жоғы 25-33%-ды құрайды.
Ғ Саііабуданының өнімділігі 1 өсімдікке 5,2 келі өнім тура келетін жылыжай жағдайында (г1 есімдікке): 10,97 -N; 2,67 -Р; 21,20 - К; 15,06 - Са; 4,68 -- Mg элементтерін өшірген. Азот, фосфор және калий элементтерін біршама қарқынды пайдалануы егістен кейін 10-дан 12-аптаға қарағанда, яғни жемісінің максимал дәрежеде пайда болу кезеңінде, ал кальций мен магнийді пайдалануы егістен кейін 4-ден 6-аптаға қарай, яғни вегетативтік ағзаларының максимал өсуі кезінде қарқынды жүрді.
Қауынның қоректік элементтерге деген талабы өсу кезендеріне қарай өзгеріп отырады, Тайвань ғалымдары қауынның қоректік ерітіндіден минералды элементтерді пайдалану динамикасына негізделіп қауынның жылыжай жағдайында өсіп-дамуын 4 сатыға бөлді: вегетациялык өсу, жемістерінің пайда болуы, жемістерінің өсуі және жемістерінің пісіп жетілуі. Қауындардың қоректік ерітіндісін ең көп мөлшерде пайдалануы жемістерінің өсуі кезінде анықталды жемісінің өсу дәрежесіне қарай өзгеріп отырды.
Қауынның минералды қоректенуінде калийдің рөлі үлкен. Калиймен қоректенуі артқанда өнімділік, ауруларға қарсы тұруы, сондай-ақ жемістерінің химиялық құрамы жақсарады, әсіресе аскорбин қышқылы және қант мөлшері артады. Калий аналық гүлдерінің жақсы ашылуына жағдай жасайды. Калиймен жоғары мөлшерде қоректендіргенде аналық гүлдері пәлектің түбіне жақын төмен жайласады, бұл өз кезегінде жемістерінің ерте пісіп жетілуіне алып келеді.
Температураға талабы Қауынның фотосинтезі үшін оңтайлы температура 30-40°С. Ауаның күндізгі төмен температурасы (10-12°С) өсімдіктердің өсуін баяулатады, бірақ дамуын күшейтеді. Мұндай температурада гүлдерінің түсуі байкалады. Қауын сорттарының көпшілігі үшін ауаның 10-15 °С температурасы биологиялық минимум болып есептеледі.
Қауынның жемістерінің пісіп жетілуі үшін ауаның 10°С-тан жоғары болған оңтайлы температураларының жиынтығы жалпы вегетациялық кезең бойынша 2800-3200°С-тан төмен болмауы керек.
Отандық мамандардың мәліметтері бойынша өсіріп баптау кезінде ауа температурасы күндіз - 26-28°С және түнде 18°С-тан темен болмауы керек.
Сондай-ақ, пленкалы жылы жайларда өсімдіктердің түйіндері пайда болғанға дейін температураларды 25-30 С-тан төмендетпей ұстап тұру, түйіндеп болған соң - 30-40°С, ал бұлтты кундер! 22-24°С дәрежеде болуы керек. Түнгі температура 18°С-тантөмен түспеуі керек.
Алайда Еуропада қауынды жылыжайда өсіріп баптауда жылу тәртібін жоғары дәрежеде ұстап тұру керек. Анықталуынша төмен температура аналык гүлдердің пайда болуына жағдай жасайды (әсіресе көктемгі ұзақ күн егісінде) жемістерінің пайда болупісіп жетілу ұзақтығын арттырады, сәйкесінше, жемісіндегі ассимиляттардың (қанттардың) жинақталуын да арттырады.Жарықтың төмен болу жағдайында жарықтың жоғары дәрежеде қамтылған жағдайымен салыстырғанда оңтайлы температурасы едәуір төмен болады. Голландтық мамандар көшетті отырғызғаннан кейін олардың орпығып алуы үшін ауаның температурасын екі күн бойы күндіз-түні 20 °С-тан төмен дәрежедеде ұстап тұруды, ал содан соң -- түнде 18°С және күндіз 21-22 °С дәрежесінде ұстап тұруды ұсынады. Жемістері пайда болған соң көбінше күндіз 19-20 °С және түнде 15-!6°С ұсынады. Мұнда түйіндеу-пісіп жетілу мерзімі 40-42 күннен (ыстық жаз мерзімінде) 50-60 күнге созылып кетуіне қарамастан ассимиляттардын тыныс алуға шығындалмай жемістерінде жинақталу есебінен жемістерінің сапасы артады. Жемістерінің өсуі мен пісіп жетілуі кезінде температураның жоғары болуы (35-40 "С-тан жоғары) олардың кұрамындағы қант мөлшерінің азаюына алып келеді. Ауаның жоғары ылғалдылығымен бірге температураның төмен болуы жемістерде конденсат пайда етеді және олар шіриді.
Қауынның субстрат (микроағзалардың өсіп-өнетін азығы бар орта) жағдайында температураға талабы жоғары. Субстраттың оңтайлы температурасы 20-24 °С болып есептеледі. Пленкалы жылыжайда тамыр жайласқан топырақ қабатынын температурасы +20-21°С болған жағдайда ауаның түнгі төмен (12-15°С) температурасы қауын өсімдіктерінің өніміне кері әсерін тигізбейді.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Сарыағаш ауданының топырақ климаттық ерекшелігі
Сарыағашауданының климаттық жағдайы құбылмалы шөлейтті аймаққа жатады. Сарыағашауданыныңклиматы тәуліктік және жылдык айналымдағы ауаның үлкеи ауытқуларында жылу қорларының молдығымен сипатталады. Жауын-шашынның мол түсуі қыс-көктем мезгіліне тура келеді.
Ауаның орташа жылдық температурасы солтүстік-батыс аймақтарда +12,5°С-тан оңтүстігінде +15°С-қа дейін көтеріледі. Жылы мерзімнің ұзақтығы солтүстікте 170-190 күн, оңтүстікте 230-250 күнге дейін созылады. Аудандар бойынша жылы мерзімдегі оң температуралардың қосындысы төмендегіше: солтүстікте және солтүстік-батыста - 4000-4100°С, орталықта -4300-4400°С жэне оңтүстікте - 4600-5000 °С-ты құрайды.
Бакша дақылдары оның, ішінде кауын мен қарбыздың өсіп-дамуы үшін жоғарыда аталған температура мөлшерлері толығымен жеткілікті саналады.
Температуралардың жалпы саны артқан сайын өсімдіктің суға деген сұранысы артады және бұл жағдайды суғарғанда есепке алу қажет. Жауын-шашын көлемінің жылдық молшері 210 мм-ден 400 мм-ге дейінгі аралықты құрайды.Топырақтағы тұздардың жэне ылғалдың орын ауыстыру процесіне ауаның ылғалдылығы әсер етеді. Оңтүстікаудандар үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бір жылда орташа 51-56%-ды құрайды. Солтүстік-шығысқа қарай орын ауыстыру мөлшеріне карай ол 61-64%-ға артады.Жылдық булану солтүстік-шығыс жэне орталық аудандарда 1120-1280 мм болса, оңтүстік аудандарда. 1590-1690 мм-ге дейін жетеді.
Өсіп-даму мерзімінде ол 910-1330 мм, яғни жылдық мөл-шердің 79-82%-ын кұрайды.Жылы мерзімнің ұзақтығы орташа 194 күнді құрайды (15 сәуірден 25 қазанға дейін).
Көпжылдық көктемгі суық түсудің орташа мерзімі сәуірдің екінші он күндігіне және күзгі суық түсу қазанныңүшінші он күндігіне тура келеді.
Жауын-шашын мөлшерінің орташа көпжылдық косьндысы 262 мм-ге тең болып келеді. Ол жыл маусымдарында әртүрлі түсуімен сипатталады.
Жауын-шашынның жалпы жылдық мөлшерінен жазмезгілінде 3,8%, күзде - 17,6%, қыста - 37,2%, көктемде -4] ,4%-ы түседі. Атмосфералык жауын-шашынның басым бөлігі жаңбыр түрінде түседі.Жауын-шашынның басым бөлігі негізінен көктем-қыс айларында түседі. Ол жылдық жауын-шашының мөлшерінің 73-85%-ын құрайды. Кейбір жылы жазда мүлдем жауын-шашын болмайды.
Қысы қысқа, ұзаққа созылмайтын болып және салыс-тырмалы түрде суық болып келеді. Сарыағаш метеостанция-сының мәліметі бойынша қаңтар айының орташа ауа темпера - турасы минус 3,4°С-қа тең болады. Қардың қалыңдығы Ю-35 см болып, ұзақ жатпайтындығымен сипатталады. Қар жатқан күндердің саны жылына 43 күнге жетеді. Орташа тәуліктік ауа температурасы 0°С-тан төмен болған мерзімдер 45-65 күндіқұрайды.
Топырақтың тоңазуының жоғарғы терендігі 20-60 см-ге, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 81%-ға тең, болады.
Көктемі температураның қарқынды көтерілуімен және жауын-шашынның көп түсуімен сипатталады, әдетте жылы болады, ұзаққа созылмайды және салыстырмалы түрде ылғалды болып келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz