Ноқат топырақтан қоректік заттарды мол алатын дақыл
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық шолу, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және жұмыстың өзектілігі, мақсаты және міндеттері баяндалады.
Тақырыптың өзектілігі: . Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінде ноқат
дақылынан мол өнім қалыптастыру үшін шаруашылықтың топырақ климаттық
жағдайлары және өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері негізінде өсіру
технологиясы жасалды. Бұл технология көптеген шаруашылық нысандарында
пайдалануға болады.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқат
өсіруде жоғарғы өнім алудың агротехнологиясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- тәлімі аймақта ноқат дақылынан жоғары және сапасы мол өнім алуды
анықтау:
- жерді өңдеу жұмыстарында, тыңайту, агрегаттық күйін жақсартуға,
арамшөптерден жоюда тыңайту сапасын жоғарылатуда жұмыстарды анықтау:
- оңтүстік қазақстанның ауа-раына бақылау жасап тәлімі жердің
құнарлылығын анықтау:
- тәлімі аймаққа тұқымның жарамдылық сапасын анықтау:
Дипломдық жұмыс 66 беттен тұрады. Кесте саны 21,Сурет 1, Пайдаланған
әдебиеттер саны 70.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың
белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
СТ ОҚМУ 4.02-2008. Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау,
баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.11-2008. Университет стандарты. Оқу-әдістемелік процесті
басқару.
АНЫҚТАМАЛАР
Сорт – өнім түсімі мен өнім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи
және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени
өсімдіктердің шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері
бойынша ұқсас топтарын айтады.
Гибрид – ата-тегіне салыстырғанда өміршеңдігі, өнімділігі жоғары
гибридтердің бірінші ұрпағы.
Будан – бұдан популяциясынан будандастыру және сұрыптау арқылы алынған
сорттарды.
Линия - өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегі бастапқы
материал алудың көзі болып табылады
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын топырақтың жоғарғы қабатындағы қара
қоңыр түсті органикалық зат.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін екпе егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Өсу кезеңі - өсімдік өскіндері жер бетіне шыққананнан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Фенология – табиғаттағы немесе екпе егістегі маусымдық өзгерістерін
және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымың тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп
бағаланатын нақты сипаты.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазККШҒЗИ -Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу
институты
ҚазККШҒЗИ -Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институты
д. -дана
NPK -азот, фосфор, калий
NO -нитраттар
ЕЖШД -ең жоғары шектеулі деңгей
ШК -шектеулі концентрация
Мем.ст. -мемлекеттік стандарт
фбр -фотосинтетикалық белсенді радиация
ҚР -Қазақстан Республикасы
АШҒЗИ -Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
ж.ж. -жылдар
ж.б. -және басқалар
т.б. -тағы басқа
га -гектар
ц -центнер
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см -сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2 -шаршы метр
P -фосфор
N -Азот
ә.е.з. -әсер етуші зат
с.е. -су ерітінді
э.к. -эмульсиялы концентрат
тг -тенге
тгга -1 гектарға жұмсалған тенге
NРК -азот, фосфор, калий
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
гсм3 -1 куб сантиметрдегі грамм есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ 11
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.1 Тәлімі аймақта ноқатқа минералды тыңайтқыштарды енгізу ... 11
1.2 Ноқаттың морфологиялық 12
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Өсімдіктің биологиялық 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.4 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы 15
жағдайлары ... ... ... ... ... ..
1.5 Топырақ құнарлылылғын арттыру және ылғал қорын жинау... 17
1.6 Ноқаттың ауыспалы егістегі 26
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ 27
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Тұқым себу мерзімі, мөлшері және әдістері 27
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының 28
ерекшелігі ... ... ... ... .
2.3 Топырақ және жер бедері 30
өзгешеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.4 Минералды және микротыңайтқыш енгізудің ноқат дәнінің 31
өнімділігіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.5 Егістікті 32
күтіп-баптау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.6 Ноқат дақылын өсірудің технологиялық 34
кескіні ... ... ... ... ... ... ... .
2.7 Зерттеу зерзаты мен 36
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
2.8 Тұқымды себуге әзірлеудің тиімді 36
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ЗЕРТТЕУ 37
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
3.1 ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді 37
анықтау ... ... ... .
3.2 Топырақ өңдеу 39
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.3 Ноқат егістігіндегі арамшөптермен химиялық 40
күресу ... ... ... ... ..
3.4 Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқаттың жоспарланған 42
өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
3.5 Өнімді 43
жинау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
4 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... . 45
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ 48
ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ 53
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... .
7 БИЗНЕС 60
ЖОСПАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ауылшаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет – халықты
жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен, ал мал
шаруашылығын қажетті жемшөп қорымен қамтамасыз ету. Осы тұрғыдан алғанда
бүгінгі күн талабына сай әр аймақтың өзіне тән ауа райымен топырақ-климат
ерекшеліктерін ескере отырып, өндірісте ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің
аймақтық технологиясын немесе жетілдірілген жеке агротехникалық тәсілдерін
енгізу қазіргі ғылымның басты мақсаты болып отыр [1].
Ноқат бұршақ тұқымдас барлық қуаң аудандарында жаппай өсірілетін
негізгі мал азықғындық және тағам ретінде өсірілетін дақылдарының қатарына
жатады. Құрғақшылыққа төзімділігіне және дән қоректілігінің құндылығына
байланысты оның жемшөп құрамындағы маңызыдылығы ерекшеленеді. Шөл және
шөлейтті тәлімі аймақтардың өзінде ноқаттың түсімі басқа жаздық дәнді
дақылдармен салыстырғанда едәуір жоғары болатындығы белгілі.
Ноқат (Cicer arie) дәні құрамында ақуыздың мол болуымен және айрықша
дәмділілігімен ерекшеленетін тағамдық және мал азықтық дақыл.
Диқандардың ноқатқа қызығуының себептерінің бірі оның қуаңшылыққа
төзімділігі. Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа
қарағанда жылу сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа
төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Дән құрамында 25% ақуыз, 46% азотсыз экстрактілі заттар, 45% май, 4%
жасуша және 3,5% бейорганикалық заттар бар. Масақты дақылдардың дәнінен
ноқаттың дәнінің айырмашылығы оның құрамында адам және жануарларға қажетті
аминқышқылдардың бәрі бар және де бұршақ тұқымдастар дәнінде олардың
тағамдық, әрі азықтық қасиетін арттыратын түрлі А, В1В2, С т.б. витаминдер
анықталған.
Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиеті топырақтың
құнарлығын арттырады.
Әлемдік егіншілікте бұршақ тұқымдастар 90 млн.га егіліп, олардың үлесі
масақты дақылдардың 11,5% құрайды, ал Қазақстанда бұршақ тұқымдастар (соя,
бүршақ, ноқат) 2004 жылы бар болғаны 71 мың га ауданға егіліп, олардың
үлесі 0,62% ғана құрайды.
Соған қарамастан оларды пайдалану жөніндегі нақты зерттеу жұмыстары
аз. Қөптеген шаруашылықтардағы әр гектардан алынған өнімдер әлі де
болса жоғары деңгейде болмай отыр. Осы зерттеу жұмыстарымыздан басқа
да, ғылыми мекемелердің қорытындылары, әртүрлі құнарлылықтағы топырақ пен
алғы дақылдарға егілген ноқаттың сорттарына сай қолданылатын
тыңайтқыштардың нормасы, мерзімдері және тәсілдері, шаруашылықтардағы
оларды қолданудың озат тәжірирелері мен экономикалық тиімділігі, қоршаған
ортаны сақтау жолдары баяндалады.
Ал, бүгінгі танда жер өңдеудің әдістемелік бағыттарының бірі - жеңіл
өндеу болып табылады да, ол топыраққа механикалық өңдеудің кері әсерін,
яғни шаңдануды, топырақтың тозуын, ылғалдың жоғалуын арттырады, энергия
шығынын, материалдық және еңбек қорын үнемдейді. Топырақ өндеуді
жеңілдетудің маңыздылығы біріншіден, топырақты өңдеуге кететін 40%-
энергетикалық және 25% еңбек шығынын; екіншіден: тракторлар мен құралдардың
жүріп өткенінен топырақтың физикалық қасиеттерінің нашарлауы мен шамадан
артық тығыздалуын төмендетеді, үшіншіден, органикалық заттардың тез ыдырауы
мен шандануынан эрозиялық процестердің артуын тоқтатады.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқат
өсіруде жоғарғы өнім алудың агротехнологиясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- тәлімі аймақта ноқат дақылынан жоғары және сапасы мол өнім алуды
анықтау:
- жерді өңдеу жұмыстарында, тыңайту, агрегаттық күйін жақсартуға,
арамшөптерден жоюда тыңайту сапасын жоғарылатуда жұмыстарды анықтау:
- оңтүстік қазақстанның ауа-раына бақылау жасап тәлімі жердің
құнарлылығын анықтау:
- тәлімі аймаққа тұқымның жарамдылық сапасын анықтау:
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Тәлімі аймақта ноқатқа минералды тыңайтқыштарды енгізу
Тәлімі егіс жағдайында өсімдіктерге минералды твыңайтқыштарды енгізіп,
топырақтың қоректі қорын арттыру арқылы ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары
сапалы өнім алуға болады. Топырақ ылғалдылығы мен қоректік қорларын
біркелкі жақсарту жақсы өнім кепілі. Шет елдерде ноқатқа минералды
тыңайтқыштарды енгізу тәжірибе жұмыстары көптеген жылдар зерттеулер
жүргізіле отырып, мынадай тұжырымға келді. АҚШ ғалымы З.И.Журбицкий,
жүргізген тә жірибе қорытындыларына сүйенсек, ноқатқа NPK тыңайтқыштарын
2:1:1 қатынасында қолданған тиімділігі анықталды. Бұндай жағдайда ноқаттың
1 гектердан алынған өнімі 20 цга жеткен [2].
Р.А.Канидич мәлімдемесі бойынша қара топырақсыз аймақтарда N90P60K60
мөлшерде енгізу жоғары көрсеткішке ие болған[3]. Ал азот- фосфор немесе
фосфор-калий тыңайтқыштарын жұбымен енгізу тиімсіздігі анықталды.
Украина ғалымы Н.И.Михайлов , тұжырымдамасы бойынша минералды
тыңайтқыштарды енгізуде негізінен топырақтағы қоректік элементтер қорына
байланысты екендігі айтылған [4]. Қазіргі жағдайда көптеген шаруашылықтарда
көп мөлшерде минералды тыңайтқыштарды қолдану қосымша өнімімен ақталады.
Қостанай облысы Қарабалық тәжірибе станциясы мәліметтері бойынша
кәдімгі қара топыраққа егілген ноқат өнімділігіне фосфор тыңайқышы елеулі
әсер еткен. Ғалымдарының тұжырымдамасы бойынша жүгеріге үстеме қорек
ретінде азот тыңайтқышын енгізу (РК жеткілікті болса) өсімдік өсуі
жеделдеп, өнімділік артады [5],
Ресейдің ғалымы жоғары өнім алу үшін ең алдымен өсімдіктің нені қажет
ететінін, қорекпен қалай қамтамасыз етіліп отырғанын білу керек дегенді.
Демек, табиғи ерекшеліктеріне, қажетінің өтелуіне сәйкес ноқат тұрақты
жоғары өнім береді [6].
Шыққан тегі жағынан алсақ, ноқат жылылықты сүйетін дақылдар қатарына
жатады. Осыған байланысты ол өте сезімтал, өзін қоршаған ортаға (жарыққа,
жылуға, ылғалға, қорекке) талап қойғыш. Ноқатты күтіп-баптау кезінде
мәселенің осы жағына баса назар аудару керек.
Ноқаттың өзіне тән ерекшелігі сол, вегетациялық өсу кезеңінің бірінші
жартысында (көктеуге дейін) баяу, екінші кезеңінде (әбден піскенге дейін)
қарқынды өседі. Ноқаттың құрғақ заттың алтыдан бір бөлігін өсуінің алғашқы
екі айында, алтыдан бес бөлігін онан кейінгі бір жарым айда жинайды.
Ноқаттан мол өнім алу үшін осы аймаққа лайық келетін агротехниканы
қолданған жөн. Ноқатқа фосфордың жетіспейтін шағы —үш-төрт жапырақ
шыққаннан кейіңгі екі апта. Осы кезде фосфор жетіспесе дән байланбайды,
өнім күрт төмендейді. Ноқат азотты сабағы мен жапырақта-рының өсуі кезінде
және содан кейін көп керек етеді. Алғашқы айда азот берілмесе, өнім күрт
төмендеп, дән байлауы нашарлайды. Сегізінші және тоғызыншы жапырағы шыққан
кездерде азот пен фосфор жеткілікті болса, онда жүгеріден мол өнім күтуге
болады. Д. Н. Прянишников, И. В. Якушкиннің [7], мәліметі бойынша басқа
жаздық дақылдарға қарағанда ноқат бойлап өскен жылдары топырақтан азот пен
фосфорды 1,5—2 есе, калийді 3—5 есе көп қабылдайды. Сорттар мен будандардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай топырақтағы минералдық элементтерді
қажетсінуі әркелкі болады.
Ноқат топырақтан қоректік заттарды мол алатын дақыл. Оның қоректік
заттар пайдалануының белгілі кезеңдері бар. Қоректік заттарды көп
пайдаланудың бірінші кезеңі — ноқат жапырағы көктеп жетіле бастағаннан
бұршақ салғанына, дейін созылады. Екінші кезеңі — 15—20 күн шамасында өте
қысқа болғанымен, бұл — ноқат қоректік заттарды сіңіру қабілетінің
жоғарылайтын тұсы. Ғалымдардың жүргізген зерттеулеріне қарағанда, осы
кезеңнің әрбір күнінде ноқат топырақтың бір гектарынан 6—7 кг азот, 2 қг
фосфор және 10—12 кг калий заттарын пайдаланады екен П. Г. Найдин [8].
Ноқат өсімдігі өзінің вегетациялық дамуы кезінде минералдық
элементтерді бір қалыпты қабылдамайды.
Омскінің қара топырақты аймақтарында ноқаттың кұрғақ зат түзуі мен
минералдық элементтерді қабылдауын 4 жылы бойы зерттеген А. П. Белов [8],
бұл дақылдың қоректік зат қабылдау процесі құүрғақ зат түзу процесімен
сәйкес болатынын анықтаған. Ноқаттың құрғақ зат түзуінің ең жоғары шегі
(56,3—61,9) процент интенсивті даму кезінде, яғни, дақылдың 5-7 жапырақты
кезінен собықтарының култеленгеніне дейінгі аралығында жүретінін анықтаған.
Бұл кезде өсімдік топырақтағы жалпы азоттың 88,9—89,5 процентін, фосфордың
74,6—85,4 процентін, калийдің 90,5—106,5 процентін қабылдайды. Жеміс түзілу
сүттену процесіне дейін өсімдіктің құрғақ заты мейлінше өсе түседі.
Қорыта айтқанда әрбір аймақтың топырақ - климат жағдайы мен топырақ
құрымындағы макро, микро қорларына байланысты минералды тыңайтқыштарды
енгізу әртүрлі болып келеді.
1.2 Ноқаттың морфологиялық сипаттамасы
Ноқат дәнді бұршақ дақылдарына кіреді. Ол бұршақ тұқымдасына (Ғавасеае)
жатады. Қауырсын жапырақты.
Ноқат - Нут – Сicer. Ноқат Сіcer туыстығына жатады және 30-дан астам
түрлерді біріктіреді. Олардың көпшілігі көпжылдық. Дақылда кең тарағаны
жалғыз түр - мәдени ноқат (Сісеr аrietinum). Бұл бір жылдық өсімдік,
сабақтары қырлы, тік өседі. Тамыр түбінен немесе бүкіл сабақ бойымен
бұтақтанады. Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр жүйесі кіндікті, 1-2 м топырақ
қабатына бойлайды, көптеген бірінші, екінші, үшінші және одан кейінгі
дәрежедегі бүйір тамыршалары болады, олар негізінен жыртылатын топырақ
қабатында орналасқан.
Сабағы біреулерінде тік тұратын, бұтақты. Жапырақтары күрделі, құрылысы
бойынша қауырсын жапырақты (сурет 1).
Гүл шоғыры - шоқгүл немесе гүлдері жапырақ қолтығындағы гүл бағанасында
бір, екі немесе үштен орналасқан.
Сурет 1- Ноқаттың морфологиялық көрінісі
Гүлдері - қосжынысты, бес күлтеше жапырақты, бұрыс пішінді, күлтеше
жапырақтарының түсі ақ түстен қызғылт-қызыл немесе күлгін түске дейін.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршақ. Піскенде екі ұзынша
жармаға жарылады.Тұқымдары әртүрлі көлемді, пішінді және әр түсті болып
келеді.Ноқат бойы 60 см дейін өсетін, тік сабақты және қауырсыны тақ
жапырақты өсімдік. Гүлдері ақ түсті. Қауашағы қысқа, әрі жуандау болып,
ішінде 1-3 дән болады. Дәні домалақ пішінді болып, бір қыры сүйірлеу
болады. Дәннің сырты бұжыр болады. Ноқат өзара тозаңданатын өсімдік
1.3 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері
Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа қарағанда жылу
сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады [9].
Ноқат - жылуды басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктеріне қарағанда көп қажет
етеді. Тұқымы 3-4°С температурада өне бастайды. Біркелкі көктеп шығуына ең
қолайлы температура 7-8°С. Ноқат өскіндері 8°С дейінгі үсікті көтере
алады. Гүлдеу-дән байлау кезеңдеріндегі жоғары температура оның өніміне
кері әсер етеді. Ноқаттың дәні 3-4 С жылылықта көктей береді.
Тәуліктік орташа жылылық 5-6 С болғанда ноқат 20-25 күнде көктеп шығады,
жылылық 10-12 С болғанда бұл кезең 10-12 күнге, ал 15 С
болғанда 7-8 күнге дейін азаяды. Көгі 8 С дейінгі суыққа
шыдайды. Сонымен, ноқат үшін жылылықтың биологиялық минимумы
6-7 0С. Ноқаттың өніп - өсуі үшін ең қолайлы жылылық 18-22
0С деп саналады, жоғары жылылық 35 0С. Бұдан жоғары
температурада өсімдіктің өсуі тоқталады, ал ноқаттың сортына байланысты
дәннің толық пісіп жетілуі үшін тәулікті орташа жылылығының жалпы
жиынтық мөлшері 1100-14000С болады [10].
Өсіп-жетілу кезеңнің орташа ұзақтығы 70-тен 140- күнге дейін.
Ноқат ылғалға шыдамды өсімдік, сондықтан оны Оңтүстік Қазақстан
өңірінің тәлімі топырақтарында өсіруге болады. Оның дәні бөрткен кезде
бойына өзінің салмағынан да көбірек ылғал сіңіреді. Бөртуі үшін өз
салмағының 60% мөлшеріне дейін ылғал қажет ететін сорттары бар.
Өсімдік әсіресе шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көбірек
тілейді. Бұл кезеңде ноқат өнімді жеделдете құрады, бұл тұста
ылғалдың тапшы болуы өсімдіктің дамуына кері әсер етеді , өнімін
кемітеді. Транспирациялық коэффициенті 350-400.
Ноқат үшін бейтарап немесе әлсіз реакциялы (рН 6-7) қара және қоңыр
топырақтар жақсы. Жоғары агротехникада ноқат шымды-күлгін топырақтарда да
жақсы өнім береді. Құм, сортаңдау және қышқыл батпақтанған топырақтар ноқат
өсіруге жарамсыз.
Өсімдіктің ауа азотын фиксациялаушы қасиетінің болуына байланысты азот
элементін тек өсімдіктің алғашқы даму сатысында ғана енгізуді қажет етеді.
Фосфор (Р2О5) тамыр жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық
үлесін арттырады, қуаңшалыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану
коэффициентін төмендетеді.
Калий (К2О) фотосинтездің қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды,
өсімдіктің ылғал үстау және тамырдың ылғал сіқіру қабілеттерін арттырады,
қуаңшылыққа төзімділігін арттырады (кесте 1).
Ноқаттың қоректену элементтерді пайдалануы топыраққа байланысты және
орта есеппен (әрбір ц астық пен тиісті сабанға шақканда) азот (N) — 6,5,
фосфор (Р2О5) -0,14 және калий (К2О)- 0,16 кг тең.
Кесте 1 - Ноқаттың сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Ноқат
қатары
1 Топыраққа қоятын талаптар Орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН) ең қолайлысыРН-6,0-7,0
2 Жарыққа талабы Жоғары
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотопериодизм) Ұзақ
1-ші кестенің жалғасы
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі;
-ең төменгі жылулық, °С 3-4
3.2 - ең қолайлы жылулық, °С 13-15
3.3 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең
төменгі жылулық, °С
1. Егін көгінің пайда болу кезеңі 2-3
2. Жапырақтану кезеңі 6-7
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі 1100-1400
жылулық қосындысы, °С
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар Орташа
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы 65-70
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды өсіп-даму шашақтану-гүл
сатысы денуге дейін
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 350-400
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар Жоғары
6 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті
6.1 Азот 6,5
6.2 Фосфор 0,14
6.3 Калий 0,16
1.4 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары
Оңтүстік Қазақстан облысы, Батыс Тянь-Шань тау жүйесінің эфемероидты,
қысқа шөпті, жартылай саваналы тау маңында, теңіз деңгейінен 450-500 м
биіктікте жатыр.
Аймақтың жер бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты
жазық болып келеді. Егіс жазыққа ұласатын жерлердің салыстырмалы биіктігі
10-20 м аралығында ауытқиды.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көкиемдегі көп түсетін
жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын шашын мөлшері 450-500мм.
Климатқа тән ерекшелік – бұл жылдық жауын- шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі- қысқы көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі [11].
Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі түспейді, жаз топырақты тез
құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық
желмен, аз мөлшердегіжауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 260С. Ауаның
ең жоғары температурасы шілде айында 42 0С-қа жетеді. Қыс – қысқа, аз
қарлы, қаңтар айының орташа температурасы -2,60С, ал ең төменгісі - 300С.
Ең жоғары температурадан төменгі температураға дейін 72 0С. Тұрақты қар
жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы онкүндігі, ал еруінің
соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғары биіктігі 28см. Қыс
мерзіміндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды құрайды.
Көпжылдық мәліметтер бойынша орташа есеппен қарағанда жыл бойына
шамамен тәуліктік температура 11,9 0С құрайды. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 100С- ден жоғары температура 4100-44000С-ді
құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%.Қыс кезеңінде
түсетін (жаңбыр, қар түрінде) ылғал жылдық жауын-шашынның 30-40, көктемгі-
28-36, жазғы – 6-10, күзгі – 20-25 пайызын құрайды.Шілде, тамыз, қыркүйек
айларында түсетін жауын- шашынның аз болуы топырақ ылғалына айтарлықтай
әсер етпейді [12]
Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын- шашынның
өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең төменгі шегіне
жетуіне себепші болады. Сондықтан да ылғалды көп талап ететін
ауылшаруашылық дақылдарын суармалы танаптарда орналастырған
дұрыс.Шаруашылық танаптарының топырағы – кәдіигі оңтүстік сұр топырақ.
Топырақ түзуші жыныстары көбіне леес тәрізді саздақ болып келеді. Топырақ
қабаттары әлсізкөрінеді.
Морфологиялық құрылысы топырақтың қарашірік қабатында орташа
қалыңдығымен сипатталады (А+В=50-60см оның ішінде А=20см). Қара шірік
қабатының түсі қуаң ашық сұрғылт.
В қабаты А қабатына қарағанда ашықтау. Карбонаттар 25-65 см қабаттан
кейін білінеді, ал 65 см-ден төмен қабатта гипс таралған.
Топырақтың беткі қабаты ( А1=5-6 см) эфемерлі-эфемероидты өсімдік
қауымдасты және борпылдақ шымға ұқсас болып келеді. Құрылымы бойынша
көбіне кесекті қабатты.
Жыртылатын қабат орташа есеппен алғанда 30см-ге дейін жетеді. Кәдімгі
оңтүстік сұр топырақтың жыртылатын қабатында қарашірік 1,2-1,3% және жалпы
азот 0,07-0,08 %, бұл көрсеткіш топырақ қабаты төмендеген сайын
азаятындығын көрсетеді. Карбонат мөлшері топырақ қабаты төмендеген сайын
арта түседі. Сіңіру жиынтығы негізінен 10-14 мгэкв 100 г аралығында
ауытқиды. Сіңіру жүйесі кальциидің мөлшері көп болуымен
сипатталады.Сіңірілген натрий мөлшері шамалы. Сондықтан топырақтың сілтілі
реакциясына қарамастан (рН-8,2-8,5) топырақ тұзданбаған.
Кесте 2 - Шаруашылық танап топырағының химиялық-физикалық құрамы
Топырақ Жалпы құрамы Сулы Жылжымалы форма
қабаты суспен мөлшері, мг100г
зиялық,
рН
Қара шірік, % Азот,% СО2, %
Тазалығы, %өнгіштігі, %
цга %
Тыңайтқышсыз (бақылау) 6,2 -2,2 -26,2
Минералды тыңайтқышпен 10,0 +1,6 +19,0
Минералды+Микротыңайтқышпен 8,5 +0,1 +1,2
Тәжірибе нұсқаларында дәннің орташа өнімділігі 2011-2012жж. 8,4 цга
құрады. Ноқат өнімділігінің төмен болуына дақылдың даму кезеңінде ауа
райының құрғақ болуы себепті.
2.5 Егістікті күтіп-баптау
Күтіп-баптау жұмыстары тұқым себу алдында басталып, егінді орып алғанша
жүргізіледі. Өсірілетін дақылдың ерекшеліктеріне және жергілікті ауыспалы
егістің әр танабына тән, ондағы өсілетін дақылдар талабын ескеру арқылы
негізделіп жасалған агономиялық шаралар тізбегі белгіленеді. Оның құрамына
өсімдіктің өсіп-дамуын ескере отырып, көктеп шығу алдындағы, көктегеннен
кейінгі жүргізілетін тырмалау, қатараралықты қопсытулар, қоректендіру,
суару, арам шөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресу сияқты шаралар
қамтылады (кесте 5).
Ноқат егістігінде егін көгі пайда болмай тұрып көктемде көп пайда
болатын топырақ қыртысын бұзу және арамшөптермен күрес мақсатында жеңіл
тырмалармен 2-3 см тереңдікке тырмаланады. Тәлімі жерлерде
өсірілетіндіктен және алғы дақыл күздік бидай болуына байланысты танап
арамшөптеріне қарсы гербицидтермен бүркіледі [44]. Сабақтану кезеңінде
қатараралықтарды өңдеу нәтижесінде топырақ құрылымы жақсартып, арамшөптер
санын төмендетуге болады.
Кесте 5- Негізгі дақыл егістігіндегі күтіп-баптау жұмыстары
Реттік қатары Шаралар Дақылдың Жұмысты
даму жүргізу
сатысы мезгілі
ТМТД, 80% Аскохтоз, фузариоз, 3-4,0 20
бактериоз және тұқымның
зенденуіне қарсы
Децис, 2,5% д.ү. Бұршақ биті мен бұршақ дән 0,2 30
қоңызы
Гезагард-50, 50% Бір жылдық қосжарнақты және 2,0-4,0 20
астық тұқымдас шөптерге
Зиразин, 50% д.ү. Бір жылдық қосжарнақты және 3,0-5,0 20
астық тұқымдас арамшөптерге
Авадекс БВ, 48%Астық тұқымдастарға (қара сұлы) 1,7-3,4 30
д.ү.
Фюзилад, 25% д.ү. Біржылдық астық тұқымдастарға 1-2 20
Ноқат әр түрлі 15-тен астам өсімдік ауруларымен зақымдалады. Олардың
ішінде кең таралғандары: фузариоз, антракноз, переноспорпоз, бактериоз,
аскохитоз, ақ және сұр шірік, сабақ күйігі, мозайка, т.б. Сондай-ақ
ноқаттың егіс алқабында арамшөптердің 20-дан астам түрлері кездеседі.
Олардың ең зияндылары: шырмауықты таран, ақ алабұта, кәдімгі қара сұлы,
ошаған, егіс қышасы, кәдімгі қызылқұйрық, жусанды ойраншөп, дала шырмауығы
т.б.
2.6 Ноқат дақылын өсірудің технологиялық кескіні
Кесте 7- Дақыл өсірудің технологиялық кескіні
Рет Атқарылған Жұмыстың Жүргізу мерзімі Қажетті Орындалған
тік жұмыстар негізгі машиналар жұмыстардың
қататізімі мақсаты құрал-жабдсапа
ры ықтар көрсеткіште
рі
Сыдыра жырту Аңызақ Алғы дақылды ЛДГ-10 8-10 см
қалдығын жинап алғаннан
топыраққа соң
сіңіру
Фосфор Танапты Алғы дақылды РУМ-8 Қос
тыңайтқышын тыңайту жинап алғаннан суперфос-фа
шашу соң т-200 кгга
Аудара жырту Топырақтың Алғы дақылды ПЛН-3-35 27-30см
құрылымын жинап алғаннан
жақсарту соң
Тырмалау Топырақтың Күзде топырақ БДТ-7,0 8-10 см
құрлымын жеткілікті
жақсарту ылғалданғана
Қопсыту Топырақтың Көктемде топырақ ЧКУ-3,0 10-12 см
құрылымын физи-калық пісіп
жақсарту жетілгенде
Елегіштен Тұқымнан Тұқымдық материалЗАВ-40 Біркелкі 4
өткізу біркелкі егінжиналғаннан соң және 2 №
көгін алу електен
үшін өткізу
Дәрілеу Аурулардан, Себуден бір ай КП-1,0 Бірыңғай,
зиянкестер-дебұрын ТМТД
н қорғау препараты
1,2-1,5
кгт
Нитрагинмен Түйнек бак Себуден бір күн КП-1,0 Бірыңғай,
өңдеу терияларының бұрын 0,5-1,0 лт
жұмысын нитрагин
жақсарту
Тырмалау Арамшөптер Егін көгі МНК-5 0,5-1 см
мен күрес шыққанға дейін тереңдікке
7-ші кестенің жалғасы
10 Гербицид шашуАрамшөптер мамыр ОПШ-10 2М-4Х
мен күрес препатары,
1,5-2 кгга
11 Қатараралық Топырақтың Мамыр айының КРН-4,2 6 - 8 см
тарды өңдеу құрлымын үшінші он күндігі тереңдікке
жақсарту
арамшөптер
мен күрес
12 Дестеге Өнімді жинау Маусым ЖБА-3,5 Біркелкі
жатқызу аңызақ
қалдырмай
13 Бастыру Өнімді жинау Маусым СК-6 Біркелкі
аңызақ
қалдырмай
2.7 Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
2.8 Тұқымды себуге әзірлеудің тиімді жолдары
Жоғары сапалы тұқым - мол өнім алудың негізі. Тұқым сапасынан
тұқымның бір мезгілінде өнуі, өркенінің жиі болуы ең соңында өнімнің жоғары
болуына, байланысты. Шаруашылықга жүргізілген байқаулар, тұқым сапасын
анықтаушы зертхана мағлұматтары және ғылыми-зерттеу мекемелерінің
ұсыныстары тұқым сапасын жоғарылатудың негізі болып саналатындығын айтып
өткен.
Белгіленген шаралар құрамына тазалау, іріктеу, тұқымды көлеміне қарап
сұрыптау, әр түрлі көлемді тұқымдарды бөлек себу, жылы ауамен үрлеу,
дымқылдандыру, улау, бактериялармен өңдеу, өсу қабілетін жоғарылататын
препараттарды пайдалану және басқалар жатады.
Ноқаттың тұқымын танапқа себу үшін жергілікті жерде аудандастырылған ең
жақсы тұқым сорттары таңдап алынады және олар егіске жарамды талаптарға
толық жауап бере алуы тиіс [45].
Себуге жарамды ноқат тұқымының зертханалық өнгіштігі 92% және тазалығы
96% кем болмауы шарт. Тұқым сапасы аталған көрсеткіштерден төмен болса егін
көгі өте сирек болады, ол міндетті түрде алынатын өнімге теріс әсер етеді.
Себуге дайын ноқат тұқымы еленген және дәріленген болуы тиіс (Кесте 8).
Кесте 8 - Негізгі дақыл тұқымын себуге әзірлеу
Реттік Тұқымды себуге әзірлеу шаралары
қатары
I II III
І
I II III IV
Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқаттың өсіп-даму кезеңінде түсетін
фотосинтетикалық кіріс деңгейін анықтау үшін (Кесте 10) мәліметтеріне
сүйенеміз. Жоғарыда аталғандай ноқат өсімдігі біздің жағдайымызда сәуір
айында 20 күн, мамыр айында 31 күн, маусым айында 14 күн өсіп-дамиды.
Демек, 7-кесте мәліметтері негізінде ноқаттың өсіп-даму кезеңінде келетін
ФБР кірісі 1,63 млрд. ккалга құрайтындығын есептеп шығарамыз.
Ноқаттың биологиялық массаның потенциалды өнімін ФБР мөлшеріне
байланысты есептеу үшін қажетті мәліметтерді М.К.Каюмов анықтамалығынан
аламыз (Кесте 11).
Кесте 12- Дақылдардың ФБР пайдалану коэффиценті және өнім құндылығы
Дақылдар ФБР пайдалану Өнім Ылғал пайдалану
коэффиценті, % құндылығы, коэффиценті
ккалкг
Күздік бидай 1,75-3 4500 400-500
Күздік қарабидай 1,5-2 4500-4600 350-450
Жаздық бидай 1,4-2,5 4600 400-500
Арпа 1,5-3,5 45000-4600 400-500
Сұлы 1,5-3 4400-4600 450-550
Дәндік жүгері 2-3,5 4400 300-400
Асбұршақ 1,5-3 4400 400-500
Ноқат 1,5-2,0 4300-4600 350-400
Қант қызылшасы 2-3,5 3800-4400 250-400
Мал азықтық қызылша 2-3,5 3800-4000 250-350
Картоп 1,5-2,5 4300-4400 300-500
Бақша дақылдары 3,6-4,8 3800-4000 550-650
Көпжылдық шөптер 1,5 4500 4000-500
НМӨ(ФБР)= R Х K = 1,63х109 х 1,8= 3,26 х 109= 9460кг=75,81цга
100 х Қө 100 х 4300 430000
Оңтүстік Қазақстан жағдайының ауа райы ерекшеліктері бойынша ноқат
дақылынан 75,81 цга өнім алуға болатындығын жоғарыдағы есептеулер
нәтижелері көрсетеді. Алынған өнім бүкіл өсімдік үшін екендігін білсек
онда, өсімдіктің тұқымы мен өсімдік бөлігінің қатынасы ноқатта 31 екенін
ескерсек, онда ноқаттан Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Төркүл
ауылы жағдайында 25,27 цга негізгі өнім алуға болатындығы белгілі.
3.2 Топырақ өңдеу жүйесі
Топырақ өңдеу жұмыстары жырту қабатына оңтайлы құрылым беруге, ірі
кесектерді майдалауға, топырақтың қажетті агрегаттық жағдайын құруға,
батпақты өсімдіктердің түйнектері мен тамырсабақтарын, басқа да
арамшөптердің өскіндерін жоюға, танап беретін тегістеуге, тыңайтқышты
сапалы ендіруге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар, тұқымның қолайлы орналасуына жағдай жасалады да, олардың
біркелкі себілуіне, өскіндерінің толық пайда болуына, жақсы тамырлануына
және өсімдіктердің одан әрі дамуына мүмкіншілік жасалынады. Осы мақсатта
алғы дақыл жинап алынғанна соң сүдігер жыртылуы жүргізілу керек. Сүдігерді
25-27 см тереңдікке жырту өнімнің мол болуына септігін тигізеді. Топырақты
аудара жырту соқамен ПЛН-5-35 бір мезгілде тырмалаумен бірге атқару қажет.
Өте ылғалды топырақты өңдесе топырақтың жыртылатын қабатының қатты
тығыздалатынын еске сақтау қажет.
Егер кесектер түзелетін болса, оларды ауыр тісті немесе дискілі
тырмалармен майдалайды.
Ауыспалы егіс жүйесіндегі алдыңғы дақыл себілетін танапты
арамшөптерден, зиянкестерден, аурулардан тазартуға, топырақтың құнарлылығын
арттыруға, оның физикалық, механикалық қасиеттерін, микробиологиялық
процестерінің жақсаруына, ылғал жеткілікті жиналуына тікелей себепші болуы
керек.
Кесте 13 - Топырақ өңдеу жүйесі
Дәнді-бұршақты- мал азықтық шөптердің 4 танапты ауыспалы егісі,
алғы дақыл- күздік бидай
Топырақты әзірлеу жәнеҚажетті Жұмысты жүргізу Сапалық
өңдеу әдістері машиналар және мерзімі көрсеткіштері
құрал -жабдықтар
Сыдыра жырту ЛДГ-10 Алғы дақылды жинап 8-10 см
алғаннан соң
Аудара жырту ПЛН-3-35 Күзде алғашқы 25- 27см
жауындар
басталғаннан соң
Тырмалау БДТ-7,0 Күзде топырақ 8-10 см
физикалық пісіп
жетілгенде
Қопсыту ЧКУ-3,0 Тұқым себуден 2-3 10-12 см
күн бұрын
Егіс себер алдындағы топырақ өңдеу жұмыстарына қопсыту және тырмалау
жатады. Тұқымның біркелкі және тығыз қабатқа орналасуына тегістеу және
малалау жұмыстарының орны ерекше.
Егін себуден 2-3 күн бұрын культивациялау 8-10 см тереңдікке
жүргізіледі. Бұл қопсытуды сапалы жүргізу нәтижесінде күздік қара бидайдың
тұқымын біркелкі тереңдікке сіңіруге мүмкіншілік жасалынады.
3.3 Ноқат егістігіндегі арамшөптермен химиялық күресу
Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде өсетін арамшөптер екпе
дақылдардың өнімі мен сапасын төмендетіп қана қоймайды, келесі жылы
егілетін мәдени дақылдың өсуіне кері әсер етеді, малдарды улануына себепші
болып, ауыл шаруашылығы өндірісіне орасан зор зиян келтіреді. Биологиялық
ерекшеліктеріне қарай олардың көпшілігінің тамыр жүйесі жақсы дамыған, сол
себепті топырақтың терең қабаттарындағы ылғалды мәдени өсімдіктерден бұрын
сіңіреді де, қоршаған ортада құрғақшылық әсерін күшейтіп экологиялық
жағдайды ушықтыра түседі. Сол тәрізді олар қоректік заттарды пайдалануда
екпе дақылдармен айтарлықтай бәсекелестікке түсіп олардың дамуы мен өнім
түзуіне елеулі нұқсан келтіреді, мәдени өсімдіктердің аурулары мен
зиянкестері үшін жайлы мекенге, не болмаса кейде уақытша коректік орынға
айналады [46]
Арамшөп — егіннің ең басты жауы. Қазір бұрынғыдай емес, кішігірім
шаруашылықтарда агротехникалық шаралар тиісті деңгейде жүргізілмейді.
Зерттеулер нәтижесі бойынша қазір ауыспалы егістердің жойылуы, қожалық
иелерінің гербицидтерді қолданбауы, жердің дұрыс өңделмеуінің әсерінен егіс
алқаптарында арамшөптердің көбейіп кеткенін байқалып отыр. Әр жылы диқандар
егіс егу науқанына дайындалып жатады. Дегенмен, бұл науқанға олар
тыңғылықты дайындықпен түсуі керек. Алдымен әр бір аймақтағы олардың таралу
аумағын, топырақтағы арамшөптердің тұқым қоры мен көбеюге бейімделген
вегетативті ағзаларының санын, жалпы биоэкологиялық ерекшелігімен танысу
қажет. Өйткені арамшөптерге қарсы күрес агротехникалық, биологиялық және
химиялық әдіспен жүргізіледі.
Арамшөптермен күресудің іс жүзіне тексерілген көпшілік әдістері осы
уақытқа дейін олардың жаппай таралуына толық бөгет бола алмай келеді,
өйткені ғасырларға созылған антропогендік, абиотикалық және биотикалық
факторлардың нәтижесінде егістік арамшөптерінің сырткы ортаның ықпалымен
мәдени өсімдіктерге әбден бейімделгені байқалып отыр. Алайда химиялық
препараттар бағасының қымбаттығы мен олардың сыртқы ортаға экологиялық
теріс әсері бұл әдісті талапқа сай деңгейде қолдануға мүмкіндік бермейді
[47].
Зерттеу жүргізілген жылдары ноқат егіс алқаптарының 65% арам-
шырмауықпен ластанғаны жоғарыда айтылып өтті, сол себепті егістіктегі арам-
шырмауықтардың санын азайту немесе мүлде жою мақсатында ноқат дақылының
көктеу кезеңінде, сондай-ақ арамшырмауық өскіндері жер бетіне шығып 5-7 см
болғанда, сондай-ақ қызғылт укекіре сабағы 4-6 см көтерілгенде Пивот, 10%
с.к. 0,5-0,8 лга мөлшерінде қолданылды. Тәжірибе нәтижесі көрсет-кендей,
егістік алқаптағы бастапқы алаң бірлігінде есепке алынған армшөптер саны 62-
67 дана болып, дақылдың бұтақтану кезеңінде 10-13,5, ал өнімді жинар
алдында 5,5-6,5 дананы құрады. Сөйтіп бастапқы ластанудан 90,2-91,1%
төмендеді. Дегенмен де гербицид қолданған нұсқаларда арамшөптер өскіндері
жойылған соң ноқат дақылының шанақтану көрсеткіші жоғары болып,
өнімділіктің артуына оң әсерін тигізді.
Ноқат егістігінде арамшырмауықтың дақылдың өсіп-дамуы мен өнім түзуіне
елеулі кедергі келтіретіні мәлім.
Ноқат егістігінде кездесетін басқа да арамшөптер құрамына шырмауық,
қызғалдақ, жантақ, егістік майда шөптер жатады.
Нәтижесінде егіс алқаптағы арамшөптер санының 25-30% азайғаны
анықталды. Тәжірибе барысында қолданылған Пивот, 10% с.к. гербицидінің бір
жылдық қосжарнақты және астық тұқымдас арамшөптерге жақсы әсер ететіні
байқалып, өсуіне кедергі болды Тәжірибе танаптарының нұсқаларына байланысты
арамшөптерге қарсы агротехникалық және химиялық шаралар қолданылып,
өндірісте қалыптасқан технология мен тікелей себу әдістері салыстырыла
зерттелді. Көктемгі жауын-шашыннан кейін мақсары дақылының көктеу кезеңінде
екі агротехнологиялық жүйеде де бірдей ылғал жабу және арамшөп өскіндерін
жою мақсатында (БЗТС-1,0) жеңіл тырмаланды.
3.4 Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқаттың жоспарланған өнімін
алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
Ауыспалы егіс танаптарына тыңайтқыштар енгізу үшін төменгі мәліметтер
ескеріледі: өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі (әр түрлі
өсімдіктердің өсу мерзімдеріне сәйкес); жоспарланған өнім мөлшері (өнім
жоғары болған сайын, тыңайтқыш та көп керек); алғы дақылдар және онда
қолданылған тыңайтқыштар, топырақ ерекшеліктері мен құнарлығы [48].
Қандай дақылдың болмасын жоспарлы өнімін алуға қол жеткізетін тиісті
тыңайтқыш мөлшерін төмендегі мағлұматтарды пайдалана отырып, есептеп
шығаруға болады:
1. Өніммен топырақтан алынатын қоректік заттар мөлшері.
2. Әр гектар егістіктің жырту қабатындағы айналымда болатын қоректік
заттардың мөлшері (кг).
3. Топырақтағы қоректік заттардың пайдалану коэффициенті.
4. Тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттарды
пайдалану коэффициенті.
Әр түрлі дақылдардың қоректік заттарды пайдалану мөлшері шамамен -6
кестеде берілген.
Кестеде келтірілген мағлұматтарды пайдалана отырып, жоспарлы өнім алу
үшін қажетті қоректік заттарды есептеп шығаруға болады. Қажетті
тыңайтқыштар есебін шығарғанда әсерлі бастаушы тыңайтқыштар мөлшерін,
былайша айтқанда, олардың әрбір центнеріндегі қоректік заттардың кг-дық
мөлшерін есепке алған жөн.
Кесте 14- Дақылдардың қоректік заттарды пайдалану мөлшері
Дақыл аттары Алынатын өнім, Әр гектардан алынатын
цга мөлшері, кг
азот фосфор калий
үздік бидай 10 32,4 13,1 20,9
Жаздық бидай 10 30,6 13,1 27,0
Арпа 10 28,3 11,5 25,4
Жүгері 10 30,0 835 23,3
Ас бұршақ 10 47,4 15,7 29,4
Ноқат 10 65,0 14,0 16,0
Қарақұмық 10 34,2 19,8 51,7
Тары 10 40,0 25,0 75,0
Күнбағыс 10 50,0 31,0 270,7
Қант қызылшасы 300 120,0 54,0 175,0
Картоп 150 84,0 41,0 192,0
Ноқаттың 1 ц негізгі өнімімен жұмсалатын қоректік заттар мөлшері
мынадай: N– 6,5; Р2О5 – 0,14; К2О – 0,16. ФБР кірісі бойынша алуға болатын
25,27 цга өніммен 1гектардан 242,2 кг – азот, 74,3 кг фосфор, 139,1кг –
калий элементі шығындалады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топырағындағы қоректік элементтерді (N –
10кг, Р2О5 –27кг, К2О –421кг ) және топырақтағы қоректік заттарды
өсімдіктермен пайдалану коэффициентін біле отырып нақты сол топырақтан
ноқат тек азоттың - 3,5 кг, фосфордың – 8,1кг, калидің – 63,2 кг ғана
пайдаланады. Яғни, бағдарламаланған өнімді алу үшін 220,7 кг - азот, 39,2
кг- фосфор, 75,9 кг – калий элементтерінің әсер етуші мөлшері қажет. Ноқат
танабына көң енгізгенде оның жер беті бөлігі өте қатты қаудасын болып өсіп
кейде тіпті өнім бермеуіде кездеседі. Сондықтан органикалық тыңайтқыш
енгізілмейді.
Азот қышқылы аммоний тыңайтқышының әрбір центнерінде 33-34кг күкірт
қышқылы аммонийде - 20-21, хлорлы аммонийде - 24-25, мочевинада - 42-46 кг
азот, суперфосфатта - 14-18, проципитатта 32-40 кг фосфор, калий тұзында -
30-40, хлорлы калийде - 48-60 кг калий бар.
Минералдық тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттардың пайдалану
көрсеткіштері де әр түрлі: суперфосфаттан - 30%, калий тыңайтқыштарынан -
25%, нитраттық азоттан - 70%, тез еритін азоттан -20% шамасында. Минералды
тыңайтқыштардың ерекшеліктерін ескере отырып, бағдарламаланған өнімді алу
үшін 248,6 кгга – қоссуперфосфат тыңайтқышын топыраққа енгіземіз.
3.5 Өнімді жинау
Ноқаттың тұқымдары біркелкі уақытта піспеуі, бұршаққаптарының піскенде
жарылып тұқымының шашылуы оның өнім шығынының айтарлықтай көп болуына алып
келеді. Сонымен бірге ноқаттың пісу кезінде дақылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста кіріспе, негізгі бөлімдер, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер келтірілген. Жұмыс негізінен алты бөлімнен тұрады:
аналитикалық шолу, ғылыми зерттеу бөлімі, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық, бизнес жоспар
бөлімдері. Аналитикалық бөлімінде жұмыстың тақырыбына сай әдебиетке шолу
және жұмыстың өзектілігі, мақсаты және міндеттері баяндалады.
Тақырыптың өзектілігі: . Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінде ноқат
дақылынан мол өнім қалыптастыру үшін шаруашылықтың топырақ климаттық
жағдайлары және өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері негізінде өсіру
технологиясы жасалды. Бұл технология көптеген шаруашылық нысандарында
пайдалануға болады.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқат
өсіруде жоғарғы өнім алудың агротехнологиясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- тәлімі аймақта ноқат дақылынан жоғары және сапасы мол өнім алуды
анықтау:
- жерді өңдеу жұмыстарында, тыңайту, агрегаттық күйін жақсартуға,
арамшөптерден жоюда тыңайту сапасын жоғарылатуда жұмыстарды анықтау:
- оңтүстік қазақстанның ауа-раына бақылау жасап тәлімі жердің
құнарлылығын анықтау:
- тәлімі аймаққа тұқымның жарамдылық сапасын анықтау:
Дипломдық жұмыс 66 беттен тұрады. Кесте саны 21,Сурет 1, Пайдаланған
әдебиеттер саны 70.
Дипломдық жұмыстың тіршілік қаіупсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінде зертханадағы жүргізілген жұмыстардың техника және экология
қауіпсіздігі баяндалған. Экономикалық бөлімде жұмыстың экономикалық
тиімділігі, қажетті қаражат мөлшері мен шығымдары есептелген. Бизнес
жоспарлау бөлімінде кәсіпорынға сипаттама беріліп, оны жүзеге асыру
тәуекелділігі баяндалған.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында мына сілтемелер қолданылған:
СТ ҚР 1.5-2004 Стандарттардың мазмұнына және өрнектелуіне,
құрастырылуына жалпы талаптар.
МЕСТ 2.102-68 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың түрлері мен жиынтығы.
МЕСТ 2.104-68 ЕСКД. Негізгі жазбалар.
МЕСТ 2.201-80 ЕСКД. Құрастырушы құжаттардың және бұйымдардың
белгілері.
МЕСТ 2.301-68 ЕСКД. Форматтар.
МЕСТ 2.601-95 ЕСКД. Эксплуатациялық құжаттар.
МЕСТ 2. 304-81 ЕСКД. Сызудың шрифттары.
МЕСТ 2. 701-84 ЕСКД. Сызбалар және типтер. Орындауға қойылатын жалпы
талаптар.
МЕСТ 2. 321-84 ЕСКД. Әріптік белгілеулер.
МК ҚР 04-2004 “Экономикалық қызметтің түрлері бойынша өнімнің
классификаторы” (КПВЭД).
СТ ОҚМУ 4.02-2008. Университет стандарты. СМЖ құжаттарын дайындау,
баяндау мен рәсімдеудің жалпы талаптары.
СТ ОҚМУ 7.11-2008. Университет стандарты. Оқу-әдістемелік процесті
басқару.
АНЫҚТАМАЛАР
Сорт – өнім түсімі мен өнім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи
және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени
өсімдіктердің шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері
бойынша ұқсас топтарын айтады.
Гибрид – ата-тегіне салыстырғанда өміршеңдігі, өнімділігі жоғары
гибридтердің бірінші ұрпағы.
Будан – бұдан популяциясынан будандастыру және сұрыптау арқылы алынған
сорттарды.
Линия - өсімдіктердің айқас тозаңдануы селекция ісіндегі бастапқы
материал алудың көзі болып табылады
Сыртқы орта – тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта факторларының
жиынтығы.
Қарашірік – құнарлықты анықтайтын топырақтың жоғарғы қабатындағы қара
қоңыр түсті органикалық зат.
Дақыл – белгілі бір мақсатта пайдалану үшін екпе егісте өсірілетін
өсімдік түрі.
Өскін – себілген тұқымнан белгілі бір уақытта жер бетіне өсіп шыққан
өсімдік көгі.
Өсу кезеңі - өсімдік өскіндері жер бетіне шыққананнан бастап толық
піскенге дейінгі аралық.
Фенология – табиғаттағы немесе екпе егістегі маусымдық өзгерістерін
және оның ауа райы ерекшелігімен байланысын зерттейтін ғылым саласы.
Белгі - өсімдік құрылымың тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп
бағаланатын нақты сипаты.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазККШҒЗИ -Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу
институты
ҚазККШҒЗИ -Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институты
д. -дана
NPK -азот, фосфор, калий
NO -нитраттар
ЕЖШД -ең жоғары шектеулі деңгей
ШК -шектеулі концентрация
Мем.ст. -мемлекеттік стандарт
фбр -фотосинтетикалық белсенді радиация
ҚР -Қазақстан Республикасы
АШҒЗИ -Ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты
ҒЗИ -ғылыми-зерттеу институты
ж.ж. -жылдар
ж.б. -және басқалар
т.б. -тағы басқа
га -гектар
ц -центнер
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
г -грамм
см -сантиметр
% -пайыз
м -метр
м2 -шаршы метр
P -фосфор
N -Азот
ә.е.з. -әсер етуші зат
с.е. -су ерітінді
э.к. -эмульсиялы концентрат
тг -тенге
тгга -1 гектарға жұмсалған тенге
NРК -азот, фосфор, калий
цга -1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
гсм3 -1 куб сантиметрдегі грамм есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. АНАЛИТИКАЛЫҚ 11
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... .
1.1 Тәлімі аймақта ноқатқа минералды тыңайтқыштарды енгізу ... 11
1.2 Ноқаттың морфологиялық 12
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Өсімдіктің биологиялық 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.4 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы 15
жағдайлары ... ... ... ... ... ..
1.5 Топырақ құнарлылылғын арттыру және ылғал қорын жинау... 17
1.6 Ноқаттың ауыспалы егістегі 26
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ 27
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Тұқым себу мерзімі, мөлшері және әдістері 27
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысы ауа райының 28
ерекшелігі ... ... ... ... .
2.3 Топырақ және жер бедері 30
өзгешеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.4 Минералды және микротыңайтқыш енгізудің ноқат дәнінің 31
өнімділігіне
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.5 Егістікті 32
күтіп-баптау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.6 Ноқат дақылын өсірудің технологиялық 34
кескіні ... ... ... ... ... ... ... .
2.7 Зерттеу зерзаты мен 36
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
2.8 Тұқымды себуге әзірлеудің тиімді 36
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ЗЕРТТЕУ 37
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
3.1 ФБР кірісі бойынша бағдарламаланған өнімді 37
анықтау ... ... ... .
3.2 Топырақ өңдеу 39
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.3 Ноқат егістігіндегі арамшөптермен химиялық 40
күресу ... ... ... ... ..
3.4 Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқаттың жоспарланған 42
өнімін алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
3.5 Өнімді 43
жинау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
4 ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... . 45
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ 48
ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 ЭКОНОМИКАЛЫҚ 53
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... .
7 БИЗНЕС 60
ЖОСПАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ауылшаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет – халықты
жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен, ал мал
шаруашылығын қажетті жемшөп қорымен қамтамасыз ету. Осы тұрғыдан алғанда
бүгінгі күн талабына сай әр аймақтың өзіне тән ауа райымен топырақ-климат
ерекшеліктерін ескере отырып, өндірісте ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің
аймақтық технологиясын немесе жетілдірілген жеке агротехникалық тәсілдерін
енгізу қазіргі ғылымның басты мақсаты болып отыр [1].
Ноқат бұршақ тұқымдас барлық қуаң аудандарында жаппай өсірілетін
негізгі мал азықғындық және тағам ретінде өсірілетін дақылдарының қатарына
жатады. Құрғақшылыққа төзімділігіне және дән қоректілігінің құндылығына
байланысты оның жемшөп құрамындағы маңызыдылығы ерекшеленеді. Шөл және
шөлейтті тәлімі аймақтардың өзінде ноқаттың түсімі басқа жаздық дәнді
дақылдармен салыстырғанда едәуір жоғары болатындығы белгілі.
Ноқат (Cicer arie) дәні құрамында ақуыздың мол болуымен және айрықша
дәмділілігімен ерекшеленетін тағамдық және мал азықтық дақыл.
Диқандардың ноқатқа қызығуының себептерінің бірі оның қуаңшылыққа
төзімділігі. Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа
қарағанда жылу сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа
төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады.
Дән құрамында 25% ақуыз, 46% азотсыз экстрактілі заттар, 45% май, 4%
жасуша және 3,5% бейорганикалық заттар бар. Масақты дақылдардың дәнінен
ноқаттың дәнінің айырмашылығы оның құрамында адам және жануарларға қажетті
аминқышқылдардың бәрі бар және де бұршақ тұқымдастар дәнінде олардың
тағамдық, әрі азықтық қасиетін арттыратын түрлі А, В1В2, С т.б. витаминдер
анықталған.
Ноқаттың ауадағы азотты тамырларында жинақтау қасиеті топырақтың
құнарлығын арттырады.
Әлемдік егіншілікте бұршақ тұқымдастар 90 млн.га егіліп, олардың үлесі
масақты дақылдардың 11,5% құрайды, ал Қазақстанда бұршақ тұқымдастар (соя,
бүршақ, ноқат) 2004 жылы бар болғаны 71 мың га ауданға егіліп, олардың
үлесі 0,62% ғана құрайды.
Соған қарамастан оларды пайдалану жөніндегі нақты зерттеу жұмыстары
аз. Қөптеген шаруашылықтардағы әр гектардан алынған өнімдер әлі де
болса жоғары деңгейде болмай отыр. Осы зерттеу жұмыстарымыздан басқа
да, ғылыми мекемелердің қорытындылары, әртүрлі құнарлылықтағы топырақ пен
алғы дақылдарға егілген ноқаттың сорттарына сай қолданылатын
тыңайтқыштардың нормасы, мерзімдері және тәсілдері, шаруашылықтардағы
оларды қолданудың озат тәжірирелері мен экономикалық тиімділігі, қоршаған
ортаны сақтау жолдары баяндалады.
Ал, бүгінгі танда жер өңдеудің әдістемелік бағыттарының бірі - жеңіл
өндеу болып табылады да, ол топыраққа механикалық өңдеудің кері әсерін,
яғни шаңдануды, топырақтың тозуын, ылғалдың жоғалуын арттырады, энергия
шығынын, материалдық және еңбек қорын үнемдейді. Топырақ өндеуді
жеңілдетудің маңыздылығы біріншіден, топырақты өңдеуге кететін 40%-
энергетикалық және 25% еңбек шығынын; екіншіден: тракторлар мен құралдардың
жүріп өткенінен топырақтың физикалық қасиеттерінің нашарлауы мен шамадан
артық тығыздалуын төмендетеді, үшіншіден, органикалық заттардың тез ыдырауы
мен шандануынан эрозиялық процестердің артуын тоқтатады.
Зерттеудің мақсаты: Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқат
өсіруде жоғарғы өнім алудың агротехнологиясын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- тәлімі аймақта ноқат дақылынан жоғары және сапасы мол өнім алуды
анықтау:
- жерді өңдеу жұмыстарында, тыңайту, агрегаттық күйін жақсартуға,
арамшөптерден жоюда тыңайту сапасын жоғарылатуда жұмыстарды анықтау:
- оңтүстік қазақстанның ауа-раына бақылау жасап тәлімі жердің
құнарлылығын анықтау:
- тәлімі аймаққа тұқымның жарамдылық сапасын анықтау:
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.1 Тәлімі аймақта ноқатқа минералды тыңайтқыштарды енгізу
Тәлімі егіс жағдайында өсімдіктерге минералды твыңайтқыштарды енгізіп,
топырақтың қоректі қорын арттыру арқылы ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары
сапалы өнім алуға болады. Топырақ ылғалдылығы мен қоректік қорларын
біркелкі жақсарту жақсы өнім кепілі. Шет елдерде ноқатқа минералды
тыңайтқыштарды енгізу тәжірибе жұмыстары көптеген жылдар зерттеулер
жүргізіле отырып, мынадай тұжырымға келді. АҚШ ғалымы З.И.Журбицкий,
жүргізген тә жірибе қорытындыларына сүйенсек, ноқатқа NPK тыңайтқыштарын
2:1:1 қатынасында қолданған тиімділігі анықталды. Бұндай жағдайда ноқаттың
1 гектердан алынған өнімі 20 цга жеткен [2].
Р.А.Канидич мәлімдемесі бойынша қара топырақсыз аймақтарда N90P60K60
мөлшерде енгізу жоғары көрсеткішке ие болған[3]. Ал азот- фосфор немесе
фосфор-калий тыңайтқыштарын жұбымен енгізу тиімсіздігі анықталды.
Украина ғалымы Н.И.Михайлов , тұжырымдамасы бойынша минералды
тыңайтқыштарды енгізуде негізінен топырақтағы қоректік элементтер қорына
байланысты екендігі айтылған [4]. Қазіргі жағдайда көптеген шаруашылықтарда
көп мөлшерде минералды тыңайтқыштарды қолдану қосымша өнімімен ақталады.
Қостанай облысы Қарабалық тәжірибе станциясы мәліметтері бойынша
кәдімгі қара топыраққа егілген ноқат өнімділігіне фосфор тыңайқышы елеулі
әсер еткен. Ғалымдарының тұжырымдамасы бойынша жүгеріге үстеме қорек
ретінде азот тыңайтқышын енгізу (РК жеткілікті болса) өсімдік өсуі
жеделдеп, өнімділік артады [5],
Ресейдің ғалымы жоғары өнім алу үшін ең алдымен өсімдіктің нені қажет
ететінін, қорекпен қалай қамтамасыз етіліп отырғанын білу керек дегенді.
Демек, табиғи ерекшеліктеріне, қажетінің өтелуіне сәйкес ноқат тұрақты
жоғары өнім береді [6].
Шыққан тегі жағынан алсақ, ноқат жылылықты сүйетін дақылдар қатарына
жатады. Осыған байланысты ол өте сезімтал, өзін қоршаған ортаға (жарыққа,
жылуға, ылғалға, қорекке) талап қойғыш. Ноқатты күтіп-баптау кезінде
мәселенің осы жағына баса назар аудару керек.
Ноқаттың өзіне тән ерекшелігі сол, вегетациялық өсу кезеңінің бірінші
жартысында (көктеуге дейін) баяу, екінші кезеңінде (әбден піскенге дейін)
қарқынды өседі. Ноқаттың құрғақ заттың алтыдан бір бөлігін өсуінің алғашқы
екі айында, алтыдан бес бөлігін онан кейінгі бір жарым айда жинайды.
Ноқаттан мол өнім алу үшін осы аймаққа лайық келетін агротехниканы
қолданған жөн. Ноқатқа фосфордың жетіспейтін шағы —үш-төрт жапырақ
шыққаннан кейіңгі екі апта. Осы кезде фосфор жетіспесе дән байланбайды,
өнім күрт төмендейді. Ноқат азотты сабағы мен жапырақта-рының өсуі кезінде
және содан кейін көп керек етеді. Алғашқы айда азот берілмесе, өнім күрт
төмендеп, дән байлауы нашарлайды. Сегізінші және тоғызыншы жапырағы шыққан
кездерде азот пен фосфор жеткілікті болса, онда жүгеріден мол өнім күтуге
болады. Д. Н. Прянишников, И. В. Якушкиннің [7], мәліметі бойынша басқа
жаздық дақылдарға қарағанда ноқат бойлап өскен жылдары топырақтан азот пен
фосфорды 1,5—2 есе, калийді 3—5 есе көп қабылдайды. Сорттар мен будандардың
биологиялық ерекшеліктеріне қарай топырақтағы минералдық элементтерді
қажетсінуі әркелкі болады.
Ноқат топырақтан қоректік заттарды мол алатын дақыл. Оның қоректік
заттар пайдалануының белгілі кезеңдері бар. Қоректік заттарды көп
пайдаланудың бірінші кезеңі — ноқат жапырағы көктеп жетіле бастағаннан
бұршақ салғанына, дейін созылады. Екінші кезеңі — 15—20 күн шамасында өте
қысқа болғанымен, бұл — ноқат қоректік заттарды сіңіру қабілетінің
жоғарылайтын тұсы. Ғалымдардың жүргізген зерттеулеріне қарағанда, осы
кезеңнің әрбір күнінде ноқат топырақтың бір гектарынан 6—7 кг азот, 2 қг
фосфор және 10—12 кг калий заттарын пайдаланады екен П. Г. Найдин [8].
Ноқат өсімдігі өзінің вегетациялық дамуы кезінде минералдық
элементтерді бір қалыпты қабылдамайды.
Омскінің қара топырақты аймақтарында ноқаттың кұрғақ зат түзуі мен
минералдық элементтерді қабылдауын 4 жылы бойы зерттеген А. П. Белов [8],
бұл дақылдың қоректік зат қабылдау процесі құүрғақ зат түзу процесімен
сәйкес болатынын анықтаған. Ноқаттың құрғақ зат түзуінің ең жоғары шегі
(56,3—61,9) процент интенсивті даму кезінде, яғни, дақылдың 5-7 жапырақты
кезінен собықтарының култеленгеніне дейінгі аралығында жүретінін анықтаған.
Бұл кезде өсімдік топырақтағы жалпы азоттың 88,9—89,5 процентін, фосфордың
74,6—85,4 процентін, калийдің 90,5—106,5 процентін қабылдайды. Жеміс түзілу
сүттену процесіне дейін өсімдіктің құрғақ заты мейлінше өсе түседі.
Қорыта айтқанда әрбір аймақтың топырақ - климат жағдайы мен топырақ
құрымындағы макро, микро қорларына байланысты минералды тыңайтқыштарды
енгізу әртүрлі болып келеді.
1.2 Ноқаттың морфологиялық сипаттамасы
Ноқат дәнді бұршақ дақылдарына кіреді. Ол бұршақ тұқымдасына (Ғавасеае)
жатады. Қауырсын жапырақты.
Ноқат - Нут – Сicer. Ноқат Сіcer туыстығына жатады және 30-дан астам
түрлерді біріктіреді. Олардың көпшілігі көпжылдық. Дақылда кең тарағаны
жалғыз түр - мәдени ноқат (Сісеr аrietinum). Бұл бір жылдық өсімдік,
сабақтары қырлы, тік өседі. Тамыр түбінен немесе бүкіл сабақ бойымен
бұтақтанады. Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр жүйесі кіндікті, 1-2 м топырақ
қабатына бойлайды, көптеген бірінші, екінші, үшінші және одан кейінгі
дәрежедегі бүйір тамыршалары болады, олар негізінен жыртылатын топырақ
қабатында орналасқан.
Сабағы біреулерінде тік тұратын, бұтақты. Жапырақтары күрделі, құрылысы
бойынша қауырсын жапырақты (сурет 1).
Гүл шоғыры - шоқгүл немесе гүлдері жапырақ қолтығындағы гүл бағанасында
бір, екі немесе үштен орналасқан.
Сурет 1- Ноқаттың морфологиялық көрінісі
Гүлдері - қосжынысты, бес күлтеше жапырақты, бұрыс пішінді, күлтеше
жапырақтарының түсі ақ түстен қызғылт-қызыл немесе күлгін түске дейін.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршақ. Піскенде екі ұзынша
жармаға жарылады.Тұқымдары әртүрлі көлемді, пішінді және әр түсті болып
келеді.Ноқат бойы 60 см дейін өсетін, тік сабақты және қауырсыны тақ
жапырақты өсімдік. Гүлдері ақ түсті. Қауашағы қысқа, әрі жуандау болып,
ішінде 1-3 дән болады. Дәні домалақ пішінді болып, бір қыры сүйірлеу
болады. Дәннің сырты бұжыр болады. Ноқат өзара тозаңданатын өсімдік
1.3 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері
Ноқат, әсіресе гүлдену және дәндеу кезеңдерінде бұршаққа қарағанда жылу
сүйгіштігімен ерекшеленеді, бірақ жас өскіндері суыққа төзімді келеді.
Ноқат өзге бұршақ тұқымдастардан гөрі топырақ ылғалсыздығына және ауа
қуаңшылығына шымдамды болады, әрі дән құрттарымен (зерновка) сирек
жарақаттанады [9].
Ноқат - жылуды басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктеріне қарағанда көп қажет
етеді. Тұқымы 3-4°С температурада өне бастайды. Біркелкі көктеп шығуына ең
қолайлы температура 7-8°С. Ноқат өскіндері 8°С дейінгі үсікті көтере
алады. Гүлдеу-дән байлау кезеңдеріндегі жоғары температура оның өніміне
кері әсер етеді. Ноқаттың дәні 3-4 С жылылықта көктей береді.
Тәуліктік орташа жылылық 5-6 С болғанда ноқат 20-25 күнде көктеп шығады,
жылылық 10-12 С болғанда бұл кезең 10-12 күнге, ал 15 С
болғанда 7-8 күнге дейін азаяды. Көгі 8 С дейінгі суыққа
шыдайды. Сонымен, ноқат үшін жылылықтың биологиялық минимумы
6-7 0С. Ноқаттың өніп - өсуі үшін ең қолайлы жылылық 18-22
0С деп саналады, жоғары жылылық 35 0С. Бұдан жоғары
температурада өсімдіктің өсуі тоқталады, ал ноқаттың сортына байланысты
дәннің толық пісіп жетілуі үшін тәулікті орташа жылылығының жалпы
жиынтық мөлшері 1100-14000С болады [10].
Өсіп-жетілу кезеңнің орташа ұзақтығы 70-тен 140- күнге дейін.
Ноқат ылғалға шыдамды өсімдік, сондықтан оны Оңтүстік Қазақстан
өңірінің тәлімі топырақтарында өсіруге болады. Оның дәні бөрткен кезде
бойына өзінің салмағынан да көбірек ылғал сіңіреді. Бөртуі үшін өз
салмағының 60% мөлшеріне дейін ылғал қажет ететін сорттары бар.
Өсімдік әсіресе шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көбірек
тілейді. Бұл кезеңде ноқат өнімді жеделдете құрады, бұл тұста
ылғалдың тапшы болуы өсімдіктің дамуына кері әсер етеді , өнімін
кемітеді. Транспирациялық коэффициенті 350-400.
Ноқат үшін бейтарап немесе әлсіз реакциялы (рН 6-7) қара және қоңыр
топырақтар жақсы. Жоғары агротехникада ноқат шымды-күлгін топырақтарда да
жақсы өнім береді. Құм, сортаңдау және қышқыл батпақтанған топырақтар ноқат
өсіруге жарамсыз.
Өсімдіктің ауа азотын фиксациялаушы қасиетінің болуына байланысты азот
элементін тек өсімдіктің алғашқы даму сатысында ғана енгізуді қажет етеді.
Фосфор (Р2О5) тамыр жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық
үлесін арттырады, қуаңшалыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану
коэффициентін төмендетеді.
Калий (К2О) фотосинтездің қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды,
өсімдіктің ылғал үстау және тамырдың ылғал сіқіру қабілеттерін арттырады,
қуаңшылыққа төзімділігін арттырады (кесте 1).
Ноқаттың қоректену элементтерді пайдалануы топыраққа байланысты және
орта есеппен (әрбір ц астық пен тиісті сабанға шақканда) азот (N) — 6,5,
фосфор (Р2О5) -0,14 және калий (К2О)- 0,16 кг тең.
Кесте 1 - Ноқаттың сыртқы орта жағдайларына қоятын талаптары
Реттік Көрсеткіштер немесе ортаға қоятын талаптар Ноқат
қатары
1 Топыраққа қоятын талаптар Орташа
1.1 Топырақ ерітіндісінің көрсеткіші (РН) ең қолайлысыРН-6,0-7,0
2 Жарыққа талабы Жоғары
2.1 Күнннің ұзақтығына талабы (фотопериодизм) Ұзақ
1-ші кестенің жалғасы
3 Жылулық режиміне қойылатын талаптар,0С Жоғары
3.1 Тұқымның өнуі;
-ең төменгі жылулық, °С 3-4
3.2 - ең қолайлы жылулық, °С 13-15
3.3 Дақылдың даму сатыларындағы қауіпті ең
төменгі жылулық, °С
1. Егін көгінің пайда болу кезеңі 2-3
2. Жапырақтану кезеңі 6-7
3.4 Дақылдың вегетация кезеңіндегі қажетті әсерлі 1100-1400
жылулық қосындысы, °С
4 Ылғалдылыққа қойылатын талаптар Орташа
4.1 Топырақтың ең қолайлы ылғалдылығы 65-70
4.2 Ылғалдылықты қажетсінетін ең маңызды өсіп-даму шашақтану-гүл
сатысы денуге дейін
4.3 Су пайдалану коэффициенті (диапозон) 350-400
5 Қоректік заттарға қойылатын талаптар Жоғары
6 1 ц негізгі өнім қалыптастыру үшін қажетті
6.1 Азот 6,5
6.2 Фосфор 0,14
6.3 Калий 0,16
1.4 Шаруашылықтың топырақ, ауа-райы жағдайлары
Оңтүстік Қазақстан облысы, Батыс Тянь-Шань тау жүйесінің эфемероидты,
қысқа шөпті, жартылай саваналы тау маңында, теңіз деңгейінен 450-500 м
биіктікте жатыр.
Аймақтың жер бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты
жазық болып келеді. Егіс жазыққа ұласатын жерлердің салыстырмалы биіктігі
10-20 м аралығында ауытқиды.
Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол
жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көкиемдегі көп түсетін
жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын шашын мөлшері 450-500мм.
Климатқа тән ерекшелік – бұл жылдық жауын- шашын мөлшерінің 80-90 пайызы
күзгі- қысқы көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі [11].
Жылы кезеңдерде жауын-шашын біркелкі түспейді, жаз топырақты тез
құрғататын шығыс және солтүстік бағыттағы жылдамдығы 4-5 мс болатын ыстық
желмен, аз мөлшердегіжауын-шашынмен ерекшеленеді.
Аймақта жаз ыстық және ұзақ, ауаның орташа температурасы 260С. Ауаның
ең жоғары температурасы шілде айында 42 0С-қа жетеді. Қыс – қысқа, аз
қарлы, қаңтар айының орташа температурасы -2,60С, ал ең төменгісі - 300С.
Ең жоғары температурадан төменгі температураға дейін 72 0С. Тұрақты қар
жамылғысының ерте түсетін мерзімі қараша айының соңғы онкүндігі, ал еруінің
соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғары биіктігі 28см. Қыс
мерзіміндегі тұрақсыз қар жамылғысы 56 пайызды құрайды.
Көпжылдық мәліметтер бойынша орташа есеппен қарағанда жыл бойына
шамамен тәуліктік температура 11,9 0С құрайды. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы
орташа 205 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан
айының соңында қайта басталады. 100С- ден жоғары температура 4100-44000С-ді
құрайды. Орташа жылдық салыстырмалы ауа ылғалдылығы 57%.Қыс кезеңінде
түсетін (жаңбыр, қар түрінде) ылғал жылдық жауын-шашынның 30-40, көктемгі-
28-36, жазғы – 6-10, күзгі – 20-25 пайызын құрайды.Шілде, тамыз, қыркүйек
айларында түсетін жауын- шашынның аз болуы топырақ ылғалына айтарлықтай
әсер етпейді [12]
Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын- шашынның
өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең төменгі шегіне
жетуіне себепші болады. Сондықтан да ылғалды көп талап ететін
ауылшаруашылық дақылдарын суармалы танаптарда орналастырған
дұрыс.Шаруашылық танаптарының топырағы – кәдіигі оңтүстік сұр топырақ.
Топырақ түзуші жыныстары көбіне леес тәрізді саздақ болып келеді. Топырақ
қабаттары әлсізкөрінеді.
Морфологиялық құрылысы топырақтың қарашірік қабатында орташа
қалыңдығымен сипатталады (А+В=50-60см оның ішінде А=20см). Қара шірік
қабатының түсі қуаң ашық сұрғылт.
В қабаты А қабатына қарағанда ашықтау. Карбонаттар 25-65 см қабаттан
кейін білінеді, ал 65 см-ден төмен қабатта гипс таралған.
Топырақтың беткі қабаты ( А1=5-6 см) эфемерлі-эфемероидты өсімдік
қауымдасты және борпылдақ шымға ұқсас болып келеді. Құрылымы бойынша
көбіне кесекті қабатты.
Жыртылатын қабат орташа есеппен алғанда 30см-ге дейін жетеді. Кәдімгі
оңтүстік сұр топырақтың жыртылатын қабатында қарашірік 1,2-1,3% және жалпы
азот 0,07-0,08 %, бұл көрсеткіш топырақ қабаты төмендеген сайын
азаятындығын көрсетеді. Карбонат мөлшері топырақ қабаты төмендеген сайын
арта түседі. Сіңіру жиынтығы негізінен 10-14 мгэкв 100 г аралығында
ауытқиды. Сіңіру жүйесі кальциидің мөлшері көп болуымен
сипатталады.Сіңірілген натрий мөлшері шамалы. Сондықтан топырақтың сілтілі
реакциясына қарамастан (рН-8,2-8,5) топырақ тұзданбаған.
Кесте 2 - Шаруашылық танап топырағының химиялық-физикалық құрамы
Топырақ Жалпы құрамы Сулы Жылжымалы форма
қабаты суспен мөлшері, мг100г
зиялық,
рН
Қара шірік, % Азот,% СО2, %
Тазалығы, %өнгіштігі, %
цга %
Тыңайтқышсыз (бақылау) 6,2 -2,2 -26,2
Минералды тыңайтқышпен 10,0 +1,6 +19,0
Минералды+Микротыңайтқышпен 8,5 +0,1 +1,2
Тәжірибе нұсқаларында дәннің орташа өнімділігі 2011-2012жж. 8,4 цга
құрады. Ноқат өнімділігінің төмен болуына дақылдың даму кезеңінде ауа
райының құрғақ болуы себепті.
2.5 Егістікті күтіп-баптау
Күтіп-баптау жұмыстары тұқым себу алдында басталып, егінді орып алғанша
жүргізіледі. Өсірілетін дақылдың ерекшеліктеріне және жергілікті ауыспалы
егістің әр танабына тән, ондағы өсілетін дақылдар талабын ескеру арқылы
негізделіп жасалған агономиялық шаралар тізбегі белгіленеді. Оның құрамына
өсімдіктің өсіп-дамуын ескере отырып, көктеп шығу алдындағы, көктегеннен
кейінгі жүргізілетін тырмалау, қатараралықты қопсытулар, қоректендіру,
суару, арам шөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресу сияқты шаралар
қамтылады (кесте 5).
Ноқат егістігінде егін көгі пайда болмай тұрып көктемде көп пайда
болатын топырақ қыртысын бұзу және арамшөптермен күрес мақсатында жеңіл
тырмалармен 2-3 см тереңдікке тырмаланады. Тәлімі жерлерде
өсірілетіндіктен және алғы дақыл күздік бидай болуына байланысты танап
арамшөптеріне қарсы гербицидтермен бүркіледі [44]. Сабақтану кезеңінде
қатараралықтарды өңдеу нәтижесінде топырақ құрылымы жақсартып, арамшөптер
санын төмендетуге болады.
Кесте 5- Негізгі дақыл егістігіндегі күтіп-баптау жұмыстары
Реттік қатары Шаралар Дақылдың Жұмысты
даму жүргізу
сатысы мезгілі
ТМТД, 80% Аскохтоз, фузариоз, 3-4,0 20
бактериоз және тұқымның
зенденуіне қарсы
Децис, 2,5% д.ү. Бұршақ биті мен бұршақ дән 0,2 30
қоңызы
Гезагард-50, 50% Бір жылдық қосжарнақты және 2,0-4,0 20
астық тұқымдас шөптерге
Зиразин, 50% д.ү. Бір жылдық қосжарнақты және 3,0-5,0 20
астық тұқымдас арамшөптерге
Авадекс БВ, 48%Астық тұқымдастарға (қара сұлы) 1,7-3,4 30
д.ү.
Фюзилад, 25% д.ү. Біржылдық астық тұқымдастарға 1-2 20
Ноқат әр түрлі 15-тен астам өсімдік ауруларымен зақымдалады. Олардың
ішінде кең таралғандары: фузариоз, антракноз, переноспорпоз, бактериоз,
аскохитоз, ақ және сұр шірік, сабақ күйігі, мозайка, т.б. Сондай-ақ
ноқаттың егіс алқабында арамшөптердің 20-дан астам түрлері кездеседі.
Олардың ең зияндылары: шырмауықты таран, ақ алабұта, кәдімгі қара сұлы,
ошаған, егіс қышасы, кәдімгі қызылқұйрық, жусанды ойраншөп, дала шырмауығы
т.б.
2.6 Ноқат дақылын өсірудің технологиялық кескіні
Кесте 7- Дақыл өсірудің технологиялық кескіні
Рет Атқарылған Жұмыстың Жүргізу мерзімі Қажетті Орындалған
тік жұмыстар негізгі машиналар жұмыстардың
қататізімі мақсаты құрал-жабдсапа
ры ықтар көрсеткіште
рі
Сыдыра жырту Аңызақ Алғы дақылды ЛДГ-10 8-10 см
қалдығын жинап алғаннан
топыраққа соң
сіңіру
Фосфор Танапты Алғы дақылды РУМ-8 Қос
тыңайтқышын тыңайту жинап алғаннан суперфос-фа
шашу соң т-200 кгга
Аудара жырту Топырақтың Алғы дақылды ПЛН-3-35 27-30см
құрылымын жинап алғаннан
жақсарту соң
Тырмалау Топырақтың Күзде топырақ БДТ-7,0 8-10 см
құрлымын жеткілікті
жақсарту ылғалданғана
Қопсыту Топырақтың Көктемде топырақ ЧКУ-3,0 10-12 см
құрылымын физи-калық пісіп
жақсарту жетілгенде
Елегіштен Тұқымнан Тұқымдық материалЗАВ-40 Біркелкі 4
өткізу біркелкі егінжиналғаннан соң және 2 №
көгін алу електен
үшін өткізу
Дәрілеу Аурулардан, Себуден бір ай КП-1,0 Бірыңғай,
зиянкестер-дебұрын ТМТД
н қорғау препараты
1,2-1,5
кгт
Нитрагинмен Түйнек бак Себуден бір күн КП-1,0 Бірыңғай,
өңдеу терияларының бұрын 0,5-1,0 лт
жұмысын нитрагин
жақсарту
Тырмалау Арамшөптер Егін көгі МНК-5 0,5-1 см
мен күрес шыққанға дейін тереңдікке
7-ші кестенің жалғасы
10 Гербицид шашуАрамшөптер мамыр ОПШ-10 2М-4Х
мен күрес препатары,
1,5-2 кгга
11 Қатараралық Топырақтың Мамыр айының КРН-4,2 6 - 8 см
тарды өңдеу құрлымын үшінші он күндігі тереңдікке
жақсарту
арамшөптер
мен күрес
12 Дестеге Өнімді жинау Маусым ЖБА-3,5 Біркелкі
жатқызу аңызақ
қалдырмай
13 Бастыру Өнімді жинау Маусым СК-6 Біркелкі
аңызақ
қалдырмай
2.7 Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
2.8 Тұқымды себуге әзірлеудің тиімді жолдары
Жоғары сапалы тұқым - мол өнім алудың негізі. Тұқым сапасынан
тұқымның бір мезгілінде өнуі, өркенінің жиі болуы ең соңында өнімнің жоғары
болуына, байланысты. Шаруашылықга жүргізілген байқаулар, тұқым сапасын
анықтаушы зертхана мағлұматтары және ғылыми-зерттеу мекемелерінің
ұсыныстары тұқым сапасын жоғарылатудың негізі болып саналатындығын айтып
өткен.
Белгіленген шаралар құрамына тазалау, іріктеу, тұқымды көлеміне қарап
сұрыптау, әр түрлі көлемді тұқымдарды бөлек себу, жылы ауамен үрлеу,
дымқылдандыру, улау, бактериялармен өңдеу, өсу қабілетін жоғарылататын
препараттарды пайдалану және басқалар жатады.
Ноқаттың тұқымын танапқа себу үшін жергілікті жерде аудандастырылған ең
жақсы тұқым сорттары таңдап алынады және олар егіске жарамды талаптарға
толық жауап бере алуы тиіс [45].
Себуге жарамды ноқат тұқымының зертханалық өнгіштігі 92% және тазалығы
96% кем болмауы шарт. Тұқым сапасы аталған көрсеткіштерден төмен болса егін
көгі өте сирек болады, ол міндетті түрде алынатын өнімге теріс әсер етеді.
Себуге дайын ноқат тұқымы еленген және дәріленген болуы тиіс (Кесте 8).
Кесте 8 - Негізгі дақыл тұқымын себуге әзірлеу
Реттік Тұқымды себуге әзірлеу шаралары
қатары
I II III
І
I II III IV
Оңтүстік Қазақстан жағдайында ноқаттың өсіп-даму кезеңінде түсетін
фотосинтетикалық кіріс деңгейін анықтау үшін (Кесте 10) мәліметтеріне
сүйенеміз. Жоғарыда аталғандай ноқат өсімдігі біздің жағдайымызда сәуір
айында 20 күн, мамыр айында 31 күн, маусым айында 14 күн өсіп-дамиды.
Демек, 7-кесте мәліметтері негізінде ноқаттың өсіп-даму кезеңінде келетін
ФБР кірісі 1,63 млрд. ккалга құрайтындығын есептеп шығарамыз.
Ноқаттың биологиялық массаның потенциалды өнімін ФБР мөлшеріне
байланысты есептеу үшін қажетті мәліметтерді М.К.Каюмов анықтамалығынан
аламыз (Кесте 11).
Кесте 12- Дақылдардың ФБР пайдалану коэффиценті және өнім құндылығы
Дақылдар ФБР пайдалану Өнім Ылғал пайдалану
коэффиценті, % құндылығы, коэффиценті
ккалкг
Күздік бидай 1,75-3 4500 400-500
Күздік қарабидай 1,5-2 4500-4600 350-450
Жаздық бидай 1,4-2,5 4600 400-500
Арпа 1,5-3,5 45000-4600 400-500
Сұлы 1,5-3 4400-4600 450-550
Дәндік жүгері 2-3,5 4400 300-400
Асбұршақ 1,5-3 4400 400-500
Ноқат 1,5-2,0 4300-4600 350-400
Қант қызылшасы 2-3,5 3800-4400 250-400
Мал азықтық қызылша 2-3,5 3800-4000 250-350
Картоп 1,5-2,5 4300-4400 300-500
Бақша дақылдары 3,6-4,8 3800-4000 550-650
Көпжылдық шөптер 1,5 4500 4000-500
НМӨ(ФБР)= R Х K = 1,63х109 х 1,8= 3,26 х 109= 9460кг=75,81цга
100 х Қө 100 х 4300 430000
Оңтүстік Қазақстан жағдайының ауа райы ерекшеліктері бойынша ноқат
дақылынан 75,81 цга өнім алуға болатындығын жоғарыдағы есептеулер
нәтижелері көрсетеді. Алынған өнім бүкіл өсімдік үшін екендігін білсек
онда, өсімдіктің тұқымы мен өсімдік бөлігінің қатынасы ноқатта 31 екенін
ескерсек, онда ноқаттан Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Төркүл
ауылы жағдайында 25,27 цга негізгі өнім алуға болатындығы белгілі.
3.2 Топырақ өңдеу жүйесі
Топырақ өңдеу жұмыстары жырту қабатына оңтайлы құрылым беруге, ірі
кесектерді майдалауға, топырақтың қажетті агрегаттық жағдайын құруға,
батпақты өсімдіктердің түйнектері мен тамырсабақтарын, басқа да
арамшөптердің өскіндерін жоюға, танап беретін тегістеуге, тыңайтқышты
сапалы ендіруге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар, тұқымның қолайлы орналасуына жағдай жасалады да, олардың
біркелкі себілуіне, өскіндерінің толық пайда болуына, жақсы тамырлануына
және өсімдіктердің одан әрі дамуына мүмкіншілік жасалынады. Осы мақсатта
алғы дақыл жинап алынғанна соң сүдігер жыртылуы жүргізілу керек. Сүдігерді
25-27 см тереңдікке жырту өнімнің мол болуына септігін тигізеді. Топырақты
аудара жырту соқамен ПЛН-5-35 бір мезгілде тырмалаумен бірге атқару қажет.
Өте ылғалды топырақты өңдесе топырақтың жыртылатын қабатының қатты
тығыздалатынын еске сақтау қажет.
Егер кесектер түзелетін болса, оларды ауыр тісті немесе дискілі
тырмалармен майдалайды.
Ауыспалы егіс жүйесіндегі алдыңғы дақыл себілетін танапты
арамшөптерден, зиянкестерден, аурулардан тазартуға, топырақтың құнарлылығын
арттыруға, оның физикалық, механикалық қасиеттерін, микробиологиялық
процестерінің жақсаруына, ылғал жеткілікті жиналуына тікелей себепші болуы
керек.
Кесте 13 - Топырақ өңдеу жүйесі
Дәнді-бұршақты- мал азықтық шөптердің 4 танапты ауыспалы егісі,
алғы дақыл- күздік бидай
Топырақты әзірлеу жәнеҚажетті Жұмысты жүргізу Сапалық
өңдеу әдістері машиналар және мерзімі көрсеткіштері
құрал -жабдықтар
Сыдыра жырту ЛДГ-10 Алғы дақылды жинап 8-10 см
алғаннан соң
Аудара жырту ПЛН-3-35 Күзде алғашқы 25- 27см
жауындар
басталғаннан соң
Тырмалау БДТ-7,0 Күзде топырақ 8-10 см
физикалық пісіп
жетілгенде
Қопсыту ЧКУ-3,0 Тұқым себуден 2-3 10-12 см
күн бұрын
Егіс себер алдындағы топырақ өңдеу жұмыстарына қопсыту және тырмалау
жатады. Тұқымның біркелкі және тығыз қабатқа орналасуына тегістеу және
малалау жұмыстарының орны ерекше.
Егін себуден 2-3 күн бұрын культивациялау 8-10 см тереңдікке
жүргізіледі. Бұл қопсытуды сапалы жүргізу нәтижесінде күздік қара бидайдың
тұқымын біркелкі тереңдікке сіңіруге мүмкіншілік жасалынады.
3.3 Ноқат егістігіндегі арамшөптермен химиялық күресу
Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде өсетін арамшөптер екпе
дақылдардың өнімі мен сапасын төмендетіп қана қоймайды, келесі жылы
егілетін мәдени дақылдың өсуіне кері әсер етеді, малдарды улануына себепші
болып, ауыл шаруашылығы өндірісіне орасан зор зиян келтіреді. Биологиялық
ерекшеліктеріне қарай олардың көпшілігінің тамыр жүйесі жақсы дамыған, сол
себепті топырақтың терең қабаттарындағы ылғалды мәдени өсімдіктерден бұрын
сіңіреді де, қоршаған ортада құрғақшылық әсерін күшейтіп экологиялық
жағдайды ушықтыра түседі. Сол тәрізді олар қоректік заттарды пайдалануда
екпе дақылдармен айтарлықтай бәсекелестікке түсіп олардың дамуы мен өнім
түзуіне елеулі нұқсан келтіреді, мәдени өсімдіктердің аурулары мен
зиянкестері үшін жайлы мекенге, не болмаса кейде уақытша коректік орынға
айналады [46]
Арамшөп — егіннің ең басты жауы. Қазір бұрынғыдай емес, кішігірім
шаруашылықтарда агротехникалық шаралар тиісті деңгейде жүргізілмейді.
Зерттеулер нәтижесі бойынша қазір ауыспалы егістердің жойылуы, қожалық
иелерінің гербицидтерді қолданбауы, жердің дұрыс өңделмеуінің әсерінен егіс
алқаптарында арамшөптердің көбейіп кеткенін байқалып отыр. Әр жылы диқандар
егіс егу науқанына дайындалып жатады. Дегенмен, бұл науқанға олар
тыңғылықты дайындықпен түсуі керек. Алдымен әр бір аймақтағы олардың таралу
аумағын, топырақтағы арамшөптердің тұқым қоры мен көбеюге бейімделген
вегетативті ағзаларының санын, жалпы биоэкологиялық ерекшелігімен танысу
қажет. Өйткені арамшөптерге қарсы күрес агротехникалық, биологиялық және
химиялық әдіспен жүргізіледі.
Арамшөптермен күресудің іс жүзіне тексерілген көпшілік әдістері осы
уақытқа дейін олардың жаппай таралуына толық бөгет бола алмай келеді,
өйткені ғасырларға созылған антропогендік, абиотикалық және биотикалық
факторлардың нәтижесінде егістік арамшөптерінің сырткы ортаның ықпалымен
мәдени өсімдіктерге әбден бейімделгені байқалып отыр. Алайда химиялық
препараттар бағасының қымбаттығы мен олардың сыртқы ортаға экологиялық
теріс әсері бұл әдісті талапқа сай деңгейде қолдануға мүмкіндік бермейді
[47].
Зерттеу жүргізілген жылдары ноқат егіс алқаптарының 65% арам-
шырмауықпен ластанғаны жоғарыда айтылып өтті, сол себепті егістіктегі арам-
шырмауықтардың санын азайту немесе мүлде жою мақсатында ноқат дақылының
көктеу кезеңінде, сондай-ақ арамшырмауық өскіндері жер бетіне шығып 5-7 см
болғанда, сондай-ақ қызғылт укекіре сабағы 4-6 см көтерілгенде Пивот, 10%
с.к. 0,5-0,8 лга мөлшерінде қолданылды. Тәжірибе нәтижесі көрсет-кендей,
егістік алқаптағы бастапқы алаң бірлігінде есепке алынған армшөптер саны 62-
67 дана болып, дақылдың бұтақтану кезеңінде 10-13,5, ал өнімді жинар
алдында 5,5-6,5 дананы құрады. Сөйтіп бастапқы ластанудан 90,2-91,1%
төмендеді. Дегенмен де гербицид қолданған нұсқаларда арамшөптер өскіндері
жойылған соң ноқат дақылының шанақтану көрсеткіші жоғары болып,
өнімділіктің артуына оң әсерін тигізді.
Ноқат егістігінде арамшырмауықтың дақылдың өсіп-дамуы мен өнім түзуіне
елеулі кедергі келтіретіні мәлім.
Ноқат егістігінде кездесетін басқа да арамшөптер құрамына шырмауық,
қызғалдақ, жантақ, егістік майда шөптер жатады.
Нәтижесінде егіс алқаптағы арамшөптер санының 25-30% азайғаны
анықталды. Тәжірибе барысында қолданылған Пивот, 10% с.к. гербицидінің бір
жылдық қосжарнақты және астық тұқымдас арамшөптерге жақсы әсер ететіні
байқалып, өсуіне кедергі болды Тәжірибе танаптарының нұсқаларына байланысты
арамшөптерге қарсы агротехникалық және химиялық шаралар қолданылып,
өндірісте қалыптасқан технология мен тікелей себу әдістері салыстырыла
зерттелді. Көктемгі жауын-шашыннан кейін мақсары дақылының көктеу кезеңінде
екі агротехнологиялық жүйеде де бірдей ылғал жабу және арамшөп өскіндерін
жою мақсатында (БЗТС-1,0) жеңіл тырмаланды.
3.4 Оңтүстік Қазақстанның тәлімі аймағында ноқаттың жоспарланған өнімін
алу үшін тыңайтқыш мөлшерін анықтау
Ауыспалы егіс танаптарына тыңайтқыштар енгізу үшін төменгі мәліметтер
ескеріледі: өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі (әр түрлі
өсімдіктердің өсу мерзімдеріне сәйкес); жоспарланған өнім мөлшері (өнім
жоғары болған сайын, тыңайтқыш та көп керек); алғы дақылдар және онда
қолданылған тыңайтқыштар, топырақ ерекшеліктері мен құнарлығы [48].
Қандай дақылдың болмасын жоспарлы өнімін алуға қол жеткізетін тиісті
тыңайтқыш мөлшерін төмендегі мағлұматтарды пайдалана отырып, есептеп
шығаруға болады:
1. Өніммен топырақтан алынатын қоректік заттар мөлшері.
2. Әр гектар егістіктің жырту қабатындағы айналымда болатын қоректік
заттардың мөлшері (кг).
3. Топырақтағы қоректік заттардың пайдалану коэффициенті.
4. Тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттарды
пайдалану коэффициенті.
Әр түрлі дақылдардың қоректік заттарды пайдалану мөлшері шамамен -6
кестеде берілген.
Кестеде келтірілген мағлұматтарды пайдалана отырып, жоспарлы өнім алу
үшін қажетті қоректік заттарды есептеп шығаруға болады. Қажетті
тыңайтқыштар есебін шығарғанда әсерлі бастаушы тыңайтқыштар мөлшерін,
былайша айтқанда, олардың әрбір центнеріндегі қоректік заттардың кг-дық
мөлшерін есепке алған жөн.
Кесте 14- Дақылдардың қоректік заттарды пайдалану мөлшері
Дақыл аттары Алынатын өнім, Әр гектардан алынатын
цга мөлшері, кг
азот фосфор калий
үздік бидай 10 32,4 13,1 20,9
Жаздық бидай 10 30,6 13,1 27,0
Арпа 10 28,3 11,5 25,4
Жүгері 10 30,0 835 23,3
Ас бұршақ 10 47,4 15,7 29,4
Ноқат 10 65,0 14,0 16,0
Қарақұмық 10 34,2 19,8 51,7
Тары 10 40,0 25,0 75,0
Күнбағыс 10 50,0 31,0 270,7
Қант қызылшасы 300 120,0 54,0 175,0
Картоп 150 84,0 41,0 192,0
Ноқаттың 1 ц негізгі өнімімен жұмсалатын қоректік заттар мөлшері
мынадай: N– 6,5; Р2О5 – 0,14; К2О – 0,16. ФБР кірісі бойынша алуға болатын
25,27 цга өніммен 1гектардан 242,2 кг – азот, 74,3 кг фосфор, 139,1кг –
калий элементі шығындалады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топырағындағы қоректік элементтерді (N –
10кг, Р2О5 –27кг, К2О –421кг ) және топырақтағы қоректік заттарды
өсімдіктермен пайдалану коэффициентін біле отырып нақты сол топырақтан
ноқат тек азоттың - 3,5 кг, фосфордың – 8,1кг, калидің – 63,2 кг ғана
пайдаланады. Яғни, бағдарламаланған өнімді алу үшін 220,7 кг - азот, 39,2
кг- фосфор, 75,9 кг – калий элементтерінің әсер етуші мөлшері қажет. Ноқат
танабына көң енгізгенде оның жер беті бөлігі өте қатты қаудасын болып өсіп
кейде тіпті өнім бермеуіде кездеседі. Сондықтан органикалық тыңайтқыш
енгізілмейді.
Азот қышқылы аммоний тыңайтқышының әрбір центнерінде 33-34кг күкірт
қышқылы аммонийде - 20-21, хлорлы аммонийде - 24-25, мочевинада - 42-46 кг
азот, суперфосфатта - 14-18, проципитатта 32-40 кг фосфор, калий тұзында -
30-40, хлорлы калийде - 48-60 кг калий бар.
Минералдық тыңайтқыштар құрамындағы қоректік заттардың пайдалану
көрсеткіштері де әр түрлі: суперфосфаттан - 30%, калий тыңайтқыштарынан -
25%, нитраттық азоттан - 70%, тез еритін азоттан -20% шамасында. Минералды
тыңайтқыштардың ерекшеліктерін ескере отырып, бағдарламаланған өнімді алу
үшін 248,6 кгга – қоссуперфосфат тыңайтқышын топыраққа енгіземіз.
3.5 Өнімді жинау
Ноқаттың тұқымдары біркелкі уақытта піспеуі, бұршаққаптарының піскенде
жарылып тұқымының шашылуы оның өнім шығынының айтарлықтай көп болуына алып
келеді. Сонымен бірге ноқаттың пісу кезінде дақылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz