Уақытша суғару арықтарынның сипаттамасы
Ф.7.04-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мейрамбек Мұхан Орынбасарұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
Шымкент, 2016
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
КАФЕДРА Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., Г. С. Кенжибаева
__________________
"_____"______2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
Орындаған Мейрамбек М.О.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Манабаев Н. Т.
Шымкент, 2016
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылық ғылымдары жоғары мектебі
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
БЕКІТЕМІН
Су ресурстары, жерді
пайдалану және агротехника
Кафедрасы меңгерушісі _____________Г.С. Кенжибаева
"_____"____________2016 ж.
Дипломдық жоба орындауға
ТАПСЫРМА №7
Студент Мұханов М. АП -12-3к1
Жоба тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
Университет бойынша 16.11.2015 ж. №3-221 С бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі 28.04.2016 ж.
Жобаның бастапқы мәліметтері: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың дамба нығыздағышы
Дипломдық жобаны орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
1Ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың әдістері және техникасы.
2 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар.
3 Суғармалы алқаптарда уақытша суғару арықтарын салуда қолданылатын арыққазғыштар .
4Қолданыстағы уақытша суғару арықтары қазғышының кемшіліктері.
5 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату жолдары.
6 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері.
7 Тәжірибелік арыққазғыш қондырғысын жарату.
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдер
Кеңесші Т.А.Ә. қолы
1
2
3
1
Аналитикалық бөлім
Манабаев Н.Т.
2
Технологиялық бөлім
Манабаев Н.Т.
3
Тіршілік қауіпсіздігі
Манабаев Н.Т.
4
Экология
Манабаев Н.Т.
5
Экономика
6
Бизнес-жоспар
Графикалық материалдардың тізімі:
1.Арыққазғаштармен қазылған уақытша суғару арықтарының көлденең кесімі
2.Уақытша суғару арығының жалпы көрінісі
3.Уақытша суғару арықтарына қойылатын агротехникалық талаптар
4.Д-716 арыққазғышы және онымен алынған уақытша суғару арығының көлденең профилі
5. Дамба нығыздағыш орнатылған арыққазғыш
6 Экономикалық бөлім.
Ұсынылған негізгі әдебиет
1.Халанский В.И., Горбачев И.В. Сельскохозяйственные машины. - М.: Колос, 2004.
2.Программа по развитию агропромышленного комплекса в республике Казахстан на 2013-2020 годы (агробизнес - 2020). Астана, 2012.
3.Под ред. Рахимбаева Ф.М. Сельскохозяйственные гидротехнические мелиорации. Ташкент, Мехнат. 1988.
4.Листопад Г. Е. и др. Мелиоративные орудия для устройства временной оросительной сети (теория и расчет). -М.: Агропромиздат, 1986 - 128 с.
5.Шох А.С. Исследование и обоснование параметров кналокопателя для нарезки оросителей, обеспечивающих полив с помощью трубок-сифонов. Специальность: 05.20.01. Дисс. на соиск. уч. ст. к.т.н., Янгиюль, 1978. -135 с.
6.Манабаев Н.Т. Улучшенный заравнитель временного оросителя Механизация хлопководства, 1992. -№3. С.10-11.
Тапсырманың берілген күні 16.11. 2015ж.
Дипломдық жоба ғылыми жетекшісі ____________________ Манабаев Н.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент __________________ Мұханов М.О.
Ф.7.04-11
Дипломдық жобаны орындауға
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
Бөлімдер
Орындалу
%
Орындау мерзімі
Тапсырма
берілген күн
Тапсырма
орындалған күн
Кеңесші қолы
1
Кіріспе
5
5 күн
16.11.2015
21.11.2015
2
Аналитикалық бөлім
15
40 күн
22.11.2015
31.12.2015
3
Технологиялық бөлім
40
40 күн
01.01.2016
10.02.2016
4
Тіршілік қауіпсіздігі
5
15күн
11.02.2016
26.02.2016
5
Экология
5
15 күн
27.02.2016
13.03.2016
6
Экономика
10
20 күн
14.03.2016
04.04.2016
7
Бизнес-жоспар
10
20 күн
05.04.2016
25.04.2016
8
Қорытынды
5
1 күн
25.04.2016
26.04.2016
9
Пайдаланған әдебиет
5
2 күн
26.04.2016
28.04.2016
Жалпы
100
Дипломдық жоба жетекшісі ____________________________
(күні,қолы)
Дипломдық жоба орындаушы _________________________
(күні, қолы)
Норма бақылау ___________________________________ ___
(күні, қолы)
Аннотация
Жоба тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы, студент Мейрамбек М. О., ғылыми жетекшісі т.ғ.к., доцент Н.Т. Манабаев, қорғау мерзімі 2016 ж.
Дипломдық жоба мақсаты ауыл шаруашылығы өндірісін ілгері қарай дамыту жолында егін өсіру шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалану арқылы қажетті уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, шаруа қожалықтарындағы суғармалы егістіктегі суғару арықтарын қазу технологиясын жетілдіру. Шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалануды дұрыс ұйымдастыру болып отыр.
Дипломдық жобада шаруашылық жағдайында суғармалы егістіктегі машиналар жүйесін пайдалануды ұйымдастыру, суғармалы егістіктегі суғару арықтарынның сапасын жоғарылату технологиясын пайдалану қарастырылған.
Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы тақырыбына жазылған дипломдық жоба 6 бөлімнен, 19-кесте, 14-сурет, 57-теңдеу, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Дипломдық жобада уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына орнатылған дамба нығыздағыштың оның сапасына әсері, суғару арықтарындағы топырақтың физика-механикалық қасиеттері зерттеліп үйренілді және жаңа арыққазғыш жаратылып қолданысқа ұсынылады.
Тіршілік қауіпсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау шаралары қарастырылды.
Жобаның экономикалық тиімділігі негізделіп берілді.
Бизнес-жоспар жасалынды.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.1 Уақытша суғару арықтарынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғару туралы түсініктемелер ... ... ... ... 17
1.3 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Суғару техникасының элементтерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Техникалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату қажеттілігі ... ... ... ..23
2.2Суғармалы алқаптарда уақытша суғару арықтарын алуда қолданылатын арыққазғыштар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қолданыстағы уақытша суғару арықтарын қазғышының кемшіліктері ... 33
2.4Тәжірибелік арыққазғыштың негізгі параметрлерінің таңдауы мен есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.4.1 Арыққазғыштың бағыттағыш қисығын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4.2Сферикалық бетінің бейнесін көтеру-қайырма қисығының теңдеуін құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5 Тәжірибелік арыққазғыш қондырғысын жарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .39
3. Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1Ауыл шаруашылығы машиналарын сақтау орындарында қауіпсіздікті қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Санитарлық-техникалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2.1 Желдету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2.2 Жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2.3 Шу мен дірілден қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Есептеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.4 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.5 Электрқауіпсіздік ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.1 Қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу орындарыныңжұмысын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
4.2 Атмосфераға тасталынатын зиянды заттар үшін төлем сомасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.3 Қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...56
5. Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
5.1 Бастапқы мәліметтерді таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
5.2 Арыққазғыштың экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
6. Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
6.1. Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
6.2. Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
6.3. Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
6.3.1 Менеджмент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
6.4 Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
6.5 Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
6.6 Қаржылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жобаны орындау барысында мына төмендегі құжаттарға сілтемелер жасалған.
1.ОСТ-70.4.2-80 Ауыл шаруашылығы техникасын сынау. Топырақты беттік өңдеу машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
2.ОСТ -70.12.1-84 Мелиоративтік және суғару машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
3.Еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау туралы Заңы құжаттары
4. Техника сельскохозяйственная. Методы эксплуатационно-технологической оценки. Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки
5. ГП 902-2-403,86 құжаттары
6. СН и П 11-33-85 құжаттары
7.МЕСТ 12.1.004-85 құжаттары
8. СН 4088-20 және МЕСТ 12.1.005-76 құжаттары.
Анықтамалар
Дипломдық жобаны орындау барысында мына төмендегі терминдерге анықтамалар берілген.
Фракция - топырақ түйіршіктерінің өлшемі
Дамба - суғару арықтарын қазғанда пайда болатын үйінді топырақ
Дренаж- жабық кәріз түтіктер
Скважина - бұрғыланған су көзі
Лоток - бетон арықтар
Филлоксерлер - өсімдік биті
Оптимал ылғалдылық - топырақтың 16-18% ылғалдылығы
Топырақтың физика - механикалық қасиеті - ылғалдылық, тығыздық,
деформациялық ығысу, сырғу кедергісі.
Белгілер мен қысқартулар
АШК- ауыл шаруашылық кешені
МК- бас канал
ВМК -бас канал тармағы
НК- су жинағыш канал
ВК- су қашырғыш канал
ПК- қорғау каналы
СР- жинау каналы
ПӘК-пайдалы әсер коэффиценті
КБН-0,35 А- арық қазу жабу машинасы
Д-241А- грейдер тегістегіш
Д-271 А- бульдозер тегістегіш
ЗОР-500- канал тегістегіш
БУ-100 Б -кавалер тегістегіш.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2050 Стратегиясының негізгі бағыттарының бірі - еліміздің аграрлық саласын өркендету. Осы жөніндегі Жолдауда республикамыздың агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың негізгі жолы ретінде еңбек өнімділігін арттыру қажеттігі айрықша атап өтілген. Сонымен қатар, заманауи озық технологиялар мен тиімді жұмыс істейтін машиналар мен агрегаттарды өндіріске енгізу өзекті мәселеге айналып отыр.
Жұмыстың актуалдылығы. Бұл негізінен ауыл шаруашылығы өндірісінде ауыл шаруашылығы машиналарының жаңа түрлерін жасау мен енгізу және технологиялық процестерді аз энергия мен материалдар шығыны болатын құралдарды жасаумен байланысты болады.
Ендеше өнімді өнімділігі жоғары технологиямен өндіруге көшу аграрлық өндірістің басты стратегиясына айналуы тиіс. Жаңа конструкциялар мен технологияларды өндіріске енгізу неғұрлым жоғары деңгейде жүрсе, аграрлық сала жұмысы да соғұрлым баянды болмақ. Онда, суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату қазіргі таңның актуалды мәселесінің бірі болмақ.
Жұмыстың ғылымилығы. Машиналы технология мен техникалық құрал кешенін ауылшаруашылық өндіріске енгізудің ерекше сипаты ретінде мыналарды атауға болады: ең ұтымды деген шешімді таңдаудың есептемелік және сараптамалық - логикалық операциялардың иерархиялық тізбектемесіне сүйенуі, технологиямен техникаға ғылыми-зерттеу институты, машина сынау станциясы, т.б. агро - және зоотехникалық талаптың әрдайым басымдылығы, технология мен техниканың бейімделушілігі; техникаға деген мұқтаждықты анықтау және оның коммерциялық сипаттамасына баға беруде маркетингтік зерртеудің жүргізілуі; жаңа техниканы ойластыру, жасап шығару және өндіріске пайдалану қызметін ұйымдастыруға әлеуметтік тапсырысты көрсетілген мерзімдегі біртұтас өндірістік процесс ретінде қарау.
Жұмыстың маңыздылығы. Агротехнология мен машиналар кешеніндне уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, оны одан әрі жетілдіру маңызды мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Сонымен бұл жобаның негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысы шаруа қожалықтары жағдайында жаңа технологияларды қолдану, механикаландыру деңгейін жоғарылату негізінде егістікті өңдеу технологиясын жетілдіру және уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнатуды жобалау болып отыр.
Жұмыстың тапсырмалары. Ауыл шаруашылығының тиімділігі еңбек өнімділігімен сипатталады Еңбек өнімділігін өсірудің дәйектігі бір жолы - ауыл шаруашылық өндірісін жарақтандыру. Өндірісті жарақтандырудың екі түрлі шешімі бар. Біріншісі - шаруашылықты конструкциясы жетік, сенімділігі мол, жұмыс өнімділігі жоғары техникамен жеткілікті деңгейде жабдықтау да, екіншісі - сол техниканы ұтымды пайдалану.
Машина пайдаланудың түпкі мұраты - дақыл өсіру жұмысын агротехникалық мерзім ішінде түгелдей және сапалы атқарып, жарақталған жұмыстың экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету. Жоғарыда атаған мәшине пайдалану ісінің әрқайсысы осы мақсатқа қызмет етеді. Олардың әрбіреуінің өзіндік атқару технологиясы, техникасы, инженерлік қызметі мен материалдық - техникалық қоры бар. Осы аталғандарды зерттеп үйрену тапсырылады.
Зерттеу объекті. Солардың бәрін түпкі мақсатқа жұмылдырудың ұтымды жолын мәшине пайдалануды ғылыми зерттеп уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, оның технологиялық, техникалық және ұйымдастыру шарасын белгілеу.
Дипломдық жобаның мақсаты машиналардың соңғы әрі келешектегі технологиялаларға негізделген мақта өсіру аймағына арналған суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнатуды өндіріске енгізу болып отыр.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Уақытша суғару арықтарынның сипаттамасы
Сушының жұмыс өнімділігін жоғарылту үшін, суғару алқабындағы арықтардың су өткізу қабілетін жоғарылату қажет. Уақытша суғару арықтарының су өткізу қабілетін сушыға жеткенге дейін 40-60 лс-ге көтеру керек. Уақытша суғару арығының өткізу қабілеті, оның көлденең кесімінің ауданы мен көлденең кесімі профилінің спецификалық ерекшелігіне байланысты. Уақытша суғару арықтары өзінің барлық ұзындығы бойында, бір стандарт кесімде жартылай қазылған және жартылай топырағы үйілген түрде, үйілген топырақ (дамба) тек қазылған бөліктің топырағынан түзіледі.
Сондықтан уақытша қазылған арықтарға қойылатын талап: профилі кең, бірақ шұңқыры терең емес, дамбасы биік, шұңқырдың пайдаланбайтын бөлігі (өлі шұңқыр) тереңдігі аз болуы керек. Арықтың пайдаланбайтын шұңқыр тереңдігін азайту және дамба топырағының фильтрацияға қабілеттілігін жоғарылату, бұл үшін дамба топырағы құрамындағы ірі кесек түйіршіктерін азайту немесе нығыздау қажет.
Дамба топырағын нығыздау қосымша технологиялық процесс болып, оны қосымша механизмдер көмегімен немесе арыққазғышқа дамбаның сапасын жақсартатын қосымша жабдықтар орнату, сондай-ақ тербелмелі нығыздағыштар қолдану ұсынылған. Бірақ олардың құрылысы күрделі, қолдануға ыңғайсыз болғандықтан өндірісте қолдау таппады.
Белгілі болғандай, арықты қазу және оны тегістеуде КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д, КЗУ-0,5 және КОР -500А машиналарынан пайдаланынлады. Олармен алынған арықтардың көлденең кесімі сурет 1-де көрсетілген.
Қазіргі таңда қолданылып жүрген арыққазғыштар, арық откостарының бұрышын бірдей 450 бұрышпен қазады. Сондықтан мұндай арықтардың дамба топырағының 15 пайызы арық ішіне қайта түседі. Нәтижеде арық өлшемі кішірейіп, су өткізу қабілеті төмендейді. Дамба топырағының арық ішіне қайта түсуін болдырмау үшін дамба откосының бұрышын табиғи сырғу 360 бұрышымен бірдей ету керек. Ал дамба топырағының су өткізбеу қабілетін арттыру үшін дамба топырағының майда болуын қамтамасыз ету немесе нығыздау қажет.
Уақытша суғару арықтарына төмендегідей талап қойылады:
-жалпы құрылыс биіктігі 0,45 м,
-арық түбінің ені 0,20-0,50 м,
-ал дамба жоғарысы ені 0,10 м кем болмауы,
-ішкі откосы 1:1 немесе 1:2 ,
-сыртқы откосы 1:3 немесе 1:4.
Белгіленуі: а- КЗУ-0,3; б)-КЗУ-0,5; в- К0Р-500А; г-КБН-0,35А
Сурет 1. Арыққазғаштармен қазылған уақытша
арықтарының көлденең кесімі
Бойлама әдіс бойынша арық ұзындығы 600-800 м, су сыйымдылығы 60 мсек кем болмайды.
Көлденең әдіс бойынша арық ұзындығы 400 м, су сыйымдылығы 40 лс болғанда арықтың ПӘК 0,90-0,95 кем болмауға тиіс.
Арық-дамба топырағының су өткізбеу қабілеті мына теңдеумен есептеледі:
Lф =C·H; (1)
мұнда: С- ілініс күші коффициенті, тм;
Н- дамбадағы су қысымы, м.
Уақытша суғару торабы егін алқабының шетінен құрғақ жерлерге салынады және оны ары қарай жеке арықшалар бойынша суды жеткізудің технологиялық құралы ретінде қолдануға болады.
Мақта алқабын суғару кезінде (кенеп, жүгері және т.б) уақытша суғару арықтары бірнеше рет көміліп, қайта қазылады.
Уақытша суғару арықтарына қойылатын агротехникалық талаптары келесілер болып табылады:
oo өткізу қабілеті;
oo пайдалы әсер коэффициенті (сүзілу, булану, ақаба тасталу, т.б);
oo егін алқабының техникалық процесіне басқа өнімдерді егуге мүмкіндік болуы;
oo арық салуды және тегістеуді мехникаландыруға мүмкіндік болуы және т.б.
Уақытша суғару арықтарының торабының негізгі бөлігі бірінші суғару алдында алғашқы рет салынады. Бұл уақытта топырақтың ылғалдылығы 0-50 см қабатта оның алқаптық ылғал сыйымдылығынан 70-75% болады. Алдын-ала өңдеуден кейін, яғни 30 см дейін жерді аудару және егіс алдындағы дайындықтан кейін топырақ жеңіл майдаланып, уақытша суғару арығын салу кезінде нәтижелі қалыптасады. Бұл кезде судың қажет шығыны бірінші суғару үшін минимал суғару нормасы қажет болады: 600-700 м³га 2,7.
Вегетациялық суғарудан соң уақытша суғару арығын тегістегенен кейін, оның топырағының жоғары деңгейде ылғалдануы және қатар аралық өңдеу кезіндегі қопсыту агрегатының өтуі есебінен, оның көмілген, ылғалданған төменгі бөлігінде монолиттік топырақ ортасы пайда болады. Сондықтан уақытша суғару арығын қайта келесі суғару үшін қазған кезде, қазылған арықттың дамбасында үлкен кесектер, лайлы кесектер пайда болып, ол судың деңгейін қажетті суғару нормасына 1000-1200м³га дейін көтеруге және уақытша суғару арығының қимасын толық пайдалануды қамтамсыз ете алмайды (2 сурет).
Сурет 2. Уақытша суғару арығы дамбасының сапасыз түзілуінің көрінісі
Уақытша суғару арығындағы топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері және уақытша суғару арығын қазу кезіндегі жолақтың көлденең профилі толық зерттелмеген. Сондықтан біз вегетациялық суғарудан кейінгі дамбаның және уақытша суғару арығының топырақтарының кейбір физикалық-механикалық қасиеттерін анықтадық.
Суғару аяқталғаннан кейін (өлі тереңдікте) арықта судың шамалы көлемі қалады, оның кебуі үшін біраз уақыт керек. Ол, тегістелгеннен кейін, сол шұңқырлардағы топырақ ылғалдылығының динамикасына әсер етіп, келесі уақытша суғару арығын қазу кезінде дамба жасалу сапасына да әсер етеді. Топырақтағы судың құрамына байланысты топырақтың үйкеліс коэффиценті, қаттылығы өзгеріп, топырақтың деформациялануға кедергісі төмендейді. Жаңадан салынған дамбаның физикалық-механикалық қасиеттері оның бұрынға қасиеттерінен айтарлықтай айырмасы болады.
Топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері топырақ өңдеуші құралдардың жұмыс істейтін ортасы ретінде, бастапқы мәліметтер ретінде олардың параметрлерін негіздеу кезінде қолданылады. Бұл сұрақты білудің маңызы туралы өздерінің еңбектерінде академик В. П. Горячкин , профессор Ч. М. Гологурский, профессор М. Х. Пигулевский, профессор Н. В. Щучкин және басқалар атап өтті.
1.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғару туралы түсініктемелер
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суғару жүйелері жасалады.
Дегенмен су қоймалары құрылыстарын салу және жергілікті су қорларын қайта бөлу арқылы суғармалы егіншілік шаруашылығы сумен толық қамтамасыз етілмейді, олар тек өзендер суын маусымдық және көпжылдық реттеу арқасында су қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады.
Сондықтан бұл мәселені шешу үшін республикамыздағы жер асты суларының мол қорын толық пайдалану мен суғару жұмыстарын ұйымдастырғанда, суды тиімді және үнемді пайдаланудың алатын орны зор.
Суды пайдалану шығынын азайтумен күресу-суғармалы егіншіліктің тиімділігін арттырдың негізі шарты болып саналады. Осындай күрделі мәселені шешу суғару жүйелерінің техникалық жағдайымен тікелей байланысты болғандықтан бұрын салынған және жаңадан салынатын суғару жүйелерін техникалық жағынан жетілдіру мәселесіне қатал талаптар қою қажет.
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суғарудың шаруашылықтық маңызы бар.
Қазіргі күнде ҚР территориясында жүйекпен суғару 85%, чекпен суғару 12%, палмен суғару 3%-ды қамтиды. Бұл барлық әдістер жердің су жүру бағытына қарай ұқыпты тегістелуін талап етеді.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суғармалы егістерді ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суғару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл бойы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақылдары мен көкөністің мол өнімін тек суғару жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
1.3 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар
Суғару әдістері мен техникасына мына жағдайларды қамтамасыз етуі керек:
oo есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
oo судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдырмау, оның пайдалану коэффициентін 0,95...0,98 шамасына дейін көтеру;
oo топырақтың құрылысын сақтау;
oo оның сорлануын және саздануын болдырмау;
oo суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру,
oo оларды механикаландыру және автоматтандыру;
oo жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суғармалы жерді тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі, гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына байланысы болады.
1.4 Суғару техникасының элементтерін есептеу
Суғару учаскесінің белгілі жағдайында жүйектің көлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу жылдамдығы және оған жіберілетін судың мөлшері мен оның топыраққа сіңу мерзімі анықталады (сурет 3).
Сурет 3. Егістікті суғару сәтінен көрініс
Есепту жұмыстарын жүргізу үшін мынадай алғашқы мәліметтерді қабылдайды:
- жүйектің тереңдігі -Н,
- оның түбінің ені -b=0,1м,
- баурай қатынасы =1...1.5,
- бұдырмақтылық коэффициенті n =0,05,
- жүйектегі су тереңдігі
- екі жүйек аралығы (а),
- суғару нормасының мөлшері (m),
- гектарына текшеметр есебімен (м3га),
- судың бірінші сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы -w-мс,
- судың топырақты шаймайтын ағу жылдамдығы Vp=0,1 ... 0,2 мс,
- жоспар арқылы суғару учаскесінің енің -В,
- ұзындығы - L деп,
-және жүйектің еңкісін -(і) анықтайды.
Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады.
Жүйектің нақтылы көлденең қимасының көлемі:
(1)
жүйектің суланған периметрі:
; (2)
Гидравликалық радиус:
(3)
Павловскийдің жылдамдық коэффициенті:
(4)
Судың ағу жылдамдығы:
V=C; (5)
бұл жылдамдық V - дан кем болуы керек;
Жүйекке жіберілетін су мөлшері:
(6)
Жүйектің 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі:
(7)
(құмды топырақтар үшін ал балшықты топырақтар үшін 2,5-ға тең болады).
Жүйек топырағына судың сіңуінің ұзақтығы:
сағат; (8)
бұнда:су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=0,4)
Жүйектің ұзындығы:
(9)
Жүйектің есептелген ұзындығын суғару учаскесінің ұзындығына (L) сәйкес еселеп жинақтайды.
Суғару жұмыстарын дұрыстап ұйымдастыру үшін учаскенің ұзындғына сәйкес оқ-арықтардың саны анықталады.
(10)
Суғару учаскесіндегі барлық суғару жүйектерінің саны:
(11)
Суғару учаскесін тәулік бойы суғарғанда бір мезгілде суғарылатын жүйектерінің саны:
(12)
Суғару учаскесіне жіберілетін судың мөлшері:
; (13)
Бір мезгілде жұмыс істейтін оқ-арықтардың сыны:
(14)
мұнда: Qв.б -оқ-арықпен жіберілетін судың мөлшері, м3с;
Әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейтінін еске ала отырып, әр сменада жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.
Жүйектердің есептелген ұзындығының мөлшері арнаулы ұсыныстарда келтірілетін мөлшелермен салыстырылады.
Мысалы, Орта Азия жағдайлары үшін жүйектердің ұзындығымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақтың су сіңіруі әртүрлі болғанда кесте арқылы қабылдауға болады.
Тегістелген еңістік мөлшері і = 0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын жүйектердің ұзындығын 500 метрге дейін жеткізуге болады. Осының арқасында суғару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады. Бірақта суғару жүйектері өте ұзын болғанда суғару нормасының мөлшері 1500 м3га дейін көбейіп кетеді. Өкінішке орай, мұндай мүмкіндік барлық алқаптарда мүмкін бола бермейді. Суғару жүйектері ұзын болмағанда аз суғару нормасының мөлшерімен 700-900 м3га суғаруға мүмкіндік болады.
2 Техникалық бөлім
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату
Қазақстанда суғармалы жер көлемі 2,3 млн. га, оның 1,6 млн. гектары республиканың оңтүстік региондарында орналасқан, онда, барлық өсімдік өнімдерінің 30% астамы өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы - республикамыздың тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ететін негізгі салаларының бірі.
Облыстың климаттық жағдайы мақта, көкөніс, қауын-қарбыз және жүзім, бау-бақша және де жем-шөптік өсімдіктерді өсіруге өте қолайлы.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер балансын сараптап көргенде, 2010 жылы суғармалы жердің 59316 гектары суғару суының жетіспеушілігінен пайдаланылмай қалды. Соңғы жылдары ауылшаруашылығында суғару суымен қамтамасыз ету проблемасы туындауда және ылғал сақтау, суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін технологияны, агрегатты жетілдіру, лезде жарату қажеттілігі пісіп жетілді [1].
Облысымызда үлкен көлемде ұсақ дихан (фермер) шаруашылықтарының болуына байланысты, оларды жаңа ауылшаруашылық техникаларымен жабдықтау төмен қарқында жүргізілуде, мысалы 2010 жылы барлығы болып 1,1% құрады [1,2].
Қазақстан және Орта Азияда жақын келешекте жүйекпен суғару әдісі негізгі әдіс болып қала бермек. Сондай-ақ, жүйекпен суғару әдісі ұзақ жылдардан бері қолданыста болғанына қарамастан, осы күнге дейін оны жобалау қажетті деңгейде ғылыми негізі жаратылмаған.
Осы күнде іс жүзінде суғармалы танаптарда суғару арықтары алынады, олардың құрамына уақытшалық суғару арықтары, кіріс және таратқыш жүйектері жатады. Уақытша суғару арықтарын әр жылы су қойардан алдын қазады және егін қатараралығын айдауда, егін жинаудан алдын немесе басқада ауылшаруашылық жұмыстарын орындардан алдын тегістейді.
Уақытша суғару арықтары стандарт трапециалық немесе жартылай дөңгелек кесімге ие, дамба жерден қазып алынатын шұңқыр тереңдігінің есебінен түзіледі. Агротехникалық талап бойынша жүйектерге судың өзі кіруі үшін уақытша суғару арықтарындағы су деңгейі танап еңкістігіне байланысты суғарылатын танап бетінен 05-20 см жоғары болуы қажет.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда қолданылып жүрген арыққазғыштар агротехникалық талаптарға жауап бермейді. Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер, кейде лайлы кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан судың сызаттанып шығуы уақытша суғару арықтарында су деңгейін көтеруге мүмкіндік бермейді және суғару арығының су өткізу қабілетінен толық пайдалануға кері ықпал етеді (сурет 4). Соның нәтижесінде су деңгейін қажетті шамаға көтеру мүмкін болмайды, уақытша суғару арығының потенциалын толық пайдалануға мүмкіңндік болмай, сушылардың қосымша еңбегін қажет етеді.
Белгіленуі:1-лайлы кесек, 2-ірі кесектер
Сурет 4. Қолданыстағы технологиямен тегістегеннен кейінгі бұрынғы арна орнынан қайта қазылған уақытша суғару арығының көрінісі
Мұндай жағдайдың шешімі кейбір жағдайларда сушылар арықтардағы пайда болған кесектерді қолмен майдалап немесе агрегатпен екі рет жүріп өту арқылы шешеді.
Аталған кемшіліктерді дамба топырағының фильтрацияға қарсы қабілетін жақсарту жолымен шешуге болады, ол үшін дамба топырағын нығыздау қажет болады.
Бұдан басқа, уақытша суғару арығының дамба топырағын биік ету үшін, қазу тереңдігіне байланысты болады, сондықтан кесілетін арық жүйегінің тарту кедергісі айтарлықтай артып кетеді.
2.2 Уақытша суғару арықтарын қазуда қолданылатын арыққазғыштар
Су жүйектері мен, тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құлақ-арықтар, оқ-арықтар, лотоктар) және құбырлар (ашық, жабық, қатты және солқылдақ) арқылы жеткізіледі.
Суды жүйектермен, тақталарға екі әдіспен жіберуге болады: қолмен және механикаландырылған.
Жүйектермен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күректер мен суарғыш қалқандарды, сифондар, суғару түтіктері және бірөңірлі таратқыш жүйектер пайдаланылады. Суғару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдастырылғанда жүйектерге су суғару құбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суғару тақталарына бульдозерлер арқылы судың алды тосылып жіберіледі.
Бір өңірлі таратқыш жүйектер арқылы суғару үшін жер беті жақсылап тегістелініп, оның көлденең еңкісі 0,001-ге дейін және бойлау еңкісі 0.005-ке дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОКП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-арықтың қасынан бір өңірлі жүйектер тілінеді. Бұл жағдайда жүйек топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңкіс бойынша жоғары), екінші жағы палсыз қалып бір өңірлі жүйектер жасалады. Содан кейін бұл жүйектер топырақ бөгеттері арқылы он - отыз шақты түптерінің белгілері бір шамадағы суғару жүйектеріне бөлінеді. Бір өңірлі таратқыш жүйектердің жоғарғы жағынан МК-16 және Д-716 канал қазғыштары мен Д-267А (сурет 5) оқ-арықтар қазылады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
а
б
Белгіленуі: а-МК-16; б-Д-267А
Сурет 5. МК-16 аспалы, Д-267А тіркемелі арыққазғышы
Қазіргі таңда қолданылып жүрген арыққазғыштар, арық откостарының бұрышын бірдей бұрышпен (450) қазады (сурет 6). Сондықтан мұндай арықтардың дамба топырағының 15 пайызынан артығы арық ішіне қайта түседі. Нәтижеде арық өлшемі кішірейіп, су өткізу қабілеті төмендейді. Дамба топырағының арық ішіне қайта түсуін болдырмау үшін дамба откосының бұрышын табиғи сырғу бұрышымен бірдей ету керек. Ал су өткізбеу қабілетін арттыру үшін дамба топырағын нығыздайтын нығыздағышпен қамтамасыз ету қажет.
Белгіленуі: а) Д-716 арыққазғышы жұмыста; б) арықтың көлденең кесімі; 1-тірек; 2-пышақ; 3-қайырма; 4-тірек шанасы; 5-нығыздағыш
Сурет 6. Д-716 арыққазғышымен алынған уақытша суғару арығының көлденең профилі
Қолданыстағы Д-716 уақытша суғару арыққазғыштары суғару арықтарының дамбасының сапалы түзілуіне жағдай жасалынбайды және суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз етпейді.
КБН-0,35А арыққазғыш-жүйек тілгіші (сурет 7) вегетациялық суғаруға арналған арықтар мен қосымша жүйектер тілуге арналған.
Сурет 7. КБН-0,35А арыққазғышымен арық қазу
КБН-0,35 арыққазғышы -- аспалы құрал, ол рамадан, арыққазғыштан, арқалықтарға бекітілген және арыққазғыштың екі жағына орналасқан екі жүйек тілгіштен және доңғалақ жүрісінен тұрады.
Рама құрастырылатын бөлшектерді орнатуға, сондай-ақ арыққазғышты Т-28, МТЗ-80,82 тракторымен агрегаттауға арналған. Раманың негізгі бөліктері -- шаршы қималы көлденең брус, тірек және кронштейндер. Тірекпен және кронштейндермен құралды трактордың аспалы жүйесіне қосылады.
Арық қазғыш жұмыс беті цилиндр тәрізді қайырмалардан тұрады. Қайырмаларға түрен және пышақтар бекітіледі. Қайырмалар қозғалмауы үшін олардың арасына кергіштер орнатылған.
Жұмыс органдары құрал рамасын доңғалақтар осімен қосатын кергілермен төмен түсіріледі.
Жүйек тілгіш қосымша жүйек салу үшін пайдаланылады. Ол -- қайырмалар пісірілген вертикаль тірек. Жүйектілгіш жұмыс қалпынан тасымал қалпына, раманың көлденең брусымен кронштейнге топсалы қосылған арқалықтың көмегімен келтіріледі. Кронштейңді брус бойымен жылжыта отырып, негізгі орталық және қосымша жүйектер арасыңдағы қажетті қашықтықты белгілеп алуға болады.
Доңғалақ жүрісі жұмыс органдарының бір қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және жүйектер тілу тереңдігін реттеп отыруға мүмкіндік береді.
Доңғалақтар осьтің роликті конусты подшипниктеріне орнатылған. Доңғалақтардың құрсауларына жабысып қалған топырақты екі тазалауыпшен қырып тастайды.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3В -- аспалы құрал (сурет 8). Ол Беларусь, ДТ-75 және Т-74 тракторларына агрегатталады.
Арық казғыштың негізгі құрастыру бөлшектері -- рама, оң және сол жақ бүйірлік катоктар, нығыздауыш катоктар (оң және сол жақ) құрастырылмалы, арық қазғыш, қопсытқыш.
Пісіріліп жасалған рама шаршы қималы қуыс брустан, швеллерден істелген арқалықтан (8) тұрады.
Брусқа екі құйма кронштейн пісірілген, олардың негізгі міндеті -- раманы трактор аспасының төменгі жақ бүйіріндегі тартқыштарға қосу.
Брустың ұштарына ұзартқыштарды (17) орнатып, бейтуге арналған құйма қамыттар пісірілген.
Белгіленуі:1 -- штырь, 2 -- тірек, 3 -- айқыш тартпа, 4 -- плита, 5 -- тоқтатқыш, 6, 7 -- бойлық арқалық, 8 -- көлденең арқалық, 9 -- алмалы-салмалыбастырмалар, 10 -- құйма сектор,
11 -- тазалауыштар, 12, 18 -- кронштейндер, 13 -- ось, 14 -- жартылай сектор, 15 -- аша,
16 -- бүйірлік тіреуіш катокгар, 17 -- ұзартқыш.
Сурет 8. КЗУ-О,ЗВ әмбебап арыққазыш жапқышы
Қатаңдық брусы айқыш тартпалармен (3), тіркеуіштермен (2) және швеллерден жасалған ен бойлық арқалық пен (6) арқалыққа (8) және кронштейнге (18) жалғасқан.
Кронштейн (18) раманы трактор аспасының жоғарғы жағыңдағы орталық тартқышын штырьмен (1) қосуға арналған.
Арқалықтың (8) жұмыс органдарын бейтуге арналған бірнеше ойығы бар. Арқалықтың артқы бөлігіне артқы ка - токты бекіту және құралды каналдар тегістеуге дайындау үшін қажет ойығы бар екі бұрыштама пісірілген.
Бүйір тіреуіш катоктар (16) құралдың жұмыс органдарының топыраққа бойлап енуін реттеп отыруға арналған.
Катоктың негізгі бөліктері -- аша (15), кронштейн (12) және рамаға болттармен жалғастырылған жастықшалы құйма сектор (10). Катоктың күпшегіне шойын втулка мен ось (13) қондырылған.
Аша стержені оны сектормен қосатын тесігі бар құйылмамен жабдықталған. Ашаның төменгі бөлігінде катоктың осін бекітуге арналған ойықтар бар. Ашаға екі болтпен бекітілген екі жартылай сектор (14) катоктың осін және күпшегін топырақпен ластанудан сақтайды.
Жартылай сектор (14) сонымен бірге тазалауыш (11) кронштейнін бекітуге және реттеуге арналған. Аша стерженінің жоғарғы жағына орнатылған бейткіш (5) катокты берілген қалыпта тиянақталды.
Каток конструкциясы оны рама ұзартқыштарына сәйкес үш қалыпта орнатуға мүмкіндік береді, сондықтан жұмыс органдарының бойлай енуін мүмкіндігінше реттеуге болады. Жастықшаларын ұзартқыштарға алмастыра қойып тіреуіш катоктармен, құралдың алым енін реттейді.
Арық қазғыш түбінің ені 300 мм келетін оқарықты тіледі. Арық қазғыш корпусының тірекке 50° бұрыш жасай пісірілгең екі қайырмасы (оң және сол жақ) бар.
Тіректің төменгі жағына пісірілген плитаға топырақты тіліп, канал түбін қазатын түрен бекітіледі. Плитаға түреннен басқа кронштейндер бекітіледі. Оларға штырьмен өкше қосылады. Биіктігі бойынша өкшені кронштейндегі сынаның орнын ауыстырып, бекіту арқылы реттейді.
Қайырмалар артқы жағынан бір-бірімен үшкілдермен және кергіштермен жалғасады. Түреннің төменгі жиегіне көрінбейтін телпекшелі болттармен бекітілген пышақтары бар планкалар пісірілген. Арық қазғыш құралдың рамасына тіреуішке пісірілген плиталармен (4) қосылады. Плиталардың бірі раманың артқы арқалығына болттармен қосылған, ал екінші плита жастықшалармен раманың алдыңғы брусына бекітіледі. Қайырмалардың үстіңгі беті тез жейілмес үшін оларға алмалы-салмалы бастырмалар (9) кигізеді.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д (сурет 9) төмендегі жұмыстарды орындауға: айдалған жерді тегістеуге немесе терең қопсытуға, топырақты егу алдында қопсытуға, пал салуға және оны тегістеуге, уақытша арықтарды алуға арналған.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д және т.б. қолданылып жүр. Сонымен, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері (шұңқыр тереңдігі 0,20-0,25 м, табан ені 0,15-0,30 м) су өткізу қабілеті 40 лс. Мынадан көрінгендей, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері агроталапқа (0,05-0,20 м) жауап бермейді.
Сурет 9. КЗУ-0,3Д әмбебап арық қазғышы
Сондықтан, суғармалы егістікке арналған арыққазғыш КЗУ-0,3Д агрегатының конструкциясын жетілдіруді қолға алу қажет.
Суғару кезінде су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтардың өңірінде жасалатын тесіктер, баспалар арқылы бөліктерге жіберіледі (сурет 10). Бұл бөліктерден су автоматты түрде суғару жүйектеріне таратылады. Бір сушы бір мезгілде 150 шақты жүйектерге шамасы 150 лс су жібере алады. Суғарудың механикаландырылған әдісін пайдалану үшін, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері агроталапқа (0,05-0,20 м) жауап беруі қажет, яғни жер беті деңгейінен 0,05-0,20 м - ге дейін еңкістікке байланысты су деңгейін көтеруге тиісті. Өкінішке орай қолданыстағы арыққазғыштар мұндай мүмкіндікке ие емес. Сондықтан, сушылардың қол еңбегінен пайдалануға міндеттіміз.
Сурет 10. Жүйекпен суғаруда сифондар мен баспа
құрылғыларының қолданылуы
2.3 Уақытша суғару арықтары қазғышының кемшіліктері
Жүйекпен суғару-Қазақстанда суғару әдісінің ең көп тараған түрі, сондықтан бұл технология фермерлер үшін жаңалық емес, қазіргі таңда және жақын келешекте ол өзінің актуалдылығын жоғалтпайды. Қазақстанда қазіргі суғару іс-тәжрибесі көрсетеді, суғару алқабындағы кемшіліктерді жою үшін, суғару технологиясын жетілдіру қажет.
Қатараралығы айдалатын егіндердің суғару жүйектерінің орташа тереңдігі 0,12-ден 0,16м аралығында болады, осы себепті уақытша суғару арықтарының қазылу тереңдігіне байланысты, арыққазғыштар КБН-0,35А және КЗУ-0,3Д-лармен қазылған арықтарда өлі аймақ (суғару жүйегі тереңдігінен төмен орналасқан,арық шұңқырындағы су деңгейі) пайда болып, су шығынының артуына алып келеді.
Уақытша суғару арықтары қанша терең болса, өлі аймақ сонша көп болады, нәтижесінде арыққазғышты тарту күші артып кетеді. Суғару аяқталған соң уақытша суғару арығының өлі аймағында біршама су мөлшері қалып қояды, оның құрғауы үшін біраз уақыт талап етіледі жәнеде ауылшаруашылық қатараралығының өз мерзімінде өңделуін кешіктіреді [4,5].
Кесте 1-ден көрінгендей, қашан қатараралығы топырағының ылғалдылығы оптимал мәніне (16-18%) жеткенде, уақытша суғару арығы шұнқыр түбінің 0-10 см қабатының топырақ ылғалдылығы 21,0-21,8% құрайды. Мұндай ылғалдылықта (21,0-21,8%) уақытша суғару арығын қолданыстағы технологиямен тегістегенде, шұнқырдағы топырақтың физика-механикалық қасиетінің бұзылуына алып келеді, және де бұрынғы арна бойынша уақытша суғару арығын қайта қазғанда арық дамбасының түзілу сапасына кері әсер етеді.
Кесте 1 - Уақытша суғару арығын тегістерден алдынғы қатараралық жүйектердегі, дамбыдағы және шұнқыр түбі аймағындағы топырақ ылғалдылығы
Үлгі алынған орын
Топырақ қабатындағы (%) ылғалдылық, см
0-5
5-10
10-15
15-20
Қатараралық жүйек
15,3
15,6
16,9
-
Дамба
9,3
16,5
18,3
19,2
Арық табаны
21,0
21,8
-
-
Сонымен, шынайы жағдайда суғарудан кейін уақытша суғару арығы табаны мен өсіп тұрған мақта қатараралығы жүйектері топырақ ылғалдылығының оптимал ылғалдылыққа жету мезгілдерінің сәйкес келмейтіні суреттен көрінеді.
Мұндай жағдай қатарарасындағы топырақтың құрғап кетуіне алып келеді, культивация жұмыстарының сапасыз болуына соқтырады, осының салдарынан ауылшаруашылық егіндері өнімінің төмендеуіне алып келеді.
11 суреттен көргеніміздей, қатараралығы жүйектері топырақ ылғалдылығы өзінің оңтайлы мәніне (16%) екінші суғарудан кейін алты күннен соң жетсе, төртінші суғарудан кейін - сегіз күннен соң жетеді. Жүйектегі топырақ ылғалдылығының әртүрлі мерзімдерде кебуінің себебін, мақтаның өсу биіктігіне байланысты алқапты мақтаның жабуымен түсіндіреміз. Сәйкес, уақытша суғару арығын 1-ші және 2-ші суғарудан кейін, 5-6 күннен соң, ал 3,4,5 суғарудан кейін 7-8 күннен соң тегістеген дұрыс.
Мұны, уақытша суғару арығын тегістеу кезінде дамбаның табанындағы ылғал топырақ ылғалдылығы жоғары арық табанына түсіп, оның үстіне дамбаның қалған кепкен құрғақ топырағы түсіп, ал бетіндегі кепкен топырақ одан да құрғап, арық шұқырындағы ылғал топырақ нығыздалып монолиттік топырақ ортасын тудырады. Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан су шығып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мейрамбек Мұхан Орынбасарұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
Шымкент, 2016
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
КАФЕДРА Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., Г. С. Кенжибаева
__________________
"_____"______2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
Орындаған Мейрамбек М.О.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Манабаев Н. Т.
Шымкент, 2016
Ф.7.04-10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ауылшаруашылық ғылымдары жоғары мектебі
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандығы 5В080600 - Аграрлық техника және технология
БЕКІТЕМІН
Су ресурстары, жерді
пайдалану және агротехника
Кафедрасы меңгерушісі _____________Г.С. Кенжибаева
"_____"____________2016 ж.
Дипломдық жоба орындауға
ТАПСЫРМА №7
Студент Мұханов М. АП -12-3к1
Жоба тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы
Университет бойынша 16.11.2015 ж. №3-221 С бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі 28.04.2016 ж.
Жобаның бастапқы мәліметтері: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың дамба нығыздағышы
Дипломдық жобаны орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
1Ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың әдістері және техникасы.
2 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар.
3 Суғармалы алқаптарда уақытша суғару арықтарын салуда қолданылатын арыққазғыштар .
4Қолданыстағы уақытша суғару арықтары қазғышының кемшіліктері.
5 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату жолдары.
6 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері.
7 Тәжірибелік арыққазғыш қондырғысын жарату.
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдер
Кеңесші Т.А.Ә. қолы
1
2
3
1
Аналитикалық бөлім
Манабаев Н.Т.
2
Технологиялық бөлім
Манабаев Н.Т.
3
Тіршілік қауіпсіздігі
Манабаев Н.Т.
4
Экология
Манабаев Н.Т.
5
Экономика
6
Бизнес-жоспар
Графикалық материалдардың тізімі:
1.Арыққазғаштармен қазылған уақытша суғару арықтарының көлденең кесімі
2.Уақытша суғару арығының жалпы көрінісі
3.Уақытша суғару арықтарына қойылатын агротехникалық талаптар
4.Д-716 арыққазғышы және онымен алынған уақытша суғару арығының көлденең профилі
5. Дамба нығыздағыш орнатылған арыққазғыш
6 Экономикалық бөлім.
Ұсынылған негізгі әдебиет
1.Халанский В.И., Горбачев И.В. Сельскохозяйственные машины. - М.: Колос, 2004.
2.Программа по развитию агропромышленного комплекса в республике Казахстан на 2013-2020 годы (агробизнес - 2020). Астана, 2012.
3.Под ред. Рахимбаева Ф.М. Сельскохозяйственные гидротехнические мелиорации. Ташкент, Мехнат. 1988.
4.Листопад Г. Е. и др. Мелиоративные орудия для устройства временной оросительной сети (теория и расчет). -М.: Агропромиздат, 1986 - 128 с.
5.Шох А.С. Исследование и обоснование параметров кналокопателя для нарезки оросителей, обеспечивающих полив с помощью трубок-сифонов. Специальность: 05.20.01. Дисс. на соиск. уч. ст. к.т.н., Янгиюль, 1978. -135 с.
6.Манабаев Н.Т. Улучшенный заравнитель временного оросителя Механизация хлопководства, 1992. -№3. С.10-11.
Тапсырманың берілген күні 16.11. 2015ж.
Дипломдық жоба ғылыми жетекшісі ____________________ Манабаев Н.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент __________________ Мұханов М.О.
Ф.7.04-11
Дипломдық жобаны орындауға
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
Бөлімдер
Орындалу
%
Орындау мерзімі
Тапсырма
берілген күн
Тапсырма
орындалған күн
Кеңесші қолы
1
Кіріспе
5
5 күн
16.11.2015
21.11.2015
2
Аналитикалық бөлім
15
40 күн
22.11.2015
31.12.2015
3
Технологиялық бөлім
40
40 күн
01.01.2016
10.02.2016
4
Тіршілік қауіпсіздігі
5
15күн
11.02.2016
26.02.2016
5
Экология
5
15 күн
27.02.2016
13.03.2016
6
Экономика
10
20 күн
14.03.2016
04.04.2016
7
Бизнес-жоспар
10
20 күн
05.04.2016
25.04.2016
8
Қорытынды
5
1 күн
25.04.2016
26.04.2016
9
Пайдаланған әдебиет
5
2 күн
26.04.2016
28.04.2016
Жалпы
100
Дипломдық жоба жетекшісі ____________________________
(күні,қолы)
Дипломдық жоба орындаушы _________________________
(күні, қолы)
Норма бақылау ___________________________________ ___
(күні, қолы)
Аннотация
Жоба тақырыбы: Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы, студент Мейрамбек М. О., ғылыми жетекшісі т.ғ.к., доцент Н.Т. Манабаев, қорғау мерзімі 2016 ж.
Дипломдық жоба мақсаты ауыл шаруашылығы өндірісін ілгері қарай дамыту жолында егін өсіру шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалану арқылы қажетті уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, шаруа қожалықтарындағы суғармалы егістіктегі суғару арықтарын қазу технологиясын жетілдіру. Шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалануды дұрыс ұйымдастыру болып отыр.
Дипломдық жобада шаруашылық жағдайында суғармалы егістіктегі машиналар жүйесін пайдалануды ұйымдастыру, суғармалы егістіктегі суғару арықтарынның сапасын жоғарылату технологиясын пайдалану қарастырылған.
Суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату жобасы тақырыбына жазылған дипломдық жоба 6 бөлімнен, 19-кесте, 14-сурет, 57-теңдеу, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Дипломдық жобада уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына орнатылған дамба нығыздағыштың оның сапасына әсері, суғару арықтарындағы топырақтың физика-механикалық қасиеттері зерттеліп үйренілді және жаңа арыққазғыш жаратылып қолданысқа ұсынылады.
Тіршілік қауіпсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау шаралары қарастырылды.
Жобаның экономикалық тиімділігі негізделіп берілді.
Бизнес-жоспар жасалынды.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11 Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.1 Уақытша суғару арықтарынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғару туралы түсініктемелер ... ... ... ... 17
1.3 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Суғару техникасының элементтерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Техникалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату қажеттілігі ... ... ... ..23
2.2Суғармалы алқаптарда уақытша суғару арықтарын алуда қолданылатын арыққазғыштар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қолданыстағы уақытша суғару арықтарын қазғышының кемшіліктері ... 33
2.4Тәжірибелік арыққазғыштың негізгі параметрлерінің таңдауы мен есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.4.1 Арыққазғыштың бағыттағыш қисығын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4.2Сферикалық бетінің бейнесін көтеру-қайырма қисығының теңдеуін құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5 Тәжірибелік арыққазғыш қондырғысын жарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .39
3. Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1Ауыл шаруашылығы машиналарын сақтау орындарында қауіпсіздікті қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Санитарлық-техникалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2.1 Желдету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2.2 Жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2.3 Шу мен дірілден қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Есептеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.4 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.5 Электрқауіпсіздік ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.1 Қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу орындарыныңжұмысын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
4.2 Атмосфераға тасталынатын зиянды заттар үшін төлем сомасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.3 Қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...56
5. Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
5.1 Бастапқы мәліметтерді таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
5.2 Арыққазғыштың экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
6. Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
6.1. Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
6.2. Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
6.3. Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
6.3.1 Менеджмент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
6.4 Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
6.5 Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
6.6 Қаржылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жобаны орындау барысында мына төмендегі құжаттарға сілтемелер жасалған.
1.ОСТ-70.4.2-80 Ауыл шаруашылығы техникасын сынау. Топырақты беттік өңдеу машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
2.ОСТ -70.12.1-84 Мелиоративтік және суғару машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
3.Еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау туралы Заңы құжаттары
4. Техника сельскохозяйственная. Методы эксплуатационно-технологической оценки. Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки
5. ГП 902-2-403,86 құжаттары
6. СН и П 11-33-85 құжаттары
7.МЕСТ 12.1.004-85 құжаттары
8. СН 4088-20 және МЕСТ 12.1.005-76 құжаттары.
Анықтамалар
Дипломдық жобаны орындау барысында мына төмендегі терминдерге анықтамалар берілген.
Фракция - топырақ түйіршіктерінің өлшемі
Дамба - суғару арықтарын қазғанда пайда болатын үйінді топырақ
Дренаж- жабық кәріз түтіктер
Скважина - бұрғыланған су көзі
Лоток - бетон арықтар
Филлоксерлер - өсімдік биті
Оптимал ылғалдылық - топырақтың 16-18% ылғалдылығы
Топырақтың физика - механикалық қасиеті - ылғалдылық, тығыздық,
деформациялық ығысу, сырғу кедергісі.
Белгілер мен қысқартулар
АШК- ауыл шаруашылық кешені
МК- бас канал
ВМК -бас канал тармағы
НК- су жинағыш канал
ВК- су қашырғыш канал
ПК- қорғау каналы
СР- жинау каналы
ПӘК-пайдалы әсер коэффиценті
КБН-0,35 А- арық қазу жабу машинасы
Д-241А- грейдер тегістегіш
Д-271 А- бульдозер тегістегіш
ЗОР-500- канал тегістегіш
БУ-100 Б -кавалер тегістегіш.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2050 Стратегиясының негізгі бағыттарының бірі - еліміздің аграрлық саласын өркендету. Осы жөніндегі Жолдауда республикамыздың агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың негізгі жолы ретінде еңбек өнімділігін арттыру қажеттігі айрықша атап өтілген. Сонымен қатар, заманауи озық технологиялар мен тиімді жұмыс істейтін машиналар мен агрегаттарды өндіріске енгізу өзекті мәселеге айналып отыр.
Жұмыстың актуалдылығы. Бұл негізінен ауыл шаруашылығы өндірісінде ауыл шаруашылығы машиналарының жаңа түрлерін жасау мен енгізу және технологиялық процестерді аз энергия мен материалдар шығыны болатын құралдарды жасаумен байланысты болады.
Ендеше өнімді өнімділігі жоғары технологиямен өндіруге көшу аграрлық өндірістің басты стратегиясына айналуы тиіс. Жаңа конструкциялар мен технологияларды өндіріске енгізу неғұрлым жоғары деңгейде жүрсе, аграрлық сала жұмысы да соғұрлым баянды болмақ. Онда, суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату қазіргі таңның актуалды мәселесінің бірі болмақ.
Жұмыстың ғылымилығы. Машиналы технология мен техникалық құрал кешенін ауылшаруашылық өндіріске енгізудің ерекше сипаты ретінде мыналарды атауға болады: ең ұтымды деген шешімді таңдаудың есептемелік және сараптамалық - логикалық операциялардың иерархиялық тізбектемесіне сүйенуі, технологиямен техникаға ғылыми-зерттеу институты, машина сынау станциясы, т.б. агро - және зоотехникалық талаптың әрдайым басымдылығы, технология мен техниканың бейімделушілігі; техникаға деген мұқтаждықты анықтау және оның коммерциялық сипаттамасына баға беруде маркетингтік зерртеудің жүргізілуі; жаңа техниканы ойластыру, жасап шығару және өндіріске пайдалану қызметін ұйымдастыруға әлеуметтік тапсырысты көрсетілген мерзімдегі біртұтас өндірістік процесс ретінде қарау.
Жұмыстың маңыздылығы. Агротехнология мен машиналар кешеніндне уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, оны одан әрі жетілдіру маңызды мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Сонымен бұл жобаның негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысы шаруа қожалықтары жағдайында жаңа технологияларды қолдану, механикаландыру деңгейін жоғарылату негізінде егістікті өңдеу технологиясын жетілдіру және уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнатуды жобалау болып отыр.
Жұмыстың тапсырмалары. Ауыл шаруашылығының тиімділігі еңбек өнімділігімен сипатталады Еңбек өнімділігін өсірудің дәйектігі бір жолы - ауыл шаруашылық өндірісін жарақтандыру. Өндірісті жарақтандырудың екі түрлі шешімі бар. Біріншісі - шаруашылықты конструкциясы жетік, сенімділігі мол, жұмыс өнімділігі жоғары техникамен жеткілікті деңгейде жабдықтау да, екіншісі - сол техниканы ұтымды пайдалану.
Машина пайдаланудың түпкі мұраты - дақыл өсіру жұмысын агротехникалық мерзім ішінде түгелдей және сапалы атқарып, жарақталған жұмыстың экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету. Жоғарыда атаған мәшине пайдалану ісінің әрқайсысы осы мақсатқа қызмет етеді. Олардың әрбіреуінің өзіндік атқару технологиясы, техникасы, инженерлік қызметі мен материалдық - техникалық қоры бар. Осы аталғандарды зерттеп үйрену тапсырылады.
Зерттеу объекті. Солардың бәрін түпкі мақсатқа жұмылдырудың ұтымды жолын мәшине пайдалануды ғылыми зерттеп уақытша суғару арығын қазуға арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнату, оның технологиялық, техникалық және ұйымдастыру шарасын белгілеу.
Дипломдық жобаның мақсаты машиналардың соңғы әрі келешектегі технологиялаларға негізделген мақта өсіру аймағына арналған суғармалы егіншілікке арналған арыққазғыштың жұмысшы органына дамба нығыздағыш орнатуды өндіріске енгізу болып отыр.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Уақытша суғару арықтарынның сипаттамасы
Сушының жұмыс өнімділігін жоғарылту үшін, суғару алқабындағы арықтардың су өткізу қабілетін жоғарылату қажет. Уақытша суғару арықтарының су өткізу қабілетін сушыға жеткенге дейін 40-60 лс-ге көтеру керек. Уақытша суғару арығының өткізу қабілеті, оның көлденең кесімінің ауданы мен көлденең кесімі профилінің спецификалық ерекшелігіне байланысты. Уақытша суғару арықтары өзінің барлық ұзындығы бойында, бір стандарт кесімде жартылай қазылған және жартылай топырағы үйілген түрде, үйілген топырақ (дамба) тек қазылған бөліктің топырағынан түзіледі.
Сондықтан уақытша қазылған арықтарға қойылатын талап: профилі кең, бірақ шұңқыры терең емес, дамбасы биік, шұңқырдың пайдаланбайтын бөлігі (өлі шұңқыр) тереңдігі аз болуы керек. Арықтың пайдаланбайтын шұңқыр тереңдігін азайту және дамба топырағының фильтрацияға қабілеттілігін жоғарылату, бұл үшін дамба топырағы құрамындағы ірі кесек түйіршіктерін азайту немесе нығыздау қажет.
Дамба топырағын нығыздау қосымша технологиялық процесс болып, оны қосымша механизмдер көмегімен немесе арыққазғышқа дамбаның сапасын жақсартатын қосымша жабдықтар орнату, сондай-ақ тербелмелі нығыздағыштар қолдану ұсынылған. Бірақ олардың құрылысы күрделі, қолдануға ыңғайсыз болғандықтан өндірісте қолдау таппады.
Белгілі болғандай, арықты қазу және оны тегістеуде КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д, КЗУ-0,5 және КОР -500А машиналарынан пайдаланынлады. Олармен алынған арықтардың көлденең кесімі сурет 1-де көрсетілген.
Қазіргі таңда қолданылып жүрген арыққазғыштар, арық откостарының бұрышын бірдей 450 бұрышпен қазады. Сондықтан мұндай арықтардың дамба топырағының 15 пайызы арық ішіне қайта түседі. Нәтижеде арық өлшемі кішірейіп, су өткізу қабілеті төмендейді. Дамба топырағының арық ішіне қайта түсуін болдырмау үшін дамба откосының бұрышын табиғи сырғу 360 бұрышымен бірдей ету керек. Ал дамба топырағының су өткізбеу қабілетін арттыру үшін дамба топырағының майда болуын қамтамасыз ету немесе нығыздау қажет.
Уақытша суғару арықтарына төмендегідей талап қойылады:
-жалпы құрылыс биіктігі 0,45 м,
-арық түбінің ені 0,20-0,50 м,
-ал дамба жоғарысы ені 0,10 м кем болмауы,
-ішкі откосы 1:1 немесе 1:2 ,
-сыртқы откосы 1:3 немесе 1:4.
Белгіленуі: а- КЗУ-0,3; б)-КЗУ-0,5; в- К0Р-500А; г-КБН-0,35А
Сурет 1. Арыққазғаштармен қазылған уақытша
арықтарының көлденең кесімі
Бойлама әдіс бойынша арық ұзындығы 600-800 м, су сыйымдылығы 60 мсек кем болмайды.
Көлденең әдіс бойынша арық ұзындығы 400 м, су сыйымдылығы 40 лс болғанда арықтың ПӘК 0,90-0,95 кем болмауға тиіс.
Арық-дамба топырағының су өткізбеу қабілеті мына теңдеумен есептеледі:
Lф =C·H; (1)
мұнда: С- ілініс күші коффициенті, тм;
Н- дамбадағы су қысымы, м.
Уақытша суғару торабы егін алқабының шетінен құрғақ жерлерге салынады және оны ары қарай жеке арықшалар бойынша суды жеткізудің технологиялық құралы ретінде қолдануға болады.
Мақта алқабын суғару кезінде (кенеп, жүгері және т.б) уақытша суғару арықтары бірнеше рет көміліп, қайта қазылады.
Уақытша суғару арықтарына қойылатын агротехникалық талаптары келесілер болып табылады:
oo өткізу қабілеті;
oo пайдалы әсер коэффициенті (сүзілу, булану, ақаба тасталу, т.б);
oo егін алқабының техникалық процесіне басқа өнімдерді егуге мүмкіндік болуы;
oo арық салуды және тегістеуді мехникаландыруға мүмкіндік болуы және т.б.
Уақытша суғару арықтарының торабының негізгі бөлігі бірінші суғару алдында алғашқы рет салынады. Бұл уақытта топырақтың ылғалдылығы 0-50 см қабатта оның алқаптық ылғал сыйымдылығынан 70-75% болады. Алдын-ала өңдеуден кейін, яғни 30 см дейін жерді аудару және егіс алдындағы дайындықтан кейін топырақ жеңіл майдаланып, уақытша суғару арығын салу кезінде нәтижелі қалыптасады. Бұл кезде судың қажет шығыны бірінші суғару үшін минимал суғару нормасы қажет болады: 600-700 м³га 2,7.
Вегетациялық суғарудан соң уақытша суғару арығын тегістегенен кейін, оның топырағының жоғары деңгейде ылғалдануы және қатар аралық өңдеу кезіндегі қопсыту агрегатының өтуі есебінен, оның көмілген, ылғалданған төменгі бөлігінде монолиттік топырақ ортасы пайда болады. Сондықтан уақытша суғару арығын қайта келесі суғару үшін қазған кезде, қазылған арықттың дамбасында үлкен кесектер, лайлы кесектер пайда болып, ол судың деңгейін қажетті суғару нормасына 1000-1200м³га дейін көтеруге және уақытша суғару арығының қимасын толық пайдалануды қамтамсыз ете алмайды (2 сурет).
Сурет 2. Уақытша суғару арығы дамбасының сапасыз түзілуінің көрінісі
Уақытша суғару арығындағы топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері және уақытша суғару арығын қазу кезіндегі жолақтың көлденең профилі толық зерттелмеген. Сондықтан біз вегетациялық суғарудан кейінгі дамбаның және уақытша суғару арығының топырақтарының кейбір физикалық-механикалық қасиеттерін анықтадық.
Суғару аяқталғаннан кейін (өлі тереңдікте) арықта судың шамалы көлемі қалады, оның кебуі үшін біраз уақыт керек. Ол, тегістелгеннен кейін, сол шұңқырлардағы топырақ ылғалдылығының динамикасына әсер етіп, келесі уақытша суғару арығын қазу кезінде дамба жасалу сапасына да әсер етеді. Топырақтағы судың құрамына байланысты топырақтың үйкеліс коэффиценті, қаттылығы өзгеріп, топырақтың деформациялануға кедергісі төмендейді. Жаңадан салынған дамбаның физикалық-механикалық қасиеттері оның бұрынға қасиеттерінен айтарлықтай айырмасы болады.
Топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері топырақ өңдеуші құралдардың жұмыс істейтін ортасы ретінде, бастапқы мәліметтер ретінде олардың параметрлерін негіздеу кезінде қолданылады. Бұл сұрақты білудің маңызы туралы өздерінің еңбектерінде академик В. П. Горячкин , профессор Ч. М. Гологурский, профессор М. Х. Пигулевский, профессор Н. В. Щучкин және басқалар атап өтті.
1.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғару туралы түсініктемелер
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суғару жүйелері жасалады.
Дегенмен су қоймалары құрылыстарын салу және жергілікті су қорларын қайта бөлу арқылы суғармалы егіншілік шаруашылығы сумен толық қамтамасыз етілмейді, олар тек өзендер суын маусымдық және көпжылдық реттеу арқасында су қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады.
Сондықтан бұл мәселені шешу үшін республикамыздағы жер асты суларының мол қорын толық пайдалану мен суғару жұмыстарын ұйымдастырғанда, суды тиімді және үнемді пайдаланудың алатын орны зор.
Суды пайдалану шығынын азайтумен күресу-суғармалы егіншіліктің тиімділігін арттырдың негізі шарты болып саналады. Осындай күрделі мәселені шешу суғару жүйелерінің техникалық жағдайымен тікелей байланысты болғандықтан бұрын салынған және жаңадан салынатын суғару жүйелерін техникалық жағынан жетілдіру мәселесіне қатал талаптар қою қажет.
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суғарудың шаруашылықтық маңызы бар.
Қазіргі күнде ҚР территориясында жүйекпен суғару 85%, чекпен суғару 12%, палмен суғару 3%-ды қамтиды. Бұл барлық әдістер жердің су жүру бағытына қарай ұқыпты тегістелуін талап етеді.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суғармалы егістерді ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суғару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл бойы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақылдары мен көкөністің мол өнімін тек суғару жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
1.3 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар
Суғару әдістері мен техникасына мына жағдайларды қамтамасыз етуі керек:
oo есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
oo судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдырмау, оның пайдалану коэффициентін 0,95...0,98 шамасына дейін көтеру;
oo топырақтың құрылысын сақтау;
oo оның сорлануын және саздануын болдырмау;
oo суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру,
oo оларды механикаландыру және автоматтандыру;
oo жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суғармалы жерді тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі, гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына байланысы болады.
1.4 Суғару техникасының элементтерін есептеу
Суғару учаскесінің белгілі жағдайында жүйектің көлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу жылдамдығы және оған жіберілетін судың мөлшері мен оның топыраққа сіңу мерзімі анықталады (сурет 3).
Сурет 3. Егістікті суғару сәтінен көрініс
Есепту жұмыстарын жүргізу үшін мынадай алғашқы мәліметтерді қабылдайды:
- жүйектің тереңдігі -Н,
- оның түбінің ені -b=0,1м,
- баурай қатынасы =1...1.5,
- бұдырмақтылық коэффициенті n =0,05,
- жүйектегі су тереңдігі
- екі жүйек аралығы (а),
- суғару нормасының мөлшері (m),
- гектарына текшеметр есебімен (м3га),
- судың бірінші сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы -w-мс,
- судың топырақты шаймайтын ағу жылдамдығы Vp=0,1 ... 0,2 мс,
- жоспар арқылы суғару учаскесінің енің -В,
- ұзындығы - L деп,
-және жүйектің еңкісін -(і) анықтайды.
Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады.
Жүйектің нақтылы көлденең қимасының көлемі:
(1)
жүйектің суланған периметрі:
; (2)
Гидравликалық радиус:
(3)
Павловскийдің жылдамдық коэффициенті:
(4)
Судың ағу жылдамдығы:
V=C; (5)
бұл жылдамдық V - дан кем болуы керек;
Жүйекке жіберілетін су мөлшері:
(6)
Жүйектің 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі:
(7)
(құмды топырақтар үшін ал балшықты топырақтар үшін 2,5-ға тең болады).
Жүйек топырағына судың сіңуінің ұзақтығы:
сағат; (8)
бұнда:су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=0,4)
Жүйектің ұзындығы:
(9)
Жүйектің есептелген ұзындығын суғару учаскесінің ұзындығына (L) сәйкес еселеп жинақтайды.
Суғару жұмыстарын дұрыстап ұйымдастыру үшін учаскенің ұзындғына сәйкес оқ-арықтардың саны анықталады.
(10)
Суғару учаскесіндегі барлық суғару жүйектерінің саны:
(11)
Суғару учаскесін тәулік бойы суғарғанда бір мезгілде суғарылатын жүйектерінің саны:
(12)
Суғару учаскесіне жіберілетін судың мөлшері:
; (13)
Бір мезгілде жұмыс істейтін оқ-арықтардың сыны:
(14)
мұнда: Qв.б -оқ-арықпен жіберілетін судың мөлшері, м3с;
Әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейтінін еске ала отырып, әр сменада жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.
Жүйектердің есептелген ұзындығының мөлшері арнаулы ұсыныстарда келтірілетін мөлшелермен салыстырылады.
Мысалы, Орта Азия жағдайлары үшін жүйектердің ұзындығымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақтың су сіңіруі әртүрлі болғанда кесте арқылы қабылдауға болады.
Тегістелген еңістік мөлшері і = 0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын жүйектердің ұзындығын 500 метрге дейін жеткізуге болады. Осының арқасында суғару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады. Бірақта суғару жүйектері өте ұзын болғанда суғару нормасының мөлшері 1500 м3га дейін көбейіп кетеді. Өкінішке орай, мұндай мүмкіндік барлық алқаптарда мүмкін бола бермейді. Суғару жүйектері ұзын болмағанда аз суғару нормасының мөлшерімен 700-900 м3га суғаруға мүмкіндік болады.
2 Техникалық бөлім
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату
Қазақстанда суғармалы жер көлемі 2,3 млн. га, оның 1,6 млн. гектары республиканың оңтүстік региондарында орналасқан, онда, барлық өсімдік өнімдерінің 30% астамы өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы - республикамыздың тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ететін негізгі салаларының бірі.
Облыстың климаттық жағдайы мақта, көкөніс, қауын-қарбыз және жүзім, бау-бақша және де жем-шөптік өсімдіктерді өсіруге өте қолайлы.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер балансын сараптап көргенде, 2010 жылы суғармалы жердің 59316 гектары суғару суының жетіспеушілігінен пайдаланылмай қалды. Соңғы жылдары ауылшаруашылығында суғару суымен қамтамасыз ету проблемасы туындауда және ылғал сақтау, суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін технологияны, агрегатты жетілдіру, лезде жарату қажеттілігі пісіп жетілді [1].
Облысымызда үлкен көлемде ұсақ дихан (фермер) шаруашылықтарының болуына байланысты, оларды жаңа ауылшаруашылық техникаларымен жабдықтау төмен қарқында жүргізілуде, мысалы 2010 жылы барлығы болып 1,1% құрады [1,2].
Қазақстан және Орта Азияда жақын келешекте жүйекпен суғару әдісі негізгі әдіс болып қала бермек. Сондай-ақ, жүйекпен суғару әдісі ұзақ жылдардан бері қолданыста болғанына қарамастан, осы күнге дейін оны жобалау қажетті деңгейде ғылыми негізі жаратылмаған.
Осы күнде іс жүзінде суғармалы танаптарда суғару арықтары алынады, олардың құрамына уақытшалық суғару арықтары, кіріс және таратқыш жүйектері жатады. Уақытша суғару арықтарын әр жылы су қойардан алдын қазады және егін қатараралығын айдауда, егін жинаудан алдын немесе басқада ауылшаруашылық жұмыстарын орындардан алдын тегістейді.
Уақытша суғару арықтары стандарт трапециалық немесе жартылай дөңгелек кесімге ие, дамба жерден қазып алынатын шұңқыр тереңдігінің есебінен түзіледі. Агротехникалық талап бойынша жүйектерге судың өзі кіруі үшін уақытша суғару арықтарындағы су деңгейі танап еңкістігіне байланысты суғарылатын танап бетінен 05-20 см жоғары болуы қажет.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда қолданылып жүрген арыққазғыштар агротехникалық талаптарға жауап бермейді. Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер, кейде лайлы кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан судың сызаттанып шығуы уақытша суғару арықтарында су деңгейін көтеруге мүмкіндік бермейді және суғару арығының су өткізу қабілетінен толық пайдалануға кері ықпал етеді (сурет 4). Соның нәтижесінде су деңгейін қажетті шамаға көтеру мүмкін болмайды, уақытша суғару арығының потенциалын толық пайдалануға мүмкіңндік болмай, сушылардың қосымша еңбегін қажет етеді.
Белгіленуі:1-лайлы кесек, 2-ірі кесектер
Сурет 4. Қолданыстағы технологиямен тегістегеннен кейінгі бұрынғы арна орнынан қайта қазылған уақытша суғару арығының көрінісі
Мұндай жағдайдың шешімі кейбір жағдайларда сушылар арықтардағы пайда болған кесектерді қолмен майдалап немесе агрегатпен екі рет жүріп өту арқылы шешеді.
Аталған кемшіліктерді дамба топырағының фильтрацияға қарсы қабілетін жақсарту жолымен шешуге болады, ол үшін дамба топырағын нығыздау қажет болады.
Бұдан басқа, уақытша суғару арығының дамба топырағын биік ету үшін, қазу тереңдігіне байланысты болады, сондықтан кесілетін арық жүйегінің тарту кедергісі айтарлықтай артып кетеді.
2.2 Уақытша суғару арықтарын қазуда қолданылатын арыққазғыштар
Су жүйектері мен, тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құлақ-арықтар, оқ-арықтар, лотоктар) және құбырлар (ашық, жабық, қатты және солқылдақ) арқылы жеткізіледі.
Суды жүйектермен, тақталарға екі әдіспен жіберуге болады: қолмен және механикаландырылған.
Жүйектермен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күректер мен суарғыш қалқандарды, сифондар, суғару түтіктері және бірөңірлі таратқыш жүйектер пайдаланылады. Суғару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдастырылғанда жүйектерге су суғару құбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суғару тақталарына бульдозерлер арқылы судың алды тосылып жіберіледі.
Бір өңірлі таратқыш жүйектер арқылы суғару үшін жер беті жақсылап тегістелініп, оның көлденең еңкісі 0,001-ге дейін және бойлау еңкісі 0.005-ке дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОКП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-арықтың қасынан бір өңірлі жүйектер тілінеді. Бұл жағдайда жүйек топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңкіс бойынша жоғары), екінші жағы палсыз қалып бір өңірлі жүйектер жасалады. Содан кейін бұл жүйектер топырақ бөгеттері арқылы он - отыз шақты түптерінің белгілері бір шамадағы суғару жүйектеріне бөлінеді. Бір өңірлі таратқыш жүйектердің жоғарғы жағынан МК-16 және Д-716 канал қазғыштары мен Д-267А (сурет 5) оқ-арықтар қазылады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
а
б
Белгіленуі: а-МК-16; б-Д-267А
Сурет 5. МК-16 аспалы, Д-267А тіркемелі арыққазғышы
Қазіргі таңда қолданылып жүрген арыққазғыштар, арық откостарының бұрышын бірдей бұрышпен (450) қазады (сурет 6). Сондықтан мұндай арықтардың дамба топырағының 15 пайызынан артығы арық ішіне қайта түседі. Нәтижеде арық өлшемі кішірейіп, су өткізу қабілеті төмендейді. Дамба топырағының арық ішіне қайта түсуін болдырмау үшін дамба откосының бұрышын табиғи сырғу бұрышымен бірдей ету керек. Ал су өткізбеу қабілетін арттыру үшін дамба топырағын нығыздайтын нығыздағышпен қамтамасыз ету қажет.
Белгіленуі: а) Д-716 арыққазғышы жұмыста; б) арықтың көлденең кесімі; 1-тірек; 2-пышақ; 3-қайырма; 4-тірек шанасы; 5-нығыздағыш
Сурет 6. Д-716 арыққазғышымен алынған уақытша суғару арығының көлденең профилі
Қолданыстағы Д-716 уақытша суғару арыққазғыштары суғару арықтарының дамбасының сапалы түзілуіне жағдай жасалынбайды және суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз етпейді.
КБН-0,35А арыққазғыш-жүйек тілгіші (сурет 7) вегетациялық суғаруға арналған арықтар мен қосымша жүйектер тілуге арналған.
Сурет 7. КБН-0,35А арыққазғышымен арық қазу
КБН-0,35 арыққазғышы -- аспалы құрал, ол рамадан, арыққазғыштан, арқалықтарға бекітілген және арыққазғыштың екі жағына орналасқан екі жүйек тілгіштен және доңғалақ жүрісінен тұрады.
Рама құрастырылатын бөлшектерді орнатуға, сондай-ақ арыққазғышты Т-28, МТЗ-80,82 тракторымен агрегаттауға арналған. Раманың негізгі бөліктері -- шаршы қималы көлденең брус, тірек және кронштейндер. Тірекпен және кронштейндермен құралды трактордың аспалы жүйесіне қосылады.
Арық қазғыш жұмыс беті цилиндр тәрізді қайырмалардан тұрады. Қайырмаларға түрен және пышақтар бекітіледі. Қайырмалар қозғалмауы үшін олардың арасына кергіштер орнатылған.
Жұмыс органдары құрал рамасын доңғалақтар осімен қосатын кергілермен төмен түсіріледі.
Жүйек тілгіш қосымша жүйек салу үшін пайдаланылады. Ол -- қайырмалар пісірілген вертикаль тірек. Жүйектілгіш жұмыс қалпынан тасымал қалпына, раманың көлденең брусымен кронштейнге топсалы қосылған арқалықтың көмегімен келтіріледі. Кронштейңді брус бойымен жылжыта отырып, негізгі орталық және қосымша жүйектер арасыңдағы қажетті қашықтықты белгілеп алуға болады.
Доңғалақ жүрісі жұмыс органдарының бір қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және жүйектер тілу тереңдігін реттеп отыруға мүмкіндік береді.
Доңғалақтар осьтің роликті конусты подшипниктеріне орнатылған. Доңғалақтардың құрсауларына жабысып қалған топырақты екі тазалауыпшен қырып тастайды.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3В -- аспалы құрал (сурет 8). Ол Беларусь, ДТ-75 және Т-74 тракторларына агрегатталады.
Арық казғыштың негізгі құрастыру бөлшектері -- рама, оң және сол жақ бүйірлік катоктар, нығыздауыш катоктар (оң және сол жақ) құрастырылмалы, арық қазғыш, қопсытқыш.
Пісіріліп жасалған рама шаршы қималы қуыс брустан, швеллерден істелген арқалықтан (8) тұрады.
Брусқа екі құйма кронштейн пісірілген, олардың негізгі міндеті -- раманы трактор аспасының төменгі жақ бүйіріндегі тартқыштарға қосу.
Брустың ұштарына ұзартқыштарды (17) орнатып, бейтуге арналған құйма қамыттар пісірілген.
Белгіленуі:1 -- штырь, 2 -- тірек, 3 -- айқыш тартпа, 4 -- плита, 5 -- тоқтатқыш, 6, 7 -- бойлық арқалық, 8 -- көлденең арқалық, 9 -- алмалы-салмалыбастырмалар, 10 -- құйма сектор,
11 -- тазалауыштар, 12, 18 -- кронштейндер, 13 -- ось, 14 -- жартылай сектор, 15 -- аша,
16 -- бүйірлік тіреуіш катокгар, 17 -- ұзартқыш.
Сурет 8. КЗУ-О,ЗВ әмбебап арыққазыш жапқышы
Қатаңдық брусы айқыш тартпалармен (3), тіркеуіштермен (2) және швеллерден жасалған ен бойлық арқалық пен (6) арқалыққа (8) және кронштейнге (18) жалғасқан.
Кронштейн (18) раманы трактор аспасының жоғарғы жағыңдағы орталық тартқышын штырьмен (1) қосуға арналған.
Арқалықтың (8) жұмыс органдарын бейтуге арналған бірнеше ойығы бар. Арқалықтың артқы бөлігіне артқы ка - токты бекіту және құралды каналдар тегістеуге дайындау үшін қажет ойығы бар екі бұрыштама пісірілген.
Бүйір тіреуіш катоктар (16) құралдың жұмыс органдарының топыраққа бойлап енуін реттеп отыруға арналған.
Катоктың негізгі бөліктері -- аша (15), кронштейн (12) және рамаға болттармен жалғастырылған жастықшалы құйма сектор (10). Катоктың күпшегіне шойын втулка мен ось (13) қондырылған.
Аша стержені оны сектормен қосатын тесігі бар құйылмамен жабдықталған. Ашаның төменгі бөлігінде катоктың осін бекітуге арналған ойықтар бар. Ашаға екі болтпен бекітілген екі жартылай сектор (14) катоктың осін және күпшегін топырақпен ластанудан сақтайды.
Жартылай сектор (14) сонымен бірге тазалауыш (11) кронштейнін бекітуге және реттеуге арналған. Аша стерженінің жоғарғы жағына орнатылған бейткіш (5) катокты берілген қалыпта тиянақталды.
Каток конструкциясы оны рама ұзартқыштарына сәйкес үш қалыпта орнатуға мүмкіндік береді, сондықтан жұмыс органдарының бойлай енуін мүмкіндігінше реттеуге болады. Жастықшаларын ұзартқыштарға алмастыра қойып тіреуіш катоктармен, құралдың алым енін реттейді.
Арық қазғыш түбінің ені 300 мм келетін оқарықты тіледі. Арық қазғыш корпусының тірекке 50° бұрыш жасай пісірілгең екі қайырмасы (оң және сол жақ) бар.
Тіректің төменгі жағына пісірілген плитаға топырақты тіліп, канал түбін қазатын түрен бекітіледі. Плитаға түреннен басқа кронштейндер бекітіледі. Оларға штырьмен өкше қосылады. Биіктігі бойынша өкшені кронштейндегі сынаның орнын ауыстырып, бекіту арқылы реттейді.
Қайырмалар артқы жағынан бір-бірімен үшкілдермен және кергіштермен жалғасады. Түреннің төменгі жиегіне көрінбейтін телпекшелі болттармен бекітілген пышақтары бар планкалар пісірілген. Арық қазғыш құралдың рамасына тіреуішке пісірілген плиталармен (4) қосылады. Плиталардың бірі раманың артқы арқалығына болттармен қосылған, ал екінші плита жастықшалармен раманың алдыңғы брусына бекітіледі. Қайырмалардың үстіңгі беті тез жейілмес үшін оларға алмалы-салмалы бастырмалар (9) кигізеді.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д (сурет 9) төмендегі жұмыстарды орындауға: айдалған жерді тегістеуге немесе терең қопсытуға, топырақты егу алдында қопсытуға, пал салуға және оны тегістеуге, уақытша арықтарды алуға арналған.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д және т.б. қолданылып жүр. Сонымен, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері (шұңқыр тереңдігі 0,20-0,25 м, табан ені 0,15-0,30 м) су өткізу қабілеті 40 лс. Мынадан көрінгендей, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері агроталапқа (0,05-0,20 м) жауап бермейді.
Сурет 9. КЗУ-0,3Д әмбебап арық қазғышы
Сондықтан, суғармалы егістікке арналған арыққазғыш КЗУ-0,3Д агрегатының конструкциясын жетілдіруді қолға алу қажет.
Суғару кезінде су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтардың өңірінде жасалатын тесіктер, баспалар арқылы бөліктерге жіберіледі (сурет 10). Бұл бөліктерден су автоматты түрде суғару жүйектеріне таратылады. Бір сушы бір мезгілде 150 шақты жүйектерге шамасы 150 лс су жібере алады. Суғарудың механикаландырылған әдісін пайдалану үшін, КБН-0,35А, КЗУ-0,3Д көмегімен қазылған суғару жүйелері агроталапқа (0,05-0,20 м) жауап беруі қажет, яғни жер беті деңгейінен 0,05-0,20 м - ге дейін еңкістікке байланысты су деңгейін көтеруге тиісті. Өкінішке орай қолданыстағы арыққазғыштар мұндай мүмкіндікке ие емес. Сондықтан, сушылардың қол еңбегінен пайдалануға міндеттіміз.
Сурет 10. Жүйекпен суғаруда сифондар мен баспа
құрылғыларының қолданылуы
2.3 Уақытша суғару арықтары қазғышының кемшіліктері
Жүйекпен суғару-Қазақстанда суғару әдісінің ең көп тараған түрі, сондықтан бұл технология фермерлер үшін жаңалық емес, қазіргі таңда және жақын келешекте ол өзінің актуалдылығын жоғалтпайды. Қазақстанда қазіргі суғару іс-тәжрибесі көрсетеді, суғару алқабындағы кемшіліктерді жою үшін, суғару технологиясын жетілдіру қажет.
Қатараралығы айдалатын егіндердің суғару жүйектерінің орташа тереңдігі 0,12-ден 0,16м аралығында болады, осы себепті уақытша суғару арықтарының қазылу тереңдігіне байланысты, арыққазғыштар КБН-0,35А және КЗУ-0,3Д-лармен қазылған арықтарда өлі аймақ (суғару жүйегі тереңдігінен төмен орналасқан,арық шұңқырындағы су деңгейі) пайда болып, су шығынының артуына алып келеді.
Уақытша суғару арықтары қанша терең болса, өлі аймақ сонша көп болады, нәтижесінде арыққазғышты тарту күші артып кетеді. Суғару аяқталған соң уақытша суғару арығының өлі аймағында біршама су мөлшері қалып қояды, оның құрғауы үшін біраз уақыт талап етіледі жәнеде ауылшаруашылық қатараралығының өз мерзімінде өңделуін кешіктіреді [4,5].
Кесте 1-ден көрінгендей, қашан қатараралығы топырағының ылғалдылығы оптимал мәніне (16-18%) жеткенде, уақытша суғару арығы шұнқыр түбінің 0-10 см қабатының топырақ ылғалдылығы 21,0-21,8% құрайды. Мұндай ылғалдылықта (21,0-21,8%) уақытша суғару арығын қолданыстағы технологиямен тегістегенде, шұнқырдағы топырақтың физика-механикалық қасиетінің бұзылуына алып келеді, және де бұрынғы арна бойынша уақытша суғару арығын қайта қазғанда арық дамбасының түзілу сапасына кері әсер етеді.
Кесте 1 - Уақытша суғару арығын тегістерден алдынғы қатараралық жүйектердегі, дамбыдағы және шұнқыр түбі аймағындағы топырақ ылғалдылығы
Үлгі алынған орын
Топырақ қабатындағы (%) ылғалдылық, см
0-5
5-10
10-15
15-20
Қатараралық жүйек
15,3
15,6
16,9
-
Дамба
9,3
16,5
18,3
19,2
Арық табаны
21,0
21,8
-
-
Сонымен, шынайы жағдайда суғарудан кейін уақытша суғару арығы табаны мен өсіп тұрған мақта қатараралығы жүйектері топырақ ылғалдылығының оптимал ылғалдылыққа жету мезгілдерінің сәйкес келмейтіні суреттен көрінеді.
Мұндай жағдай қатарарасындағы топырақтың құрғап кетуіне алып келеді, культивация жұмыстарының сапасыз болуына соқтырады, осының салдарынан ауылшаруашылық егіндері өнімінің төмендеуіне алып келеді.
11 суреттен көргеніміздей, қатараралығы жүйектері топырақ ылғалдылығы өзінің оңтайлы мәніне (16%) екінші суғарудан кейін алты күннен соң жетсе, төртінші суғарудан кейін - сегіз күннен соң жетеді. Жүйектегі топырақ ылғалдылығының әртүрлі мерзімдерде кебуінің себебін, мақтаның өсу биіктігіне байланысты алқапты мақтаның жабуымен түсіндіреміз. Сәйкес, уақытша суғару арығын 1-ші және 2-ші суғарудан кейін, 5-6 күннен соң, ал 3,4,5 суғарудан кейін 7-8 күннен соң тегістеген дұрыс.
Мұны, уақытша суғару арығын тегістеу кезінде дамбаның табанындағы ылғал топырақ ылғалдылығы жоғары арық табанына түсіп, оның үстіне дамбаның қалған кепкен құрғақ топырағы түсіп, ал бетіндегі кепкен топырақ одан да құрғап, арық шұқырындағы ылғал топырақ нығыздалып монолиттік топырақ ортасын тудырады. Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан су шығып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz