Қошқарлардың піштіруден кейінгі асқынулары
Ф. 7.15-07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ КЛИНИКАЛЫҚ ДИАГНОСТИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш..ғ.к ___________ С.Е.Тулеметова
___ _______ 2017 ж
Аталық ұсақ жануарларды Бурдиццо қысқышымен кастрациялау
Дипломдық жұмыс
5В120100 - мамандығы Ветеринарлық медицина
Орындаған: Мамаев Медет
Ғылыми жетекшісі: Ильясов Б.К.
в.ғ.д., профессор
Шымкент 2017 ж.
Аннотоция
Аталық ұсақ жануарларды Бурдиццо қысқышымен кастрациялау қысқышы көмегімен піштірудің тиімділігі бойынша жануарларды пішу тәсілдері тақырыбына орындалған дипломдық жұмыста: кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеулер, нысаны мен әдістері, зерттеу нәтижелері, тіршілік кауіпсіздігі мен еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды және үсыныстар жазылған. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 142 аталымнан, 12 кестемен безендірілген.Дипломдық жұмыс 107 беттен тұрады
Мазмұны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.2Қошқарларды піштірудің әртүрлі уақыттары мен әртүрлі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Қошқарлардың піштіруден кейінгі асқынулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4Піштірудің қой етін өңдіру технологиясындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Зерттеу материалдар және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. Өзіндік зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Перкутандық әдіспен әртүрлі жасында піштірілген қошқарлардың ет өнімділігінің кейбір көрсеткіштерінің салыстырмалы бағалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Әртүрлі жасында перкутандық әдіспен піштірілген қошқарлардың тірілей салмағы және жаңа сойылған ұша көрсеткіштерінің өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.Өзіндік зерттеулерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.1 Перкутандық әдіспен піштірілген қошқарлардың жасына қарай сойыс алдындағы тірілей салмағының жаңа сойылған ұша салмағы мен субөнімдеріне ара қатынасының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51 4.2 Қошқарларды перкутандық әдіспен піштірудің 11 ай жасында сойысқа өткізу кезіндегі морфологиялық құрамына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.3 Перкутандық әдіспен піштірудің 18 ай жасындағы қошқарларды сойысқа жіберу кезіндегі ет өңімділігіне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .615.Еңбект і және тіршілік кауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
6.Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
7. Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
8 Бизнес - жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қортынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
МЕМСТ
-
Мемлекеттік стандарт
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
г
-
грамм
гл
-
грамм бір литрге
ж
-
жыл
кг
-
килограмм
л
-
литр
мл
-
миллилитр
мм
-
миллиметр
ммл
-
миллиметр бір литрге
см
-
сантиметр
ц\га
-
центнер бір гектардан
-
орташа арифметикалық көрсеткіш және арифметикалық қателігі
%
-
пайыз
°С
-
ауа температурасы
Cv
-
вариация коэффициенті
Lim
-
лимит
n
-
жануарлар саны
σ
-
сигма
ФА
-
Фагоцитарлық активтілік
ФИ
-
Фагоцитарлық индекс
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Піштіру - жыныс бездердің қызметін жасанды түрде тоқтату
Ен - спермийлердің дамуы мен пісіп-жетілуі жүретін және тестостерон гормонын бөлетін жұп аталық жыныс безі.
Ұма - күйіс қайыратын жануарлардың сандарының арасында орналасқан, сырты теріден, іші етті-серпімді қабаттан түзілген құрылым.
Енбау - еннің қан тамырлары, жүйкелері және еннің ішкі көтергіші мен шәует жолынан құралған ен шажырқайының бүкпесі. Пішіні жалпақ конус тәрізді және шеттері шап каналы мен құрсақ қуысына бағытталған құрылым.
Жалпы қынап қабықшасы - көлденең құрсақ фасциясы және ішперденің париетальды жапырақшасынан құралады және қынап қуысын түзеді.
Өзіндік қынап қабықшасы - ішперденің висцеральды жапырақшасының бір бөлігі. Ен мен ен қосалқысын қаптайды.
Ішкі ен артериясы - жыныс бездерін қанмен қамтамасыз ететін артерия.
Қан тамырлы конус - еннің бастапқы бөліміндегі веналардың өрімі.
Гемоглобин - оттегімен қайтымды байланыса алатын және оны ұлпаларға тасымалдайтын, құрамында темір бар күрделі белок.
Лейкоциттер - ақ (түссіз), ядролы клеткалары. Қан мен ұлпаларда әртүрлі қызметтер атқарады, иммунді реакцияларға, қабынуларға қатынасады.
Альбуминдер - суда еритін қарапайым глобулярлы белоктар. Құрамында альбумин бар заттар альбуминоидтар деп аталады және оларға қан сарысуы жатады.
Глобулиндер - тұздардың сүйық ерітіндісінде еритін, бірақ суда ерімейтін глобулалы протеиндер. Глобулиндерге жануарлар қан сарысуының антиденелері жатады.
Холестерин - табиғатта кең тараған және ең маңызды стерин. Клетка мембранасының құрамына енетін жоғары май қышқылдарымен күрделі эфирлер түзеді.
Фагоцитарлық активтілік - фагоциттердің патогенді микроорганизмдерді ұстап алу, тіршілігін тоқтату және қорытып жіберу қасиеті.
Фагоцитарлық индекс - фагоцитозға қатысатын клеткалардың пайызы.
Жануардың тірілей салмағы - жануарды тірілей өлшеу кезінде алынған нақты салмақ.
Ұша - терісі сыпырылып, бас, аяқтары және ішкі мүшелері бөлектеніп алынған мал еті.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер көрсетілген:
МЕМСТ 2.105-95 Құжаттарды өңдеудің біріңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар.
МЕМСТ 7.1-84 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және құрастырудың ережелері.
МЕМСТ 7.1-2003 Библиографиялық жазу. Библиографиялық түсіндірме. Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 7.32-2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы есеп. Құрылымы және рәсімдеу.
МЕМСТ 7.54-88 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-техникалық құжаттарда заттар мен материалдардың қасиеттері туралы сандық мәліметтерді көрсету. Жалпы ережелер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында қой шаруашылығы мал шаруашылығының негізгі салаларының бірі болып табылады және қазіргі кезеңде қарқынды дамып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы етті жүнді, жартылай биязы жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең өнімдісі кроссбредті етті-жүнді ақжайық тұқымы. Аталған бағыттың қойлары жоғарғы ет және жүн өнімділігін береді және өнімді алу үшін жұмсалатын азық құнын жақсы өтейді.
Оңтүстік Қазақстан аумағында өсірілетін ақжайық жартылай биязы жүнді қойы осы аумақтағы саны жағынан басым келетін қой тұқымы болып табылады. Қазіргі уақытта бұл қой тұқымының мал бас саны 21 мыңға жетіп отыр. Қойлардың бұл тұқымы 1996 жылы Оңтүстік Қазақстан аумағында шығарылды және сынақтан өткізілді. Жаңа тұқымның пайда болуы мен әрі қарай дамуына көптеген зоотехниктер мен ғалымдар ұсынған будандастырудың бірегей әдістемесі мен жобасы септігін тигізді (Траисов Б.Б., Баяхов А.Н., Бозымова А.К., Алиев Х.С., [1]; Антипова Н.В., [2]).
Қой шаруашылығында ет пен жүн сапасын жоғарлату және өнімділігінің артуы үшін асылдандыру жұмысы мен қойларды жақсы азықтандыру секілді алдын алу шаралары қолданылады. Осы шаралармен бірге шаруашылықта асылдандыру бонитировкасынан кейін арнайы қалдырылған қошқарларды піштірудің ветеринарлық хирургияда үлкен маңызы бар.
Оңтүстік Қазақстан облысының ветеринарлық тәжірибесінде қазіргі уақытқа дейін қошқарларды піштіруді 1 немесе 2 айлығындағы ерте жасында жүргізу қажет деген пікірді ұстанады. Өйткені көптеген шаруашылықтарда піштіруді негізінен енді бұрап үзу арқылы қанды әдіспен жүргізеді. Бұл кезде ен толық алынады және қошқарлар осы жасында хирургиялық операцияны жеңіл көтереді.
Соңғы он жылдағы отандық ғалымдар жүргізген зерттеу және бақылау жұмыстарын талдай келе қошқарларды піштірудің қансыз (перкутандық) әдісінің тиімділігін байқаймыз. Қошқарларды піштірудің қансыз әдісі ен баулардың тұтастығын перкутандық жолмен бұзу арқылы жүзеге асырылады. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл жұмыс негізінен И.А.Телятников өндірісте жасап шығарған және сынақтан өткізген СЩТ-2 қысқышымен жүргізіледі. Қошқарлардың жыныс бездерінің ішкі секрециясы олардың бір жасына дейінгі өсуі мен өнімділігіне физиологиялық тиімді әсер етеді. Сондықтан да, қошқарларды піштірудің рациональды және тиімді жолына олардың сперматогенезін тоқтататын және бір жасқа толғанша өсуі мен дамуына стимулдеуші әсер бере алатын әдіс жатады.
Жануарлардың жыныстық қызметін тоқтату нәтижесінде олардың тіршілік етуіне жоятын энергия мөлшері азаяды және ағзаның май жинауға бейімділігі күшейеді. Піштірілген қошқарлар жуас, жақсы жайылады, жақсы сойыс шығымын береді және олардың еті піштірілмеген қошқарларға қарағанда жоғары сапалы болып келеді (Максин А.Б. [3]; Минкин Т.С., Ханин М.А. [4]; Ханин М.А. [5]; Ханин М.А., Тыныбеков И.А. [6]).
Сонымен қатар асыл тұқымдық мақсатта пайдаланылмайтын қошқарлардың жоспардан тыс шағылысуы мен қойлардың уақытынан бұрын төлдеуінің алды алынады. Бұл қой өсіру бағытын нақты жүргізуге, сол арқылы олардың тұқымдық және өнімділік қасиеттерін арттыруға көмектеседі. Осыған қоса қыс кезінде жануарларды жайып бағу барысында піштірілген қошқарлар төзімді болып келеді. Қысқы қолайсыз ауа райы жағдайларында өлім-жітімге ұшырау оқиғалары піштірілген қошқарларға қарағанда қоңдылығы нашар болып келетін піштірілмеген қошқарлардың арасында жиі кездеседі. Өйткені олардың қоңдылығы піштірілген қошқарларға қарағанда өте төмен болып келеді.
Шаруашылықта қалдырылған қошқарларды уақытымен піштірудің мақсаттылығы әсерінен (әсіресе биязы жүнді қой шаруашылығында) тауарлық жүн алу үшін экономикалық тұрғыдан етті бағытта өсірілетін қошқарларды 6-7 айлық жасында піштіру тиімсіз деп саналады. Бұл жастағы жануарлардың жыныс бездері олардың қоңдылығы мен ет сапасына әсер етпейді. Піштірілмеген қошқарлар енді толық алып тастау арқылы қанды әдіспен піштірілген қошқарларға қарағанда аталған жасқа дейін өте жақсы өседі. Піштірілмеген қошқарларды 6-7 айлық жасына дейін етке тапсыра отырып, (егер бұл жоспарда қарастырылған болса) қой өсіретін шаруашылықтар артық шығынсыз көп табыс таба алады (Ашикбаев Н.А. [7-9]; Магомадов Т.А. [10]; Племянников А.Г. [11]; Подкорытова А.Т. [12]; Смагулов М.Б. [13]).
Біздің елімізде соңғы 20-25 жыл ішінде қошқарлар мен басқа да ауыл шаруашылық жануарларының аталықтарын піштірудің жаңа әдістерін табу бағытында көптеген сәтті зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бірақ, бұл бағыттағы көптеген сұрақтар, әсіресе, жануарларды піштіру уақыты соңына дейін зерттелмеді. Бұл піштірудің перкутандық әдісін жаппай тәжірибеге енгізуде басты тежеуіш болып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Асыл тұқымды шаруашылықтар бонитировкадан соң бордақылауға қалдырылған қошқарлардың ұмасы мен оның ішкі құрамын нақты зерттеу және жас ерекшеліктеріне қарай салыстырмалы түрде әртүрлі тәсілдермен қошқарларды піштіру әдістерінің тиімділігін ғылыми негіздеу.
Келесі міндеттер белгіленді:
1) Піштіруге бағыттылған қошқарлар ұмасының кейбір морфометриялық көрсеткіштерін және негізгі қан тамырларының анатомиясын зерттеу;
2) Қошқарлардың әртүрлі жасында піштірудің әртүрлі тәсілдері арқылы салыстырмалы өңдірістік тәжірибелер жүргізу және оларға салыстырмалы түрде клиникалық баға беру;
3) Әртүрлі тәсілдермен піштірілген қошқарлар қанының кейбір морфологиялық және биохимиялық көрсеткіштер өзгерісін зерттеу;
4) Қошқарларды перкутандық әдіспен Бурдиццо қысқышы арқылы әртүрлі жасында піштірудің олардың ет өңімділігінің кейбір көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
Жыныс бездерінің секрет бөлу қасиеті бар. Аталық жыныс бездері сперматозойдтар және андрогендер өңдіреді. Жыныс бездерінің функциональдық жағдайы мен белсенділігіне организмнің даму бағыты, экстерьері және мінез-құлқы байланысты болып келеді. Секрецияның өзгеруі немесе жыныс гормондарының біреуінің толық бөлінбеуі әсерінен организмде үлкен қайталанбас өзгерістер болады. Піштіруден кейін андрогенді немесе эстрогенді гормондардың қалыпты тепе-теңдігінің бұзылуы жануарлардың қылығы және дене формасының өзгеруінің басты себебі болып табылады.
М.А.Ханин мен И.А.Тыныбеков [6, 74-75б] өз жұмыстарында орхидектомиядан кейін жануарлар қанындағы андрогендер мөлшері жасына байланысты ұлғаймай, керісінше, төмендейтінін айтты. Перкутанды піштіруден кейін үш ай ішінде жыныс гормондарының деңгейі жоғары болып қала береді, кейін тестикулдардың бойға сіңуіне байланысты қандағы андроген құрамы күрт төмендейді. Сол себепті піштірілген бұқашықтар мен қошқарларда жыныстық рефлекстер қалыптаспайды, жануарлар жуас болып келеді және жақсы азықтанады.
Эмбриональды кезенде аталық жануарларда жыныс безі құрсақ қуысында қалыптаса бастайды және жануар төлдеуге жақын кезеңде ұма деп аталатын тері - бұлшық етті қапшыққа түседі. Оның бұқа, қой және ешкілерде вертикалды бағытта орналасқанын көптеген отандық авторлар мақұлдайды (Автократов Д.М. [14]; Акаевский А.И. [15,16]; Садовский Н.В. [17]; Кузнецов Г.С. [18]; Мосин В.В. [19]; Целищев Л.И. [20]; Кузнецов А.К. [21]; Магда И.И. 1990 [22]; Елисеев А.П. [23]; Хрусталева И.В. [24]; Петраков К.А. [25]; Семенов Б.С., [26]).
И.В. Хрусталеваның жазбаларына қарайтын болсақ [24], ен аталықтарда спермиилердің пісіп-жетіліп, дамуы жүретін негізгі жыныстық орган деп жазылған. Ен сонымен бірге, ішкі секреция безі болып саналады, өйткені, аталық жыныс гормондарын өңдіреді. Оның пішіні жұмыртқа тәріздес және ен қосалқысымен тығыз байланысып, енбауға ілініп тұрады. Еннің басы және құйрығы, еркін және қосалқылық жиегі, латеральды және медиальды екі беті болады.
Күйіс қайыратындардың дорсальды бағытталған енінің басында қосалқының басы орналасқан. Ен басында енбауды түзуге қатысатын еннің қан тамырлары мен нервтері еніп тұрады. Қарама-қарсы ен құйрығында қосалқысының жуандаған құйрығы төселген, одан ұрық жолы басталады.
Күйіс қайыратындардың каудальды бағытталған қосалқылық шетінде қосалқының кішкене денесі орналасқан, денесі арқылы ен шажырқаймен байланысады. Шажырқай еннің медиальды бетіне жақын орналасқан, ал латеральды жағында енмен қосалқы денесі аралығында кішкене қуыс бар, ол ен қапшығы деп аталады. Қосалқыға қарама-қарсы ен шеті еркін жиегі деп аталады. Ен сыртынан қынап қабықшасының ішкі сірлі жапырақшасымен қапталған. Ол еннен қосалқыға, ал қосалқыдан шажырқайға айналады. Еннің шажырқайы ен қапшығының қынап қабықшасының сыртқы қабырғаға жақын жапырақшасымен байланысқан. Қынап қабықшасының ішкі (висцеральды) жапырақшасы оның астында орналасқан мықты дәнекер ұлпалы ен капсуласы - белокты қабықшамен тығыз сіңісіп кеткен. Еннің басынан белокты қабықша еннің ішіне тәжі тәріздес еніп, құйрық шетіне қарай бағытталып, еннің ортаңғы пердесін түзеді. Ортаңғы пердеден белокты қабықшаға радиальды бағытта көптеген қалқалар тарайды, олар енді бірнеше бөліктерге бөледі. Белокты қабықша, ортаңғы перде және қалқалар ен негізін құрайды, бұл жерден қан тамырлар және нервтер өтеді. Қалқалар аралығында интерстициальды (аралық) ұлпадан және иректелген ен каналшықтарынан тұратын ен паренхимасы орналасқан. Иректелген ен каналшықтары жуан (0,1 ден 0,2мм дейін) және өте ұзын (75см дейін) болып келеді. Күйіс қайыратындарда олардың жалпы ұзындығы 4,5м. Спермиилердің негізгі дамуы осы каналшықтарда өтеді. Иректелген каналшықтар тік каналшықтарға айналады, олар еннің ортаңғы пердесінен өтеді де, ен торын қалыптастырады. Еннің интерстициальды үлпасы аталық жыныс гормоның бөлетін болғандықтан бұл органның ішкі секреторлық бөлігіне жатады.
В.В. Мосин [19] күйіс қайыратындардың анатомиялық құрылысын сипаттай отырып, жалпы қынап қабықшасы париетальды көк ет пен көлденен фасцияның жалғасы екендігін көрсетеді. Ол фиброзды және сірлі қабаттардан тұрады. Қынап жолы арқылы байланысатын құрсақ қуысындағы қынап қуысының бетін жауып жатады. Бұл қабықтың латеральды беткейінде аталық ұрық безінің сыртқы көтергіші орналасады, бұл кейін жіңішкеріп, еннің жоғары аймақ денгейіне бекиді. Жалпы қынап қабықшасының қуысында ен қосалқысы және енбау орналасады. Олар өзіндік қынап қабықшасымен қапталып, көк еттің висцеральды жапырақшасына айналады. Ен қосалқысының құйрық бөлімі және енбаудың артқы аймағына қарай өткізгіш байламға айналады. Бұл байламның жуандаған төменгі шеті енді ұма түбінің ішкі бетін бекітіп ұстау әсерінен шап байламы атауына ие болды.
Автордың айтуы бойынша ен белокты қабығымен қапталған. Одан оның терендігіне паренхиманы конус тәрізді қатарлы бөліктерге бөліп тұратын септалар орналасады. Әрбір бөлік иректелген эпителиальды каналдардан тұрады. Бұнда жыныстық жетілу шағынан бастап қартаю шағына дейін үздіксіз спермилердің пайда болуы жүреді. Толықтай дамып жетілген спермилер тек қана жыныстық жетілген кезеннен бастап пайда болады. Оның жетілу мерзімі жануарлар түрлерінде климатық жағдайға, тұқымына, азықтануына және күтіп бағылуына байланысты.
Көптеген авторлардың айтуы бойынша еннің иректелген каналдарының арасында фибробласт, фиброцит және лейдиг клеткаларынан тұратын байланыстырушы болбыр дәнекер ұлпа орналасады. Жоғарыда аталған лейдиг клеткалары жыныс гормондарын бөліп шығарады.
Ю.Ф. Юдичев және В.В. Дегтяревтың [27] айтуы бойынша енбау funiculus spermaticus - күйіс қайыратындарда қынап қабықшасының висцеральды жапырақшасымен қоршалған және қынап каналынан өтетін түтікшелі структуралардың (ұрық жолы, ен және ұрық жолының артериялары, веналары, лимфа тамырлары және нервтері) жиынтығы. Ол ен қосалқысының құйрығынан басталып, қынап каналында аяқталады.
Енбау пішіні бойынша түрі жалпақ ұш бұрышқа ұқсайды, оның негізі енге қарай бағытталған, ал ұшы шап каналында жатыр. Оның құрылысында екі латеральды және медиальды бүйір беттерін және екі краниальды және каудальды шеттерін ажыратады. Терең шап сақинасы денгейінде енбаудың ұшы қынап сақинасынан (anulus vaginalis) өтеді де, ұрық шығару жолының қатпары (plica ductus deferentis) және ен артерияларымен веналары жинақталған қан тамырлы қатпарға (plica vasculosa) бөлінеді. Ұрық жолы өтетін қатпардан ұрық жолы өтеді де, жамбас қуысына бағытталады. Екі қатпарда құрсақ қабырғасында орналасып, көк еттің париетальды жапырақшасымен байланысады.
Енбаудың краниальды (еркін) шетінен қан тамырлар өтеді, олар ен маңынан күшті иректер, ал венозды қан тамырлар - жүзім сабағы тәріздес өрім (pi. pampiniformis) түзеді. Каудальды шеті бойымен ұрық жолы өтеді, оның бүйір қабырғаларынан жеке шажырқай (mesophuniculus) қынап қабықшасының қабырға маңы жапырақшасына айналады. Қосалқы құйрығынан шап каналына дейін өтіп, енбаудың шажырқайы ұма байламын (lig. scroti) тұзеді.
Авторлардың айтуы бойынша енбаудың қанмен қамтылуы a. testicularis және одан тарайтын rr. epididymales et rr. ductus deferentis тамырлары есебінен жүреді. Венозды қан жүзім тәрізді өрім (pi. pampiniformis) түзетін v. testicularis тамырмен келеді. Енбаудың нервтермен қамтылуы ен және ұрық жолы өрімдерінің нервтері (pi. testicularis et pi. deferentialis) есебінен жүреді.
Ен қосалқысы ен денесінде орналасады, және де оның басы, денесі және құйрығы болады. Мүйізді ірі қараның ен қосалқы бөлігінің басы жоғарыда, құйрығы төменде орналасуымен ерекшеленеді. Басқа жануарларда басы краниальды, ал құйрығы каудальды бағытталған. Ен қосалқысының үрық шығару каналы құйрық маңында ұрық жолына айналады. Ен қосалқысы өткізгіш байлам арқылы енмен және жалпы қынап қабықшасының ішкі бетімен байланысады.
Енбау ішперденің висцеральдік жапырағымен қапталған, бұл кейін еннің өзіндік қынап қабықшасына айналады және де ол серозды қабықтың бірігіп-сіңісіп кеткен екі қатпарынан тұрады: алдыңғы орналасқан қан тамырлы және артқы жақта орналасқан ұрық жолы қатпары.
Енбау құрамына ішкі ен артериясы және вена, лимфа тамырлары, ұрық жолы, ішкі ен жүйке нервісі, жүйке нерв түйіндері, еннің ішкі көтергіші-бұл ірі қарада болмайды, сондай-ақ ұрық жолының қан тамырлары мен жүйке нервтері жатады.
Піштірудің көптеген перкутандық тәсілдері жыныс бездерінің қанмен қамтамасыз етілуін бұзуға негізделген, сондықтанда олардың вазкуляризациясы үлкен қызығушылыққа ие.
Авторлардың біреуінің айтуы бойынша бұқалар мен қошқалардың ішкі ен артериясы - енбаудың конус тәрізді қан тамырлы аймағында ен қосалқысының артериялары бар тікелей анастомоздары болмайды, ал кейбір басқа зерттеушілердің айтуы бойынша керісінше, бұл бөлікте экстраорганды артериялардың ішкі ен артериясымен анастомозы болады.
Ішкі ен артериясына, краниальды ұрық жолына және ретроградты түрде - ен және оның дистальды шетіне контрастты заттарды ендіру, сонымен бірге, ішкі ен артериясы және т.б. артерияларды лигирлеуден соң, ішкі ен артериясына контрастты заттарды ендіру арқылы рентгенологиялық зерттеулер көмегі арқылы негізгі артерия (тестикула магистралы) болып ішкі ен артериясы табылды. Ол кейін ен артериясына айналады.
Ен қосалқысының қанмен жабдықталуы краниальды ұрық жолы, краниальды және каудальды қосалқылық артериялар есебінен жүзеге асады. Олар ен қосалқысының құйрық бөліміндегі ұлпаларда анастомозданып, ішкі ен артериясының алдыңғы иректерінен тарайды. Жыныс бездері мен ұма ұлпасы қанмен ішкі және сыртқы ен артериялары, сондай-ақ ұрық жолы тамырлары арқылы жабдықталады.
Ішкі ен артериясы енге жақындау барысында спираль тәріздес иректелген массаға айналып, еннің қан тамырлы конусы деп аталатын массаны құрайды. Бұл қан тамырлы конус ұзындығы жануарларда жасына байланысты өзгереді.
Ішкі ен артерияларының алғашқы ширақтарынан бір немесе бірнеше сабақтарымен қосалқылық артериялары бірнеше бағытқа бөлінеді. Соңғысы краниальды, медиальды және каудальды қосалқылық артерияларына ажырайды. Бұл ен қосалқысының басын, денесін және құйрығын қанмен қамтамасыз етеді. Ішкі ен артериясынан көптеген ұсақ бұтақшалар тарайды да, ен баудың жеке сероздық қабықшасына таралып кетеді.
Ұманың ұлпасы мен еннің сыртқы көтергішін қанмен қамтылуы сыртқы ен артериясы арқылы жүзеге асырылады. Бұл құрсақ үсті - жыныс бағанасының бұтағы болып табылады. Нервпен қамтылуы сыртқы жыныс нервісі, мықын-шап және мықын-құрсақасты нервілерінің медиальды бұтақтары арқылы жүзеге асады.
Ен қосалқысы артериясы, ұрық шығару жолы артериялары, сыртқы ен артериясы және сыртқы жыныс артериясы айналмалы қан айналым үрдісіне қатысады. Ондағы шешуші рөлді қосалқылық артериялармен мен ұрық жолы артериясы атқарады. Ен қосалқы артерияның бөлігі жүйесінде жаңа тамырлардың көбеюінің өсуі байқалады, бұл айналмалы магистральдарды зақымдану жерінен төмен жатқан ішкі ен артериясының бөлігімен және еннің ішкі органдық артерияларымен байланыстырады және органдағы бұзылған қанайналымды 9-30 күнге дейінгі аралықта қалыпқа келтіреді.
Жарақаттанудан кейінгі жыныс бездерінің интерстициясында тамырлардың кенеюі, қанның іркілуі немесе тоқтауы, тамыр қабығынан тыс бөлікте оның сұйық бөлігінің бөлінуі және дәнекер ұлпаның ісіну белгілері байқалады.
Сыртқы ен артериясы, жыныс артериясы және ен қосалқысы артериясы аралықтарында диаметрі кішкене анастомоздардың болуы піштірудің перкутандық әдістерін өңдеу кезінде есепке алынады. Осының бәрі тестикулалардың және оның қосымшаларының қан айналысының бұзылуына негізделеді.
Ұмадан лимфаның шығуы шап лимфа түйіндеріне енетін лимфа тамырлары бойынша жүзеге асады. Еннің және ен қосалқысының лимфа тамырлары артериялар және веналармен бірге жүріп, бел-аорта лимфа түйіндеріне енеді.
М.А. Терестің [28] айтуы бойынша перкутандық піштіруден кейін алғашқы күндері лимфаның шығуының қан айналымы бұзылады. Сонымен қатар, қан тамырларының кенеюі, артерия мен венадағы қан тоқтауы, лимфалық тордың түйілуі, органдағы интерстицияның ісінуі және оның нейтрофилдермен инфилтрациясы жүреді. Еннің лимфа жүйесінің эндотелиальды клеткаларында цитоплазмадағы нүктелік аргирофильді қосылыстары және аргирофильді шекаралары жоғалады. Еннің терең лимфа жүйесінің бітелуі, облитерациясы және ыдырауы кезінде паренхиманың некрозы болады. Перкутанды піштіруден 7 күннен соң белокты қабығының гайморов денесі және бөліктері маңынан грануляциялық төмпекте жаңа лимфалық тордың өсуі бақыланады. Оның қалыптасуы 14-21 күнде жүреді. Бұл кезде эндотелиальды клеткалардың агрофильдікке тән шекаралары толық дамиды. Қан айналудың айналмалы жолдары қалыпқа келгеннен соң жаңадан түзілген лимфатикалық тор грануляциялық төмпек шекарасы арқылы иректелген ен каналшықтарының регенерация аймағындағы қан айналысты қамтамасыз етеді.
Перкутанды піштіруден кейін көбіне еннің шығарушы лимфа тамырлары зақымданады. Жалпы қынап қабықшасының және ен қосалқысының шығарушы лимфа тамырлары аз денгейде зақымданады. Бұл лимфа маңындағы лимфа ағудағы өзгерістерді күрделендіреді. Яғни, ен қосалқысының лимфа жүйесінің лимфа тамырларымен бірге жүретін ұрық шығару каналы мен оның артериясы және жалпы қынап қабықшасының лимфа жүйесі арқылы лимфа ағуға, сонымен бірге, аз дәрежеде зақымданбаған енбаудың лимфа тамырлары арқылы лимфа ағуға әсер етеді.
Ендегі қан айналымның жай қалыптасуы фибробластардың қартаюына, ен каналдары мен лимфа торларының басылуына, ен атрофиясына, терең және беткі лимфа жүйесінің редукциясына, лимфа тамырларының жоғалуына және шығарушы экстраоргандық лимфа тамырлары санының азаюына алып келеді деп автор өз шешімін жазады.
Л.И.Целишевтің [20] айтуы бойынша қошқарлардың терілері мен бұлшық-ет эластикалық қабықшасында екі капиллярлы лимфа тамыры болады. Ол екеуі қалқа жағына қарай латеральды жағымен қиғаш бағытталған. Ұманың алдыңғы беткейінен 8-16 тамыр, ал артқы беткейінен 10-24 тамыр шығады. Олар бір-бірімен бірігіп 4-5 магистральді лимфа тамырына қосылады. Бұл тамырлар сыртқы шап каналы арқылы өтіп, канал маңы лимфа түйіндеріне еніп кетеді. Бұқаларда бұл тамырлар сыртқы ен артериясын алып барып, бел лимфа түйіндеріне еніп кетеді.
Жалпы қынап қабықшасында екі қабатты, ірі шумақты лимфа торы бар, одан лимфа тамырлары екі бағытта жүреді: біреуі шап сөл түйіндеріне барады да, екіншісі енбау шажырақайына барып, еннен келетін лимфа тамырларымен қосылады.
Еннің лимфа жүйесі өте күрделі болып келеді. Белокты қабығының қалыңдығында 3-4 қабатты ірі және ұсақ сөл тамырларынан тұратын лимфа торы болады. Бұлар ен паренхимасын торлап, киізге ұқсас қаптап жатады. Күрделі тармақтан 6-8 магистральды лимфа тамырлары тарайды, ол енбауға жүзім сабағы тәріздес денеден айналып өту арқылы еніп, қынап каналы арқылы өтіп, 3-6-шы бел омыртқа денгейіндегі 3-4 лимфа түйініне енеді.
Шап каналы құрсақ қуысындағы іштің ішкі және сыртқы қиғаш бұлшық еттерінің арасындағы, шап маңындағы, сүзгі тәрізді бұлшық ет аралық саңылау болып табылады. Одан сыртқы және ішкі шап сақинасын ажыратады. Біріншісі, сары құрсақ фасциясымен іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің тәждерінен түзілген. Оларда бағыты бұлшықет талшықтарының алға, сыртқа және жоғары қозғалуына байланысты анықталатын артқы ішкі және алдыңғы сыртқы бұрыштарын ажыратады.
Н.В. Садовскийдің [17] жазбаларына қарасақ, ен қосалқысы қошқарлар мен текелерде еннің каудальды бойында, айғырлар, иттер және мысықтарда және қабандарда еннің латеро-дорзальды бетінде орналасқан. Ол басы, денесі және құйрығы болып жіктеледі, қосалқы басы мұйізді ірі қарада жоғары, ал құйрығы төмен бағытталған. Басқа жануарларда басы краниальды, құйрығы каудальды жақта жатыр. Қосалқы басы еннің ұрық шығару жолдарының басты шетімен байланысқан, олар қосалқы каналымен бірігіп, оның денесің құрайды. Қосалқы құйрығы қосалқы каналының жалғасы болып табылатын ұрық жолына бастама болады. Қосалқы ішінен жалпы қынап қабықшасы төселген тар қалташамен еннең ажырайды, қалташа барлық жануарларда латеральды бағытта ашық болып орналасқан. Қосалқы құйрығы еннің құйрық шетімен қосалқының қысқа байламымен, ал жалпы қынап қабықшасымен өткізгіш байламмен байланысады.
Ен баудың бір - бірімен сіңісіп кеткен екі сірлі қабықшасы бар, олардың біреуі алдында (қан тамырлы), екіншісі артында (ұрық жолы бүктемелері) орналасқан.
Енбаудың қан тамырлы қатпарының құрамында енбау қалыңдығында көп мөлшерде доға тәріздес иректерді түзетін (8-9см аралығында шамамен 85см артерия сыйып кетеді) ішкі ен артериясы (құрсақ аортасының бұтағы), қою жүзім сабағы тәрізді венозды өрім қалыптастыратын және енбаудың алдыңғы бөлігінің көлемін үлкейтетін ішкі ен веналары, мұйізді ірі қарада болмайтын еннің ішкі көтергіші, симпатикалық нервтен тарайтын ен нервтерінің өрімі, сонымен бірге лимфаны ортаңғы мықын және бел-аорта лимфа түйіндеріне әкелетін көптеген лимфа тамырлар бар.
А.И. Акаевский [16] жыныс органдары анатомиясына түсінік бере отырып, ен қосалқысы - epididymis - күйіс қайыратындарда шығарушы жолдардың бірі екенін көрсетеді. Ол бұлшық еттердің перистальтикалық жиырылуы кезінде болатын эякуляцияда жыныс клеткаларын шығарып қана қоймай, сонымен қатар өз секретімен жыныс клеткаларының қоректенуін және қозғалмауын қамтамасыз етеді, бұл процесс арқылы олардың өмірлік энергиясы сақталады. Ен қосалқысы бас, дене және құйрықтан caput, corpus et cauda epididymis, тұрады; құйрығы ұрық шығару жолына айналады.
Автордың айтуынша, күйіс қайыратындарда ен өте ірі болып келеді, әсіресе ұсақ күйіс қайыратындарда, бұқада ұзарған элипсоидты формаға ие, қошқар мен текеде өте енді болып келеді. Қосалқы денесі жіңішке, басы жалпақ; бұқада ол еннің бос аймағының бірден үш бөлігін жапса, ұсақ күйіс қайыратындарда жартысына дерлігін жабады. Қосалқы құйрығы ірі, ұзарған және енмен бірігіп кетеді. Қосалқы синусы аз білінеді. Қосалқы канал ұзындығы 40-50 метрге (бұқаларда) дейін барады. Бұқалардың белокты қабық тамырлары қошқарға, әсіресе текеге қарағанда қою тармақты торды құрайды. Ен паренхимасы бұқаларда сары түстес, ал қошқармен мен текеде ақ түстес. Ұсақ күйіс қайыратын жануарларда ортаңғы перде бөлімі анық көрінеді, ал бөлетін қалқалары байқалмайды. Иректелген каналшықтар ұсақ күйіс қайыратын жануарларда жақсы көрінеді. Еннің басты шеті дорсальды бағытта, ал қосалқы шеті - каудальды бағытта орналасқан. Ен салмағы: бұқаларда 300-350г, қошқарларда 200-300г, текеде 145-150г; ұзындығы 12-14см, 10см және 10см тен болып келеді.
Л.И. Целищев [20] сыртқы жыныс органдарының қан тамырларын өте нақты зерттеу үшін зерттеудің коррозиозды әдісін ұсынды. Ет комбинатында жаңа ғана өлтірілген жануарлардың шап каналы аймағында жалпы қынап қабықшасы ішінен ендерді кесіп алады. Жалпы қынап қабықшасын ашқаннан соң ен веналарына кішкене қысыммен латексті құйылады және препаратты 10%-к күкірт қышқылы ерітіндісіне батырады. Екінші күні күкірт қышқылын 25-30%-ке келтіріп, тағыда құяды. 5-6 күннен кейін қышқылды төгіп, барлық бұзылған ұлпаны сумен шаяды және қалған мүшелерді суда сақтайды. Сонымен бірге, бірнеше препараттарға, бір уақытта веналар, артериялар және лимфа тамырларына әртүрлі түстерге боялған латекс құяды. Автор әртүрлі жас топтарындағы қошқарлардың 28 енің, бұқалардың 21 енің және қабандардың 8 енің зерттеген.
1.2 Қошқарларды піштірудің әртүрлі уақыттары мен әртүрлі әдістері
Аталық малдарды піштірудің сан түрлі әдістері бар. Алайда олардың барлығы екі негізгі әдіске - қанды және қансыз (перкутанды) әдістерге біріктірілген.
Бұл әдістердің әрбіреуі бір-бірінен оперативті тәсілдер арқылы ажыратылатын әртүрлі техникалық әдістермен жүзеге асырылады. Олар операцияланатын жануарларға, операция мақсаттылығына, операция аумағындағы патология түріне, онда қолданылатын құрал-жабдықтарға байланысты екендігін келесі отандық авторлар атап өтті (Бушков В.Г.,Бурая Л.К. [29]; Балакирев В.П. [30]; Гатин П.П. и др. [31]; Мосин В.В. [19]; Есютин А.В. и др. [32]; Ашикбаев Н.А. [9]; Ханин М.А., Тыныбеков И.А. [6]; Бердонгарова О.И., Джанабеков К., [33,34]).
Піштірудің қанды әдісі кен таралған және үй жануарларының барлық түріне қолданылады. Бұл әдісте көбіне ен және қосалқы түгел алынады және де алыну барысында ашық және жабық деп аталатын тәсілдер қолданылуы мүмкін. Біріншісінде ұманы кескеннен кейін жалпы қынап қабықшасын кесіп өтеді және енді ашып тұрып, оны қосалқымен бірге алып тастайды. Екіншіде жалпы қынап қабықшасын кеспейді, енді ен қосалқысымен бірге қаптайтын жалпы қынап қабықшасымен алып тастайды.
Жыныс бездері элементінің біртіндеп алынуы келесі басты мақсатты көздейді, яғни, аталық жыныс гормондары инкрециясының сақталуы кезінде секрецияның тоқталуы және еннен спермиилердің бөлінуінің тоқталуы. Қанға бөлінген жыныс гормоны ұрықтандыруға қабілеттілік жоғалған кезде де жануарлардың гормоналдық дамуын қалыпқа келтіреді. Аталмыш әдісті піштіру деп толық санауға болмайды. Оның нақты атауы - жыныстық стерильдеу.
Кен таралған төмендегі екі әдіс бар:
а) Еннің тек қана паренхимасын алып тастау (экспрессионды піштіру) ен қосалқысы мен ен негізінің дәнекер ұлпасын сақтау арқылы.
б) Ен қосалқысы құйрығының резекциясы - операцияны кейде қошқарлармен мен бұқаларға жүргізеді. Өйткені, бұл операциядан кейін кестірілген жануарлар аналықтарды ұрықтандыра алмаса да жыныстық байланысқа ынтасы сақталады. Сондықтан бұл операция алдымен аталық-анықтағыш малдарды дайындау мақсатында ұсынылды (жыныстық стерильдеу).
Авторлар өз монографияларында қансыз піштіруді, яғни перкутанды піштіруді - өнім беретін жануарларды піштіруде кең таралған әдіс деп жазады. Ол өзіне негізгі екі жеке әдісті қосады: енбаудың бүтіндігінің перкутандық бұзылуы немесе еннің өзінің бұзылуы.
Енбаудың бүтіндігінің перкутандық бұзылуы екі негізгі әдіс арқылы қол жеткізіледі.
а) Енбауды перкутандық жаншу. Арнайы қысқыштармен тері сыртынан ұма мойыншасы маңын жаншу арқылы немесе жұлу жолымен жүреді. Бұл кезде еннін қоректенуінің бұзылуы ен атрофиясына әкеледі. Сіңірілген өнімдер жануардың дамып, өсуіне ықпал әрекет етеді, перкутандық піштірудің маңызы осыған байланысты. Ал енді толықтай алып тастауда перкутандық піштірудегідей тиімділік болмайды.
б) Эластрация - толық некрозға және ұмамен бірге еннін алынуына алып келетін енбаудың жаншылуы (ұма мойыншасына эластикалық резина сақинаның салынуы).
в)Жасанды крипторхизмнің пайда болуы - еннің қынап каналына өтуі және ұманың төменгі бөлігіне эластикалық сақинаның орнатылуы арқылы бекітуі.
Қазіргі уақытқа дейін жыныстық қызметті тоқтату әдістерінің дамуы негізінен піштірудің қанды әдісіне, яғни жыныс бездерін хирургиялық жолмен алып тастау әдісіне жүгінеді. Бұл әдістер піштіруден кейінгі түрлі асқынумен жалғасады. Бұл асқынулар ересек жануарлардың орхидектомиясы кезінде жиі байқалады және бұл кезде ауыр түрде өтеді. Сол себептен, көптеген мамандар аталықтарды ерте жасында піштіруді ұсынады.
Алайда, күнделікті бақылаулар мен көпжылдық тәжірибе және жыныс гормондарының ролінің анықталуы ерте піштірудін жағымсыз жақтарын тапты. Өйткені, жануардың өсімінің жасанды тоқтауына алып келетінін және салмақ бірлігіне кететін азық шығынының жоғарлауына алып келетінің көрсетеді.
Піштіруден кейінгі андрогенді гормондардың балансының бұзылуы қарқынды даму мен өсімнің өзгеруінің себебі болып табылады. А.А. Заркевич [35] көрсеткендей, орхидектомия кеш жасалған болса, онда жануарлар организміндегі өзгерістер аз денгейде көрсетіледі. Бұл жыныс бездерінің эндокринді қызметін сақтау кезінде жануардың ірі тұлғалы ерекшеліктерінің қалыптасуы үшін жағдай жасалуымен сипатталады. Зерттеулер көрсеткендей, жыныс бездерінің алынып тасталуы негізгі зат алмасуды 15-25%-ке төмендетеді. Түтікті сүйектердің дамуы және қаңқа диспропорционалдығы күшейеді, өсім жылдамдығының бәсендеуі, біріншілік және екіншілік жыныс белгілерінің толық дамымауы болады.
Піштіру жасының қошқарлар өнімділігіне әсерін зерттеген кезде жануарлардың 6-айлығында піштірілген қошқарларды тіршілігінің алғашқы айында піштірілген қошқарлармен салыстырғанда таза салмақ пен еттің жоғарғы денгейде шығуы анықталды. Ерте мерзімде өсуші организмді жыныс бездерінен айыру азықтандырудың қандай мерзімінде болмасын жануардың өсуі мен дамуына кері әсерін береді.
Сондықтан да, ерте жасында жыныстық қызметін тоқтату жануарлардың дамуы мен өсу жылдамдығын төмендетеді, бордақылау мерзімін ұзартады, жануар салмағына жұмсалатын бірлік құны шығынының және ауыл шаруашылық өніміндегі өзіндік құнның жоғарылауына алып келеді.
Көптеген зерттеушілер жартылай піштірудің түрлі нұсқаларын ұсына отырып, жануарларды жартылай піштіру кезінде еннің гормональды қызметін сақтауға әрекеттер ұсынды. Ондай әдіспен піштірілген жануарлар лигатура салу арқылы піштіруге қарағанда белсенді өседі. Алайда, оң нәтижелерге қарамастан, орындау қиындығы мен піштіруден кейінгі асқынудан бұл әдістер кең қолданыс таппады.
А.А.Байбуртцян [36] жартылай піштіруді, яғни, тестикулдың жеке қабығы мен ұманың тесілген жарасы арқылы ен паренхимасын ысырып шығару әдісін ұсынды. Бұл әдіспен піштірілген жануарлар өсім қарқындылығы жағынан піштірілмегендерге орын бермейді және де лигатура салу арқылы жыныстық қызметі тоқтатылғандарға қарағанда өсуі жоғары болады.
Алайда, бұл әдісті тексеру мынаны көрсетті, яғни операциядан кейін жануарлардың көпшілігінде еннің паренхимасының репаративті регенерациясы жүреді. Гистологиялық зерттеулер арқылы операциядан кейінгі кезенде ен каналдарының, ұрық шығарушы жолдардың қалыптасуы жүретіні және ен қосалқысында спермалардың болатыны анықталды.
А.А. Байбуртцян әдісі арқылы операцияның жасалу қиындығы, сонымен бірге, тестикула паренхимасының репаративті регенерацияның жоғары денгейі тәжірибелі ветеринарлық жұмысшылардың піштірудің бұл әдісінен бас тартуына себебі болып табылды.
А.Н. Мочаловскийдің [37] айтуы бойынша, осы әдіспен піштіруден туған структуралық бұзылу әсерінен организмнен алшақтаған немесе онымен байланысын үзген ұлпалар стимуляторлардың түзілу көзі болып саналады, осының әсерінен биостимуляторлар қолдану кезіндегідей, физиологиялық процесстер белсендендіріледі. Піштірілген жануарларда аталық жыныс гормонының секрециясы тоқтамағандықтан, осылардың бәрі сәйкестендіріліп, жануар организмінің гормоналды дамуына және оның салмағының жоғарлауына әкеледі. Бұл тәсілмен піштіру үшін жануарды бүйіріне жатқызып, бекітеді.
Ен паренхимасын езу барысында арнайы тостаған тәрізді қысқыштарды қолданады. Олардың бір ерекшелігі ұма мойнына арналған кесілген ойығы және бір ернінде жоғарғы алдыңғы қабырғасымен пішіні қасық тәріздес жалпақ түбі бар. Аталған ерніне кішкене майысқан екінші ерні еркін енеді, ол ұсталған енді ұмасымен бекітіп тұру үшін керек. Ойықтан ұма мойның терісімен және енбаумен бірге өткізеді де, енді қысқыштардың тостаған тәрізді ойысына салады. Түтқасынан тез арада басып (екінші түтқасы жерге тіреледі), ен паренхимасын езеді және жалпы қынап қабықшасын зақымдамай, еннің жеке қабықшасын үзеді. Тап осылай екінші енге жасалады.
Автордың жазбаларына қарасақ, ен паренхимасының езілуі процесі әсерінен талықсу жағдайлары болмайды. Егерде, қысқыштарды алғаннан кейін, пальпациялау кезінде паренхиманың тығыз бөліктері байқалатын болса, онда саусақтармен оларды еннің жеке қабықшасынан қысып шығару керек. Кейде паренхиманы толықтай бұза алмаймыз, осының әсерінен жыныс бездері жартылай қалпына келеді. Піштірілген жануарларда жыныс рефлекстері пайда болады. Бұндай жағдайларда компрессияны қайталайды.
Осыған байланысты, ендерді езгеннен соң ішкі қынап гематомасының түзілуі және қан ағу болуы мүмкін. Бүл кезде зақымданған ендерді шап сақиналарына ығыстырады және ұманың босаған төменгі бөлігіне таспа саламыз, кейін оны 2 айдан кейін шешеміз.
Бұзылған жыныс бездері 10-12 күннен соң көлемі бойынша кішірейе бастайды және 2 айдан кейін толықтай атрофияға ұшырайды.
Автордың мәліметі бойынша, піштірілген жануарлардың тірілей салмағы қанды тәсілмен піштірілген жануарлардың тірілей салмағынан 8-10% жоғары.
Соңғы жылдар тәжірибесінде өнімді жануарлар аталықтарын піштіру мәселелері тек қана хирургиялық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар экономикалық тұрғыдан зерттеле бастады. Сонғы жылдар тәжірибесі қанды піштіруді, әсіресе жас кезенде жыныс бездерін алып тастағаннан кейін андрогенді гормондардың денгейінің тез төмендеуі зат алмасуда көптеген өзгерістер алып келеді. Осының әсерінен операцияланған жануарлар өсімі мен дамуы тоқталады. Соған байланысты жыныс бездері алынбайтын піштірудің перкутанды әдісіне көп мән берілді.
В.В. Мосин, В.Г. Бушков [38] піштірудің тері арқылы және қанды әдістерінін мәліметтерін комиссиялық тексеруіне негізделе отырып, К.Г. Голенский мен И.А. Глушко қысқыштарымен 3-4 айлық қошқарларды перкутандық тері арқылы піштіруден кейін, олардың 29% жыныстық қызметі тоқтамай қалғанын мәлімдейді. Ал бұл операцияны И.А. Телятников қысқышымен жүргізген кезде операциядан кейінгі 10% қошқарларда нәтиже тиімсіз болады деген шешімге келді.
3-4 айлық қошқарлардың эндоорхидектомиясын жасау кезінде (тарту) А.Г. Черноморсковтың айтуы бойынша 42% дейін толық емес нәтижелер алынады.
С.В. Тимофеев және т.б. [39] өз монографияларында перкутандық әдіске сипаттама береді. Олардың жазуынша ол арнайы құрал көмегімен енбауға механикалық әсер жолымен жүзеге асады және оның мақсаты - қанмен қамтамасыз етілуді тоқтату және ен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ КЛИНИКАЛЫҚ ДИАГНОСТИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш..ғ.к ___________ С.Е.Тулеметова
___ _______ 2017 ж
Аталық ұсақ жануарларды Бурдиццо қысқышымен кастрациялау
Дипломдық жұмыс
5В120100 - мамандығы Ветеринарлық медицина
Орындаған: Мамаев Медет
Ғылыми жетекшісі: Ильясов Б.К.
в.ғ.д., профессор
Шымкент 2017 ж.
Аннотоция
Аталық ұсақ жануарларды Бурдиццо қысқышымен кастрациялау қысқышы көмегімен піштірудің тиімділігі бойынша жануарларды пішу тәсілдері тақырыбына орындалған дипломдық жұмыста: кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеулер, нысаны мен әдістері, зерттеу нәтижелері, тіршілік кауіпсіздігі мен еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды және үсыныстар жазылған. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 142 аталымнан, 12 кестемен безендірілген.Дипломдық жұмыс 107 беттен тұрады
Мазмұны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.2Қошқарларды піштірудің әртүрлі уақыттары мен әртүрлі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Қошқарлардың піштіруден кейінгі асқынулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4Піштірудің қой етін өңдіру технологиясындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Зерттеу материалдар және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. Өзіндік зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Перкутандық әдіспен әртүрлі жасында піштірілген қошқарлардың ет өнімділігінің кейбір көрсеткіштерінің салыстырмалы бағалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Әртүрлі жасында перкутандық әдіспен піштірілген қошқарлардың тірілей салмағы және жаңа сойылған ұша көрсеткіштерінің өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.Өзіндік зерттеулерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.1 Перкутандық әдіспен піштірілген қошқарлардың жасына қарай сойыс алдындағы тірілей салмағының жаңа сойылған ұша салмағы мен субөнімдеріне ара қатынасының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51 4.2 Қошқарларды перкутандық әдіспен піштірудің 11 ай жасында сойысқа өткізу кезіндегі морфологиялық құрамына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.3 Перкутандық әдіспен піштірудің 18 ай жасындағы қошқарларды сойысқа жіберу кезіндегі ет өңімділігіне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .615.Еңбект і және тіршілік кауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
6.Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
7. Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
8 Бизнес - жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Түйін ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қортынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
МЕМСТ
-
Мемлекеттік стандарт
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
г
-
грамм
гл
-
грамм бір литрге
ж
-
жыл
кг
-
килограмм
л
-
литр
мл
-
миллилитр
мм
-
миллиметр
ммл
-
миллиметр бір литрге
см
-
сантиметр
ц\га
-
центнер бір гектардан
-
орташа арифметикалық көрсеткіш және арифметикалық қателігі
%
-
пайыз
°С
-
ауа температурасы
Cv
-
вариация коэффициенті
Lim
-
лимит
n
-
жануарлар саны
σ
-
сигма
ФА
-
Фагоцитарлық активтілік
ФИ
-
Фагоцитарлық индекс
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Піштіру - жыныс бездердің қызметін жасанды түрде тоқтату
Ен - спермийлердің дамуы мен пісіп-жетілуі жүретін және тестостерон гормонын бөлетін жұп аталық жыныс безі.
Ұма - күйіс қайыратын жануарлардың сандарының арасында орналасқан, сырты теріден, іші етті-серпімді қабаттан түзілген құрылым.
Енбау - еннің қан тамырлары, жүйкелері және еннің ішкі көтергіші мен шәует жолынан құралған ен шажырқайының бүкпесі. Пішіні жалпақ конус тәрізді және шеттері шап каналы мен құрсақ қуысына бағытталған құрылым.
Жалпы қынап қабықшасы - көлденең құрсақ фасциясы және ішперденің париетальды жапырақшасынан құралады және қынап қуысын түзеді.
Өзіндік қынап қабықшасы - ішперденің висцеральды жапырақшасының бір бөлігі. Ен мен ен қосалқысын қаптайды.
Ішкі ен артериясы - жыныс бездерін қанмен қамтамасыз ететін артерия.
Қан тамырлы конус - еннің бастапқы бөліміндегі веналардың өрімі.
Гемоглобин - оттегімен қайтымды байланыса алатын және оны ұлпаларға тасымалдайтын, құрамында темір бар күрделі белок.
Лейкоциттер - ақ (түссіз), ядролы клеткалары. Қан мен ұлпаларда әртүрлі қызметтер атқарады, иммунді реакцияларға, қабынуларға қатынасады.
Альбуминдер - суда еритін қарапайым глобулярлы белоктар. Құрамында альбумин бар заттар альбуминоидтар деп аталады және оларға қан сарысуы жатады.
Глобулиндер - тұздардың сүйық ерітіндісінде еритін, бірақ суда ерімейтін глобулалы протеиндер. Глобулиндерге жануарлар қан сарысуының антиденелері жатады.
Холестерин - табиғатта кең тараған және ең маңызды стерин. Клетка мембранасының құрамына енетін жоғары май қышқылдарымен күрделі эфирлер түзеді.
Фагоцитарлық активтілік - фагоциттердің патогенді микроорганизмдерді ұстап алу, тіршілігін тоқтату және қорытып жіберу қасиеті.
Фагоцитарлық индекс - фагоцитозға қатысатын клеткалардың пайызы.
Жануардың тірілей салмағы - жануарды тірілей өлшеу кезінде алынған нақты салмақ.
Ұша - терісі сыпырылып, бас, аяқтары және ішкі мүшелері бөлектеніп алынған мал еті.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер көрсетілген:
МЕМСТ 2.105-95 Құжаттарды өңдеудің біріңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға жалпы талаптар.
МЕМСТ 7.1-84 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және құрастырудың ережелері.
МЕМСТ 7.1-2003 Библиографиялық жазу. Библиографиялық түсіндірме. Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 7.32-2001 Ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы есеп. Құрылымы және рәсімдеу.
МЕМСТ 7.54-88 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-техникалық құжаттарда заттар мен материалдардың қасиеттері туралы сандық мәліметтерді көрсету. Жалпы ережелер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында қой шаруашылығы мал шаруашылығының негізгі салаларының бірі болып табылады және қазіргі кезеңде қарқынды дамып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы етті жүнді, жартылай биязы жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең өнімдісі кроссбредті етті-жүнді ақжайық тұқымы. Аталған бағыттың қойлары жоғарғы ет және жүн өнімділігін береді және өнімді алу үшін жұмсалатын азық құнын жақсы өтейді.
Оңтүстік Қазақстан аумағында өсірілетін ақжайық жартылай биязы жүнді қойы осы аумақтағы саны жағынан басым келетін қой тұқымы болып табылады. Қазіргі уақытта бұл қой тұқымының мал бас саны 21 мыңға жетіп отыр. Қойлардың бұл тұқымы 1996 жылы Оңтүстік Қазақстан аумағында шығарылды және сынақтан өткізілді. Жаңа тұқымның пайда болуы мен әрі қарай дамуына көптеген зоотехниктер мен ғалымдар ұсынған будандастырудың бірегей әдістемесі мен жобасы септігін тигізді (Траисов Б.Б., Баяхов А.Н., Бозымова А.К., Алиев Х.С., [1]; Антипова Н.В., [2]).
Қой шаруашылығында ет пен жүн сапасын жоғарлату және өнімділігінің артуы үшін асылдандыру жұмысы мен қойларды жақсы азықтандыру секілді алдын алу шаралары қолданылады. Осы шаралармен бірге шаруашылықта асылдандыру бонитировкасынан кейін арнайы қалдырылған қошқарларды піштірудің ветеринарлық хирургияда үлкен маңызы бар.
Оңтүстік Қазақстан облысының ветеринарлық тәжірибесінде қазіргі уақытқа дейін қошқарларды піштіруді 1 немесе 2 айлығындағы ерте жасында жүргізу қажет деген пікірді ұстанады. Өйткені көптеген шаруашылықтарда піштіруді негізінен енді бұрап үзу арқылы қанды әдіспен жүргізеді. Бұл кезде ен толық алынады және қошқарлар осы жасында хирургиялық операцияны жеңіл көтереді.
Соңғы он жылдағы отандық ғалымдар жүргізген зерттеу және бақылау жұмыстарын талдай келе қошқарларды піштірудің қансыз (перкутандық) әдісінің тиімділігін байқаймыз. Қошқарларды піштірудің қансыз әдісі ен баулардың тұтастығын перкутандық жолмен бұзу арқылы жүзеге асырылады. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл жұмыс негізінен И.А.Телятников өндірісте жасап шығарған және сынақтан өткізген СЩТ-2 қысқышымен жүргізіледі. Қошқарлардың жыныс бездерінің ішкі секрециясы олардың бір жасына дейінгі өсуі мен өнімділігіне физиологиялық тиімді әсер етеді. Сондықтан да, қошқарларды піштірудің рациональды және тиімді жолына олардың сперматогенезін тоқтататын және бір жасқа толғанша өсуі мен дамуына стимулдеуші әсер бере алатын әдіс жатады.
Жануарлардың жыныстық қызметін тоқтату нәтижесінде олардың тіршілік етуіне жоятын энергия мөлшері азаяды және ағзаның май жинауға бейімділігі күшейеді. Піштірілген қошқарлар жуас, жақсы жайылады, жақсы сойыс шығымын береді және олардың еті піштірілмеген қошқарларға қарағанда жоғары сапалы болып келеді (Максин А.Б. [3]; Минкин Т.С., Ханин М.А. [4]; Ханин М.А. [5]; Ханин М.А., Тыныбеков И.А. [6]).
Сонымен қатар асыл тұқымдық мақсатта пайдаланылмайтын қошқарлардың жоспардан тыс шағылысуы мен қойлардың уақытынан бұрын төлдеуінің алды алынады. Бұл қой өсіру бағытын нақты жүргізуге, сол арқылы олардың тұқымдық және өнімділік қасиеттерін арттыруға көмектеседі. Осыған қоса қыс кезінде жануарларды жайып бағу барысында піштірілген қошқарлар төзімді болып келеді. Қысқы қолайсыз ауа райы жағдайларында өлім-жітімге ұшырау оқиғалары піштірілген қошқарларға қарағанда қоңдылығы нашар болып келетін піштірілмеген қошқарлардың арасында жиі кездеседі. Өйткені олардың қоңдылығы піштірілген қошқарларға қарағанда өте төмен болып келеді.
Шаруашылықта қалдырылған қошқарларды уақытымен піштірудің мақсаттылығы әсерінен (әсіресе биязы жүнді қой шаруашылығында) тауарлық жүн алу үшін экономикалық тұрғыдан етті бағытта өсірілетін қошқарларды 6-7 айлық жасында піштіру тиімсіз деп саналады. Бұл жастағы жануарлардың жыныс бездері олардың қоңдылығы мен ет сапасына әсер етпейді. Піштірілмеген қошқарлар енді толық алып тастау арқылы қанды әдіспен піштірілген қошқарларға қарағанда аталған жасқа дейін өте жақсы өседі. Піштірілмеген қошқарларды 6-7 айлық жасына дейін етке тапсыра отырып, (егер бұл жоспарда қарастырылған болса) қой өсіретін шаруашылықтар артық шығынсыз көп табыс таба алады (Ашикбаев Н.А. [7-9]; Магомадов Т.А. [10]; Племянников А.Г. [11]; Подкорытова А.Т. [12]; Смагулов М.Б. [13]).
Біздің елімізде соңғы 20-25 жыл ішінде қошқарлар мен басқа да ауыл шаруашылық жануарларының аталықтарын піштірудің жаңа әдістерін табу бағытында көптеген сәтті зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бірақ, бұл бағыттағы көптеген сұрақтар, әсіресе, жануарларды піштіру уақыты соңына дейін зерттелмеді. Бұл піштірудің перкутандық әдісін жаппай тәжірибеге енгізуде басты тежеуіш болып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Асыл тұқымды шаруашылықтар бонитировкадан соң бордақылауға қалдырылған қошқарлардың ұмасы мен оның ішкі құрамын нақты зерттеу және жас ерекшеліктеріне қарай салыстырмалы түрде әртүрлі тәсілдермен қошқарларды піштіру әдістерінің тиімділігін ғылыми негіздеу.
Келесі міндеттер белгіленді:
1) Піштіруге бағыттылған қошқарлар ұмасының кейбір морфометриялық көрсеткіштерін және негізгі қан тамырларының анатомиясын зерттеу;
2) Қошқарлардың әртүрлі жасында піштірудің әртүрлі тәсілдері арқылы салыстырмалы өңдірістік тәжірибелер жүргізу және оларға салыстырмалы түрде клиникалық баға беру;
3) Әртүрлі тәсілдермен піштірілген қошқарлар қанының кейбір морфологиялық және биохимиялық көрсеткіштер өзгерісін зерттеу;
4) Қошқарларды перкутандық әдіспен Бурдиццо қысқышы арқылы әртүрлі жасында піштірудің олардың ет өңімділігінің кейбір көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
Жыныс бездерінің секрет бөлу қасиеті бар. Аталық жыныс бездері сперматозойдтар және андрогендер өңдіреді. Жыныс бездерінің функциональдық жағдайы мен белсенділігіне организмнің даму бағыты, экстерьері және мінез-құлқы байланысты болып келеді. Секрецияның өзгеруі немесе жыныс гормондарының біреуінің толық бөлінбеуі әсерінен организмде үлкен қайталанбас өзгерістер болады. Піштіруден кейін андрогенді немесе эстрогенді гормондардың қалыпты тепе-теңдігінің бұзылуы жануарлардың қылығы және дене формасының өзгеруінің басты себебі болып табылады.
М.А.Ханин мен И.А.Тыныбеков [6, 74-75б] өз жұмыстарында орхидектомиядан кейін жануарлар қанындағы андрогендер мөлшері жасына байланысты ұлғаймай, керісінше, төмендейтінін айтты. Перкутанды піштіруден кейін үш ай ішінде жыныс гормондарының деңгейі жоғары болып қала береді, кейін тестикулдардың бойға сіңуіне байланысты қандағы андроген құрамы күрт төмендейді. Сол себепті піштірілген бұқашықтар мен қошқарларда жыныстық рефлекстер қалыптаспайды, жануарлар жуас болып келеді және жақсы азықтанады.
Эмбриональды кезенде аталық жануарларда жыныс безі құрсақ қуысында қалыптаса бастайды және жануар төлдеуге жақын кезеңде ұма деп аталатын тері - бұлшық етті қапшыққа түседі. Оның бұқа, қой және ешкілерде вертикалды бағытта орналасқанын көптеген отандық авторлар мақұлдайды (Автократов Д.М. [14]; Акаевский А.И. [15,16]; Садовский Н.В. [17]; Кузнецов Г.С. [18]; Мосин В.В. [19]; Целищев Л.И. [20]; Кузнецов А.К. [21]; Магда И.И. 1990 [22]; Елисеев А.П. [23]; Хрусталева И.В. [24]; Петраков К.А. [25]; Семенов Б.С., [26]).
И.В. Хрусталеваның жазбаларына қарайтын болсақ [24], ен аталықтарда спермиилердің пісіп-жетіліп, дамуы жүретін негізгі жыныстық орган деп жазылған. Ен сонымен бірге, ішкі секреция безі болып саналады, өйткені, аталық жыныс гормондарын өңдіреді. Оның пішіні жұмыртқа тәріздес және ен қосалқысымен тығыз байланысып, енбауға ілініп тұрады. Еннің басы және құйрығы, еркін және қосалқылық жиегі, латеральды және медиальды екі беті болады.
Күйіс қайыратындардың дорсальды бағытталған енінің басында қосалқының басы орналасқан. Ен басында енбауды түзуге қатысатын еннің қан тамырлары мен нервтері еніп тұрады. Қарама-қарсы ен құйрығында қосалқысының жуандаған құйрығы төселген, одан ұрық жолы басталады.
Күйіс қайыратындардың каудальды бағытталған қосалқылық шетінде қосалқының кішкене денесі орналасқан, денесі арқылы ен шажырқаймен байланысады. Шажырқай еннің медиальды бетіне жақын орналасқан, ал латеральды жағында енмен қосалқы денесі аралығында кішкене қуыс бар, ол ен қапшығы деп аталады. Қосалқыға қарама-қарсы ен шеті еркін жиегі деп аталады. Ен сыртынан қынап қабықшасының ішкі сірлі жапырақшасымен қапталған. Ол еннен қосалқыға, ал қосалқыдан шажырқайға айналады. Еннің шажырқайы ен қапшығының қынап қабықшасының сыртқы қабырғаға жақын жапырақшасымен байланысқан. Қынап қабықшасының ішкі (висцеральды) жапырақшасы оның астында орналасқан мықты дәнекер ұлпалы ен капсуласы - белокты қабықшамен тығыз сіңісіп кеткен. Еннің басынан белокты қабықша еннің ішіне тәжі тәріздес еніп, құйрық шетіне қарай бағытталып, еннің ортаңғы пердесін түзеді. Ортаңғы пердеден белокты қабықшаға радиальды бағытта көптеген қалқалар тарайды, олар енді бірнеше бөліктерге бөледі. Белокты қабықша, ортаңғы перде және қалқалар ен негізін құрайды, бұл жерден қан тамырлар және нервтер өтеді. Қалқалар аралығында интерстициальды (аралық) ұлпадан және иректелген ен каналшықтарынан тұратын ен паренхимасы орналасқан. Иректелген ен каналшықтары жуан (0,1 ден 0,2мм дейін) және өте ұзын (75см дейін) болып келеді. Күйіс қайыратындарда олардың жалпы ұзындығы 4,5м. Спермиилердің негізгі дамуы осы каналшықтарда өтеді. Иректелген каналшықтар тік каналшықтарға айналады, олар еннің ортаңғы пердесінен өтеді де, ен торын қалыптастырады. Еннің интерстициальды үлпасы аталық жыныс гормоның бөлетін болғандықтан бұл органның ішкі секреторлық бөлігіне жатады.
В.В. Мосин [19] күйіс қайыратындардың анатомиялық құрылысын сипаттай отырып, жалпы қынап қабықшасы париетальды көк ет пен көлденен фасцияның жалғасы екендігін көрсетеді. Ол фиброзды және сірлі қабаттардан тұрады. Қынап жолы арқылы байланысатын құрсақ қуысындағы қынап қуысының бетін жауып жатады. Бұл қабықтың латеральды беткейінде аталық ұрық безінің сыртқы көтергіші орналасады, бұл кейін жіңішкеріп, еннің жоғары аймақ денгейіне бекиді. Жалпы қынап қабықшасының қуысында ен қосалқысы және енбау орналасады. Олар өзіндік қынап қабықшасымен қапталып, көк еттің висцеральды жапырақшасына айналады. Ен қосалқысының құйрық бөлімі және енбаудың артқы аймағына қарай өткізгіш байламға айналады. Бұл байламның жуандаған төменгі шеті енді ұма түбінің ішкі бетін бекітіп ұстау әсерінен шап байламы атауына ие болды.
Автордың айтуы бойынша ен белокты қабығымен қапталған. Одан оның терендігіне паренхиманы конус тәрізді қатарлы бөліктерге бөліп тұратын септалар орналасады. Әрбір бөлік иректелген эпителиальды каналдардан тұрады. Бұнда жыныстық жетілу шағынан бастап қартаю шағына дейін үздіксіз спермилердің пайда болуы жүреді. Толықтай дамып жетілген спермилер тек қана жыныстық жетілген кезеннен бастап пайда болады. Оның жетілу мерзімі жануарлар түрлерінде климатық жағдайға, тұқымына, азықтануына және күтіп бағылуына байланысты.
Көптеген авторлардың айтуы бойынша еннің иректелген каналдарының арасында фибробласт, фиброцит және лейдиг клеткаларынан тұратын байланыстырушы болбыр дәнекер ұлпа орналасады. Жоғарыда аталған лейдиг клеткалары жыныс гормондарын бөліп шығарады.
Ю.Ф. Юдичев және В.В. Дегтяревтың [27] айтуы бойынша енбау funiculus spermaticus - күйіс қайыратындарда қынап қабықшасының висцеральды жапырақшасымен қоршалған және қынап каналынан өтетін түтікшелі структуралардың (ұрық жолы, ен және ұрық жолының артериялары, веналары, лимфа тамырлары және нервтері) жиынтығы. Ол ен қосалқысының құйрығынан басталып, қынап каналында аяқталады.
Енбау пішіні бойынша түрі жалпақ ұш бұрышқа ұқсайды, оның негізі енге қарай бағытталған, ал ұшы шап каналында жатыр. Оның құрылысында екі латеральды және медиальды бүйір беттерін және екі краниальды және каудальды шеттерін ажыратады. Терең шап сақинасы денгейінде енбаудың ұшы қынап сақинасынан (anulus vaginalis) өтеді де, ұрық шығару жолының қатпары (plica ductus deferentis) және ен артерияларымен веналары жинақталған қан тамырлы қатпарға (plica vasculosa) бөлінеді. Ұрық жолы өтетін қатпардан ұрық жолы өтеді де, жамбас қуысына бағытталады. Екі қатпарда құрсақ қабырғасында орналасып, көк еттің париетальды жапырақшасымен байланысады.
Енбаудың краниальды (еркін) шетінен қан тамырлар өтеді, олар ен маңынан күшті иректер, ал венозды қан тамырлар - жүзім сабағы тәріздес өрім (pi. pampiniformis) түзеді. Каудальды шеті бойымен ұрық жолы өтеді, оның бүйір қабырғаларынан жеке шажырқай (mesophuniculus) қынап қабықшасының қабырға маңы жапырақшасына айналады. Қосалқы құйрығынан шап каналына дейін өтіп, енбаудың шажырқайы ұма байламын (lig. scroti) тұзеді.
Авторлардың айтуы бойынша енбаудың қанмен қамтылуы a. testicularis және одан тарайтын rr. epididymales et rr. ductus deferentis тамырлары есебінен жүреді. Венозды қан жүзім тәрізді өрім (pi. pampiniformis) түзетін v. testicularis тамырмен келеді. Енбаудың нервтермен қамтылуы ен және ұрық жолы өрімдерінің нервтері (pi. testicularis et pi. deferentialis) есебінен жүреді.
Ен қосалқысы ен денесінде орналасады, және де оның басы, денесі және құйрығы болады. Мүйізді ірі қараның ен қосалқы бөлігінің басы жоғарыда, құйрығы төменде орналасуымен ерекшеленеді. Басқа жануарларда басы краниальды, ал құйрығы каудальды бағытталған. Ен қосалқысының үрық шығару каналы құйрық маңында ұрық жолына айналады. Ен қосалқысы өткізгіш байлам арқылы енмен және жалпы қынап қабықшасының ішкі бетімен байланысады.
Енбау ішперденің висцеральдік жапырағымен қапталған, бұл кейін еннің өзіндік қынап қабықшасына айналады және де ол серозды қабықтың бірігіп-сіңісіп кеткен екі қатпарынан тұрады: алдыңғы орналасқан қан тамырлы және артқы жақта орналасқан ұрық жолы қатпары.
Енбау құрамына ішкі ен артериясы және вена, лимфа тамырлары, ұрық жолы, ішкі ен жүйке нервісі, жүйке нерв түйіндері, еннің ішкі көтергіші-бұл ірі қарада болмайды, сондай-ақ ұрық жолының қан тамырлары мен жүйке нервтері жатады.
Піштірудің көптеген перкутандық тәсілдері жыныс бездерінің қанмен қамтамасыз етілуін бұзуға негізделген, сондықтанда олардың вазкуляризациясы үлкен қызығушылыққа ие.
Авторлардың біреуінің айтуы бойынша бұқалар мен қошқалардың ішкі ен артериясы - енбаудың конус тәрізді қан тамырлы аймағында ен қосалқысының артериялары бар тікелей анастомоздары болмайды, ал кейбір басқа зерттеушілердің айтуы бойынша керісінше, бұл бөлікте экстраорганды артериялардың ішкі ен артериясымен анастомозы болады.
Ішкі ен артериясына, краниальды ұрық жолына және ретроградты түрде - ен және оның дистальды шетіне контрастты заттарды ендіру, сонымен бірге, ішкі ен артериясы және т.б. артерияларды лигирлеуден соң, ішкі ен артериясына контрастты заттарды ендіру арқылы рентгенологиялық зерттеулер көмегі арқылы негізгі артерия (тестикула магистралы) болып ішкі ен артериясы табылды. Ол кейін ен артериясына айналады.
Ен қосалқысының қанмен жабдықталуы краниальды ұрық жолы, краниальды және каудальды қосалқылық артериялар есебінен жүзеге асады. Олар ен қосалқысының құйрық бөліміндегі ұлпаларда анастомозданып, ішкі ен артериясының алдыңғы иректерінен тарайды. Жыныс бездері мен ұма ұлпасы қанмен ішкі және сыртқы ен артериялары, сондай-ақ ұрық жолы тамырлары арқылы жабдықталады.
Ішкі ен артериясы енге жақындау барысында спираль тәріздес иректелген массаға айналып, еннің қан тамырлы конусы деп аталатын массаны құрайды. Бұл қан тамырлы конус ұзындығы жануарларда жасына байланысты өзгереді.
Ішкі ен артерияларының алғашқы ширақтарынан бір немесе бірнеше сабақтарымен қосалқылық артериялары бірнеше бағытқа бөлінеді. Соңғысы краниальды, медиальды және каудальды қосалқылық артерияларына ажырайды. Бұл ен қосалқысының басын, денесін және құйрығын қанмен қамтамасыз етеді. Ішкі ен артериясынан көптеген ұсақ бұтақшалар тарайды да, ен баудың жеке сероздық қабықшасына таралып кетеді.
Ұманың ұлпасы мен еннің сыртқы көтергішін қанмен қамтылуы сыртқы ен артериясы арқылы жүзеге асырылады. Бұл құрсақ үсті - жыныс бағанасының бұтағы болып табылады. Нервпен қамтылуы сыртқы жыныс нервісі, мықын-шап және мықын-құрсақасты нервілерінің медиальды бұтақтары арқылы жүзеге асады.
Ен қосалқысы артериясы, ұрық шығару жолы артериялары, сыртқы ен артериясы және сыртқы жыныс артериясы айналмалы қан айналым үрдісіне қатысады. Ондағы шешуші рөлді қосалқылық артериялармен мен ұрық жолы артериясы атқарады. Ен қосалқы артерияның бөлігі жүйесінде жаңа тамырлардың көбеюінің өсуі байқалады, бұл айналмалы магистральдарды зақымдану жерінен төмен жатқан ішкі ен артериясының бөлігімен және еннің ішкі органдық артерияларымен байланыстырады және органдағы бұзылған қанайналымды 9-30 күнге дейінгі аралықта қалыпқа келтіреді.
Жарақаттанудан кейінгі жыныс бездерінің интерстициясында тамырлардың кенеюі, қанның іркілуі немесе тоқтауы, тамыр қабығынан тыс бөлікте оның сұйық бөлігінің бөлінуі және дәнекер ұлпаның ісіну белгілері байқалады.
Сыртқы ен артериясы, жыныс артериясы және ен қосалқысы артериясы аралықтарында диаметрі кішкене анастомоздардың болуы піштірудің перкутандық әдістерін өңдеу кезінде есепке алынады. Осының бәрі тестикулалардың және оның қосымшаларының қан айналысының бұзылуына негізделеді.
Ұмадан лимфаның шығуы шап лимфа түйіндеріне енетін лимфа тамырлары бойынша жүзеге асады. Еннің және ен қосалқысының лимфа тамырлары артериялар және веналармен бірге жүріп, бел-аорта лимфа түйіндеріне енеді.
М.А. Терестің [28] айтуы бойынша перкутандық піштіруден кейін алғашқы күндері лимфаның шығуының қан айналымы бұзылады. Сонымен қатар, қан тамырларының кенеюі, артерия мен венадағы қан тоқтауы, лимфалық тордың түйілуі, органдағы интерстицияның ісінуі және оның нейтрофилдермен инфилтрациясы жүреді. Еннің лимфа жүйесінің эндотелиальды клеткаларында цитоплазмадағы нүктелік аргирофильді қосылыстары және аргирофильді шекаралары жоғалады. Еннің терең лимфа жүйесінің бітелуі, облитерациясы және ыдырауы кезінде паренхиманың некрозы болады. Перкутанды піштіруден 7 күннен соң белокты қабығының гайморов денесі және бөліктері маңынан грануляциялық төмпекте жаңа лимфалық тордың өсуі бақыланады. Оның қалыптасуы 14-21 күнде жүреді. Бұл кезде эндотелиальды клеткалардың агрофильдікке тән шекаралары толық дамиды. Қан айналудың айналмалы жолдары қалыпқа келгеннен соң жаңадан түзілген лимфатикалық тор грануляциялық төмпек шекарасы арқылы иректелген ен каналшықтарының регенерация аймағындағы қан айналысты қамтамасыз етеді.
Перкутанды піштіруден кейін көбіне еннің шығарушы лимфа тамырлары зақымданады. Жалпы қынап қабықшасының және ен қосалқысының шығарушы лимфа тамырлары аз денгейде зақымданады. Бұл лимфа маңындағы лимфа ағудағы өзгерістерді күрделендіреді. Яғни, ен қосалқысының лимфа жүйесінің лимфа тамырларымен бірге жүретін ұрық шығару каналы мен оның артериясы және жалпы қынап қабықшасының лимфа жүйесі арқылы лимфа ағуға, сонымен бірге, аз дәрежеде зақымданбаған енбаудың лимфа тамырлары арқылы лимфа ағуға әсер етеді.
Ендегі қан айналымның жай қалыптасуы фибробластардың қартаюына, ен каналдары мен лимфа торларының басылуына, ен атрофиясына, терең және беткі лимфа жүйесінің редукциясына, лимфа тамырларының жоғалуына және шығарушы экстраоргандық лимфа тамырлары санының азаюына алып келеді деп автор өз шешімін жазады.
Л.И.Целишевтің [20] айтуы бойынша қошқарлардың терілері мен бұлшық-ет эластикалық қабықшасында екі капиллярлы лимфа тамыры болады. Ол екеуі қалқа жағына қарай латеральды жағымен қиғаш бағытталған. Ұманың алдыңғы беткейінен 8-16 тамыр, ал артқы беткейінен 10-24 тамыр шығады. Олар бір-бірімен бірігіп 4-5 магистральді лимфа тамырына қосылады. Бұл тамырлар сыртқы шап каналы арқылы өтіп, канал маңы лимфа түйіндеріне еніп кетеді. Бұқаларда бұл тамырлар сыртқы ен артериясын алып барып, бел лимфа түйіндеріне еніп кетеді.
Жалпы қынап қабықшасында екі қабатты, ірі шумақты лимфа торы бар, одан лимфа тамырлары екі бағытта жүреді: біреуі шап сөл түйіндеріне барады да, екіншісі енбау шажырақайына барып, еннен келетін лимфа тамырларымен қосылады.
Еннің лимфа жүйесі өте күрделі болып келеді. Белокты қабығының қалыңдығында 3-4 қабатты ірі және ұсақ сөл тамырларынан тұратын лимфа торы болады. Бұлар ен паренхимасын торлап, киізге ұқсас қаптап жатады. Күрделі тармақтан 6-8 магистральды лимфа тамырлары тарайды, ол енбауға жүзім сабағы тәріздес денеден айналып өту арқылы еніп, қынап каналы арқылы өтіп, 3-6-шы бел омыртқа денгейіндегі 3-4 лимфа түйініне енеді.
Шап каналы құрсақ қуысындағы іштің ішкі және сыртқы қиғаш бұлшық еттерінің арасындағы, шап маңындағы, сүзгі тәрізді бұлшық ет аралық саңылау болып табылады. Одан сыртқы және ішкі шап сақинасын ажыратады. Біріншісі, сары құрсақ фасциясымен іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің тәждерінен түзілген. Оларда бағыты бұлшықет талшықтарының алға, сыртқа және жоғары қозғалуына байланысты анықталатын артқы ішкі және алдыңғы сыртқы бұрыштарын ажыратады.
Н.В. Садовскийдің [17] жазбаларына қарасақ, ен қосалқысы қошқарлар мен текелерде еннің каудальды бойында, айғырлар, иттер және мысықтарда және қабандарда еннің латеро-дорзальды бетінде орналасқан. Ол басы, денесі және құйрығы болып жіктеледі, қосалқы басы мұйізді ірі қарада жоғары, ал құйрығы төмен бағытталған. Басқа жануарларда басы краниальды, құйрығы каудальды жақта жатыр. Қосалқы басы еннің ұрық шығару жолдарының басты шетімен байланысқан, олар қосалқы каналымен бірігіп, оның денесің құрайды. Қосалқы құйрығы қосалқы каналының жалғасы болып табылатын ұрық жолына бастама болады. Қосалқы ішінен жалпы қынап қабықшасы төселген тар қалташамен еннең ажырайды, қалташа барлық жануарларда латеральды бағытта ашық болып орналасқан. Қосалқы құйрығы еннің құйрық шетімен қосалқының қысқа байламымен, ал жалпы қынап қабықшасымен өткізгіш байламмен байланысады.
Ен баудың бір - бірімен сіңісіп кеткен екі сірлі қабықшасы бар, олардың біреуі алдында (қан тамырлы), екіншісі артында (ұрық жолы бүктемелері) орналасқан.
Енбаудың қан тамырлы қатпарының құрамында енбау қалыңдығында көп мөлшерде доға тәріздес иректерді түзетін (8-9см аралығында шамамен 85см артерия сыйып кетеді) ішкі ен артериясы (құрсақ аортасының бұтағы), қою жүзім сабағы тәрізді венозды өрім қалыптастыратын және енбаудың алдыңғы бөлігінің көлемін үлкейтетін ішкі ен веналары, мұйізді ірі қарада болмайтын еннің ішкі көтергіші, симпатикалық нервтен тарайтын ен нервтерінің өрімі, сонымен бірге лимфаны ортаңғы мықын және бел-аорта лимфа түйіндеріне әкелетін көптеген лимфа тамырлар бар.
А.И. Акаевский [16] жыныс органдары анатомиясына түсінік бере отырып, ен қосалқысы - epididymis - күйіс қайыратындарда шығарушы жолдардың бірі екенін көрсетеді. Ол бұлшық еттердің перистальтикалық жиырылуы кезінде болатын эякуляцияда жыныс клеткаларын шығарып қана қоймай, сонымен қатар өз секретімен жыныс клеткаларының қоректенуін және қозғалмауын қамтамасыз етеді, бұл процесс арқылы олардың өмірлік энергиясы сақталады. Ен қосалқысы бас, дене және құйрықтан caput, corpus et cauda epididymis, тұрады; құйрығы ұрық шығару жолына айналады.
Автордың айтуынша, күйіс қайыратындарда ен өте ірі болып келеді, әсіресе ұсақ күйіс қайыратындарда, бұқада ұзарған элипсоидты формаға ие, қошқар мен текеде өте енді болып келеді. Қосалқы денесі жіңішке, басы жалпақ; бұқада ол еннің бос аймағының бірден үш бөлігін жапса, ұсақ күйіс қайыратындарда жартысына дерлігін жабады. Қосалқы құйрығы ірі, ұзарған және енмен бірігіп кетеді. Қосалқы синусы аз білінеді. Қосалқы канал ұзындығы 40-50 метрге (бұқаларда) дейін барады. Бұқалардың белокты қабық тамырлары қошқарға, әсіресе текеге қарағанда қою тармақты торды құрайды. Ен паренхимасы бұқаларда сары түстес, ал қошқармен мен текеде ақ түстес. Ұсақ күйіс қайыратын жануарларда ортаңғы перде бөлімі анық көрінеді, ал бөлетін қалқалары байқалмайды. Иректелген каналшықтар ұсақ күйіс қайыратын жануарларда жақсы көрінеді. Еннің басты шеті дорсальды бағытта, ал қосалқы шеті - каудальды бағытта орналасқан. Ен салмағы: бұқаларда 300-350г, қошқарларда 200-300г, текеде 145-150г; ұзындығы 12-14см, 10см және 10см тен болып келеді.
Л.И. Целищев [20] сыртқы жыныс органдарының қан тамырларын өте нақты зерттеу үшін зерттеудің коррозиозды әдісін ұсынды. Ет комбинатында жаңа ғана өлтірілген жануарлардың шап каналы аймағында жалпы қынап қабықшасы ішінен ендерді кесіп алады. Жалпы қынап қабықшасын ашқаннан соң ен веналарына кішкене қысыммен латексті құйылады және препаратты 10%-к күкірт қышқылы ерітіндісіне батырады. Екінші күні күкірт қышқылын 25-30%-ке келтіріп, тағыда құяды. 5-6 күннен кейін қышқылды төгіп, барлық бұзылған ұлпаны сумен шаяды және қалған мүшелерді суда сақтайды. Сонымен бірге, бірнеше препараттарға, бір уақытта веналар, артериялар және лимфа тамырларына әртүрлі түстерге боялған латекс құяды. Автор әртүрлі жас топтарындағы қошқарлардың 28 енің, бұқалардың 21 енің және қабандардың 8 енің зерттеген.
1.2 Қошқарларды піштірудің әртүрлі уақыттары мен әртүрлі әдістері
Аталық малдарды піштірудің сан түрлі әдістері бар. Алайда олардың барлығы екі негізгі әдіске - қанды және қансыз (перкутанды) әдістерге біріктірілген.
Бұл әдістердің әрбіреуі бір-бірінен оперативті тәсілдер арқылы ажыратылатын әртүрлі техникалық әдістермен жүзеге асырылады. Олар операцияланатын жануарларға, операция мақсаттылығына, операция аумағындағы патология түріне, онда қолданылатын құрал-жабдықтарға байланысты екендігін келесі отандық авторлар атап өтті (Бушков В.Г.,Бурая Л.К. [29]; Балакирев В.П. [30]; Гатин П.П. и др. [31]; Мосин В.В. [19]; Есютин А.В. и др. [32]; Ашикбаев Н.А. [9]; Ханин М.А., Тыныбеков И.А. [6]; Бердонгарова О.И., Джанабеков К., [33,34]).
Піштірудің қанды әдісі кен таралған және үй жануарларының барлық түріне қолданылады. Бұл әдісте көбіне ен және қосалқы түгел алынады және де алыну барысында ашық және жабық деп аталатын тәсілдер қолданылуы мүмкін. Біріншісінде ұманы кескеннен кейін жалпы қынап қабықшасын кесіп өтеді және енді ашып тұрып, оны қосалқымен бірге алып тастайды. Екіншіде жалпы қынап қабықшасын кеспейді, енді ен қосалқысымен бірге қаптайтын жалпы қынап қабықшасымен алып тастайды.
Жыныс бездері элементінің біртіндеп алынуы келесі басты мақсатты көздейді, яғни, аталық жыныс гормондары инкрециясының сақталуы кезінде секрецияның тоқталуы және еннен спермиилердің бөлінуінің тоқталуы. Қанға бөлінген жыныс гормоны ұрықтандыруға қабілеттілік жоғалған кезде де жануарлардың гормоналдық дамуын қалыпқа келтіреді. Аталмыш әдісті піштіру деп толық санауға болмайды. Оның нақты атауы - жыныстық стерильдеу.
Кен таралған төмендегі екі әдіс бар:
а) Еннің тек қана паренхимасын алып тастау (экспрессионды піштіру) ен қосалқысы мен ен негізінің дәнекер ұлпасын сақтау арқылы.
б) Ен қосалқысы құйрығының резекциясы - операцияны кейде қошқарлармен мен бұқаларға жүргізеді. Өйткені, бұл операциядан кейін кестірілген жануарлар аналықтарды ұрықтандыра алмаса да жыныстық байланысқа ынтасы сақталады. Сондықтан бұл операция алдымен аталық-анықтағыш малдарды дайындау мақсатында ұсынылды (жыныстық стерильдеу).
Авторлар өз монографияларында қансыз піштіруді, яғни перкутанды піштіруді - өнім беретін жануарларды піштіруде кең таралған әдіс деп жазады. Ол өзіне негізгі екі жеке әдісті қосады: енбаудың бүтіндігінің перкутандық бұзылуы немесе еннің өзінің бұзылуы.
Енбаудың бүтіндігінің перкутандық бұзылуы екі негізгі әдіс арқылы қол жеткізіледі.
а) Енбауды перкутандық жаншу. Арнайы қысқыштармен тері сыртынан ұма мойыншасы маңын жаншу арқылы немесе жұлу жолымен жүреді. Бұл кезде еннін қоректенуінің бұзылуы ен атрофиясына әкеледі. Сіңірілген өнімдер жануардың дамып, өсуіне ықпал әрекет етеді, перкутандық піштірудің маңызы осыған байланысты. Ал енді толықтай алып тастауда перкутандық піштірудегідей тиімділік болмайды.
б) Эластрация - толық некрозға және ұмамен бірге еннін алынуына алып келетін енбаудың жаншылуы (ұма мойыншасына эластикалық резина сақинаның салынуы).
в)Жасанды крипторхизмнің пайда болуы - еннің қынап каналына өтуі және ұманың төменгі бөлігіне эластикалық сақинаның орнатылуы арқылы бекітуі.
Қазіргі уақытқа дейін жыныстық қызметті тоқтату әдістерінің дамуы негізінен піштірудің қанды әдісіне, яғни жыныс бездерін хирургиялық жолмен алып тастау әдісіне жүгінеді. Бұл әдістер піштіруден кейінгі түрлі асқынумен жалғасады. Бұл асқынулар ересек жануарлардың орхидектомиясы кезінде жиі байқалады және бұл кезде ауыр түрде өтеді. Сол себептен, көптеген мамандар аталықтарды ерте жасында піштіруді ұсынады.
Алайда, күнделікті бақылаулар мен көпжылдық тәжірибе және жыныс гормондарының ролінің анықталуы ерте піштірудін жағымсыз жақтарын тапты. Өйткені, жануардың өсімінің жасанды тоқтауына алып келетінін және салмақ бірлігіне кететін азық шығынының жоғарлауына алып келетінің көрсетеді.
Піштіруден кейінгі андрогенді гормондардың балансының бұзылуы қарқынды даму мен өсімнің өзгеруінің себебі болып табылады. А.А. Заркевич [35] көрсеткендей, орхидектомия кеш жасалған болса, онда жануарлар организміндегі өзгерістер аз денгейде көрсетіледі. Бұл жыныс бездерінің эндокринді қызметін сақтау кезінде жануардың ірі тұлғалы ерекшеліктерінің қалыптасуы үшін жағдай жасалуымен сипатталады. Зерттеулер көрсеткендей, жыныс бездерінің алынып тасталуы негізгі зат алмасуды 15-25%-ке төмендетеді. Түтікті сүйектердің дамуы және қаңқа диспропорционалдығы күшейеді, өсім жылдамдығының бәсендеуі, біріншілік және екіншілік жыныс белгілерінің толық дамымауы болады.
Піштіру жасының қошқарлар өнімділігіне әсерін зерттеген кезде жануарлардың 6-айлығында піштірілген қошқарларды тіршілігінің алғашқы айында піштірілген қошқарлармен салыстырғанда таза салмақ пен еттің жоғарғы денгейде шығуы анықталды. Ерте мерзімде өсуші организмді жыныс бездерінен айыру азықтандырудың қандай мерзімінде болмасын жануардың өсуі мен дамуына кері әсерін береді.
Сондықтан да, ерте жасында жыныстық қызметін тоқтату жануарлардың дамуы мен өсу жылдамдығын төмендетеді, бордақылау мерзімін ұзартады, жануар салмағына жұмсалатын бірлік құны шығынының және ауыл шаруашылық өніміндегі өзіндік құнның жоғарылауына алып келеді.
Көптеген зерттеушілер жартылай піштірудің түрлі нұсқаларын ұсына отырып, жануарларды жартылай піштіру кезінде еннің гормональды қызметін сақтауға әрекеттер ұсынды. Ондай әдіспен піштірілген жануарлар лигатура салу арқылы піштіруге қарағанда белсенді өседі. Алайда, оң нәтижелерге қарамастан, орындау қиындығы мен піштіруден кейінгі асқынудан бұл әдістер кең қолданыс таппады.
А.А.Байбуртцян [36] жартылай піштіруді, яғни, тестикулдың жеке қабығы мен ұманың тесілген жарасы арқылы ен паренхимасын ысырып шығару әдісін ұсынды. Бұл әдіспен піштірілген жануарлар өсім қарқындылығы жағынан піштірілмегендерге орын бермейді және де лигатура салу арқылы жыныстық қызметі тоқтатылғандарға қарағанда өсуі жоғары болады.
Алайда, бұл әдісті тексеру мынаны көрсетті, яғни операциядан кейін жануарлардың көпшілігінде еннің паренхимасының репаративті регенерациясы жүреді. Гистологиялық зерттеулер арқылы операциядан кейінгі кезенде ен каналдарының, ұрық шығарушы жолдардың қалыптасуы жүретіні және ен қосалқысында спермалардың болатыны анықталды.
А.А. Байбуртцян әдісі арқылы операцияның жасалу қиындығы, сонымен бірге, тестикула паренхимасының репаративті регенерацияның жоғары денгейі тәжірибелі ветеринарлық жұмысшылардың піштірудің бұл әдісінен бас тартуына себебі болып табылды.
А.Н. Мочаловскийдің [37] айтуы бойынша, осы әдіспен піштіруден туған структуралық бұзылу әсерінен организмнен алшақтаған немесе онымен байланысын үзген ұлпалар стимуляторлардың түзілу көзі болып саналады, осының әсерінен биостимуляторлар қолдану кезіндегідей, физиологиялық процесстер белсендендіріледі. Піштірілген жануарларда аталық жыныс гормонының секрециясы тоқтамағандықтан, осылардың бәрі сәйкестендіріліп, жануар организмінің гормоналды дамуына және оның салмағының жоғарлауына әкеледі. Бұл тәсілмен піштіру үшін жануарды бүйіріне жатқызып, бекітеді.
Ен паренхимасын езу барысында арнайы тостаған тәрізді қысқыштарды қолданады. Олардың бір ерекшелігі ұма мойнына арналған кесілген ойығы және бір ернінде жоғарғы алдыңғы қабырғасымен пішіні қасық тәріздес жалпақ түбі бар. Аталған ерніне кішкене майысқан екінші ерні еркін енеді, ол ұсталған енді ұмасымен бекітіп тұру үшін керек. Ойықтан ұма мойның терісімен және енбаумен бірге өткізеді де, енді қысқыштардың тостаған тәрізді ойысына салады. Түтқасынан тез арада басып (екінші түтқасы жерге тіреледі), ен паренхимасын езеді және жалпы қынап қабықшасын зақымдамай, еннің жеке қабықшасын үзеді. Тап осылай екінші енге жасалады.
Автордың жазбаларына қарасақ, ен паренхимасының езілуі процесі әсерінен талықсу жағдайлары болмайды. Егерде, қысқыштарды алғаннан кейін, пальпациялау кезінде паренхиманың тығыз бөліктері байқалатын болса, онда саусақтармен оларды еннің жеке қабықшасынан қысып шығару керек. Кейде паренхиманы толықтай бұза алмаймыз, осының әсерінен жыныс бездері жартылай қалпына келеді. Піштірілген жануарларда жыныс рефлекстері пайда болады. Бұндай жағдайларда компрессияны қайталайды.
Осыған байланысты, ендерді езгеннен соң ішкі қынап гематомасының түзілуі және қан ағу болуы мүмкін. Бүл кезде зақымданған ендерді шап сақиналарына ығыстырады және ұманың босаған төменгі бөлігіне таспа саламыз, кейін оны 2 айдан кейін шешеміз.
Бұзылған жыныс бездері 10-12 күннен соң көлемі бойынша кішірейе бастайды және 2 айдан кейін толықтай атрофияға ұшырайды.
Автордың мәліметі бойынша, піштірілген жануарлардың тірілей салмағы қанды тәсілмен піштірілген жануарлардың тірілей салмағынан 8-10% жоғары.
Соңғы жылдар тәжірибесінде өнімді жануарлар аталықтарын піштіру мәселелері тек қана хирургиялық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар экономикалық тұрғыдан зерттеле бастады. Сонғы жылдар тәжірибесі қанды піштіруді, әсіресе жас кезенде жыныс бездерін алып тастағаннан кейін андрогенді гормондардың денгейінің тез төмендеуі зат алмасуда көптеген өзгерістер алып келеді. Осының әсерінен операцияланған жануарлар өсімі мен дамуы тоқталады. Соған байланысты жыныс бездері алынбайтын піштірудің перкутанды әдісіне көп мән берілді.
В.В. Мосин, В.Г. Бушков [38] піштірудің тері арқылы және қанды әдістерінін мәліметтерін комиссиялық тексеруіне негізделе отырып, К.Г. Голенский мен И.А. Глушко қысқыштарымен 3-4 айлық қошқарларды перкутандық тері арқылы піштіруден кейін, олардың 29% жыныстық қызметі тоқтамай қалғанын мәлімдейді. Ал бұл операцияны И.А. Телятников қысқышымен жүргізген кезде операциядан кейінгі 10% қошқарларда нәтиже тиімсіз болады деген шешімге келді.
3-4 айлық қошқарлардың эндоорхидектомиясын жасау кезінде (тарту) А.Г. Черноморсковтың айтуы бойынша 42% дейін толық емес нәтижелер алынады.
С.В. Тимофеев және т.б. [39] өз монографияларында перкутандық әдіске сипаттама береді. Олардың жазуынша ол арнайы құрал көмегімен енбауға механикалық әсер жолымен жүзеге асады және оның мақсаты - қанмен қамтамасыз етілуді тоқтату және ен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz