Лептоспирозды зертханалық балау әдістері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ КЛИНИКАЛЫҚ ДИАГНОСТИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ғ.к С.Е.Тулеметова
_____2017 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Полимеразды тізбекті реакциямен індетке күдікті қара малдың сойыс өнімдерін тексеру
5В120100 мамандығы - Ветеринарлық медицина
Орындаған: Жылқыбай Ғазиза
Ғылыми жетекшісі: Нуралиев С
в.ғ.к
Шымкент 2017
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕР MEH ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
НЕГІЗГІБӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Зерттеу материалдары мен әдістері
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 26
Сиырларды сояр алдында қан сарысауын лептоспирозға микроаглютинация реакциясымен тексеру нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27
Сиырларды сойғаннан кейін сойыс өнімдеріне микробиологиялық зерттеу жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың ішкі мүшелеріндегі өзгерістер30
2.3 Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың сойыс өнімдерін ветеринариялық санитариялық бағалау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 36
Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың сойыс өнімдерінің органолептикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Лептоспирозға шалдыққан сиыр етінің биохимиялық көрсеткіштері 42
2.3.3 Қасапханаларға түскен сиырлардың сойыс өнімдерін лептоспирозға полимеразды тізбекті реакциямен зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 44
2.4 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне төменгі температураның және әртүрлі концентрациядағы хлорлы натрийдің әсері... 45
2.4.1 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне салқындатудың және мұздатудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.4.2 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне әртүрлі концентрациядағы хлорлы натрийдің әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 47
3 Зерттеу нәтижелерін жалпылау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...57
5 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...68
6 Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
7 Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қорытындылар және тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Аннотоция
Лептоспирозбен ауырған сойыс өнімдерін вет-санитарлық сараптау қысқышы көмегімен піштірудің тиімділігі бойынша жануарларды пішу тәсілдері тақырыбына орындалған дипломдық жұмыста: кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеулер, нысаны мен әдістері, зерттеу нәтижелері, тіршілік кауіпсіздігі мен еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды және үсыныстар жазылған. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143 аталымнан, 10суретпен,13 кестемен безендірілген.Дипломдық жұмыс 98 беттен тұрады
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ҚР CT 1731-2007 Eт және ет өнімдері. Сапа көрсеткіштерін органолептикалық әдістермен анықтау
MEMCT 7269-79 Ет. Сынамаларды алу әдістері және балаусалықты органолептикалық зерттеу әдістері
MEMCT 23392-78 Ет. Балаусалықты химиялық және микроскопиялық анықтау әдістері
ҚР CT MEMCT P Eе және ет өнімдері. Сынама алу әдістері
51447-2010
MEMCT P 51447-99Ет және ет өнімдері. Сынама алу әдістері
(ИСО 3100-1-91)
XC ИСО 1442-73 (E) Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау әдістері
XC ИСО 1443-73 (E) Ет және ет өнімдері. Майдың жалпы мөлшерін анықтау әдістері
MC ИСО 936-78 (E) Ет және ет өнімдері. Күл мөлшерін анықтау (арбитражды әдіс)
MEMCT P 51478 Ет және ет өнімдері. Сутек иондарының
99 (ИСО 2917-74) концентрациясын (рН) анықтауды бақылау әдістері
MEMCT 25011-81 Ет және ет өнімдері. Ақзат анықтау әдістері
MEMCT 21237-75 Ет. Бактериологиялық зерттеу әдістері
MEMCT 23042-86 Ет және ет өнімдері. Май мөлшерін анықтау әдістері
MEMCT P 51448- Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық зерттеулер
99 (ИСО 3100-2-88) үшін сынама даярлау әдістері
MEMCT P 54354- Ет және ет өнімдері. Микробиологиялык зерттеулердің
2011 әдістері мен жалпы талаптары
MEMCT P 55445- Ет. Жоғары сапалы сиыр еті. Техникалық шарттары
2013
MEMCT 19496-93 Ет. Гистологиялық зерттеу әдістері
MCT 20730-89 Ет-пептонды сорпа
MCT 25377-93 Егуге арналған инелер
MEMCT 17206-84 Микробиологиялық агар. Техникалық шарттары
MEMCT 25386-82 Ауыл шаруашылығы малдары. Лептоспирозды зертханалық балау әдістері.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертацияда мынандай термин дер мен анықтамалар крлданылды:
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-САНИТАРИЯЛЫҚ САРАПТАУ - жануарлар өнімдеріне ветеринарлық-санитариялық баға беруге мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы.
ЕТ - ет ұлпасы, дәнекер, май, сүйек, шеміршек, сондай-ақ жүйке және лимфоидты ұлпалардан құралған күрделі кешен.
АНТИДЕНЕ - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
ШТАММ - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі.
АДЕНИН, A - ДНҚ және РНҚ құрамына кіретін, тимин мен урацильге комплементарлы болып табылатын, гетероциликалық (пуриндік) негіздің бірі.
АМПЛИФИКАЦИЯ - ДНҚ-ның белгілі бір аймағының қосымша көшірмелері түзілу үрдісі.
ГЕН - геномда немесе хромосомада белгілі бір орын алып, организмде белгілі бір қызмет атқарылуын қадағалайтын, тұқымқуалаушылық акпараттарының бірлігі.
ГУАНИН, G - цитозинге комплементарлы пуриндік негіз.
ДЕЗОКСИРИБОНУКЛЕИН ҚЫШҚЫЛЫ (ДНК) - барлық тірі организм клеткаларының ядросында, бактериялардың хромасомасында, көптеген вирустардың құрамында генетикалық ақпаратты сақтайтын, жоғарғы полимерлі табиғи қосылыс
ДНҚ ДЕНАТУРАЦИЯСЫ - жоғары температура мен сілтілі ортаның әсерінен ДНҚ молекуласының екі тізбекті формадан бір тізбекті формаға бөлінуі.
ДНҚ-ПОЛИМЕРАЗА - жекелеген нуклеотидтерден, матрица және 3-ОН-тобы бос ДНК - праймер (немесе РНҚ-праймер) ретінде басқа тізбекті полинуклеотидті тізбек түзуін катализдейтін фермент; нуклеотидилтрансфераза болып табылады.
НУКЛЕОТИД - нуклеозидтің фосфорлы эфирі. 3 - немесе 5 - углеродты атомдарда гидроксильдік тобы бойынша рибоза (немесе дезоксирибоза) байланысқан табиғи нуклеотидтердегі фосфор қышкылының қалдығы.
ОЛИГОНУКЛЕОТИДТЕР - бірнеше нуклеотидтік қалдықтардан (2-ден 20-ға дейін) тұратын тізбек.
ОТЖИГ - біртізбекті полинуклеотидті комплементарлы цептен, екі тізбекті молекуланың түзілуі (ДНК-ДНК немесе ДНК-РНК).
ПОЛИМЕРАЗНАЯ ЦЕПНАЯ РЕАКЦИЯ (ПЦР) - белгілі бір нуклеотидті тізбектің миллиондаған көшірмесін тез арада (бірнеше сағат ішінде) in vitro көбейтіп алуға мүмкіндік беретін, нуклеин қышқылдары фрагментін амплификациялау әдісі.
ПОЛИМЕР АЗА - полинуклеотидтерді матрица ретінде пайдаланып, комплементарлы полинуклеотидті тізбек құратын ферменттер.
ПРАИМЕР - ДНҚ - матрицаның сәйкес аймағына кмплементарлы, соңында бос 3-ОН-тобы бар қысқа олигодезоксирибонуклеотид (ПЦР жағдайында).
ТИМИН - ДНҚ-ың құрамына кіретін пиримидинді негіз.
ЦИТОЗИН, C - ДНҚ және РНҚ құрамына кіретін пиримидинді негіз.
ЭЛЕКТРОФОРЕЗ - электрлік алаңда электрмен зарядталған молекуланың бөлінуі.
БЕЛГІЛЕР MEH ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Бұл диссертацияда төмендегідей қысқарылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ- Қазақ ұлттық аграрлық университеті
БДҰ- бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ- бүкіл әлемдік сауда ұйымы
ЕПС-етті-пептонды сорпа
КТБ-колония түзуші бірлік
МАР-микроаглютинация реакциясы
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
ТЖ-техникалық жағдай
РН-сутегі ионы концентрациясының өлшем бірлігі
ПТР- полимеразды тізбекті реакция
ж.нук. - жұп нуклеотид
ж.н. - жұп негізі
м.к.-микробтық клетка
м.д.-микробтық дене
мм-миллиметр
г-грамм
мкг-микрограмм
°С-Цельций градусы
КІРІСПЕ
Зерттелетін ғылыми мәселенің кәзіргі жағдайын бағалау
Дүние жүзінде жануарлар мен адамдар лептоспирозының кеңінен таралғанын айғақтайтын баспа бетіндегі жариялымдар бүгінгі күні баршылық. Лептоспироздың соңғы жылдары қайта жанданған инфекциялық ауру ретінде ірі тұтанулары Ниқарагуада, Сальвадорда, Рио-де-Жанейрода, Бразилияда, Орисседе, Мумбаида, Андаманскиде, Индияда байқалған. Ауыл шаруашылығы малдары лептоспирозы (негізінен ірі қара мен шошқа) әлемнің көптеген елдерінде кеңінен таралған. Індеттік үрдіс бұл жануарларда көбінесе симптомсыз, бүйректердің лептоспиралармен созылмалы зақымдалуы түрінде жүреді, лептоспиралардың бұл жануарлар организіміне бейімделгендігін көрсетеді. Лептоспиралар бүйректердің ирек түтікшелерінде сақталып, көбейеді, ол жерден несеп арқылы сыртқы ортаға бөлінеді. Ауыл шаруашылығы малдары арасында лептоспироздың жасырын жүруі эпидемологиялық қауіп тудырады.
Дүниежүзінде саны 1,3 млрд-қа жеткен, тұқым түрлері 250 ден асатын ірі қара малдан, адамның тұрмыс-тіршілігінде пайдаланатын сүттің барлығы, ал еттің 35% алынады екен. Бүгінгі күні етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады. Әлемдегі жыл сайынғы сиыр етінің экспорты мен импорты шамамен 8 миллион тоннаны құрайды. Тұтыну көлемі өсуде, ал өндіріс оны қуып жете алмай келеді. Өсіп келе жатқан сұранысты Қазақстан сияқты жаңа нарықтың есебінен қанағаттандыруға болады. Қазақстан, Ресей және Беларусьті біріктірген Кеден одағының құрылып, соның аясында әкімшілік кедергілердің алынып тасталуы бізге етті Ресей нарығына экспорттауға жол ашады. Олар жыл сайын 1,7 миллион ет, соның ішінде 800 мың тоннадай сиыр етін импорттайды.
Елімізде соңғы жылдары халықаралық экономикаға енуге шаралар қолданып жатыр. Ол үшін, Қазақстанға Бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) енуге қажетті талаптарды барынша ескеру қажет. Біздің елімізде азық-түлік саудасын тұрақтандыру, тағамдық өнімдер мен тағамдық шикізаттардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға бағытталған шараларды іске асырусыз шешілуі мүмкін емес. Бәсекелестікке қабілетті өнімдер шығаруда жақсы нәтиже алу үшін, тек халықаралық стандарттар талабына сай келетін сертификаттау жүйесін енгізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Осы мақсатта, елімізде мал өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін бағалау әдістері мен критерилерін құрастыру, заманауи зерттеу әдістерін пайдалану, өнімді стандарттау және сертификациялауда маңызды элемент болып табылады. Экспорттауға бағытталған, бәсекелестікке қабілетті, ветеринариялық-санитариялық көрсеткіштері жоғары экологиялық таза мал өнімдерін алуға, заманауи зерттеу әдістерін пайдалану арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Жоғары сапалы мал өнімдерін өндіру, бүгінгі күні ветеринария ғылымы мен тәжірибесінің негізгі міндеті. Халықты жоғары сапалы мал өнімімен қамтамасыз етуде ет өнімінің сапасын бақылау, сондай-ақ тұтынушыны биологиялық қауіпсіз және сапалы тағамдық өнімдермен қамтамасыз ету үшін ветеринариялық санитариялық сараптауды дұрыс ұйымдастыру маңызды мәселе болып табылады.
Республикамыз аумағында лептоспироздың табиғи және антропургиялық ошактарының болуы, табиғатта лептоспира сероварлары мен иелерінің көптігі, адамдар арасында аурудың ауыр инфекция түрінде өтуі, керісінше жануарларда
симптомсыз жүруі немесе клиникалық белгілерінің әркелкі болуы [иктерогемоглобинуриядан лептоспира-тасымалдаушылыққа дейін], лептоспирозға диагноз қоюдың қиындығы адамдарды аурудан сақтауда қиындықтар тудырады, осыдан барып күресу шараларын жетілдіру қажеттігі туындайды. Бұл ауруға байланысты көптеген зерттеулер жүргізілді, алайда кейбір мәселелер әлі де шешімін таппаған, мәселен қасапхана жағдайында лептоспирозбен ауырған мал етін анықтау, лептоспирозға шалдыққан мал етін ветеринариялық санитариялық сараптау, тұтынушыны қауіпсіз және толық құнды мал өнімімен қамтамасыз ету үшін қажет.
Қазақстанда лептоспираларға молекулярлы-генетикалық зерттеулер жүргізілмеген. Елімізде молекулярлық технологияның дамуына байланысты, ғылымның осы саласында лептоспираларды зерттеу келешегі зор болып табылады. Ғылыми зерттеудің нәтижелерін пайдалана отырып, лептоспира ДНҚ-сының тек патогенді лептоспираларда ғана болатын молекула фрагменті таңдалып алынатын болады. Зерттеушілердің мәлімдеуінше, лептоспиралардың фенотиптік және генотиптік полиморфизмі анық байқалады, ол ПТР нәтижесін едәуір бұрмалайды, себебі нысанадағы қоздырушы генінің нуклеотидтік тізбегіндегі жекелеген нуклеотидтердің ауысуының өзі праймерлердің бекітілуі (отжиг) үрдісін бұзады. Сондықтан, бір аймақтағы лептоспира штаммы гені негізінде құрастырылған ПТР тест-жүйесін, басқа бір аймақтағы лептоспироздық індетті зерттеуге болады ма? деген заңды сұрақ туындайды. Зерттеу жұмысымыздың міндеттерінің бірі, лептоспироздық індетті диагностикалаудың заманауи әдістерін құрастырғанда әлемдік тәжірибені зерттей келе, елімізден бөлініп алынған штамдарды пайдаланып, диагностикалық тест-жүйе құрастыру. Алынған нәтижелер негізінде құрастырылатын тест-жүйе ауыл шаруашылығы малдары сойыс өнімдерінен зардапты лептоспираларды анықтауға және шаруашылықтардағы тірі малдарға осы ауру бойынша мониторингтік зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты: Лептоспирозбен ауырған жануарлардың сойыс өнімдеріне, ғылыми дәлелденген ветеринариялық-санитариялық баға беру. Сойыс өнімдерінен патогенді лептоспираларды анықтауға мүмкіндік беретін ПТР-тест жүйе құрастыру.
Осы мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Шымкент қаласы және облысы қасапханаларына союға әкелінген сиырларға серологиялық, микробиологиялық мониторинг жүргізу, серопозитивті сиырларға сойғаннан кейін зертту жүргізу.
Шымкент және Оңтүстік Қазақстан облыстары шаруашылықтары мен жеке меншік иелерінен лептоспирозға шалдыққан сиырларды анықтау және лептоспироздың клиникалық белгілері байқалған сиырлардың ұшасымен ішкі мүшелерін сойғаннан кейін зерттеу;
Лептоспирозға шалдыққан сиыр етінің тағамдық және биологиялық құндылығын анықтау;
Лептоспирозға қарсы поливалентті вакцина егілген сиырлардың сойыс өнімдеріне ветеринариялық-санитариялық баға беру.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ірі қара мал лептоспирозына мониторингтік зерттеулер нәтижелері келтірілген. Алғашқы рет, сарғаю белгілері байқалған және симптомсыз лептоспироз кезіндегі ірі қара етінің тағамдық құндылығы зерттелді, сойыс өнімдеріне бактериологиялық зерттеу жүргізілді. Зерттеу нәтижелерінде, клиникалық-анатомиялық көрінісі әртүрлі лептоспироз кезінде ірі қараның сойыс өнімдеріне ғылыми негізделген ветеринарлық санитариялық баға берілді. Ірі қара сойыс өнімдерінен патогенді лептоспираларды анықтауға мүмкіндік беретін ПТР-тест жүйе құрастырылды. Лептоспирозға қарсы поливалентті вакцина егілген ірі қара сойыс өнімдерінің сапасына баға берілді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Лептоспироз (Leptospirosis) - дүние жүзіне кенінен таралған, үй және жабайы жануарларының көптеген түрлері мен адамдардың зооантропонозды, табиғи-ошақты инфекциялық ауруы [1,2].
Бұл ауру туралы алғашқы мәліметтер бұдан бір ғасырдан аса уақыт бұрын, Германияда жарық көрген, көп ұзамай Ресей зерттеушілері оны жеке ауру түрінде сипаттап жазған. Ал, ауру қоздырушысын тек 1914 жылы жапон ғалымдары жеке бөліп алып, микроорганизмнің өзіндік ерекшеліктерін анықтап, Leptospira деген атпен (грек. - жіңішке ирелең) спирохет туыстығына жатқызылды. Кейіннен табиғи жағдайда лептоспирозға үй және жабайы жануарлардың көптеген түрлерінің, оның ішінде ауыл шаруашылығы түліктерінің түгел дерлік (қой, ешкі, сиыр, жылқы, шошқа, үйқояны) бейім екендігіне көз жеткізілген [3,4].
Ауру қоздырушысы - Spirochетalis қатарының, Leptospiraceae тұқымдасы, Leptospira туыстығына жатады. Leptospira туыстығына екі түр енеді, зардапты - L. Interogans және сапрофит -L.biflexa . Зардапты лептоспиралар - иесінің ағзасында тіршілік етіп, көбейеді. Иесінің қан құрамындағы ақуыз және басқа да заттармен қоректенеді. Зардапты лептоспиралар 202 серовардан және біріктірілген 23 серотоптан тұрады. Сапрофитті лептоспиралар (зардапсыз) - жануарлар ағзасы үшін қауіпсіз микроорганизм дер. Олардың өмір сүру ортасы әртүрлі су коймалары, ылғалды топырақ, олар қалыпты жағдайда сол жерде көбейіп, жоғары және төменгі температураны жеңіл түрде өткізеді. Сапрофитті лептоспиралар 63 серовардан және 38 серологиялық топтан құралған [5,6].
Ауру қоздырушысы - ұшы ілмек сияқты иіліп келген, өте нәзік спираль тәрізді, күміс - ақ түсті, белсенді қозғалатын таяқшалар немесе ілмек тәрізді бүгілген спирохеталар. Микроорганизмді оның құрылымына байланысты лепто - жіңішке, спира - ілмек деп атады. Лептоспиралардың орташа ұзындығы 6-20 мкм, ені 0,1-0,6 мкм. Ұзындығына қарай спираль иректерінің саны 20-ға дейін жетеді. Ұзақ уақыт in vitro өсірген кезде кейбір клеткалардың ұзындығы орташа ұзындықтан 2-3 есе асып кетуі мүмкін. Керісінше патологиялық материалда лептоспиралар клеткалары өсіндіге қарағанда анағұрлым қысқа болып келеді. Лептоспиралар - грамтеріс микробтар, олар сыртқы қабықшадан, осьтік жіпшеден және цитоплазматикалық цилиндрден тұрады. Лептоспиралар қажетті мөлшерге өсіп жеткеннен соң екіге бөліну арқылы көбейеді [4].
Қазіргі уақытта лептоспирозға қатысты баспа бетінде жариялымдардың көп болуы, бұл аурудың дүние жүзінде кеңінен таралғанын көрсетеді [7,8,9].
Лептоспироз дүние жүзінің барлық континеттеріне, әсіресе тропикалық елдерде кеңінен таралған [10,11,12].
Tangkanakul W., ет.al. (2000) мәлімдеуінше аурудың дамыған елдерде тіркелуі, негізінен ластанған сумен байланысты, дамушы елдерде ауру қоздырушысының резервуары болып кеміргіштер мен ауыл шаруашылығы малдары табылады [13].
Арнайы ғылыми әдебиеттердегі мәліметтер, лептоспироздың re-emerging (қайта жанданған) инфекциялық ауру ретінде соңғы жылдары ірі тұтануын Ниқарагуада [14] Сальвадор да [15] және Рио-де-Жанейро да [16], Бразилия мен Орисседе [17,18], Мумбаида [19] және Андаманскиде, Индияда [20] күшті дауыл және сел жүру сияқты табиғат апаттарымен байланыстырады. Зерттеушілердің айтуынша, соңғы жылдары байқалып келе жатқан климаттың ғаламдық жылынуы және су тасқындарының көбеюі салдарынан, алдағы жылдары лептоспироз ауруының өршуі байқалатын болады .
Сонымен қатар, бұл ауруды кәсіби аурулар қатарына да жатқызады [13,23,24,25]. Оған мысал, 2011 жылы Англия мен Уәлсте 44 адамның лептоспироздың ауыр түрімен ауыруы, бұл адамдардың көбісінің жұмысы малмен байланысты болған. Сондай-ақ, Солтүстік Италияда күріш алқабында жұмыс істейтін адамдар арасында, жылына 10 мыңнан 20 мыңға дейін адамдар лептоспирозбен ауырады екен, бұл аудандарда ауруды негізінен L. Icterohaemorrhagiae, L. Ваіауіаесероварлары тудырады [26].
Jansen A., ет.al. (2005) мәлімдеуінше 2001 жылы Германияда Одера және Дунай өзендері арнасынан асып, тасығаннан кейін, адамдар арасында лептоспироздың сарғаюсыз түрі етек алған [27].
Азия елдері арасында ауру көрсеткіші Жапония мен Индонезияда өте жоғары. Жапонияда ылғалды тас-көмір шығаратын шахталарда жұмыс істейтін адамдар иктерогемморагиялық лептоспирозбен жиі ауырса, батпақты жерлерде күріш егумен айналысатын ауыл тұрғындары көбінесе жеті күндік және күзде болатын безгекпен ауырады екен [28,29].
Адамдарға лептоспироздык індетті негізінен үш түрлі жолмен жұғады екен: ластанған су арқылы, тағам арқылы және ластанған сыртқы орта нысандарынан. Лептоспиралар өте қозғалғыш бактериялар, олар зақымданған тері арқылы, кілегейлі қабықтар арқылы организмге еніп, басқа ұлпаларға тез тарайды [30,31].
Gsell O.R. (1965) алғаш рет лептоспирозбен ауырған шошқа етін шикідей пайдаланған адамдардың лептоспирозбен ауырғанын дәлелдеген. Осы мәлімдемеден кейін, шошқаларда ауру тудыратын лептоспиралардың Pomona дүние жүзіне мәлім болды [32].
Дикий Б.Н. (1993) мәлімдеуінше адамдар лептоспиралармен ластанған тағамдық өнімдерді және лептоспира-тасымалдаушы жануарлардың (атжалман, тышқан, шошқа, ірі қара, ит т.б.) несебімен ластанған заттарды пайдаланғанда ауру жұқтырады. Бұл жануарларда ауру негізінен симптомсыз жүреді [33].
Көптеген зерттеушілер адамдарда лептоспироздың таралуын ауыл шаруашылығы мал дары өнімдерін пай дал ану мен байланыстырады. Олардың пікірінше, лептоспирозбен ауырған малдың сүті мен еті эпидемологиялық қауіп тудырады.
Мәселен, Грузияда лептоспирозбен ауырған және ауырып жазылған сиыр сүтін шикідей пайдаланған балалар арасында лептоспироз ауруы тіркелген. Шикі сүт пайдаланған балалардың қанысарысуы микроаглютинация реакциясы бойынша Icterohaemorrhagie серотипі жоғары титірде болған [34].
Украинаның Солтүстік-Шығыс аудандарында жүргізілген эпидемологиялық зерттеулерге сәйкес, ет-сүт өндірісінде жұмыс істейтін адамдардың 20% әртүрлі серологиялық топтағы лептоспираларды жұқтырған екен, бұл аудандарда лептоспирозбен ауырған адамдардың 81%-нан Pomona, Hebdomadis, Tarrasovi, Icterohaemorrhagie серологиялық топтары анықталған [35]. Жалпы, Украинада ауыр өтетін, өліммен аяқталатын аурулардың ішінде лептоспироз алтыншы орын алады екен [36].
Тернополь облысында шошқа шаруашылығында жұмыс істейтін 21% адамдардың қансарысуы микроаглютинация реакциясы бойынша L.pomona оң нәтиже берген. Зерттеушілердің айтуынша бұл адамдардың көбісінің жай күйі төмендеп, буыдары мен бұлшық еттерінде ауырсыну белгілері байқалып, аздаған уақыт безгек байқалған [37].
Харковьта лептоспирзбен ауырған адамдардың қансарысуынан Pomona, Hebdomadis, Gryppotyphosa серотобындағы лептоспираларға қарсы антиденелер табылған. Зерттеушілердің айтуынша адамдар ауыл шаруашылығы малдарында (шошқа, ірі қара) ауру тудыратын лептоспиралармен зақымданған [38].
Сонымен қатар, лептоспироз ауруы қасапханада малды соятын етін бөлшектейтін және ет өңдейтін өндірістерде жұмыс істейтін адамдар үшін өте қауіпті.
И.Н. Гнутов т.б. (1988) лептоспирозбен ауырған 1080 адамдарға зерттеу жүргізе келе, олардың 21,4% ет комбинаттары мен қасапханаларда, ал 12,3% шаруашылықтарда жұмыс істейтінін анықтаған [39]. Ауырған адамдардың 75% ер адам болған. Олардың қан сарысуынан Icterohaemorrhagie, Pomona, Hebdomadis, Canicola анықталған.
Дуброва А.А. т.б. (1988) ет комбинатында жұмыс істейтін 280 адамның қансарысуын зерттеп, олардың 81-нен оң нәтиже алған. Олардан: Icterohaemorrhagiae -31,8%; Grippotyphosa- 16,7%; Pomona- 15,2%; Cynoptery-6,15%; Javanica - 6,1%; Tarassovi - 4,5%; Canicola - 4,5%; Hebdomadis - 3,0% серологиялық топтары анықталған [40].
Smythe L.ет.al. (1998) мәлімдеуінше Австралиядағы Патша аралында 1997 жылы 61 адам, 1998 жылы 108 адам лептоспирозбен ауырған. Зерттеушілердің айтуынша ауырған адамдардың 65% қасапханалар мен ет өңдеуші өндірістерде, 13,8% сүт фермасында жұмыс істейтіні, ал 12,9% банан терушылер екені анықталды. Зерттеушілердің айтуынша банан теретін жұмысшылардың ауыруы бананды ластаған кемірушілерден жұққан көрінеді [41].
Fаіnе т.б. (1999) мәлімдеуінше, дүние жүзінде жылына шамамен 100 000 астам адам лептоспироздың ауыр түрімен ауырады екен, алайда дамушы елдерде, ауруға дұрыс диагноз қойылмауы салдарынан және өлім себебі жариялана бермегендіктен, көп жағдайда аурудың тіркелмейтінін айтады. Кейбір эксперттердің есебінше, өліммен аяқталатын инфекциялық аурулардың ішінде лептоспироздың алатын орны 5%-дан 25%-ға дейін жетеді екен. Өлім көрсеткіші әдетте, денсаулық сақтау сапасы шектеулі елдерде жоғары болады [42].
Рессейде зооноздық табиғи ошақтық аурулардың ішінде лептоспироздық індет клиникалық ауыр өтуіне байланысты бірінші орын алады екен. Жылына әрбір 100 мың адамның 1,5 мыңнан 2,5 мыңға дейіні лептоспирозбен ауыратын көрінеді. Бұл көрсеткіштің жартысынан көбісі Солтүстік-Кавказға тиеселі, ауруды L. Gryppotyphosa, L. Icterohaemorragie, L. Canicola, L. Pomona L. Sejroe серологиялық топтары тудырады [43].
Статистикалық мәліметтер елімізде лептоспироз ауруының кеңінен таралғанын көрсетеді.
Мәселен, Ерубаев Т.К., Амиреев С.А., Бояринова Л.П. т.б. зерттеушілер 1998 жылы Қазақстанда 806 адам лептоспирозбен ауырғанын мәлімдеді. Олардың айтуынша ауру көбінесе созылмалы өтіп, бүйрек пен бауырда асқынулар тудырған [44,45].
Иктерогеморрагиялық лептоспироздан сау емес аудандарда, лептоспирозбен ауыру көрсеткіші 2%, ауырған адамдардың ішінде өлім көрсеткіші басқа инфекциялық аурулардың ішінде бірінші орын алады екен [46].
Соңғы жылдары адамдардың лептоспирозбен ауыр түрде ауыруы 2010 жылы Маңғыстауда, оңтүстік Қазақстан облыстарында, 2013 жылы Шығыс-Қазақстанда тіркелген [47,48].
Көрсетілген деректер, тақырыптың өзектілігін айғақтайды. Бұл індет денсаулық сақтау және ветеринария қызметкерлерінің үнемі назарынан тыс қалмауы тиіс. Адам лептоспирозының алдын-алудың негізгі жолы - жануарлар лептоспирозын жою болып табылады, жануарлар мен ауыл шаруашылығы малдары арасында лептоспироз ауруы сауатты түрде бақыланып отырылуы тиіс [49].
Эволюциялық даму барысында әр серовардағы лептоспиралар белгілі бір жануарлар түрлеріне бейімделген. Бұл жануарлар олардың негізгі иесі болып табылады және олардың табиғатта сақталуын қамтамасыз етеді [50,51,52,53]. Алайда, бұл сероварлар өздері бейімделмеген басқа түрлі жануарларды да зақымдауға қабілетті, бұл жануарлар оның кездейсоқ иесі (accidental hosts) болып табылады [54,55,56]. Жануарлар арасында көбінесе келесі серотоптағы лептоспиралар өкілдері ауру тудырады: ірі қарада - Hebdomadis, Grippotyphosa, Sejroe, Pomona, Tarassovi; шошқаларда - Pomona, Icterohaemorragie, Tarassovi, сирек жағдайда Grippotyphosa, Canicola; ұсақ малдарда - Grippotyphosa, Sejroe, Pomona, Tarassovi; иттерде - Grippotyphosa, Canicola; кемірушілерде -Icterohaemorragie, Grippotyphosa, Pomona. Адамдарда лептоспирозбен ауырған адамдардан көбінесе Icterohaemorragie, Grippotyphosa, Pomona, Canicola, Sejroe және Hebdomadis анықталған [57,58,59, 60,61,62].
Ғылыми мәліметтерге сүйенсек лептоспиралар сероварларының саны үнемі көбейіп келеді, осыған орай адам мен жануарларға лептоспиралардың біз білмейтін жаңа түрімен зақымдалуы қаупі төнуде. Мәселен, осыдан 30 жыл бұрынғы ғылыми әдебиеттерде патогенді лептоспиралардың 202 серовары белгілі делінсе, ДСҰ соңғы деректерінде ауру қоздырушысының 240-тан аса зардапты [63,64], 60-қа жуық сапрофитті серотиптері белгілі делінген. Біздің еліміздің әртүрлі географиялық және ландшафтық аймақтарынан патогенді лептоспиралардың 112 штаммы бөлініп алынған, оның 49-ы адамдардан, 36-сы әртүрлі жабайы ұсақ сүтқоректілерден, ал 27-і ауыл шаруашылық малдардан анықталған. Лептоспироз қоздырушылары белгілі бір аймаққа тез бейімделеді. Оған жайылым, су қоймалары, ойпат және батпақты жерлер жатады [65,66,67].
ДСҰ деректеріне сәйкес, Еуропада көбінесе Pomona, Tarassovi, Icterohaemorrhagiae, Canicola, Grippotyphosa, Australis, Bataviae, реже Ballum, Javanica, Autumnalis и Cynopteri серотиптіре кездеседі [68]. Азия елдерінде Cynopteri-дан басқа серотиптердің барлығы [69,70,71], Австралияда - Pomona, Tarassovi, Australis, Icterohaemorrhagiae және Grippotyphosa, Америка континенттерінде Pomona, Hardio, Tarassovi, Wolffi, Canicola, Icterohaemorrhagiae серотиптері орын алған [72,73,74,75].
Біздің елімізде жануарлар лептоспирозының этиологиясы, эпизоотологиясы, эпидемологиясы, табиғи ошақтылығы, клиникалық белгілері, диагностикасы, күресу шараларына байланысты А.П. Шатров, А.Ф.Кирпичев [1971 - 1977], Б.К.Ильясов [1974 - 1996], М.К.Кибасов, Т.И.Тугамбаев, Ж.С. Киркимбаева көптеген еңбектер жасады [76,77,78,79].
Ильясов Б.К. (1998) 70-90 жылдары Қазақстан территориясында жануарлардың лептоспирозбен ауыруына байланысты эпизоотологиялық карта кұрастырды. Оның деректерінде, Оңтүстік-шығыс аймақта негізінен L.hebdomadis - 56,78%, L.pomona - 25,72%, L.tarassovi - 15,49%, L.grippotyphosa - 0,25%), L.icterohaemorrhagiae - 1,76%; батыс аймақтарда -L.hebdomadis - 44,96%, L.tarassovi - 40,76%, L.pomona - 6,95%, L.grippotyphosa - 6,57%o, L.icterohaemorrhagiae - 0,45 %; солтүстікте - L.hebdomadis - 63,13%, L.tarassovi - 16,5%, L.pomona - 11,29%), L.icterohaemorrhagiae - 7,87%, L.canicola - 0,73%, L.grippotyphosa - 0,48% таралған [65].
Ipi қарада лептоспироз ауруы оте жіті, жіті, жітілеу, созылмалы және симптомсыз түрде жүреді. Ауру жіті және жітілеу түрде, әсіресе жас малдардың өлім-жітімімен жүреді. Аурудың инкубациялық кезеңі 2 күннен 20 күнге дейін созылады. Ауыр түрде өткенде сиырлар азықтан бас тартып, жүрісі бұзылып, дене қызуы 41,5-420C көтеріліп, бірнеше сағаттан 5-6 күнге дейін созылады. Қызуы басылғаннан кейін несепке қан араласып, кілегейлі қабықтар мен құлақ қалқанының ішкі жағындағы терісі сарғайып, некроздануымен, ішек-қарынның қимылының нашарлауымен сипаталады. [ 80,81,82,83].
Bercovich (1989), Pearson (1980) пікірінше, ipi қарада ауру белгілері негізінен көбею мүшелерінің зақымдануымен байланысты, іш тастау және агалактия түрінде, мастит белгілерімен, сүттің азаюымен байқалады.
Буаз сиырлар буаздықтың кез-келген уақытында іш тастайды [84]. Негг S. ет.al. (1982) түсік тастау байқалған Батыс Трансвальдағы бір шаруашылыққа зерттеу жүргізгенде, 92,8% сиырдың қансарысуынан лептоспирозға қарсы антидене, 64,3% сиырдың несебінен лептоспиралар өсінділері алынған, 21,4% сиырлар дан лептоспиралар биосынама қою арқылы анықталды .
Сонымен қатар, ірі қара арасында симптомсыз, лептоспироз тасымалдаушылық жиі кездеседі [85,86,87].
Anwar K. ет al, (2013), Bruere S. (2013), Ryan E.G. ет al., (2012) мәлімдеуінше ipi қарада зардапты лептоспиралар созылмалы ауру түрін тудырады. Сиырлардың іш тастауы мен сүтінің мөлшерінің төмендеуімен қатар, бүйректердің созылмалы инфекциясы нәтижесінде лептоспиралар сыртқы ортаға үнемі бөлініп, жасқа малдар мен жануарларға және адам денсаулығына қауіп төндіреді [88.89.].
Көптеген зерттушілердің пікірінше, аурудың симптомсыз өтуі, эпидемологиялық жағынан қауіп тудырады, себебі бұндай сиырлар 3-5 ай бойы лептоспира-тасымалдайды [90,91,92].
Малаховтың мәлімдеуінше (1979) әрбір 100 мың ірі қараның бірнеше оншақтысы аурудың жіті түрімен ауырады, бірен-сараны өледі, 12-15 мыңында арнайы антидене болады және 3-4 мыңы лептоспироз тасымалдаушы болып табылады. Яғни лептоспирозбен ауырып өлген малдарға қарағанда, ауру жұқтырған малдар жүз есе, мың есе көп болады екен [93].
Рессейде жылына 20-60 шаруашылықта лептоспироздан сау емес деп танылып, онда 3000 жуық мал ауырып, 2-100 мал өледі екен [95].
Пустовар А.Я (2000) мәлімдеуінше сиыр малында лептоспироздың симптомдары жас бұзауларда жіті өтіп, айқын білінеді. Ең алдымен ыстығы 2-2,50C көтеріліп, жануар өте күйзеліп, жемшөпке қарамайды, көзі жасаурап, іші өтеді. Ауру қатты басталғанда гемолитикалық анемияның белгілері басым болады, гемоглобинурия байқалып, несептің түсі сәл қызгылттан қызыл қоңырға дейін өзгереді. Кілегейлі қабықтар мен тері сарғыш тартады. Қанды зерттегенде әритроциттердің саны күрт кеміп 1-3 млн, гемоглобин 10-30% төмендеп, лейкоцитоз (13-15 мың) байқалады. Аурудың жіті өтуі 3-10 күнге созылып, өлім көрсеткіші 50%-ға дейін жетеді [96].
Ересек ірі қарада ауру негізінен жеңіл өтіп, белгілері көзге оншама түспейді. Бастапқы кезде ыстығы аздапа қана көтеріліп, жануар сәл күйзеліп, денесі шамалы сарғайып, несебінің түсі сәл қызғылттанады [97].
Лептоспироздың сиырдағы ең басты белгісі - буаз кезінде іш тастауы, бұзауды өлі нмесе шалажансар тууы, сонымен қатар, аурудың салдарынан малдың бедеу болып қалуы [98].
Сауын сиырлардың ауруға шалдықканда сүті қайтып, жазылғаннан соң 2-3 аптадан соң қалпына келеді [99].
Лептоспироздың жіті түрінде де созылмалы түрінде де, нефрит байқалады [100].
Аурудың симтомсыз түрінде ірі қараның жалпы күйі оншама күдік туғызбайды. Бастапқыда жануарлар аздап күйзеліске ұшырап, кілегейлі қабықтары бозарып немесе аздап сарғаяды, біраз уақыттан соң, бірақ уақыт несебінде гемоглобин болады да, бірнеше тәуліктен кейін ауру белгілері басылып, жазылып кетеді [101].
Пустовара А.Я. т.б. (2000) пікірінше, лептоспиралар көбінесе алиментарлы жолмен жұғады. Ірі қара, шоінка және ұсақ малдарда ауру жыныстық жолмен де таралады [96, 102].
Лептоспиралар организмге енгеннен соң өте жылдам қозғалуының нәтижесінде тез арада қанға және ішкі мүшелерге өтеді. Табиғи жолмен енгенде, алғашқы денеге өткен жерінде, маңайындағы сөл түйіндерінде көзге ілігерліктей өзгерістер байқалмайды. Аурудың бастапқы кезінде аз уақытта дененің ыстығы көтеріледі. Ауру қоздырушысының уыттылық фактор л арына эндотоксин, гемолизин, фибринолизин, плазмакоагулаза т.б. жатады [103]. Олардың әсерінен әритроциттер еріп, кейбір ұлпаларда және теріде өліеттену пайда болады. Лептоспиралар бүйректің зақымдануы нәтижесінде несеппен ұзақ уақыт бойы көп мөлшерде сыртқы ортаға бөлініп шығады. Әритроциттердің еріп, гемоглобиннің мол бөлінуі, оның салдарынан несепте гемоглобиннің пайда болуы және билирубиннің көбеюі нәтижесінде кілегейлі қабықтардың сарғаюы байқалады [104].
Қантамырлар қабырғасының өткізгіштігінің артуын көптеген авторлар липаз және басқада ферменттік жүйенің қантамырлар қабырғасындағы липидтерге әсер етуінен, өткізгіштігінің артатынын айтады [105].
Буаз малдар ауру жұққаннан кейін 2-5 апта өткенде іш тастауы мүмкін немесе жетілмеген шалажансар төл туады [106, 107].
Малдың қанында гемоглобин, әритроциттер мөлшері 5,3 млн 2,2 млн-ға дейін төмендейді, лейкоциттер мөлшері 8000-нан 18000-ға дейін көтеріледі. Қанның лейкоцитарлық формуласында лимфоциттер саны недәуір артады.
Ауру жұқкан организмнің иммундық икемдігі өз дәрежесінде болса, қоздырушыға қарсы антидене түзіліп, белсенді фагоцитоз байқалады. Бұның нәтижесінде аурудың беті қайтып, ішкі мүшелердегі лептоспиралар жойыла бастайды. Тек қана антиденелер өте алмайтын бүйректің түтікшелерінде қоздырушылар сақталып қалады да, ұзак уақытқа созылатын микроб алып жүруге жағдай туады [104]. Лептоспиралар лептоспира-тасымалдаушы малдардың бүйрегі мен жыныс мүшелерінде болып, несеп пен жыныс мүшелерінен бөлінетін сұйықтармен сыртқы ортаға таралады [108.109.110,111].
Әдеби мәліметтерге қарағанда, лептоспиремия 5-12 күнге созылады.
Hein B. және Frendenstein H. (1984) ауру қоздырушысы жұқтырылған лептоспиралардың қанынан лептоспираларды 1-7 күндері анықтаған. Тәжірибе жүзінде ауру қоздырушысы жұқтырылған бұзауларда бактериемия 2-6 күн, ересек малдарда 4-10 күнге созылады [112].
Лептоспиралар ішкі мүшелерге, жатырға және дамып жатқан төлге енгеннен кейін, қандағы мөлшері күрт азаяды [113,114,115].
Ежкова М.С. лептоспираларды ауру қоздырушысы жұқтырылғанна кейін 15 күннен 45 күнге дейін бауырдан, 60 күнге дейін бүйректерден иммунофлуорсцентті әдіспен анықтаған [102,104].
Ауру қоздырушысының ауырып жазылған жануарлардың бүйрегінде сақталып, ұзақ уақыт несеппен бөлінуі, организмнен бөлінген лептоспиралардың табиғатта айналымын қамтамасыз етуі, лептоспироздың негізгі ерекшелігі болып табылады [116,117,118].
Лептоспирозбен ауырған ірі қараның паренхималық мүшелерінде әр түрлі дәрежедегі дистрофиялық және некробиоздық көріністер және пролиферативті үрдістер дамиды [102]. Мүшелер мен ұлпаларда дистрофиялық өзгерістер болған жағдайда еттің сақталуы нашарлап, бұзылу белгілері тез байқалады, оның тағамдық құндылығы төмендейді [119].
Jezior (2005) айтуынша қаңқа етіндегі өзгерістер негізінен қантамырларының зақымдануынан болады [120].
Лептоспирозбен ауырған сиырларда негізінен дененің сарғаюы, геморрагиялық диатез, тері мен кілегейлі қабықтардың өліеттенуі, паренхималық мүшелердің дегенеративті қабынуы арқылы сипатталады. Бірақта індеттің өту ерекшеліктеріне байланысты бұл белгілердің басымдығы мен ара қатынасы әртүрлі болады. Ең бір айкын өзгерістер бауыр мен бүйректе ұшырасады [121].
Бауырдың негізінен көлемі ұлғайып, түсі бозғылт сарыдан қызыл күреңге дейін болады. Консистенциясы тығызданып немесе болбырап кетеді. Кейде паренхимасында некроз немесе қанталаған ошақтар ұшырасады. Өт қабы ұлғайып, қоймалжың, созылған, қара-қоңыр немесе бозғылт жасыл түсті өтке толы болады. Кейде кілегейлі қабығының әр жері немесе түгелдей қанталайды.
Бүйректер көлемі ұлғайып, болбырап тұрады, қан толуына, дегенеративті өзгерістер мен пигменттелуіне байланысты түсі бозғылтым қызыл, қызыл күрең, кейде аздап жасыл реңді болып келеді. Қыртысты және жұмсақ қабаттарының шеқарасы білінбейді, түсі бозарып, кейде ұсақ қанталаулар байқалады [122].
Малахов Ю.А. деректері бойынша лептоспира-тасымалдаушы шошқалар мен сиырлардың бүйректерінде көбінесе интерстициальды немесе паренхималық нефритке және түйіршікті-майлану дистрофиясына тән өзгерістер байқалады .
Оңтүстік Вьетнамда 2001 жылы макроскопиялық өзгерістерге ұшыраған 32 шошқа бүйрегін лептоспирозға тексергенде, 22 (69%) шошқа бүйрегінен иммунофлуоресцентті әдіспен лептоспиралар анықталған, 24 (75%) бүйректерде интерстициальды нефрит (ақ дақтар) анықталған [123].
Azizi S. ет.al. (2012) мәлімдеуінше ірі қараның бүйректерінде ақ дақтардың (ақ дақты бүйрек) лептоспиралармен зақымдануының белгісі болуы мүмкін. Бұл ғалымдардың зерттеулерінде Иранның оңтүстік-батыс аудандарынан әкелінген 180 ірі қараның сойыс өнімдерін зерттеп, олардың ішінде 24 сиыр бүйрегінен әртүрлі дәрежеде шоғырланған ақ дақтарды кездестірген. Бұл бүйректерден сынама алып полимеразды тізбекті реакциямен зерттегенде 19-нан зардапты лептоспиралар ДНҚ-сы анықталған [124].
Fearnley, C, ет. аі. (2008) серопозитивті және іш тастаған шошқалардың 14% бүйректерінен патогенді лептоспиралар ДНҚ-ын анықтаған [125].
Ананьина Ю.В. (2004) тәжірбиелік жолмен зардапты лептоспиралардың кейбір сероварлары сүтқоректілердің жүйке жүйесінің ұлпасын зақымдайтынын дәлелдеген [126].
Ауру және ауру қоздырушысын тасымалдаушы малдардың организімінен лептоспиралар несебі, нәжісі, сүті және жыныс жолдарынан бөлінген сұйық арқылы сыртқы ортадағы суды, азықты, жайылымды, топырақты ластайды. Ол арқылы сау жануарлар мен малдарға және адамдарға ауру жұғады [127].
Лептоспиралар төзімділігі туралы деректер әртүрлі. Кирянов (1984) деректері бойынша лептоспиралар суда 20 күнге дейін сақталады. Ылғалды топырақта 193 күнге дейін сақталады. Сойылған малдардың ұлпалары мен мүшелерінде 12 тәулікке дейін, мұздатылған күйде (30-70[0]C) 2 жылға дейін сакталады екен [128].
Басқа ғалымдардың деректеріне сүйенсек, жануарлардың несебінде 4 сағаттан 6-7 күнге дейін, бүйрегінде 12 сағаттан 12 күнге дейін, тастанды төлде бірнеше күн, ет ұлпасында 48 сағат, жаңа сауылған сүтте 8-24 сағат сақталады деген [121].
Лептоспиралар жоғары температураға сезімтал, 45 олар 45 минутта, 560C және 700C 1 минуттан аз уақытта өледі екен. Төменгі температурада ұзақ сақталады, суытылған етте 28 күнде, ал -180C температурада мұздатылған етте - 3 күнде тіршілігін тоқтатады екен. Сілті ортада жақсы тіршілік етеді, тек рН 10 болған кезде ғана қозғалысын жоғалтатын көрінеді, ал қышқыл ортада тіршілігін тез жояды. Мәселен, рН 5,5 болатын қышқыл топырақта 6 аптаға дейін сақталады, бірақ олардың титрі 2500 есе төмендейді. Ал, рН 6,7 ... 7,2 болатын, ылғалдылығы 15,2 ... 31,4% олар 2,5 айға дейін тіршілік етеді екен. Өзен және көл суларында 200 күн, ылғалды, сілтілі топырақта 43-279 күнге дейін сақталады .
Ветеринарлық-санитариялық сараптау - мал өнімдерін ветеринарлық-санитариялық бағалауға мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы.
Етті ветеринарлық-санитариялық сараптау Сойыс малдарын ветеринариялық бақылау ет және ет өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау ережелерінде жазылған. Бұл ережелерге сәйкес лептоспирозбен ауырған жануарлар өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау кезінде бұлшық еттердегі сарғаю екі тәулікте кетпесе ұшаны утильдеуге жібереді. Сарғаю болмаған жағдайда, немесе екі тәулікте басылатын болса, ұша мен ішкі мүшелерді қайнатудан кейін пайдалануға болады деген.
Етті ветеринариялық-санитариялық сараптау бойынша жазылған оқулықтарда лептоспирозбен ауырған жануарлар өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау аурудың жіті өтуі кезінде байқалатын кілегейлі қабықтар мен ішкі мүшелердің сарғаюына негізделген [12,13].
Шет елдерде ет және ет өнімерінің сапасын бақылау әртүрлі сертификациялау жүйелері аясында жүргізіледі. Кодекс Алиментариус Комиссиясы тағамдық өнімдерге, соның ішінде ет және ет өнімдеріне қойылатын талаптардың стандарттарға сәйкестігін бақылайтын халықаралық ұйым болып табылады. Кодекс Алиментариус (Codex Alimentarius, 1991) азық-түлік және ауыл шаруашылығы мәселесі бойынша біріккен ұлттар ұйымы (БҰҰ) және дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) комиссиялары мақұлдаған азық-түлік шикізаттары мен өнімдеріне қойылатын микробиологиялық нормадан бастап барлық халықаралық стандарттарды қамтиды. Халықаралық стандарттарға сай, етті ветеринариялық-санитариялық сараптауға қатысты зерттеулер, шаруашылықтардан бастап, өндірістің барлық сатысында қолданылуы тиіс. Өндірілген еттің қауіпсіздігі мен сапасына өндіруші мен бақылаушы органдар бірдей жауапты.
Микробиологиялық критерилер тағамдық өнімдердің қауіпсіздігінің басты көрсеткіші. Халықаралық стандарттарға сәйкес тағамдық өнімдерді микробиологиялық бағалау кезінде микрорганизмдерді идентификациялайды және оның мөлшерін анықтайды (ISO 9001, 1987; Huss, 1997).
Біздің елімізде лептоспирозға диагноз серологиялық, бактериологиялық, гистологиялық зерттеулер нәтижесінде, эпизоотологиялық, клиникалық және патанатомиялық деректерді ескере отырып жүргізіледі.
Өткен ғасырдың соңына қарай микробиологиялық тәжірибенің қолданбалы және фундаментальды аспектілерінде жаңа әдістерді пайдалану кеңінен дами бастады. Олардың ішінде жетекші орынды молекулярлық-генетикалық әдістер алды: рестрикционды талдау, нуклеин қышқылдарының молекулярлық гибридизациясы, молекулярлық клондау. Өткен ғасырдың 80-жылдарының ортасында, ДНҚ-ын жасанды жөлмен бірнеше рет көшіру әдісі енгізіліп, бұл технология әрі қарай қарқынды дамып, қазіргі уақытта полимеразды тізбекті реакция (ПТР) деген атаумен белгілі, кәзіргі кезде бұл әдісті тек кана ғылыми мақсатта ғана емес, сондай-ақ тәжірибелік зертханалық балауда қолдану мүмкін болабастады [129,130].
Иммунологиялық әдістерге Қарағанда бұл әдістердің негізгі артықшылығы, көптеген зардапты микроорганизмдердің жасырын және созылмалы індеттерін анықтау үшін, сондай-ақ ауру қоздырушыларының генетикалық туыстығын ажырату үшін қолдануға болатындығында [131].
Әртүрлі микроорганизмдердің ДНҚ молекулалары бір-бірінен пурин және пиримидиндік негіздерінің құрамына байланысты ажыратылады, олар ДНҚ-ның антипаралельді тізбегінде комплиментарлы жүп түзеді. Жақын туыс микроорганизмдердің ГТ - жүлтары бірдей немесе ұқсас болады, ал генетикалық жағынан алыс микроорганизмдер азоттық негіздерінің құрамына байланысты әжептеуір өзгеше болады [132].
Нуклеин қышкылдарының молекулярлық гибридизациясы генетикалық ұқсастылықты бағалауда өте сезімтал әдіс болып табылады, ол арқылы, салыстырылған түрлер геномдарының, гомологиялық аймақтарының ұқсастық саны мен дәрежесін анықтауға болады [133].
ПТР диагностикада баламалы тәсіл әмбебап праймерлерге байланысты, олар белгілі бір токсономиялық топтағы: кішігірім (туыстас, тұқымдас) немесе қатар, класс, тип деңгейіндегі ірі таксондардағы барлық микроорганизмдердің гендерінің фрагменттерін амплификациялауға мүмкіндік береді [134].
ПТР үшін праймерлер құрастыру - диагностикум құрастыру үшін ең маңызды мәселе болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕІ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ КЛИНИКАЛЫҚ ДИАГНОСТИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ғ.к С.Е.Тулеметова
_____2017 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Полимеразды тізбекті реакциямен індетке күдікті қара малдың сойыс өнімдерін тексеру
5В120100 мамандығы - Ветеринарлық медицина
Орындаған: Жылқыбай Ғазиза
Ғылыми жетекшісі: Нуралиев С
в.ғ.к
Шымкент 2017
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕР MEH ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
НЕГІЗГІБӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Зерттеу материалдары мен әдістері
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 26
Сиырларды сояр алдында қан сарысауын лептоспирозға микроаглютинация реакциясымен тексеру нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27
Сиырларды сойғаннан кейін сойыс өнімдеріне микробиологиялық зерттеу жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың ішкі мүшелеріндегі өзгерістер30
2.3 Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың сойыс өнімдерін ветеринариялық санитариялық бағалау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 36
Лептоспирозға шалдыққан сиырлардың сойыс өнімдерінің органолептикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Лептоспирозға шалдыққан сиыр етінің биохимиялық көрсеткіштері 42
2.3.3 Қасапханаларға түскен сиырлардың сойыс өнімдерін лептоспирозға полимеразды тізбекті реакциямен зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 44
2.4 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне төменгі температураның және әртүрлі концентрациядағы хлорлы натрийдің әсері... 45
2.4.1 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне салқындатудың және мұздатудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.4.2 Сойыс өнімдеріндегі лептоспиралардың тіршілігіне әртүрлі концентрациядағы хлорлы натрийдің әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 47
3 Зерттеу нәтижелерін жалпылау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...57
5 Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...68
6 Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
7 Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қорытындылар және тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Аннотоция
Лептоспирозбен ауырған сойыс өнімдерін вет-санитарлық сараптау қысқышы көмегімен піштірудің тиімділігі бойынша жануарларды пішу тәсілдері тақырыбына орындалған дипломдық жұмыста: кіріспе, негізгі бөлім, өзіндік зерттеулер, нысаны мен әдістері, зерттеу нәтижелері, тіршілік кауіпсіздігі мен еңбекті қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экономикалық бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды және үсыныстар жазылған. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143 аталымнан, 10суретпен,13 кестемен безендірілген.Дипломдық жұмыс 98 беттен тұрады
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ҚР CT 1731-2007 Eт және ет өнімдері. Сапа көрсеткіштерін органолептикалық әдістермен анықтау
MEMCT 7269-79 Ет. Сынамаларды алу әдістері және балаусалықты органолептикалық зерттеу әдістері
MEMCT 23392-78 Ет. Балаусалықты химиялық және микроскопиялық анықтау әдістері
ҚР CT MEMCT P Eе және ет өнімдері. Сынама алу әдістері
51447-2010
MEMCT P 51447-99Ет және ет өнімдері. Сынама алу әдістері
(ИСО 3100-1-91)
XC ИСО 1442-73 (E) Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау әдістері
XC ИСО 1443-73 (E) Ет және ет өнімдері. Майдың жалпы мөлшерін анықтау әдістері
MC ИСО 936-78 (E) Ет және ет өнімдері. Күл мөлшерін анықтау (арбитражды әдіс)
MEMCT P 51478 Ет және ет өнімдері. Сутек иондарының
99 (ИСО 2917-74) концентрациясын (рН) анықтауды бақылау әдістері
MEMCT 25011-81 Ет және ет өнімдері. Ақзат анықтау әдістері
MEMCT 21237-75 Ет. Бактериологиялық зерттеу әдістері
MEMCT 23042-86 Ет және ет өнімдері. Май мөлшерін анықтау әдістері
MEMCT P 51448- Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық зерттеулер
99 (ИСО 3100-2-88) үшін сынама даярлау әдістері
MEMCT P 54354- Ет және ет өнімдері. Микробиологиялык зерттеулердің
2011 әдістері мен жалпы талаптары
MEMCT P 55445- Ет. Жоғары сапалы сиыр еті. Техникалық шарттары
2013
MEMCT 19496-93 Ет. Гистологиялық зерттеу әдістері
MCT 20730-89 Ет-пептонды сорпа
MCT 25377-93 Егуге арналған инелер
MEMCT 17206-84 Микробиологиялық агар. Техникалық шарттары
MEMCT 25386-82 Ауыл шаруашылығы малдары. Лептоспирозды зертханалық балау әдістері.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертацияда мынандай термин дер мен анықтамалар крлданылды:
ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-САНИТАРИЯЛЫҚ САРАПТАУ - жануарлар өнімдеріне ветеринарлық-санитариялық баға беруге мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы.
ЕТ - ет ұлпасы, дәнекер, май, сүйек, шеміршек, сондай-ақ жүйке және лимфоидты ұлпалардан құралған күрделі кешен.
АНТИДЕНЕ - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
ШТАММ - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі.
АДЕНИН, A - ДНҚ және РНҚ құрамына кіретін, тимин мен урацильге комплементарлы болып табылатын, гетероциликалық (пуриндік) негіздің бірі.
АМПЛИФИКАЦИЯ - ДНҚ-ның белгілі бір аймағының қосымша көшірмелері түзілу үрдісі.
ГЕН - геномда немесе хромосомада белгілі бір орын алып, организмде белгілі бір қызмет атқарылуын қадағалайтын, тұқымқуалаушылық акпараттарының бірлігі.
ГУАНИН, G - цитозинге комплементарлы пуриндік негіз.
ДЕЗОКСИРИБОНУКЛЕИН ҚЫШҚЫЛЫ (ДНК) - барлық тірі организм клеткаларының ядросында, бактериялардың хромасомасында, көптеген вирустардың құрамында генетикалық ақпаратты сақтайтын, жоғарғы полимерлі табиғи қосылыс
ДНҚ ДЕНАТУРАЦИЯСЫ - жоғары температура мен сілтілі ортаның әсерінен ДНҚ молекуласының екі тізбекті формадан бір тізбекті формаға бөлінуі.
ДНҚ-ПОЛИМЕРАЗА - жекелеген нуклеотидтерден, матрица және 3-ОН-тобы бос ДНК - праймер (немесе РНҚ-праймер) ретінде басқа тізбекті полинуклеотидті тізбек түзуін катализдейтін фермент; нуклеотидилтрансфераза болып табылады.
НУКЛЕОТИД - нуклеозидтің фосфорлы эфирі. 3 - немесе 5 - углеродты атомдарда гидроксильдік тобы бойынша рибоза (немесе дезоксирибоза) байланысқан табиғи нуклеотидтердегі фосфор қышкылының қалдығы.
ОЛИГОНУКЛЕОТИДТЕР - бірнеше нуклеотидтік қалдықтардан (2-ден 20-ға дейін) тұратын тізбек.
ОТЖИГ - біртізбекті полинуклеотидті комплементарлы цептен, екі тізбекті молекуланың түзілуі (ДНК-ДНК немесе ДНК-РНК).
ПОЛИМЕРАЗНАЯ ЦЕПНАЯ РЕАКЦИЯ (ПЦР) - белгілі бір нуклеотидті тізбектің миллиондаған көшірмесін тез арада (бірнеше сағат ішінде) in vitro көбейтіп алуға мүмкіндік беретін, нуклеин қышқылдары фрагментін амплификациялау әдісі.
ПОЛИМЕР АЗА - полинуклеотидтерді матрица ретінде пайдаланып, комплементарлы полинуклеотидті тізбек құратын ферменттер.
ПРАИМЕР - ДНҚ - матрицаның сәйкес аймағына кмплементарлы, соңында бос 3-ОН-тобы бар қысқа олигодезоксирибонуклеотид (ПЦР жағдайында).
ТИМИН - ДНҚ-ың құрамына кіретін пиримидинді негіз.
ЦИТОЗИН, C - ДНҚ және РНҚ құрамына кіретін пиримидинді негіз.
ЭЛЕКТРОФОРЕЗ - электрлік алаңда электрмен зарядталған молекуланың бөлінуі.
БЕЛГІЛЕР MEH ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Бұл диссертацияда төмендегідей қысқарылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ- Қазақ ұлттық аграрлық университеті
БДҰ- бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ- бүкіл әлемдік сауда ұйымы
ЕПС-етті-пептонды сорпа
КТБ-колония түзуші бірлік
МАР-микроаглютинация реакциясы
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
ТЖ-техникалық жағдай
РН-сутегі ионы концентрациясының өлшем бірлігі
ПТР- полимеразды тізбекті реакция
ж.нук. - жұп нуклеотид
ж.н. - жұп негізі
м.к.-микробтық клетка
м.д.-микробтық дене
мм-миллиметр
г-грамм
мкг-микрограмм
°С-Цельций градусы
КІРІСПЕ
Зерттелетін ғылыми мәселенің кәзіргі жағдайын бағалау
Дүние жүзінде жануарлар мен адамдар лептоспирозының кеңінен таралғанын айғақтайтын баспа бетіндегі жариялымдар бүгінгі күні баршылық. Лептоспироздың соңғы жылдары қайта жанданған инфекциялық ауру ретінде ірі тұтанулары Ниқарагуада, Сальвадорда, Рио-де-Жанейрода, Бразилияда, Орисседе, Мумбаида, Андаманскиде, Индияда байқалған. Ауыл шаруашылығы малдары лептоспирозы (негізінен ірі қара мен шошқа) әлемнің көптеген елдерінде кеңінен таралған. Індеттік үрдіс бұл жануарларда көбінесе симптомсыз, бүйректердің лептоспиралармен созылмалы зақымдалуы түрінде жүреді, лептоспиралардың бұл жануарлар организіміне бейімделгендігін көрсетеді. Лептоспиралар бүйректердің ирек түтікшелерінде сақталып, көбейеді, ол жерден несеп арқылы сыртқы ортаға бөлінеді. Ауыл шаруашылығы малдары арасында лептоспироздың жасырын жүруі эпидемологиялық қауіп тудырады.
Дүниежүзінде саны 1,3 млрд-қа жеткен, тұқым түрлері 250 ден асатын ірі қара малдан, адамның тұрмыс-тіршілігінде пайдаланатын сүттің барлығы, ал еттің 35% алынады екен. Бүгінгі күні етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады. Әлемдегі жыл сайынғы сиыр етінің экспорты мен импорты шамамен 8 миллион тоннаны құрайды. Тұтыну көлемі өсуде, ал өндіріс оны қуып жете алмай келеді. Өсіп келе жатқан сұранысты Қазақстан сияқты жаңа нарықтың есебінен қанағаттандыруға болады. Қазақстан, Ресей және Беларусьті біріктірген Кеден одағының құрылып, соның аясында әкімшілік кедергілердің алынып тасталуы бізге етті Ресей нарығына экспорттауға жол ашады. Олар жыл сайын 1,7 миллион ет, соның ішінде 800 мың тоннадай сиыр етін импорттайды.
Елімізде соңғы жылдары халықаралық экономикаға енуге шаралар қолданып жатыр. Ол үшін, Қазақстанға Бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) енуге қажетті талаптарды барынша ескеру қажет. Біздің елімізде азық-түлік саудасын тұрақтандыру, тағамдық өнімдер мен тағамдық шикізаттардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға бағытталған шараларды іске асырусыз шешілуі мүмкін емес. Бәсекелестікке қабілетті өнімдер шығаруда жақсы нәтиже алу үшін, тек халықаралық стандарттар талабына сай келетін сертификаттау жүйесін енгізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Осы мақсатта, елімізде мал өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін бағалау әдістері мен критерилерін құрастыру, заманауи зерттеу әдістерін пайдалану, өнімді стандарттау және сертификациялауда маңызды элемент болып табылады. Экспорттауға бағытталған, бәсекелестікке қабілетті, ветеринариялық-санитариялық көрсеткіштері жоғары экологиялық таза мал өнімдерін алуға, заманауи зерттеу әдістерін пайдалану арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Жоғары сапалы мал өнімдерін өндіру, бүгінгі күні ветеринария ғылымы мен тәжірибесінің негізгі міндеті. Халықты жоғары сапалы мал өнімімен қамтамасыз етуде ет өнімінің сапасын бақылау, сондай-ақ тұтынушыны биологиялық қауіпсіз және сапалы тағамдық өнімдермен қамтамасыз ету үшін ветеринариялық санитариялық сараптауды дұрыс ұйымдастыру маңызды мәселе болып табылады.
Республикамыз аумағында лептоспироздың табиғи және антропургиялық ошактарының болуы, табиғатта лептоспира сероварлары мен иелерінің көптігі, адамдар арасында аурудың ауыр инфекция түрінде өтуі, керісінше жануарларда
симптомсыз жүруі немесе клиникалық белгілерінің әркелкі болуы [иктерогемоглобинуриядан лептоспира-тасымалдаушылыққа дейін], лептоспирозға диагноз қоюдың қиындығы адамдарды аурудан сақтауда қиындықтар тудырады, осыдан барып күресу шараларын жетілдіру қажеттігі туындайды. Бұл ауруға байланысты көптеген зерттеулер жүргізілді, алайда кейбір мәселелер әлі де шешімін таппаған, мәселен қасапхана жағдайында лептоспирозбен ауырған мал етін анықтау, лептоспирозға шалдыққан мал етін ветеринариялық санитариялық сараптау, тұтынушыны қауіпсіз және толық құнды мал өнімімен қамтамасыз ету үшін қажет.
Қазақстанда лептоспираларға молекулярлы-генетикалық зерттеулер жүргізілмеген. Елімізде молекулярлық технологияның дамуына байланысты, ғылымның осы саласында лептоспираларды зерттеу келешегі зор болып табылады. Ғылыми зерттеудің нәтижелерін пайдалана отырып, лептоспира ДНҚ-сының тек патогенді лептоспираларда ғана болатын молекула фрагменті таңдалып алынатын болады. Зерттеушілердің мәлімдеуінше, лептоспиралардың фенотиптік және генотиптік полиморфизмі анық байқалады, ол ПТР нәтижесін едәуір бұрмалайды, себебі нысанадағы қоздырушы генінің нуклеотидтік тізбегіндегі жекелеген нуклеотидтердің ауысуының өзі праймерлердің бекітілуі (отжиг) үрдісін бұзады. Сондықтан, бір аймақтағы лептоспира штаммы гені негізінде құрастырылған ПТР тест-жүйесін, басқа бір аймақтағы лептоспироздық індетті зерттеуге болады ма? деген заңды сұрақ туындайды. Зерттеу жұмысымыздың міндеттерінің бірі, лептоспироздық індетті диагностикалаудың заманауи әдістерін құрастырғанда әлемдік тәжірибені зерттей келе, елімізден бөлініп алынған штамдарды пайдаланып, диагностикалық тест-жүйе құрастыру. Алынған нәтижелер негізінде құрастырылатын тест-жүйе ауыл шаруашылығы малдары сойыс өнімдерінен зардапты лептоспираларды анықтауға және шаруашылықтардағы тірі малдарға осы ауру бойынша мониторингтік зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты: Лептоспирозбен ауырған жануарлардың сойыс өнімдеріне, ғылыми дәлелденген ветеринариялық-санитариялық баға беру. Сойыс өнімдерінен патогенді лептоспираларды анықтауға мүмкіндік беретін ПТР-тест жүйе құрастыру.
Осы мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Шымкент қаласы және облысы қасапханаларына союға әкелінген сиырларға серологиялық, микробиологиялық мониторинг жүргізу, серопозитивті сиырларға сойғаннан кейін зертту жүргізу.
Шымкент және Оңтүстік Қазақстан облыстары шаруашылықтары мен жеке меншік иелерінен лептоспирозға шалдыққан сиырларды анықтау және лептоспироздың клиникалық белгілері байқалған сиырлардың ұшасымен ішкі мүшелерін сойғаннан кейін зерттеу;
Лептоспирозға шалдыққан сиыр етінің тағамдық және биологиялық құндылығын анықтау;
Лептоспирозға қарсы поливалентті вакцина егілген сиырлардың сойыс өнімдеріне ветеринариялық-санитариялық баға беру.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ірі қара мал лептоспирозына мониторингтік зерттеулер нәтижелері келтірілген. Алғашқы рет, сарғаю белгілері байқалған және симптомсыз лептоспироз кезіндегі ірі қара етінің тағамдық құндылығы зерттелді, сойыс өнімдеріне бактериологиялық зерттеу жүргізілді. Зерттеу нәтижелерінде, клиникалық-анатомиялық көрінісі әртүрлі лептоспироз кезінде ірі қараның сойыс өнімдеріне ғылыми негізделген ветеринарлық санитариялық баға берілді. Ірі қара сойыс өнімдерінен патогенді лептоспираларды анықтауға мүмкіндік беретін ПТР-тест жүйе құрастырылды. Лептоспирозға қарсы поливалентті вакцина егілген ірі қара сойыс өнімдерінің сапасына баға берілді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Лептоспироз (Leptospirosis) - дүние жүзіне кенінен таралған, үй және жабайы жануарларының көптеген түрлері мен адамдардың зооантропонозды, табиғи-ошақты инфекциялық ауруы [1,2].
Бұл ауру туралы алғашқы мәліметтер бұдан бір ғасырдан аса уақыт бұрын, Германияда жарық көрген, көп ұзамай Ресей зерттеушілері оны жеке ауру түрінде сипаттап жазған. Ал, ауру қоздырушысын тек 1914 жылы жапон ғалымдары жеке бөліп алып, микроорганизмнің өзіндік ерекшеліктерін анықтап, Leptospira деген атпен (грек. - жіңішке ирелең) спирохет туыстығына жатқызылды. Кейіннен табиғи жағдайда лептоспирозға үй және жабайы жануарлардың көптеген түрлерінің, оның ішінде ауыл шаруашылығы түліктерінің түгел дерлік (қой, ешкі, сиыр, жылқы, шошқа, үйқояны) бейім екендігіне көз жеткізілген [3,4].
Ауру қоздырушысы - Spirochетalis қатарының, Leptospiraceae тұқымдасы, Leptospira туыстығына жатады. Leptospira туыстығына екі түр енеді, зардапты - L. Interogans және сапрофит -L.biflexa . Зардапты лептоспиралар - иесінің ағзасында тіршілік етіп, көбейеді. Иесінің қан құрамындағы ақуыз және басқа да заттармен қоректенеді. Зардапты лептоспиралар 202 серовардан және біріктірілген 23 серотоптан тұрады. Сапрофитті лептоспиралар (зардапсыз) - жануарлар ағзасы үшін қауіпсіз микроорганизм дер. Олардың өмір сүру ортасы әртүрлі су коймалары, ылғалды топырақ, олар қалыпты жағдайда сол жерде көбейіп, жоғары және төменгі температураны жеңіл түрде өткізеді. Сапрофитті лептоспиралар 63 серовардан және 38 серологиялық топтан құралған [5,6].
Ауру қоздырушысы - ұшы ілмек сияқты иіліп келген, өте нәзік спираль тәрізді, күміс - ақ түсті, белсенді қозғалатын таяқшалар немесе ілмек тәрізді бүгілген спирохеталар. Микроорганизмді оның құрылымына байланысты лепто - жіңішке, спира - ілмек деп атады. Лептоспиралардың орташа ұзындығы 6-20 мкм, ені 0,1-0,6 мкм. Ұзындығына қарай спираль иректерінің саны 20-ға дейін жетеді. Ұзақ уақыт in vitro өсірген кезде кейбір клеткалардың ұзындығы орташа ұзындықтан 2-3 есе асып кетуі мүмкін. Керісінше патологиялық материалда лептоспиралар клеткалары өсіндіге қарағанда анағұрлым қысқа болып келеді. Лептоспиралар - грамтеріс микробтар, олар сыртқы қабықшадан, осьтік жіпшеден және цитоплазматикалық цилиндрден тұрады. Лептоспиралар қажетті мөлшерге өсіп жеткеннен соң екіге бөліну арқылы көбейеді [4].
Қазіргі уақытта лептоспирозға қатысты баспа бетінде жариялымдардың көп болуы, бұл аурудың дүние жүзінде кеңінен таралғанын көрсетеді [7,8,9].
Лептоспироз дүние жүзінің барлық континеттеріне, әсіресе тропикалық елдерде кеңінен таралған [10,11,12].
Tangkanakul W., ет.al. (2000) мәлімдеуінше аурудың дамыған елдерде тіркелуі, негізінен ластанған сумен байланысты, дамушы елдерде ауру қоздырушысының резервуары болып кеміргіштер мен ауыл шаруашылығы малдары табылады [13].
Арнайы ғылыми әдебиеттердегі мәліметтер, лептоспироздың re-emerging (қайта жанданған) инфекциялық ауру ретінде соңғы жылдары ірі тұтануын Ниқарагуада [14] Сальвадор да [15] және Рио-де-Жанейро да [16], Бразилия мен Орисседе [17,18], Мумбаида [19] және Андаманскиде, Индияда [20] күшті дауыл және сел жүру сияқты табиғат апаттарымен байланыстырады. Зерттеушілердің айтуынша, соңғы жылдары байқалып келе жатқан климаттың ғаламдық жылынуы және су тасқындарының көбеюі салдарынан, алдағы жылдары лептоспироз ауруының өршуі байқалатын болады .
Сонымен қатар, бұл ауруды кәсіби аурулар қатарына да жатқызады [13,23,24,25]. Оған мысал, 2011 жылы Англия мен Уәлсте 44 адамның лептоспироздың ауыр түрімен ауыруы, бұл адамдардың көбісінің жұмысы малмен байланысты болған. Сондай-ақ, Солтүстік Италияда күріш алқабында жұмыс істейтін адамдар арасында, жылына 10 мыңнан 20 мыңға дейін адамдар лептоспирозбен ауырады екен, бұл аудандарда ауруды негізінен L. Icterohaemorrhagiae, L. Ваіауіаесероварлары тудырады [26].
Jansen A., ет.al. (2005) мәлімдеуінше 2001 жылы Германияда Одера және Дунай өзендері арнасынан асып, тасығаннан кейін, адамдар арасында лептоспироздың сарғаюсыз түрі етек алған [27].
Азия елдері арасында ауру көрсеткіші Жапония мен Индонезияда өте жоғары. Жапонияда ылғалды тас-көмір шығаратын шахталарда жұмыс істейтін адамдар иктерогемморагиялық лептоспирозбен жиі ауырса, батпақты жерлерде күріш егумен айналысатын ауыл тұрғындары көбінесе жеті күндік және күзде болатын безгекпен ауырады екен [28,29].
Адамдарға лептоспироздык індетті негізінен үш түрлі жолмен жұғады екен: ластанған су арқылы, тағам арқылы және ластанған сыртқы орта нысандарынан. Лептоспиралар өте қозғалғыш бактериялар, олар зақымданған тері арқылы, кілегейлі қабықтар арқылы организмге еніп, басқа ұлпаларға тез тарайды [30,31].
Gsell O.R. (1965) алғаш рет лептоспирозбен ауырған шошқа етін шикідей пайдаланған адамдардың лептоспирозбен ауырғанын дәлелдеген. Осы мәлімдемеден кейін, шошқаларда ауру тудыратын лептоспиралардың Pomona дүние жүзіне мәлім болды [32].
Дикий Б.Н. (1993) мәлімдеуінше адамдар лептоспиралармен ластанған тағамдық өнімдерді және лептоспира-тасымалдаушы жануарлардың (атжалман, тышқан, шошқа, ірі қара, ит т.б.) несебімен ластанған заттарды пайдаланғанда ауру жұқтырады. Бұл жануарларда ауру негізінен симптомсыз жүреді [33].
Көптеген зерттеушілер адамдарда лептоспироздың таралуын ауыл шаруашылығы мал дары өнімдерін пай дал ану мен байланыстырады. Олардың пікірінше, лептоспирозбен ауырған малдың сүті мен еті эпидемологиялық қауіп тудырады.
Мәселен, Грузияда лептоспирозбен ауырған және ауырып жазылған сиыр сүтін шикідей пайдаланған балалар арасында лептоспироз ауруы тіркелген. Шикі сүт пайдаланған балалардың қанысарысуы микроаглютинация реакциясы бойынша Icterohaemorrhagie серотипі жоғары титірде болған [34].
Украинаның Солтүстік-Шығыс аудандарында жүргізілген эпидемологиялық зерттеулерге сәйкес, ет-сүт өндірісінде жұмыс істейтін адамдардың 20% әртүрлі серологиялық топтағы лептоспираларды жұқтырған екен, бұл аудандарда лептоспирозбен ауырған адамдардың 81%-нан Pomona, Hebdomadis, Tarrasovi, Icterohaemorrhagie серологиялық топтары анықталған [35]. Жалпы, Украинада ауыр өтетін, өліммен аяқталатын аурулардың ішінде лептоспироз алтыншы орын алады екен [36].
Тернополь облысында шошқа шаруашылығында жұмыс істейтін 21% адамдардың қансарысуы микроаглютинация реакциясы бойынша L.pomona оң нәтиже берген. Зерттеушілердің айтуынша бұл адамдардың көбісінің жай күйі төмендеп, буыдары мен бұлшық еттерінде ауырсыну белгілері байқалып, аздаған уақыт безгек байқалған [37].
Харковьта лептоспирзбен ауырған адамдардың қансарысуынан Pomona, Hebdomadis, Gryppotyphosa серотобындағы лептоспираларға қарсы антиденелер табылған. Зерттеушілердің айтуынша адамдар ауыл шаруашылығы малдарында (шошқа, ірі қара) ауру тудыратын лептоспиралармен зақымданған [38].
Сонымен қатар, лептоспироз ауруы қасапханада малды соятын етін бөлшектейтін және ет өңдейтін өндірістерде жұмыс істейтін адамдар үшін өте қауіпті.
И.Н. Гнутов т.б. (1988) лептоспирозбен ауырған 1080 адамдарға зерттеу жүргізе келе, олардың 21,4% ет комбинаттары мен қасапханаларда, ал 12,3% шаруашылықтарда жұмыс істейтінін анықтаған [39]. Ауырған адамдардың 75% ер адам болған. Олардың қан сарысуынан Icterohaemorrhagie, Pomona, Hebdomadis, Canicola анықталған.
Дуброва А.А. т.б. (1988) ет комбинатында жұмыс істейтін 280 адамның қансарысуын зерттеп, олардың 81-нен оң нәтиже алған. Олардан: Icterohaemorrhagiae -31,8%; Grippotyphosa- 16,7%; Pomona- 15,2%; Cynoptery-6,15%; Javanica - 6,1%; Tarassovi - 4,5%; Canicola - 4,5%; Hebdomadis - 3,0% серологиялық топтары анықталған [40].
Smythe L.ет.al. (1998) мәлімдеуінше Австралиядағы Патша аралында 1997 жылы 61 адам, 1998 жылы 108 адам лептоспирозбен ауырған. Зерттеушілердің айтуынша ауырған адамдардың 65% қасапханалар мен ет өңдеуші өндірістерде, 13,8% сүт фермасында жұмыс істейтіні, ал 12,9% банан терушылер екені анықталды. Зерттеушілердің айтуынша банан теретін жұмысшылардың ауыруы бананды ластаған кемірушілерден жұққан көрінеді [41].
Fаіnе т.б. (1999) мәлімдеуінше, дүние жүзінде жылына шамамен 100 000 астам адам лептоспироздың ауыр түрімен ауырады екен, алайда дамушы елдерде, ауруға дұрыс диагноз қойылмауы салдарынан және өлім себебі жариялана бермегендіктен, көп жағдайда аурудың тіркелмейтінін айтады. Кейбір эксперттердің есебінше, өліммен аяқталатын инфекциялық аурулардың ішінде лептоспироздың алатын орны 5%-дан 25%-ға дейін жетеді екен. Өлім көрсеткіші әдетте, денсаулық сақтау сапасы шектеулі елдерде жоғары болады [42].
Рессейде зооноздық табиғи ошақтық аурулардың ішінде лептоспироздық індет клиникалық ауыр өтуіне байланысты бірінші орын алады екен. Жылына әрбір 100 мың адамның 1,5 мыңнан 2,5 мыңға дейіні лептоспирозбен ауыратын көрінеді. Бұл көрсеткіштің жартысынан көбісі Солтүстік-Кавказға тиеселі, ауруды L. Gryppotyphosa, L. Icterohaemorragie, L. Canicola, L. Pomona L. Sejroe серологиялық топтары тудырады [43].
Статистикалық мәліметтер елімізде лептоспироз ауруының кеңінен таралғанын көрсетеді.
Мәселен, Ерубаев Т.К., Амиреев С.А., Бояринова Л.П. т.б. зерттеушілер 1998 жылы Қазақстанда 806 адам лептоспирозбен ауырғанын мәлімдеді. Олардың айтуынша ауру көбінесе созылмалы өтіп, бүйрек пен бауырда асқынулар тудырған [44,45].
Иктерогеморрагиялық лептоспироздан сау емес аудандарда, лептоспирозбен ауыру көрсеткіші 2%, ауырған адамдардың ішінде өлім көрсеткіші басқа инфекциялық аурулардың ішінде бірінші орын алады екен [46].
Соңғы жылдары адамдардың лептоспирозбен ауыр түрде ауыруы 2010 жылы Маңғыстауда, оңтүстік Қазақстан облыстарында, 2013 жылы Шығыс-Қазақстанда тіркелген [47,48].
Көрсетілген деректер, тақырыптың өзектілігін айғақтайды. Бұл індет денсаулық сақтау және ветеринария қызметкерлерінің үнемі назарынан тыс қалмауы тиіс. Адам лептоспирозының алдын-алудың негізгі жолы - жануарлар лептоспирозын жою болып табылады, жануарлар мен ауыл шаруашылығы малдары арасында лептоспироз ауруы сауатты түрде бақыланып отырылуы тиіс [49].
Эволюциялық даму барысында әр серовардағы лептоспиралар белгілі бір жануарлар түрлеріне бейімделген. Бұл жануарлар олардың негізгі иесі болып табылады және олардың табиғатта сақталуын қамтамасыз етеді [50,51,52,53]. Алайда, бұл сероварлар өздері бейімделмеген басқа түрлі жануарларды да зақымдауға қабілетті, бұл жануарлар оның кездейсоқ иесі (accidental hosts) болып табылады [54,55,56]. Жануарлар арасында көбінесе келесі серотоптағы лептоспиралар өкілдері ауру тудырады: ірі қарада - Hebdomadis, Grippotyphosa, Sejroe, Pomona, Tarassovi; шошқаларда - Pomona, Icterohaemorragie, Tarassovi, сирек жағдайда Grippotyphosa, Canicola; ұсақ малдарда - Grippotyphosa, Sejroe, Pomona, Tarassovi; иттерде - Grippotyphosa, Canicola; кемірушілерде -Icterohaemorragie, Grippotyphosa, Pomona. Адамдарда лептоспирозбен ауырған адамдардан көбінесе Icterohaemorragie, Grippotyphosa, Pomona, Canicola, Sejroe және Hebdomadis анықталған [57,58,59, 60,61,62].
Ғылыми мәліметтерге сүйенсек лептоспиралар сероварларының саны үнемі көбейіп келеді, осыған орай адам мен жануарларға лептоспиралардың біз білмейтін жаңа түрімен зақымдалуы қаупі төнуде. Мәселен, осыдан 30 жыл бұрынғы ғылыми әдебиеттерде патогенді лептоспиралардың 202 серовары белгілі делінсе, ДСҰ соңғы деректерінде ауру қоздырушысының 240-тан аса зардапты [63,64], 60-қа жуық сапрофитті серотиптері белгілі делінген. Біздің еліміздің әртүрлі географиялық және ландшафтық аймақтарынан патогенді лептоспиралардың 112 штаммы бөлініп алынған, оның 49-ы адамдардан, 36-сы әртүрлі жабайы ұсақ сүтқоректілерден, ал 27-і ауыл шаруашылық малдардан анықталған. Лептоспироз қоздырушылары белгілі бір аймаққа тез бейімделеді. Оған жайылым, су қоймалары, ойпат және батпақты жерлер жатады [65,66,67].
ДСҰ деректеріне сәйкес, Еуропада көбінесе Pomona, Tarassovi, Icterohaemorrhagiae, Canicola, Grippotyphosa, Australis, Bataviae, реже Ballum, Javanica, Autumnalis и Cynopteri серотиптіре кездеседі [68]. Азия елдерінде Cynopteri-дан басқа серотиптердің барлығы [69,70,71], Австралияда - Pomona, Tarassovi, Australis, Icterohaemorrhagiae және Grippotyphosa, Америка континенттерінде Pomona, Hardio, Tarassovi, Wolffi, Canicola, Icterohaemorrhagiae серотиптері орын алған [72,73,74,75].
Біздің елімізде жануарлар лептоспирозының этиологиясы, эпизоотологиясы, эпидемологиясы, табиғи ошақтылығы, клиникалық белгілері, диагностикасы, күресу шараларына байланысты А.П. Шатров, А.Ф.Кирпичев [1971 - 1977], Б.К.Ильясов [1974 - 1996], М.К.Кибасов, Т.И.Тугамбаев, Ж.С. Киркимбаева көптеген еңбектер жасады [76,77,78,79].
Ильясов Б.К. (1998) 70-90 жылдары Қазақстан территориясында жануарлардың лептоспирозбен ауыруына байланысты эпизоотологиялық карта кұрастырды. Оның деректерінде, Оңтүстік-шығыс аймақта негізінен L.hebdomadis - 56,78%, L.pomona - 25,72%, L.tarassovi - 15,49%, L.grippotyphosa - 0,25%), L.icterohaemorrhagiae - 1,76%; батыс аймақтарда -L.hebdomadis - 44,96%, L.tarassovi - 40,76%, L.pomona - 6,95%, L.grippotyphosa - 6,57%o, L.icterohaemorrhagiae - 0,45 %; солтүстікте - L.hebdomadis - 63,13%, L.tarassovi - 16,5%, L.pomona - 11,29%), L.icterohaemorrhagiae - 7,87%, L.canicola - 0,73%, L.grippotyphosa - 0,48% таралған [65].
Ipi қарада лептоспироз ауруы оте жіті, жіті, жітілеу, созылмалы және симптомсыз түрде жүреді. Ауру жіті және жітілеу түрде, әсіресе жас малдардың өлім-жітімімен жүреді. Аурудың инкубациялық кезеңі 2 күннен 20 күнге дейін созылады. Ауыр түрде өткенде сиырлар азықтан бас тартып, жүрісі бұзылып, дене қызуы 41,5-420C көтеріліп, бірнеше сағаттан 5-6 күнге дейін созылады. Қызуы басылғаннан кейін несепке қан араласып, кілегейлі қабықтар мен құлақ қалқанының ішкі жағындағы терісі сарғайып, некроздануымен, ішек-қарынның қимылының нашарлауымен сипаталады. [ 80,81,82,83].
Bercovich (1989), Pearson (1980) пікірінше, ipi қарада ауру белгілері негізінен көбею мүшелерінің зақымдануымен байланысты, іш тастау және агалактия түрінде, мастит белгілерімен, сүттің азаюымен байқалады.
Буаз сиырлар буаздықтың кез-келген уақытында іш тастайды [84]. Негг S. ет.al. (1982) түсік тастау байқалған Батыс Трансвальдағы бір шаруашылыққа зерттеу жүргізгенде, 92,8% сиырдың қансарысуынан лептоспирозға қарсы антидене, 64,3% сиырдың несебінен лептоспиралар өсінділері алынған, 21,4% сиырлар дан лептоспиралар биосынама қою арқылы анықталды .
Сонымен қатар, ірі қара арасында симптомсыз, лептоспироз тасымалдаушылық жиі кездеседі [85,86,87].
Anwar K. ет al, (2013), Bruere S. (2013), Ryan E.G. ет al., (2012) мәлімдеуінше ipi қарада зардапты лептоспиралар созылмалы ауру түрін тудырады. Сиырлардың іш тастауы мен сүтінің мөлшерінің төмендеуімен қатар, бүйректердің созылмалы инфекциясы нәтижесінде лептоспиралар сыртқы ортаға үнемі бөлініп, жасқа малдар мен жануарларға және адам денсаулығына қауіп төндіреді [88.89.].
Көптеген зерттушілердің пікірінше, аурудың симптомсыз өтуі, эпидемологиялық жағынан қауіп тудырады, себебі бұндай сиырлар 3-5 ай бойы лептоспира-тасымалдайды [90,91,92].
Малаховтың мәлімдеуінше (1979) әрбір 100 мың ірі қараның бірнеше оншақтысы аурудың жіті түрімен ауырады, бірен-сараны өледі, 12-15 мыңында арнайы антидене болады және 3-4 мыңы лептоспироз тасымалдаушы болып табылады. Яғни лептоспирозбен ауырып өлген малдарға қарағанда, ауру жұқтырған малдар жүз есе, мың есе көп болады екен [93].
Рессейде жылына 20-60 шаруашылықта лептоспироздан сау емес деп танылып, онда 3000 жуық мал ауырып, 2-100 мал өледі екен [95].
Пустовар А.Я (2000) мәлімдеуінше сиыр малында лептоспироздың симптомдары жас бұзауларда жіті өтіп, айқын білінеді. Ең алдымен ыстығы 2-2,50C көтеріліп, жануар өте күйзеліп, жемшөпке қарамайды, көзі жасаурап, іші өтеді. Ауру қатты басталғанда гемолитикалық анемияның белгілері басым болады, гемоглобинурия байқалып, несептің түсі сәл қызгылттан қызыл қоңырға дейін өзгереді. Кілегейлі қабықтар мен тері сарғыш тартады. Қанды зерттегенде әритроциттердің саны күрт кеміп 1-3 млн, гемоглобин 10-30% төмендеп, лейкоцитоз (13-15 мың) байқалады. Аурудың жіті өтуі 3-10 күнге созылып, өлім көрсеткіші 50%-ға дейін жетеді [96].
Ересек ірі қарада ауру негізінен жеңіл өтіп, белгілері көзге оншама түспейді. Бастапқы кезде ыстығы аздапа қана көтеріліп, жануар сәл күйзеліп, денесі шамалы сарғайып, несебінің түсі сәл қызғылттанады [97].
Лептоспироздың сиырдағы ең басты белгісі - буаз кезінде іш тастауы, бұзауды өлі нмесе шалажансар тууы, сонымен қатар, аурудың салдарынан малдың бедеу болып қалуы [98].
Сауын сиырлардың ауруға шалдықканда сүті қайтып, жазылғаннан соң 2-3 аптадан соң қалпына келеді [99].
Лептоспироздың жіті түрінде де созылмалы түрінде де, нефрит байқалады [100].
Аурудың симтомсыз түрінде ірі қараның жалпы күйі оншама күдік туғызбайды. Бастапқыда жануарлар аздап күйзеліске ұшырап, кілегейлі қабықтары бозарып немесе аздап сарғаяды, біраз уақыттан соң, бірақ уақыт несебінде гемоглобин болады да, бірнеше тәуліктен кейін ауру белгілері басылып, жазылып кетеді [101].
Пустовара А.Я. т.б. (2000) пікірінше, лептоспиралар көбінесе алиментарлы жолмен жұғады. Ірі қара, шоінка және ұсақ малдарда ауру жыныстық жолмен де таралады [96, 102].
Лептоспиралар организмге енгеннен соң өте жылдам қозғалуының нәтижесінде тез арада қанға және ішкі мүшелерге өтеді. Табиғи жолмен енгенде, алғашқы денеге өткен жерінде, маңайындағы сөл түйіндерінде көзге ілігерліктей өзгерістер байқалмайды. Аурудың бастапқы кезінде аз уақытта дененің ыстығы көтеріледі. Ауру қоздырушысының уыттылық фактор л арына эндотоксин, гемолизин, фибринолизин, плазмакоагулаза т.б. жатады [103]. Олардың әсерінен әритроциттер еріп, кейбір ұлпаларда және теріде өліеттену пайда болады. Лептоспиралар бүйректің зақымдануы нәтижесінде несеппен ұзақ уақыт бойы көп мөлшерде сыртқы ортаға бөлініп шығады. Әритроциттердің еріп, гемоглобиннің мол бөлінуі, оның салдарынан несепте гемоглобиннің пайда болуы және билирубиннің көбеюі нәтижесінде кілегейлі қабықтардың сарғаюы байқалады [104].
Қантамырлар қабырғасының өткізгіштігінің артуын көптеген авторлар липаз және басқада ферменттік жүйенің қантамырлар қабырғасындағы липидтерге әсер етуінен, өткізгіштігінің артатынын айтады [105].
Буаз малдар ауру жұққаннан кейін 2-5 апта өткенде іш тастауы мүмкін немесе жетілмеген шалажансар төл туады [106, 107].
Малдың қанында гемоглобин, әритроциттер мөлшері 5,3 млн 2,2 млн-ға дейін төмендейді, лейкоциттер мөлшері 8000-нан 18000-ға дейін көтеріледі. Қанның лейкоцитарлық формуласында лимфоциттер саны недәуір артады.
Ауру жұқкан организмнің иммундық икемдігі өз дәрежесінде болса, қоздырушыға қарсы антидене түзіліп, белсенді фагоцитоз байқалады. Бұның нәтижесінде аурудың беті қайтып, ішкі мүшелердегі лептоспиралар жойыла бастайды. Тек қана антиденелер өте алмайтын бүйректің түтікшелерінде қоздырушылар сақталып қалады да, ұзак уақытқа созылатын микроб алып жүруге жағдай туады [104]. Лептоспиралар лептоспира-тасымалдаушы малдардың бүйрегі мен жыныс мүшелерінде болып, несеп пен жыныс мүшелерінен бөлінетін сұйықтармен сыртқы ортаға таралады [108.109.110,111].
Әдеби мәліметтерге қарағанда, лептоспиремия 5-12 күнге созылады.
Hein B. және Frendenstein H. (1984) ауру қоздырушысы жұқтырылған лептоспиралардың қанынан лептоспираларды 1-7 күндері анықтаған. Тәжірибе жүзінде ауру қоздырушысы жұқтырылған бұзауларда бактериемия 2-6 күн, ересек малдарда 4-10 күнге созылады [112].
Лептоспиралар ішкі мүшелерге, жатырға және дамып жатқан төлге енгеннен кейін, қандағы мөлшері күрт азаяды [113,114,115].
Ежкова М.С. лептоспираларды ауру қоздырушысы жұқтырылғанна кейін 15 күннен 45 күнге дейін бауырдан, 60 күнге дейін бүйректерден иммунофлуорсцентті әдіспен анықтаған [102,104].
Ауру қоздырушысының ауырып жазылған жануарлардың бүйрегінде сақталып, ұзақ уақыт несеппен бөлінуі, организмнен бөлінген лептоспиралардың табиғатта айналымын қамтамасыз етуі, лептоспироздың негізгі ерекшелігі болып табылады [116,117,118].
Лептоспирозбен ауырған ірі қараның паренхималық мүшелерінде әр түрлі дәрежедегі дистрофиялық және некробиоздық көріністер және пролиферативті үрдістер дамиды [102]. Мүшелер мен ұлпаларда дистрофиялық өзгерістер болған жағдайда еттің сақталуы нашарлап, бұзылу белгілері тез байқалады, оның тағамдық құндылығы төмендейді [119].
Jezior (2005) айтуынша қаңқа етіндегі өзгерістер негізінен қантамырларының зақымдануынан болады [120].
Лептоспирозбен ауырған сиырларда негізінен дененің сарғаюы, геморрагиялық диатез, тері мен кілегейлі қабықтардың өліеттенуі, паренхималық мүшелердің дегенеративті қабынуы арқылы сипатталады. Бірақта індеттің өту ерекшеліктеріне байланысты бұл белгілердің басымдығы мен ара қатынасы әртүрлі болады. Ең бір айкын өзгерістер бауыр мен бүйректе ұшырасады [121].
Бауырдың негізінен көлемі ұлғайып, түсі бозғылт сарыдан қызыл күреңге дейін болады. Консистенциясы тығызданып немесе болбырап кетеді. Кейде паренхимасында некроз немесе қанталаған ошақтар ұшырасады. Өт қабы ұлғайып, қоймалжың, созылған, қара-қоңыр немесе бозғылт жасыл түсті өтке толы болады. Кейде кілегейлі қабығының әр жері немесе түгелдей қанталайды.
Бүйректер көлемі ұлғайып, болбырап тұрады, қан толуына, дегенеративті өзгерістер мен пигменттелуіне байланысты түсі бозғылтым қызыл, қызыл күрең, кейде аздап жасыл реңді болып келеді. Қыртысты және жұмсақ қабаттарының шеқарасы білінбейді, түсі бозарып, кейде ұсақ қанталаулар байқалады [122].
Малахов Ю.А. деректері бойынша лептоспира-тасымалдаушы шошқалар мен сиырлардың бүйректерінде көбінесе интерстициальды немесе паренхималық нефритке және түйіршікті-майлану дистрофиясына тән өзгерістер байқалады .
Оңтүстік Вьетнамда 2001 жылы макроскопиялық өзгерістерге ұшыраған 32 шошқа бүйрегін лептоспирозға тексергенде, 22 (69%) шошқа бүйрегінен иммунофлуоресцентті әдіспен лептоспиралар анықталған, 24 (75%) бүйректерде интерстициальды нефрит (ақ дақтар) анықталған [123].
Azizi S. ет.al. (2012) мәлімдеуінше ірі қараның бүйректерінде ақ дақтардың (ақ дақты бүйрек) лептоспиралармен зақымдануының белгісі болуы мүмкін. Бұл ғалымдардың зерттеулерінде Иранның оңтүстік-батыс аудандарынан әкелінген 180 ірі қараның сойыс өнімдерін зерттеп, олардың ішінде 24 сиыр бүйрегінен әртүрлі дәрежеде шоғырланған ақ дақтарды кездестірген. Бұл бүйректерден сынама алып полимеразды тізбекті реакциямен зерттегенде 19-нан зардапты лептоспиралар ДНҚ-сы анықталған [124].
Fearnley, C, ет. аі. (2008) серопозитивті және іш тастаған шошқалардың 14% бүйректерінен патогенді лептоспиралар ДНҚ-ын анықтаған [125].
Ананьина Ю.В. (2004) тәжірбиелік жолмен зардапты лептоспиралардың кейбір сероварлары сүтқоректілердің жүйке жүйесінің ұлпасын зақымдайтынын дәлелдеген [126].
Ауру және ауру қоздырушысын тасымалдаушы малдардың организімінен лептоспиралар несебі, нәжісі, сүті және жыныс жолдарынан бөлінген сұйық арқылы сыртқы ортадағы суды, азықты, жайылымды, топырақты ластайды. Ол арқылы сау жануарлар мен малдарға және адамдарға ауру жұғады [127].
Лептоспиралар төзімділігі туралы деректер әртүрлі. Кирянов (1984) деректері бойынша лептоспиралар суда 20 күнге дейін сақталады. Ылғалды топырақта 193 күнге дейін сақталады. Сойылған малдардың ұлпалары мен мүшелерінде 12 тәулікке дейін, мұздатылған күйде (30-70[0]C) 2 жылға дейін сакталады екен [128].
Басқа ғалымдардың деректеріне сүйенсек, жануарлардың несебінде 4 сағаттан 6-7 күнге дейін, бүйрегінде 12 сағаттан 12 күнге дейін, тастанды төлде бірнеше күн, ет ұлпасында 48 сағат, жаңа сауылған сүтте 8-24 сағат сақталады деген [121].
Лептоспиралар жоғары температураға сезімтал, 45 олар 45 минутта, 560C және 700C 1 минуттан аз уақытта өледі екен. Төменгі температурада ұзақ сақталады, суытылған етте 28 күнде, ал -180C температурада мұздатылған етте - 3 күнде тіршілігін тоқтатады екен. Сілті ортада жақсы тіршілік етеді, тек рН 10 болған кезде ғана қозғалысын жоғалтатын көрінеді, ал қышқыл ортада тіршілігін тез жояды. Мәселен, рН 5,5 болатын қышқыл топырақта 6 аптаға дейін сақталады, бірақ олардың титрі 2500 есе төмендейді. Ал, рН 6,7 ... 7,2 болатын, ылғалдылығы 15,2 ... 31,4% олар 2,5 айға дейін тіршілік етеді екен. Өзен және көл суларында 200 күн, ылғалды, сілтілі топырақта 43-279 күнге дейін сақталады .
Ветеринарлық-санитариялық сараптау - мал өнімдерін ветеринарлық-санитариялық бағалауға мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы.
Етті ветеринарлық-санитариялық сараптау Сойыс малдарын ветеринариялық бақылау ет және ет өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау ережелерінде жазылған. Бұл ережелерге сәйкес лептоспирозбен ауырған жануарлар өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау кезінде бұлшық еттердегі сарғаю екі тәулікте кетпесе ұшаны утильдеуге жібереді. Сарғаю болмаған жағдайда, немесе екі тәулікте басылатын болса, ұша мен ішкі мүшелерді қайнатудан кейін пайдалануға болады деген.
Етті ветеринариялық-санитариялық сараптау бойынша жазылған оқулықтарда лептоспирозбен ауырған жануарлар өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау аурудың жіті өтуі кезінде байқалатын кілегейлі қабықтар мен ішкі мүшелердің сарғаюына негізделген [12,13].
Шет елдерде ет және ет өнімерінің сапасын бақылау әртүрлі сертификациялау жүйелері аясында жүргізіледі. Кодекс Алиментариус Комиссиясы тағамдық өнімдерге, соның ішінде ет және ет өнімдеріне қойылатын талаптардың стандарттарға сәйкестігін бақылайтын халықаралық ұйым болып табылады. Кодекс Алиментариус (Codex Alimentarius, 1991) азық-түлік және ауыл шаруашылығы мәселесі бойынша біріккен ұлттар ұйымы (БҰҰ) және дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) комиссиялары мақұлдаған азық-түлік шикізаттары мен өнімдеріне қойылатын микробиологиялық нормадан бастап барлық халықаралық стандарттарды қамтиды. Халықаралық стандарттарға сай, етті ветеринариялық-санитариялық сараптауға қатысты зерттеулер, шаруашылықтардан бастап, өндірістің барлық сатысында қолданылуы тиіс. Өндірілген еттің қауіпсіздігі мен сапасына өндіруші мен бақылаушы органдар бірдей жауапты.
Микробиологиялық критерилер тағамдық өнімдердің қауіпсіздігінің басты көрсеткіші. Халықаралық стандарттарға сәйкес тағамдық өнімдерді микробиологиялық бағалау кезінде микрорганизмдерді идентификациялайды және оның мөлшерін анықтайды (ISO 9001, 1987; Huss, 1997).
Біздің елімізде лептоспирозға диагноз серологиялық, бактериологиялық, гистологиялық зерттеулер нәтижесінде, эпизоотологиялық, клиникалық және патанатомиялық деректерді ескере отырып жүргізіледі.
Өткен ғасырдың соңына қарай микробиологиялық тәжірибенің қолданбалы және фундаментальды аспектілерінде жаңа әдістерді пайдалану кеңінен дами бастады. Олардың ішінде жетекші орынды молекулярлық-генетикалық әдістер алды: рестрикционды талдау, нуклеин қышқылдарының молекулярлық гибридизациясы, молекулярлық клондау. Өткен ғасырдың 80-жылдарының ортасында, ДНҚ-ын жасанды жөлмен бірнеше рет көшіру әдісі енгізіліп, бұл технология әрі қарай қарқынды дамып, қазіргі уақытта полимеразды тізбекті реакция (ПТР) деген атаумен белгілі, кәзіргі кезде бұл әдісті тек кана ғылыми мақсатта ғана емес, сондай-ақ тәжірибелік зертханалық балауда қолдану мүмкін болабастады [129,130].
Иммунологиялық әдістерге Қарағанда бұл әдістердің негізгі артықшылығы, көптеген зардапты микроорганизмдердің жасырын және созылмалы індеттерін анықтау үшін, сондай-ақ ауру қоздырушыларының генетикалық туыстығын ажырату үшін қолдануға болатындығында [131].
Әртүрлі микроорганизмдердің ДНҚ молекулалары бір-бірінен пурин және пиримидиндік негіздерінің құрамына байланысты ажыратылады, олар ДНҚ-ның антипаралельді тізбегінде комплиментарлы жүп түзеді. Жақын туыс микроорганизмдердің ГТ - жүлтары бірдей немесе ұқсас болады, ал генетикалық жағынан алыс микроорганизмдер азоттық негіздерінің құрамына байланысты әжептеуір өзгеше болады [132].
Нуклеин қышкылдарының молекулярлық гибридизациясы генетикалық ұқсастылықты бағалауда өте сезімтал әдіс болып табылады, ол арқылы, салыстырылған түрлер геномдарының, гомологиялық аймақтарының ұқсастық саны мен дәрежесін анықтауға болады [133].
ПТР диагностикада баламалы тәсіл әмбебап праймерлерге байланысты, олар белгілі бір токсономиялық топтағы: кішігірім (туыстас, тұқымдас) немесе қатар, класс, тип деңгейіндегі ірі таксондардағы барлық микроорганизмдердің гендерінің фрагменттерін амплификациялауға мүмкіндік береді [134].
ПТР үшін праймерлер құрастыру - диагностикум құрастыру үшін ең маңызды мәселе болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz