Желін үрпісінің аурулары және аномалиялары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі б.ғ.к ____ А.Муталиев
_____2014 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сиыр желінсауын анықтау және физиотерапиялық әдістермен емдеу
051201 мамандығы –Ветеринарлық медицина
Орындаған:
Нұрcұлу
Ғылыми жетекшісі: в.ғ.д, профессор Ильясов
Б.К
Шымкент-2015
Дипломдық жұмыста кездесетін қысқартылған сөздер
АСД – Дороговтың антисептик стимуляторы
АСД – 2 - Дороговтың антисептик стимуляторы, 2 фракциясы
ӘБ - әлемдік бірлік
әб - әсер бірлік
ТБ – тышқан бірлігі
ФСГ – фолликулстимульдеуші гормон
СБП – сутті бақылау пластинкасы
СНАГШ
Анықтамалар
Анамнез – ветеринарлық практикада ауру малға балау жасау мақсатында
жануардың ұстауы мен азықтануы, аурудың дамуы туралы мәліметтер жинау.
Галактогендік жол –сүт бездеріне патогендік микробтардың желіннің үрпі
арқылы түсуі.
Гематогендік жол – сүт бездеріне патогендік микробтардың қанмен келіп
түсуі.
Желінсау - механикалық, химиялық, температуралық және биологиялық
факторларының әсерінен болатын сүт бездерінің қабынуы.
Жасырын желінсау – клиникалық белгілері білінбей немесе өте әлсіз
білінетін сүт бездерінің қабынуы және сүт түзілуі мен сапасының төмендеуі
Желінсау жіктелуі – А.П. Студенцовтың жіктеуі сәйкес аналық жануарларда
желінсаудың алты клиникалық формасы және бір асқыну бар, өтуі бойынша
желінсау – жіті және созылмалы болады.
Желінсау этиологиясы – сүт бездерінің қабынуына алып келетін зиянды
биологиялық, химиялық, температуралық және механикалық фаторлар жиынтығы.
Лимфагендік жол – сүт бездеріне патогендік микробтардың лимфамен келіп
түсуі.
Моцион (серуендету) – аурудың алдын алу мақсатында жануарларға серуендету
ұйымдастыру.
Новокаиндік тежеулер – жануарларорганизмінде жіті формада өтіп жатқан
қабыну үрдістерінде новокаин ерітіндісін жүйке жүйесінің қызметін
қалыптастыру үшін пайдаланатын ветеринарлық тәжірибеде кең тараған
патогенетикалық емдеу әдісі.
Окситоцин – физиологиялық жағдайда аналық жануардың жатыры мен сүт
бездерінің миоэпителийінің жиырылуын қамтамасыз ететін гормон.
Патогенетикалық емдеу – малдәрігерлік практикада жиі қабынудың жіті
формасында пайдаланатын организмде өтіп жатқан патологиялық процесстердің
өту механизмін бәсеңдетуге бағытталған емдеу тәсілдері, соның ішінде
новокаиндік тежеулер.
Симптоматикалық емдеу – патологиялық үрдістердің клиникалық белгілерін
жоюға бағытталған емдеу әдістері.
Сервис кезең – туғаннан ұрықтанғанға дейінгі кезең
Туғаннан кейінгі кезең – туудан кейін жыныс органдарының инволюциясы
болғанға дейінгі кезең
Этиотроптық емдеу – қабыну үрдістерінің себептерін жоюға бағытталған емдеу
әдістері (антибиотиктік, сульфанильамидтік емдеулер)
1. КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары малшаруашылығы қайта
жаңғырып, жаңадан көптеген сүт өндіретін шаруашылықтар ашылып, сонымен
қатар бұрынғы шаруашылықтар жаңадан дами бастады. Асылтұқым мал қсіріп
өнім беретін шаруашылықтарға ҚР Үкіметі 25-30 пайыздық датациалық көмек
беруде.
Бүгінгі таңда малшаруашылығында сүт өнімділігін арттырудын негізгі
жолдарының бірі – сауынды сиырлардың сүттілігін көбейту. Бірақта бірден бір
кедергі факторларының бірі сиырдың желін безінің қабынуы, жарақаттануы,
қабынбай өтетін ауруларын дер кезінде анықтап, емдеу және алдын алу
шараларын жүргізбеуден, сонымен қатар малды дұрыс бағып күтпеу.
Республика бойынша көптеген шаруашылықтарда сүт өндіру өндірістік
жолға қойыла басталды, атап атсақ Родина, Адал, Фудмастер, Астана -
өнім, П3 Алматы, Байсерке-АГРО, тағы басқалар. Көптеген
шаруашылықтарда алдыңғы технология қолданып, барлық жұмыстар
автоматтандырылған және механикаландырылған.
Ғылыми әдебиеттегі мәліметтерге карайтын болсақ технологиялық
процесстің орындалу кезінде ветеринарлық – санитарлық талаптар орындалмай
желін безі қабынып, сүт өнімінің сапасы төмендейтіні айқын.
Осы жағдайды ескере отырып, біз дипломдық жұмысымыздың мақсаты ретінде
– Сүт өндіретін шаруашылықтарда сиырдың желінсауын балау және алдыналу
тақырыбын таңдап алдық.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді алдық:
1. Адал шаруашылығы бойынша желінсаудың таралуын анықтау.
2. Сүт зауытына тапсырылатын сүт сынамаларына зертеу жүргізу.
3. Желінсау дертінің сүттің ветеринарлық – санитарлық сапасына әсер
етуін анықтау.
4. Сиыр желінсауын емдеу әдісін сынақтан өткізу.
Негізгі бөлім
2. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Сүт безінің қабынбай өтетін аурулары
Желіннің сірлі ісінуі бұл ауру буаздықтың соңғы айларында
байқалады, ол қанның сұйық бөлімінің тері астындағы үлпілдек ұлпаға
жиналып, желіннің ісінуі.
Себептері. Желіннің сірлі ісінуі жоғары өнім беретін сиырларда жиі
кездеседі, олардың буаз кезінде шырынды азықтармен, жем-шөптермен
тамақтандырып, серуенге шығармағанда байқалады. Буаз малдың туар алдында
желініне қан қарқынды келіп, төлдің қысымынан қан тамырлары сығылып, қан
қайта алмай турып қалады. Қан тамырларының сығылу нәтижесінде капилляр-
тамырларының қабырғасынан қанның сұйык бөлігі тері асты үлпілдек ұлпасына
жиналып қалады.
Көріністері. Желіннің ісіну кезінде малдың жүруі қиындайды.
Желіннің көлемі шамадан тыс үлкейеді, артқы бөлімдері алдынғы бөлімдерінен
бірнеше есе үлкен болады. Кейбір кезде құрсақ қабырғасының төменгі жағыда
ісіп кетеді. Желін емшектері іспейді сондықтан олар қысқа сияқты көрінеді.
Желін терісінің іскен жерлері қалың, ылғал, суық, иленген қамыр тәрізді
және басқан кезде ауырсынбайды, саусақтардың ұшымен басып көргенде,
жайымен қайта қалпына келетін шұңқырлар пайда болады.
Әдетте ісік туғаннан кейін 10-12 күн де тарап кетеді, кейбір
кезде аталған уақыттан асып кетіп созылмалы түрге айналады. Ісіктің
созылмалы кезінде желіннің қабынған жерлері дәнекер ұлпаның пайда болуына
байланысты тығыздалып-қатайып кетеді. Аурудың асқынған кезінде, малдың сүті
төмендеп, жойылып кетеді. Егер ісінген желін жарақаттанса, инфекция кіріп
флегмонаға айналады.
Кейбір мамандардың тәсілі бойынша ісікті емдегенде
желіннің терісін 2 см тереңдікпен тіледі, осыдан соң ісік тез арада тарап,
жарасы асқынусыз жазылып кетеді.
Алдын алу. Жоғары өнім беретін сиырлардың сірлі желінсауының
алдыналу үшін, буаз кезінде күнделікті серуендетіп, төлдеуіне 2 апта
қалғанда, рационындағы шырышты азықпен, жемді азайтады.
Желін гиперемиясы Желін гиперемиясы мал төлдегеннен кейін
байқалады және желін безіне артериялық қанның көп мөлшерде келуімен
сипатталады, кейбір жағдайда сүттке қан араласуыда мүмкін. Бұл ауру
көбінесе жоғары өнімді малда кездеседі.
Көріністері. Желін терісі қызарған, тығыз, жергілікті
температурасы көтерінкі. Сүттің түсі қызғылт, кейбір кезде қан араласқан,
әдетте бір емшегінен сауылған сүтте қан көбірек болады, сүт машинасымен
сүтті тартып қаймағын айырғанда сепаратордың қабырғасында қызғыл түсті
клегейлі қабат түзіледі.
Егер сүтті стақанға құйып бірнеше сағатқа қалдырса, стақан түбіне
эритроциттер қабаттанып шөгеді, қабаттың қалындығы желіннің гиперемия
дәрежесіне тікелей байланысты болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған және ауыршаң жерлері байқалады. Желіннің зақымданған жағынан
сүтпен бірге ұйыған қан сауылып шығады. Ірі қан тамырлары жарылғанда желін
төңірегінде гематома пайда болады.
.
Алдыналу. Желін жарақаттарының алдыналудың негізгі бағыттары:
малдың жайылымын кесілген ағаштан, бұтақтардан, тікендерден тазартады,
сүзеген сиырлардың, бұқалардың мүйізін кесу, желін жарақатына әкеп соғатын
тағыда басқа себептерді жою керек.
Желін жарасы. Желін жарасы мал бір-бірімен сүзіскенде, қоршаудан
секіргенде, бұтақтармен тікеннің арасынан жүргенде пайда болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған, ауыршаң жерлерін байқауға болады. Желіннің зақымдалған бөлімінен
қан араласқан сүт шығады. Желін жарасы бетінде және тереңінде деп екіге
бөлінеді. Беттік жара желіннің терісін және тері астындағы клетчатканы
зақымдайды. Бұл жаралардың өзіндік ерекшеліктері болмайды, басқа жеріндегі
жараларға тән көріністер байқалады олар: жарақат жерінің ажырап туруы,
қансыруы, ісінуі тағыда басқа белгілі көріністері байқалады.
Терең жарада безді ұлпа, цистерна қабырғасы, сүт жолдары
зақымдалып, қан араласқан сүт шығады, бұл құбылыс жараның тез жазылуына
кедергі жасайды, соның нәтижесінде сүт түтігі (свищ) пайда болып, сөл
арқылы желін безінің ұлпасына микроорганизмдер еніп, сүт безі қабынадыда,
зақымданған бөлімнің сүт өнімділігі төмендеп, мүлдем жойылып кетеді.
Желін фурункулезі (шиқан)
Желін фурункулезі – ол желіннің терісі және тері астындағы
клетчаткасының іріндеп зақымдануы, сиырларда көбнесе көктем - жаз
айларында кездеседі. Ауру бір табындағы сиырлар арасында жиі кездеседі.
Желін фурункулезінің қоздырғыштары стрептококтар және
стафилококтар. Фурункулезге әкеп соқтыратын себептер: сиырларды
антисанитарлық жағдайда ұстау және сауыншылардың, малшылардың қолының
терісіндегі ірінді жарақаттар.
Көріністері. Желін үрпісінің терісінде тығыз, ауыршаң, күрең-
қызыл түсті көлемі бұршақ және жаңғақ тәрізді келетін ісіктер пайда
болады. 5-10 күн өткен соң ісіктің беті жарылып қанды ірінді сұйық ағады,
сауған кезде ауыршаң болады.
Алдын алу шаралары. Желіннің фурункулезін алдын алудың бірден-
бір кепілі сауыншының өзіндік тазалық гигиенасы. Мал ұстайтын қораның
тазалығын және жылылығын, құрғақтығын қамтамасыз ету.
Желін үрпісінің аурулары және аномалиялары
Желін үрпісінің терісінің жарылып кетуі. Бұл ауру көбінесе жаз
айларында кездеседі, өйткені ылғалданған желін терісін жел қағадыда кеуіп,
жарылып кетеді. Зақымданған жерлері ісініп, ауыршаң және ыстық болады. Сауу
кезінде мал өте ауырсынады, сүттің құрамы өзгермейді.
Желін үрпісінің зақымданған жерлерін борлы вазелинмен немесе 1-
2% кокаин, 4-5% новокаин қосылған цинк жағындысын жағады. Алғашқы кезде
желін үрпісін сауу алдында жағындымен жағады, одан кейін сауылғаннан кейін
жаққан дұрыс.
Желін терісіндегі сүйелдер – көбінесе жас сиырларда кездеседі
және саууға кедергі жасайды. Жіңішке түбті сүйелдерді түбінен жіппен тартып
байлап тастағаннан кейін, ол өз бетінше түсіп қалады, ал түбі қалың
сүйелдерді күніне 2-3 үш рет 10% салицил жағындысын жағып, немесе ляпис
қарындашымен күйдіреді, бұл кезде айналасындағы терісіне зақым келтірмеген
дұрыс.
А.П.Студенцовтың мәліметі бойынша сиырға 30 г күйдірілген
магнезийді, немесе мышьяктың фовлер ертіндісін күніне 2 реттен 5 граммнан
бергенде 10-15 күнде сүйелдер кеуіп, жойылып кетеді.
Қиын сауылу кезінде желін үрпісінің арнасының тарылуынан, сүттің
өтуі қиындайды. Әртүрлі қабыну процесстерінің салдарынан осындай ақау
туындайды.
Сүт тастары – созылмалы желінсау кезінде іріген сүттегі извест
тұздарының тұнып-шөгуінен пайда болады, олардың кіші көлемділері сүтпен
шығадыда үлкен көлемділері желін үрпісінің арнасын бітеп тастайды. Көлемі
үлкен сүт тастарын емшек үрпісі арқылы поташтың 1% ертіндісін жіберіп
ерітеді де сауыншының саусақтарымен қысылып – езіліп сауып шығаруға болады,
кейбір кезде тастарды алып шығару үшін емшек үрпісін тіледі, одан кейін
арнасына катетр енгізіп түйінді тігіс салып тігіп тастайды, тігінді
жазылған соң бірақ алады.
2.2 Гипогалактия және агалактия.
Гипогалактия дегеніміз сүт өнімінің төмендеп кетуі, ал
агалактия сүттің мүлдем болмай қалуы – сүт безінде ешқандай ауру
белгілері білінбей қызметінің төмендеуі. Агалактия және гипогалактияның
физиологиялық және патологиялық түрлері болады.
Физиологиялық гипогалактия және агалактия малды суалтар алдында,
саууын тоқтатқаннан кейін пайда болады.
Жоғары өнім беретін малды уақытында суалтпай организмнің
қажуынан, дұрыс азықтандармау салдарынан, минералды ашығуынан, созылмалы
аурулардан, кейбір гормоналды препараттардың шамадан тыс көп мөлшерде
егудін салдарынан (мысалы айтатын болсақ синэстрол, буаз биенің қан сары
суы (ББҚС), буаз биенің гонодотропиндері) мал организмі патологиялық
гипоагалактияға ұшырайды.
Патологиялық гипогалактияның және агалактияның емделуі және
алдыналу шаралары себептерін жоюға негізделген.
Бірінші тума құнажындардың рефлекторлық гипогалактиясы кезінде
сауар алдында күре тамыры арқылы 10-20 ә.б. окситоцин жіберген дұрыс. Егер
гипогалактия желіннің гипофункциясына байланысты болса, ауырған малға
құнарлы көк-шөп беріп, екі күн қатарынан 3-4 л уыз ішкізген дұрыс. Сонымен
қатар күре тамыры арқылы сауар алдында 10-20 ә.б. окситоцин егіп, желінді
күніне 2-3 рет сылап-сипаған жөн.
Желінсау – дегеніміз желіннің қабынуы және ауру туғызатын
себептерге қарсы организмінің жауап беруі. Желінсау желін безіндегі
ұлпаларда және секретіндегі патологиялық өзгерістермен сипатталады. Бұл
ауру малшаруашылығына орасан зор зиян келтіреді, малдың сүт өнімділігі
төмендеп, сүттің санитарлық, технологиялық тағамдық сапасы бұзылады және
сиырларды уақытынан бұрын шаруашылық істен шығаруға тура келеді.
Желінсаудың себептері – желінсау қоршаған ортаның қолайсыз
әсерінен болады. Желінсауды тудыратын нақты және жиі кездесетін себептерді
атап айтатын болсақ олар: індет аурулары, организмнің улануы, әртүрлі
жарақаттар, сауу ережелерінің бұзылуы және сауу аппараттарының дұрыс
пайдаланбауы.
Желінсаудың тікелей себептерінен басқа осы ауруға әкеп
соқтыратын жағдайларды да айтуға болады: азықтандыру ережелерінің бұзылуы,
сиырлардың қорасының антисанитарлық жағдайы, желіннің суыққа урынуы,
малдың гиподинамиясы, организмнің төзімділігінің төмендеуінен желін безіне
микробтардың еніп дамуы.
Микроорганизмдердің дамуы немесе қабыну процессінің асқынуы
желінсауға әкеп соқтырады.
Желінсау кезінде желіннен көбінесе стафилакокктарды және
стрептококктарды таза күйінде ажыратып алуға болады, ал басқа
микроорганизмдер, соның ішінде ішек таяқшалары сирек кездеседі.
Желін безіне микроорганизмдер көбнесе үш жол арқылы түседі:
галактогендік - емшек үрпісі арнасы арқылы, лимфагендік – желін безінің
терісінің жарақаты арқылы, гемотогендік жол – қан тамырлары арқылы, басқа
органдар, жыныс мүшелерінен қабыну эксудаты желінге түсуі мүмкін, мысалы
(эндометриттер, гастроэнтериттер). Желінсауға әкеп соқтыратын себептердің
ішінде мал организмінің жеке ерекшеліктерінде атап өтуге болады:
емшектерінің және желіннің пішіні мен көлемі, малдың тұқымы, генетикалық
статусы, желінсауға әкеп соқтыратын факторлардың бірі ата - анасы арқылы
берілуі мүмкін.
Желінсау лактация кезінде де, сауылған кездеде және тұғаннан
кейінгі кезеңде де жиі кездеседі. Суалтқан кезде сиырды саууды тоқтату,
төлдер алдындағы және суалу кезіндегі сүт безінін ұлпаларының өзгеруі
организмнің төзімділігін төмендетіп, соның салдарынан бұрыңғы жасырын өтіп
жатқан қабыну процесстері асқынып індетке шалдығып жіті желінсаумен
ауруы әбден мүмкін. Мал төлдегеннен кейін организмнің улануынан желіннің
ісінуінен және көптеген туғаннан кейінгі аурулардың салдарынан
желінсаудың дамуы мүмкін.
2.3 Желінсау түрлерінің жіктелуі
Профессор А.П.Студенцовтың кестесі бойынша қабыну процессінің
сипатына қарай желінсаудың келесі клиникалық түрлері кездеседі:
- серозды (сірлі)
- қатаралды а) сүт жалдарымен және цистерналардың катары
б) альвеолалар катары
- фибронозды
- ірінді а) ірінді – катаралды
б) желін абцесі
в) желін флегмонасы
- геморрагиялық
- тәнді(белгілі бір аурулардың салдарынан)
а) желін аусылы
б) желін туберкулезі
в) желін актиномикозы
- асқынған түрлері : а) желін индурациясы
б) желін гангренасы
Қабынудың бір түрі екіншісіне айналып аралас болуы мүмкін
(серозды-катаралды, серозды-фибринозды және тағы басқалары). Өту уақытына
байланысты жіті және созылмалы желінсауға бөлінеді. Желінсау клиникалық
белгісіз жасырын өтуі мүмкін, немесе безді ұлпаның атрофиясымен
аяқталады, кейде сүт безінің индурациясына, немесе гангренасына әкеп
соғады. Жасырын желінсауды анықтау үшін арнайы зерттеу әдістерін қолданады.
Жасырын желінсау клиникалық түрге айналып, соның салдарынан
гипогалактиямен, кейде сүт безінің атрофиясына ұшырап толық агалактияға
әкеп соғады.
Сарысулы желінсау
Сарысулы желінсау сүттің желінінде тұрып қалуымен белсенді
гиперемиямен, сарысудың айналадағы тканьдерге сіңуімен сипатталады.
Себебі: сарысулы желінсау көбінесе туғаннан кейін алғашқы екі аптада тұрып
қалудан болған ісінуден кейін, шуы түспей қалғанда, жатырдың атониясымен
субинволюциясынан кейін және де жыныс органдарының жіті қабынуы асқынуы
салдарынан болады.
Клиникалық белгілері және анықтауы: Аурудың басында желіннің бір немесе
бірнеше бөліктері аздап ауырсынады, ісінеді.
Жалпы (малдың) жағдайы жақсы, тәбеті, дене қызуы, тамыр соғысы,
тынысы қалыпты жағдайда. Содан кейін зақымданған бөлігі әркелкі тығызданып,
көлемі үлкейеді, ыстығы көтеріледі, терісі қызарады, тырсиып тұрады. Малдар
қатты ауырсынғандықтан тіпті артқы аяқтарынан ақсап қалады. Желінсаудың
даму дәрежесіне орай желін үсті лимфа түйіндері қалпында қалады немесе
ауырсынып, көлемі үлкейеді. Желіннің бір бөлігі, жартысы, тіпті түгелімен
зақымдануы мүмкін. Сарысулы желінсау кезінде желіннің көлемі тек желін
тканьдерінде сары судың сіңуінен ғана емес, сүттің тоқтап қалуынан да
үлкейеді. Желіннің көлемі үлкейген сайын тығыздана беріп ақыры тастай болып
қатып қалады. Сары сулы желінсауды оның басқа түрлерінен ажырататын ең
басты белгісі – сүттің көлемі мен сапасының өзгеруі. Ауырған бөлігін сүті
қалыпқа қарағанда 80%-ке азаяды. Малдың жалпы сүт өнімділігі 10-30%
төмендеп, ауырған бөлігінің сүті сұйылып көкшіл тартады.
Катаралды желінсау
Катаралды желінсаудың сарысудан айырмашылығы қабыну процессіне
цистернамен сүт жолдары, кілегей қабығы мен альвеол эпителий торшалары
ұшырайды.
Егер қабыну процессі цистернамен сүт жолдары кілегей қабықтары
тарапынан байқалса, онда цистерна мен сүт жолдары катары деп атайды. Ал
альвеолдар катары болса, онда альвеолдар эпителиі зақымданады.
Себебі: катаралды мастит көбінесе машинамен және қолмен сауу процессінің
дұрыс болмауынан туындайды. Дұрыс сауылмаса цистернасында, сүт жолдарында,
үрпіде көптеген ұсақ жарақаттар пайда болады. Әсіресе саусақтармен қысып
сауғанда, сауым аппаратының стакандарын мөлшерден тыс ұстағанда, вакум
жоғары болғанда, сауым стакандарының серпімділігі төмендесе, үрпі кілегей
қабығыны сыртқа аударып зақым келтіреді. Маңызы себептерінің бірі сиырды,
әсіресе желінді лас ұстау.
Сиырларды сауу алдында желін дұрыс жуылып сүртілмесе, лас жерде тұрса
іріңді микрофлораның дамуы арта түседі. Егер малдың жалпы жағдайы
нашарласа, желіндегі кәдімгі микрофлора патогендікке айналып кетуі мүмкін.
Бұған сиырды шала сауу, уақытында саумау, сүттің сауылуын тежеу және
тағы басқа себептер жатады. Катаралды желінсау желіннің бір немесе бірнеше
бөліктерінде сауын кезеңінің, әр кезінде де, суалтқанда, суалу кезеңінде де
кездесе береді. Әйтсе де сиыр бұзаулағаннан кейінгі алғашқы екі-үш аптада
жиі кездеседі. Егер желінсауды суалтудың алғашқы күндерінде анықтай алмаса,
суалу кезінде ол жасырын созылмалы түріне айналып кетеді. Ал суала
бастағанда ол асқынып, клиникалық желінсауға айналады.
Клиникалық белгілермен анықтау.
Сүт цистернасы мен жолдары қабынды ма, әлде альвеолдар қабынды ма,
осыған байланысты клиникалық белгілері де әр түрлі байқалады.
Цистерна және сүт жолдары катарында қабыну процесі цистернамен ірі
сүт жолдары тканьдерінде өрбиді.
Сондықтан зақымданған бөлігі төменгі жағынан, емшектің түбінен
ісінеді. Зақымданған жердің емшектері үлкейіп кетеді.
Олардың тканьдері ісініп, қызарып, ісіп жайылып бүкіл цистернаны,
әсіресе емшек жақты алып, көлемін тарылтады. Бұл өзгерістерді сауынды
бақылағанда және емшектерді мұқият сипағанда анықтауға болады.
Сүт цистернасының ісігі қайткенде де үрпіні тарылтады.
Желін цистернасын тұрып қалған сүттен түтікшесі арқылы тазартып көру,
қабыну процесін асқындырып желінсауды сарысулы-катаралдыдан, іріңді-
катаралдыға айналдырып, цистерна және үрпі кілегей қабықтарындағы қабынуды
одан әрі ушықтырып жіберуі мүмкін.
Егер қабыну процессі желін жүйесінің сүт шығаратын бөлімін
қамтыса, ауыр клиникалық белгілер байқалады.
Альвеолдар және ұсақ сүт жолдары катарында малдың жалпы күйі
нашарлайды. Дене қызуы 40-41° дейін көтеріліп, тыныс алуы мен тамыр соғысы
жиілейді, тәбеті нашарлайды.
Ал цистерна мен сүт жолдары катарында бұл өзгерістер мүлдем
байқалмайды.
Онда дене қызуы, тыныс алуы, тамыр соғысы сәл ғана өзгереді немесе
қалыпты жағдайда қала береді.
Альвеолдар мен сүт жолдарында сүт және қабыну секретінің кенет тоқтап
қалуынан желіннің зақымданған бөлігі күрт жайыла ісініп кетеді. Соның
салдарынан желін қатқылданып ауырсынады.қатқылдану әр түрлі, кейде желіннің
ішінен зақымданған бөлігінің жалпы сүттілігі 20-25% азаяды, сүті іріп,
айранға ұқсап кетеді. Егер қабыну сүт жолдарымен цистернасында ғана болса,
онда өзгерген секрет сауымның тек басында ғана бөлінеді. Ал альвеолдардың
сүті қалыпты болады, ондағы болар-болмас өзгерісті тек лабораториялық
жолмен анықтауға болады.
Бір бөліктің немесе альвеолдардың қатары болса, желіннің бүкіл секреті
сұрғылт немесе ақшыл сары болады.
Секрет сарысудан, іртіктен, кезейін түйіршіктеріне, клетка
элементтерінен, ткань жұлмаларынан тұрады. Кейде бүкіл секрет қаймақ
тәрізді бір түсті болады, тұндырғанда аздап сары су пайда болады.
Іріңді желінсау
Іріңнің бөлінуімен сипатталатын желінсауды іріңді желінсау деп атайды.
Іріңді желінсау іріңді-катаралды, желін абсцессі, флегмонасы деп
бөлінеді.
Іріңді-катаралды желінсау
Іріңді-катаралды желінсауға цистерна, сүт жолдары, кілегей қабығы,
альвеолдар аппараты ұшырайды.
Себебі: іріңді-катаралды желінсау. Катаралды желінсаудың асқынуы болып
табылады. әдетте ол қабыну процессінің қосымша іріңді микрофлорамен
зарарлануынан болады. Кейде үрпіге және цистернаға катетр салып
тітіркенгендіктен де іріңді процестің өршуі мүмкін.
Зарарлану лас жағдайда жұмыс істегеннен немесе зарарсызданбаған
ерітінділер қолдануынан болады. Желін цистернасынан сүт үлгісін катетрмен
дұрыс алмағаннан да болуы мүмкін. Егер зақымданбаған желін бөліктерін,
іріңді қабынған бөліктерден кейін қолды жумай сауса, ауру әрі қарай жұғып
кетуі ықтимал.
Катаралды желінсаудың асқынуынан емес, катаралды-іріңді желінсау
өздігінен бұрыннан ауырып жүрген сиырлардан микроорганизмдер түскенде
дамиды.
Клиникалық белгілері мен анықтауы.
Жіті іріңді-катаралды желінсау айқын клиникалық белгілерімен
сипатталады. Малдың жалпы күйі, тәбеті, күйіс қайыруы нашарлайды. Дене
қызуы 40-41° дейін көтеріледі. Зақымданған жағынан сиырдың аяғы ақсауы
мүмкін.
Желіннің ауырған бөлігі ісінеді, ауырсынады, ұстағанда ыстық
көрінеді.
Желіннің терісі тырсиып тұрады, қызарған, ісінген. Емшек ісінген
көлемі ұлғайған, ауырсынады, тырсиып тұрады.
Желін үсті лимфа түйіндерінің көлемі үлкейген, ауырсынады. Қабыну
процессі неғұрлым ауыр болса, белгілері соғұрлым айқын болады.
Ауырған бөліктен шырышты – іріңді жалқаяқ сауылады. Ол қою, қаймақ
тәрізді болып келеді. Бірақта желінсау ішек таяқшасының әсерінен болса,
жалқаяқ сұйық, қызғылтым-сарғыш реңді болады. Стафилококк салдарынан болған
жалқаяқ қою ақ немесе ақшыл-сарғылт болады. Кейде жалқаяққа өлеттенген
ткань түйіршіктері де араласып жүреді.
Іріңді-шырышты желінсаудың бір өзгешелігі сауым алғаннан кейін көлемі
мүлдем кішіреймейді, себебі альвеолдар мен сүт жолдары қою тұтқыр жалқаяққа
толып қалған.
Ауырмаған бөліктерінің жалпы сүттілігі үштен бірге немесе төрттен
бірге азаяды, сапасы айтарлықтай өзгеріске ұшырамайды.
Желін абсцесстері
Себебі: желін абсцессі іріңді-катаральды желінсау кезінде кейбір сүт
жолдарының тығындалып қалу салдарынан асқыну ретінде пайда болады. Шығу
жолдары бітеліп қалған соң ірің ошақтары дамиды. Кейде абсцесстер басқа
органдарға пиемия ошақтарынан метастаз арқылы тарайды.
Тікелей желін абсцесі жарақаттар, кесілген жара, гематома,
лимфоэкстравазат арқылы ткань зақымданғанда онда ірің тудыратын инфекция
түсуінен пайда болады.
Клиникалық белгілері мен анықтауы: Желін абсцессі біреу немесе жиі бірнешеу
болуы мүмкін. Абсцесс бірнешеу болса желіннің көлемі үлкейген бөлігінде,
жоғарғы бетінде де, тереңдігінде де бүлкілдеп, ыстық, ауырсынатын ісіктер
пайда болады. Пісіп жетілген абсцесстер сүт жолдарына немесе желіннің
үстіндегі бетіне ашылып, іріңді свищтер пайда болады. Абсцесс кезінде
сиырдың жалпы сүттілігі 15-30% кемиді.
Абсцесс бірнешеу болғанда малдың жалпы күйі нашарлайды. Дене қызуы
41° дейін төмендейді, күйісі бұзылады.
Кейінірек, процесс созылмалыға айналғанда, малдың жалпы күйі, тәбеті
жақсарады, күйісі түзеледі, температурасы қалпына келеді.
Желіннің зақымданған бөлігінің көлемі кішірейіп, қатқылданады, іріңді-
шырышты жалқаяқтың көлемі азаяды.
Желін флегмонасы
Флегмона деп желін тері асты және аралық желіннің жіті жайылмалы
кейде некрозға апарып соғатын іріңді қабынуын атайды.
Себебі:Желін флегмонасы өздігінен тері, паренхима зақымданғанда іріңді
тудыратын немесе аноэробты инфекция түсу салдарынан болады.
Одан басқа флегмонды қабыну абсцесстен, сарысулы желінсаудан асқынуы
мүмкін, кейде басқа органдарда септикалық ошақтар болса, метастаз арқылы
берілуі мүмкін.
Клиникалық белгілері: Желіннің зақымданған бөлігі, жартысының көлемі өте
тез ұлғаяды, консистенсиясы қатаяды, кейде тастай болып қалады, ауырсынады,
ыстығы көтеріледі.
Тері астынан қызарып, білейленіп лимфа тамырлары көрініп тұрады.
Лимфа бездері үлкейеді, ауырсынады, ыстығы көтеріледі.
Ауырсынуы қатты болғаны соншалықты, сиырлар аяғы баса алмай қалады.
Оларда сепсиске тән жалпы симптомакомплес дамиды.
Тәбеті жоқ, дене қызуы 40-41° дейін көтеріледі. Кейде, ауру жағында
сүті қалыпты, тек екінші-үшінші күндері сүті сұйылып, іртіктеніп кетеді.
Зақымданған бөлігінен көбінесе сұрғылт түсті азғана сұйық бөлінеді.
2.5 Сүт безінің қабынбай өтетін аурулары және қызметінің бұзылуы
Желіннің сірлі ісінуі – бұл ауру буаздықтың соңғы айларында
байқалады, ол қаннын сүйық бөлімінің тері астындағы үлпілдек ұлпаға
жиналып, желіннің ісінуі.
Себептері. Желіннің сірлі ісінуі жоғары өнім беретін сиырларда
жиі кездеседі, олардын буаз кезінде шырынды азықтармен, жем-шөптермен
тамақтандырып, серуенге шығармағанда байқалады. Буаз малдың туар алдында
желініне қан қарқынды келіп,төлдің қысымынан қан тамырлары сығылып, қан
қайта алмай турып қалады. Қан тамырларының сығылу нәтижесінде капилляр-
тамырларының қабырғасынан қанның сүйык бөлігі тері асты үлпілдек ұлпасына
жиналып қалады.
Көріністері. Желіннің ісіну кезінде малдың жүруі қиындайды.
Желіннің көлемі шамадан тыс үлкейеді, артқы бөлімдері алдынғы бөлімдерінен
бірнеше есе үлкен болады. Кейбір кезде құрсақ қабырғасының төменгі жағыда
ісіп кетеді. Желін емшектері іспейді сондықтан олар қысқа сияқты көрінеді.
Желін терісінің іскен жерлері қалың, ылғал, суық, иленген қамыр тәрізді
және басқан кезде ауырсынбайды, саусақтардын ұшымен басып көргенде,
жайымен қайта қалпына келетін шұнқырлар пайда болады.
Әдетте ісіқ тұғаннан кейін 10-12 күн де тарап кетеді, кейбір
кезде аталған уақыттан асып кетіп созылмалы түрге айналады. Ісіқтің
созылмалы кезінде желіннің қабынған жерлері дәнекер ұлпаның пайда болуына
байланысты тығыздалып-қатайып кетеді. Аурудың асқынған кезінде, малдың сүті
төмендеп,жойылып кетеді. Егер ісінген желін жарақаттанса, инфекция кіріп
флегмонаға айналады.
Алдын алу. Жоғары өнім беретін сиырлардын сірлі желінсауының
алдыналу үшін,буаз кезінде күнделікті серуендетіп, төлдеуіне 2 апта
қалғанда, рационындағы шырышты азықпен, жемді азайтады.
Желін гиперемиясы Желін гиперемиясы мал төлдегеннен кейін байқалады және
желін безіне артериялық қанның көп мөлшерде келуімен сипатталады, кейбір
жағдайда сүттке қан араласуыда мүмкін. Бұл ауру көбнесе жоғары өнімді малда
кездеседі.
Көріністері. Желін терісі қызарған, тығыз, жергілікті
температурасы көтерінкі. Сүттің түсі қызғылт, кейбір кезде қан араласқан,
әдетте бір емшегінен сауылған сүтте қан көбірек болады, сүт машинасымен
сүтті тартып қаймағын айырғанда сепаратордың қабырғасында қызғыл түсті
клегейлі қабат түзіледі.
Егер сүтті стақанға құйып бірнеше сағатқа қалдырса, стақан түбіне
эритроциттер қабаттанып шөгеді, қабаттың қалындығы желіннің гиперемия
дәрежесіне тікелей байланысты болады.
Желіннің зақымдануы
Мал қоршаудан, бұталардан, кесілген ағаштардан секіріп өткенде
желіні зақымданады, сонымен қатар желінді, басқа мал мүйзімен сүзгенде,
желінге тас, таяқ, темір зат, темір, тікенек сым т.б. тиіп зақымдайды.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған және ауыршан жерлері байқалады. Желіннің зақымданған жағынан
сүтпен бірге ұйыған қан сауылып шығады. Ірі қан тамырлары жарылғанда желін
төнірегінде гематома пайда болады.
Алдыналу. Желін жарақаттарының алдыналудың негізгі бағыттары:
малдың жайылымын кесілген ағаштан, бұтақтардан, тікендерден тазартады,
сүзеген сиырлардың, бұқалардың мүйзін кесу, желін жарақатына әкеп соғатын
тағыда басқа себептерді жою керек.
Желін жарасы. Желін жарасы мал бір-бірімен сүзіскенде, қоршаудан
секіргенде, бұтақтармен тікеннін арасынан жүргенде пайда болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған, ауыршан жерлерін байқауға болады. Желіннің зақымдалған бөлімінен
қан араласқан сүт шығады. Желін жарасы бетінде және тереңінде деп екіге
бөлінеді. Беттік жара желіннің терісін және тері астындағы клетчатканы
зақымдайды. Бұл жаралардың өзіндік ерекшеліктері болмайды, басқа жеріндегі
жараларға тән көріністер байқалады олар: жарақат жерінің ажырап туруы,
қансыруы, ісінуі тағыда басқа белгілі көріністері байқалады.
Терең жарада безді ұлпа, цистерна қабырғасы, сүт жолдары
зақымдалып, қан араласқан сүт шығады, бұл құбылыс жараның тез жазылуына
кедергі жасайды, соның нәтижесінде сүт түтігі (свиц) пайда болып, сөл
арқылы желін безінін ұлпасына микроорганизмдер еніп, сүт безі қабынадыда,
зақымданған бөлімнің сүт өнімділігі төмендеп, мүлдем жойылып кетеді.
Желін фурункулезі (шиқан)
Желін фурункулезі – ол желіннің терісі және тері астындағы
клетчаткасының іріндеп зақымдануы, сиырларда көбнесе көктем - жаз
айларында кездеседі. Ауру бір табындағы сиырлар арасында жиі кездеседі.
Желін фурункулезінің қоздырғыштары стрептококтар және
стафилококтар. Фурункулезге әкеп соқтыратын себептер: сиырларды
антисанитарлық жағдайда ұстау және сауыншылардың, малшылардын қолының
терісіндегі ірінді жарақаттар.
Көріністері. Желін үрпісінің терісінде тығыз, ауыршан, күрең-
қызыл түсті көлемі бұршақ және жаңғақ тәрізді келетін ісіктер пайда
болады. 5-10 күн өткен соң ісіктің беті жарылып қанды ірінді сұйық ағады,
сауған кезде ауыршан болады.
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
3.1 Өзіндік зертеулердің материалдары және әдістері.
Біздің дипломдық жұмысымызды орындау барысында материал ретінде Алматы
облысы, Еңбекшіқазақ ауданындағы АДАЛ шаруашылығының сауынды сиырларды
пайдаландық. Бұл шаруашылықта барлығы 1200- сауынды сиыр бар.
Шаруашылықтағы сауынды сиырларды желінсауға зерттеуді жалпы белгілі
әдістермен жүргіздік - анамез мәліметтерін жинастыру, жүйе бойынша зерттеу
- ас қорыту, тыныс алу, қан айналу, зәр шығару т.б. арнайы зерттеулер
жүргізу – ол үшін желін безінің жағдайын зерттеу, желін үсті бездерін
зерттеу, желін секретін зерттеу және сынама алу, клиникалық –
лабораториялық зерттеулер өткізу (ұстап көру, пальпация, мастидин және
димастинмен сынама жасау, бактериологиялық зерттеу жүргізу, тұндыру
сынамасын жүргізу т.б.). Сонымен қатар, көңілді сүттің көлеміне, сапасына
аудардық - сүттің түр-түсін, рН-на, сүт құрамындағы секреттерге назар
аудардық.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып Біз өзіміз орындайтын дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы ретінде Сиырлардың желінсауын балау және
физиотерапиялық әдістермен емдеу тақырыбын таңдап алдық оны орындау үшін
төменгі міндеттер қойдық:
1. АДАЛ шаруашылығы бойынша сиыр желінсауының таралу сипатын анықтау.
2. Сүт өніміне және сапасына желінсаудың тигізетін әсері
3. Сиырдың желінсауының балау және алдыналу ,емдеу іс-шараларың
ұйымдастыру
4. Жүргізілген жұмыс нәтижесі бойынша шаруашылыққа нақты ұсыныстар
беру
5. Жұмыс нәтижесі бойынша тұжырым жасау
ЖЕЛІНСАУДЫ БАЛАУ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ
Желінсауды балау
Сиыр желінсауымен нәтижелі күресу үшін оны дер кезінде және
дұрыс балау қажет. Ол үшін балауды кешенді түрде жүргізген жөн,
сондықтан анамнез мәліметтерін, клиникалық және лабораториялық зерттеу
нәтижелерінің қортындысын біріктіріп пайдаланған дұрыс.
Анамнез жинау кезінде шаруашылықтың індетті және жұқпалы емес
аурулардан аман екенінін ескеріп, сонымен қатар акушерлік-гинекологиялық
ауруларды ескерген дұрыс, малды суалту кезіндегі азығының сапасын, бағып-
күтілуін ескереді. Сиырларды күнделікті серуендету ұйымдастырылған ба,
әлде жоқпа. Соңғы төлдеген уақытың және суалған уақытын ескереді, туу және
туғанға дейінгі кезіндегі малдың организмінің жалпы жағдайын, аурудын
алғашқы клиникалық көрінуі. Өткен жылдардағы желіннің жағдайын және сүт
өнімділігін ескереді, машинамен сауу технологиясын, сауу құрлымдарының
техникалық және санитарлық жағдайын біледі.
Желінді көріп зерттеу арқылы терісінің түрін және тығыздығын,
(түк-жүн) өсуін кейбір бөлімшелерінің емшектерінің түрін, біркелкілігін
зеттейді, сонымен қатар тері асты қан тамырларының жағдайын білген дұрыс.
Сүт безің ұстап көру арқылы оның ауыршандығын, тітіркенуін
тексереді, тығыздығын, ісінген жерлерін оның сипатын анықтайды, сонымен
қатар желін ұлпасынын, цистернасынын, емшек каналындағы морфологиялық
жағдайын анықтайды. Сүт безін тек сауылғаннан кейін ғана ұстап көрген
абзал. Желін терісінін температурасын алақан сыртын жанастырып, басқа
жағының температурасымен салыстырады
Сиыр желінсауымен нәтижелі күресу үшін оны дер кезінде және
дұрыс балау қажет. Ол үшін балауды кешенді түрде жүргізген жөн,
сондықтан анамнез мәліметтерін, клиникалық және лабораториялық зерттеу
нәтижелерінің қортындысын біріктіріп пайдаланған дұрыс.
Анамнез жинау кезінде шаруашылықтың індетті және жұқпалы емес
аурулардан аман екенінін ескеріп, сонымен қатар акушерлік-гинекологиялық
ауруларды ескерген дұрыс, малды суалту кезіндегі азығының сапасын, бағып-
күтілуін ескереді. Сиырларды күнделікті серуендету ұйымдастырылған ба,
әлде жоқпа. Соңғы төлдеген уақытың және суалған уақытын ескереді, туу және
туғанға дейінгі кезіндегі малдың организмінің жалпы жағдайын, аурудын
алғашқы клиникалық көрінуі. Өткен жылдардағы желіннің жағдайын және сүт
өнімділігін ескереді, машинамен сауу технологиясын, сауу құрлымдарының
техникалық және санитарлық жағдайын біледі.
Желінді көріп зерттеу арқылы терісінің түрін және тығыздығын,
(түк-жүн) өсуін кейбір бөлімшелерінің емшектерінің түрін, біркелкілігін
зеттейді, сонымен қатар тері асты қан тамырларының жағдайын білген дұрыс.
Сүт безің ұстап көру арқылы оның ауыршандығын, тітіркенуін
тексереді, тығыздығын, ісінген жерлерін оның сипатын анықтайды, сонымен
қатар желін ұлпасынын, цистернасынын, емшек каналындағы морфологиялық
жағдайын анықтайды. Сүт безін тек сауылғаннан кейін ғана ұстап көрген
абзал. Желін терісінін температурасын алақан сыртын жанастырып, басқа
жағының температурасымен салыстырады.
Желінсаудың алдын алу үшін дер кезінде диагноз қоюдың маңызы өте зор.
Оны анамнез жинау арқылы, клиникалық белгілеріне және лабораториялық
тексерулердің нәтижесіне қарап жан-жақты қояды.
а) Анамнез арқылы шаруашылықта індетті және жұқпайтын аурулардың
жағдайы әсіресе – гинекологиялық аурулардың барысы, азықтандыру түрі мен
дәрежесі, күтіп-бағу жағдайы, әсіресе суалту кезінде, серуеннің бар-жоқтығы
және оны ұйымдастыруы, соңғы бұзаулауы, суалтудың ұзақтығы, бұзаулағанға
дейінгі және кейінгі аралықтағы организмнің және сүт безінің жалпы жағдайы,
ауру пайда болған мезгілі, аурудың белгілері; алдыңғы жылдардағы сүт
безінің жағдайы мен сүттілігі, сауын уақыты мен технологиясы, сауын
құбырларының санитарлық және техникалық жағдайы анықталады.
б) Қарау арқылы желіннің түсі, консистенциясы, түгінің жағдайы, тұрқы,
4 бөлігінің сәйкестігі, тері асты қан тамырларының жағдайы анықталады.
в) Пальпация (сипау) арқылы желіннің ауырсынуы, сезімталдығы,
консистенциясы, ұлпада, емшек арнасы мен цитернада тығызданудың бар-
жоқтығын және басқа да морфологиялық өзгерістердің бар жоқтығын анықтайды.
Желінді сауыннан кейін сипап байқайды. Желіннің жергілікті ыстығын
қолдың сыртымен төрт емшегін салыстыра анықтайды.
Желінсауды анықтау
___________________________________ _________________
↓ ↓
↓
Клиникалық Лабораториялық
Экспресс
тексеру тексеру
анықтау
↓ ↓
↓
Қарау СБП арқылы
ЖМИ- I,ЖЭАП
↓ ↓ ↓
Сипау Димастинмен Мастидинмен
тексеру тексеру
______________
↓
Егер ауру анықталса
↓
___________________________________ ______________________
↓
↓
Бактериологиялық тексеру
Тұндыру
және микрофлораның антибиотиктерге
сезімталдығын тексеру.
Ескерту: СБП – сүтті бақылау пластинкасы
ЖМИ- желінсаудың механикалық индикаторы
ЖЭАП- желінсаудың экспресс анықтау приборы
Желіннің әрбір бөлігінің консистенциясын, ауырсынуын, тығыздануын
тканді жайлап қысып көру арқылы анықтайды.
Қалыпты жағдайда желіннің терісі нәзік, oңaй қатпарланады, жылжымалы
келеді, ал паренхимасы серпімді бөлікті ткань ретінде сезіледі.
Емшектің арнасы мен цистернасын сұқ саусақ пен және бас бармақпен
қысыңқылай ұстап негізінен ұшынa қарай тексеріп шығады. Емшекті
саусақтармен уқалай отырып морфологиялық өзгерістермен сүт құмдарының бар-
жоқтығын анықтайды.
Сипау арқылы желін үсті лимфа түйіндерінің мөлшерін, ойналмалығын,
констенциясын, ауырсынуын анықтайды. Қалыпты жағдайда олардың ұзындығы 7-8
см, диаметрі 1 см, ойналмалы, ауырсынбайтын, консистенциясы серпімді
келеді. Желінсау кезінде желін үсті лимфа түйіндерінің мөлшері үлкейеді,
ауырсынады, тығызданады, ойналмалығы жоғалады.
Сауып көру арқылы емшек арнасы сфинктерінің кеңдігі немесе тарлығы,
cүттің мөлшері және сапасы анықталады.
Егер сүтте іріктер байқалса желінсаудың бір белгісі деп есептеледі.
ЖЕЛІНСАУДЫ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
Сүттің физикалық-химиялық, биологиялық өзгерістеріне, ондағы дене
клеткаларының көбеюіне (лейкоцидтер, шығару арналарының эпителоидті
клеткалары) және қоздырғыштардың бөлінуіне негізделген. Осы өзгерістерді
анықтау үшін димастин, мастидин сияқты диагностикалық препараттар
Қолданылады, ал егер күмәнданған жағдайда тұндыруды қoлдaнaды, керек болса
бактериологиялық тексеру жүpгізеді (аурудың қоздырғышын анықтап,
антибиотиктерге сезімталдығын тeкcepy).
Клиникалық желінсауға күнделікті сауын кезінде тексерсе, жасырын
желінсауға (ешбір белгісіз) айына бір рет тексереді.
Сауылып жүрген сиырлардан тексеретін сүтті тек сауын біткен соң алады.
Егер сиыр жаңа сауылған болса, желінін сипап жіберу керек. Сауынға дейінгі
немесе сауын кезінде алынған сүт тексеруге жарамсыз.
Суалу кезінде сиырлаpды желінсауға екі рет тексереді: суала салып және
бұзауларға 10-15 күн қалғанда.
Суалып суалтуға қойған сиырлардың сүтінің түсін консистенциясын,
тұнбасының бар жоқтығын тексереді.
Суалып жүрген және суалуға қойған сиырлардың сүті қалыпты жағдайда
сілтілі болып келеді. Сондықтан желіннің әрбір бөлігінің сүтінің іріңі,
іртігі, сасық иісі бар ма, жоқ па екенін мұқият тексеріледі.
Суалу кезеңінің соңында барлық сиырларды желінсауға тексереді: ол үшін
димастиннің 5% немесе мастидиннің 10% ерітіндісі, тұндыру әдісі
қолданылады.
Ауру болып шыққан сиырлардан сүтті асептика ережесін сақтай отырып,
зарарсызданған пробиркілерге бактериологиялық тексеруге алады. Суалу
кезеңінің бірінші 2-3 апталығында қалыпты сүт сұйық көгілдір, екінші
жартысында түссіз, соңынан сарғыш реңді болып келеді, мөлшері азайады +3-5
мл, консистенциясы созылыңқы, түci сарғыштан қоңырқайға дейін болады. Кейде
суалу кезеңінің екінші жартысында сүт шықпай қояды.
Димастиннің 5% ерітіндісін дистилденген немесе қайнаған жылы суға
дайындап алады.
Пластинканың әрбір шұқырында желіннің осыған сәйкес бөлігінен 1 мл-ден
сүт сауылады да 1 мл дайындалған ерітінді тамызылады.
Алынған қопаны шыны таяқшамен 10-15 секунд кезекпен араластыру керек.
Реакцияны қопаның жалқаяқтануы мен түсінің өзгеруіне байланысты
анықтайды.
Реакцияны жалақтануына байланысты былай оқуға болады.
Теріс реакция-біркелкі суық.
Күдікті реакция - жалқаяқтана бастауы, жалқыаяқтың орны байқалуы, егер
шыны таяқшамен былғағанда таяққа ілесе береді.
Түсіне қарай анықтау:
Тоқсары, тоқ-сарғьш-қызғылтым - сүттің қалыпты реакциясы(6.5-6,8) сары
- сүттің қышқылдығы apтуы (рН-6,5).
Қызыл - сүттің сілтілігінің артуы (рН-6,8).
Ашық қызыл малина түсті - өте сілтіленудің белгісі (рН-7,0)
Мастидиннің 10% ерітіндісімен тексеру әдісі.
Сиырдың желінсауын сауылған сүтіне қарап анықтау үшін мастидиннің 10%
ерітіндісін қолданылады.
Реакцияны қолдануына жалқыаяқтануына қарай оқу тура димастин
әдісіндегідей.
Сүттің рН-ын түсіне қарай анықтау:
Ашық күлгін, түтін түстес – рН-ы қалыпты, аққа жақын қыщ\шқылдығы
жоғары, қою күлгін – сілтілігі жоғары.
Мал желінінің қай бөлігі зақымданғанын анықтау үшін 10% мастидинге
күдікті және оң реакция берген бөліктерін, қайталай 2% димастинмен
тексереді.
Мастидиннің 2% ерітіндісін дайындау үшін мастидиннің 10% ерітіндісінен
100 мл. алып оған 400 мл дистилденген су қосылады.
Сүттің реакциясын іртіктің пайда болуына және түсінің өзгеруіне қарап
анықтайды.
Димастин және мастидин әдістерімен тексергенде сүттің жалқыаяқтануы
негізгі, ал түсінің өзгеруі қосымша анықтау белгісі болып табылады.
Тұндыру әдісімен анықтау:
Сүтті димастин және мастидин әдістерімен нәтижесі күмәнді болса
тұндыру әдісін қолданады.
Сауымның соңын ала пробиркаға 10 мл сүт алып, ашып кетпеу үшін салқын
жерге 16-18 сағатқа тұндыруға қояды. Нәтижесін келесі күні күндіз анықтаған
жөн.
Онда тұнбаның бар жоқтығына, көлеміне, кілегейдің мөлшеріне, сүттің
түсіне көңіл аударады.
Сау сиырдың ақшыл немесе көкшілдеу келеді, тұнбасы болмайды.
Ауру сиырдың сүті сылдыр су сияқты, кілегейі созылмалы, шырышты,
іртікті болып келеді.
Тұндыру әдісінің негізгі диагностикалық көрсеткіші сүтте тұнба пайда
болу немесе кілегейдің шырыштануы, іріктенуі. Бұндай сиырды желінсаумен
ауырған деп бөлектеп емдеу керек. желіннің ауырған бөлігінен сүтті жеке
сауып, жойып жіберу керек.
Ал сау бөліктерінің сүтін емдеуіне байланысты нұсқаларға сәйкес
жарамсыз деп табу керек.
Бактериологиялық тексеру әдісі патогендік микрофлораның бар-жоқтығына
және олардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтауға негізделген.
Желінсаумен ayырғaн сиырлардың ауру бөліктерінен сүт алып, ем жасаудың
алдында малдәрігерлік лабораторияларға жібереді.
Сүт алу әдісі
Бактериологиялық тексеруге сүтті сауымның соңында асептикалық
ережелерді сақтай отырып алады. Ол үшін eмшeктepдi 70 проценттік этилді
немесе денатуралді спиртке батырылған мақтамен сүртіп стерильді пробиркаға
5-10 мл сүт сауып алынады.
Сүтті мұқият eмшекті пробиркаға тигізбей сауып алу керек.
Тасымалдау ережесі
Сүтті cayып алғаннан кейін 3-4 сағат ішінде 8-10ОС температура
ұстайтын арнайы ыдыстармен лабораторияларға жеткізу керек.
Мал дәрігері сүт үлгілерінің нәтижелерін тексере oтырып диагноз қояды,
ал микрофлораның антибиотиктерге сезімталдығын ескере отырып ем қолданады.
Желінсау қабыну дәрежесіне қарай барлық белгілері айқын клиникалық
белгілері байқалмайтын жасырын деп бөлінеді.
Желінсаудың барлық белгілерін қабыну процесіне тәнді түрде өтеді:
қызарады, ісінеді, ыстығы көтеріледі, қызметі бұзылады.
Бұл құбылыстардың қайсысы айқын білінетіні организмнің қарсыласу
қабілетіне байланысты. Сондықтан желінсаудың түрлерін сүттің өзгеру
сипатына қарап анықтайды.
Желінсаудың алдын алу шаралары
Алдын алу шаралары. Желіннің фурункулезін алдын алудың бірден-бір кепілі
сауыншының өзіндік тазалық гигиенасы. Мал ұстайтың қора тазалыгы.
Лактациалық кезеңде:
- Өнімділігіне байланысты малды топтастыру;
- Сауар алдында желінді 0,3% дезмолдың ертіндісімен зарарсыздандырады,
дезинфекциялық ертіндімен ылғалданған орамалмен сүртеді;
- Сүттің алғашқы үлесін жеке сауып алады;
- Желіннен дер кезінде сауу стақандарын алған дұрыс;
- Желінді зақымдамайтын технологиялық жабдықтарды қолданған дұрыс;
- Малды күнделікті 4-5 км дейін серуендеткен жөн;
- Сауу құрлымдарын және жабдықтарын жұмысын әрдайым бақылап отырған
дұрыс;
- Машинамен сауу ережелеріне сәйкес малды таңдап алу;
- Сауу аппаратын күнделікті бұзып-бөлшектеп, жуып-тазартып,
дезинфекциядан өткізген дұрыс және резенке бөлшектерінің пайдалануға
жарамдылығын бақылап отырған жөн;
- Желінсаумен ауырға сиырларды уақытында емдеп турған жөн.
Сиырды суалтқан кезде
- Буаз сиырларды екі апта бойы асықпай суалтады және міндетті түрде
бұзаулауына 30-60 күн алдынала суалтқан дұрыс;
- Мал азығының рационының құрамынан шырынды азықты және жемді алып
тастайды.
- Буаз сиырларды бұзаулауға 10-14 күн қалғанда, немесе суалту мерзімінің
14 күні өткенде желінсауға тексерген жөн.
- Желінсаумен ауырған сиырларды емдеген кезде желін цистернасы арқылы
антимикробтық препараттарды жібереді.
Бұзаулағаннан кейін.
- Сиырдың желінің жылы сумен жуып, калий перманганатының 1:3000
ертіндісімен шайып-зарарсыздандырады.
- Бұзауды алғашқы емізуге жіберместен бұрын, сиырдың сүт безін
желінсауға тексереді.
- Туғаннан кейінгі алғашқы 12-24 сағатта бұзауды анасына жіберіп, емізіп
турған дұрыс.
- Шуды дер кезінде түсіру.
- Мал қоранын, малдың үсті-басын таза ұстау керек.
Сүт шаруашылығындағы сапалы өнім алудың және желінсаудың
алдыналу шараларының қазіргі прогрессивтік технологиясы.
Сиырлардың сүт өнімін көбейту жолдары
Мазмұны:
Саууға дейінгі іс-шаралар.
Желінсауды анықтау әдістері.
Сауудан кейінгі іс-шаралар.
Сиырды суалту кезіндегі желінді сақтандыру.
Сиыр желінсауының алдын алу және желіннің санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсарту үшін іс-шаралар белгіленіп, сиырды сауудың технологиялық
картасы жасалған. Осы іс-шаралардың негізіне HYPRED (Франция) фирмасы
ұсынған материалдар пайдаланылады, олардың сапасы және тиімділігі қойылған
талаптарға сәйкес.
Саууға дейінгі іс-шаралар.
Сауар алдындағы сиыр желінін сүртіп тазартуға арналған салфеткалар.
Салфетканың матасы целлюзадан дайындалған және төменгі
қасиеттері бар:
• Сүтті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі б.ғ.к ____ А.Муталиев
_____2014 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сиыр желінсауын анықтау және физиотерапиялық әдістермен емдеу
051201 мамандығы –Ветеринарлық медицина
Орындаған:
Нұрcұлу
Ғылыми жетекшісі: в.ғ.д, профессор Ильясов
Б.К
Шымкент-2015
Дипломдық жұмыста кездесетін қысқартылған сөздер
АСД – Дороговтың антисептик стимуляторы
АСД – 2 - Дороговтың антисептик стимуляторы, 2 фракциясы
ӘБ - әлемдік бірлік
әб - әсер бірлік
ТБ – тышқан бірлігі
ФСГ – фолликулстимульдеуші гормон
СБП – сутті бақылау пластинкасы
СНАГШ
Анықтамалар
Анамнез – ветеринарлық практикада ауру малға балау жасау мақсатында
жануардың ұстауы мен азықтануы, аурудың дамуы туралы мәліметтер жинау.
Галактогендік жол –сүт бездеріне патогендік микробтардың желіннің үрпі
арқылы түсуі.
Гематогендік жол – сүт бездеріне патогендік микробтардың қанмен келіп
түсуі.
Желінсау - механикалық, химиялық, температуралық және биологиялық
факторларының әсерінен болатын сүт бездерінің қабынуы.
Жасырын желінсау – клиникалық белгілері білінбей немесе өте әлсіз
білінетін сүт бездерінің қабынуы және сүт түзілуі мен сапасының төмендеуі
Желінсау жіктелуі – А.П. Студенцовтың жіктеуі сәйкес аналық жануарларда
желінсаудың алты клиникалық формасы және бір асқыну бар, өтуі бойынша
желінсау – жіті және созылмалы болады.
Желінсау этиологиясы – сүт бездерінің қабынуына алып келетін зиянды
биологиялық, химиялық, температуралық және механикалық фаторлар жиынтығы.
Лимфагендік жол – сүт бездеріне патогендік микробтардың лимфамен келіп
түсуі.
Моцион (серуендету) – аурудың алдын алу мақсатында жануарларға серуендету
ұйымдастыру.
Новокаиндік тежеулер – жануарларорганизмінде жіті формада өтіп жатқан
қабыну үрдістерінде новокаин ерітіндісін жүйке жүйесінің қызметін
қалыптастыру үшін пайдаланатын ветеринарлық тәжірибеде кең тараған
патогенетикалық емдеу әдісі.
Окситоцин – физиологиялық жағдайда аналық жануардың жатыры мен сүт
бездерінің миоэпителийінің жиырылуын қамтамасыз ететін гормон.
Патогенетикалық емдеу – малдәрігерлік практикада жиі қабынудың жіті
формасында пайдаланатын организмде өтіп жатқан патологиялық процесстердің
өту механизмін бәсеңдетуге бағытталған емдеу тәсілдері, соның ішінде
новокаиндік тежеулер.
Симптоматикалық емдеу – патологиялық үрдістердің клиникалық белгілерін
жоюға бағытталған емдеу әдістері.
Сервис кезең – туғаннан ұрықтанғанға дейінгі кезең
Туғаннан кейінгі кезең – туудан кейін жыныс органдарының инволюциясы
болғанға дейінгі кезең
Этиотроптық емдеу – қабыну үрдістерінің себептерін жоюға бағытталған емдеу
әдістері (антибиотиктік, сульфанильамидтік емдеулер)
1. КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары малшаруашылығы қайта
жаңғырып, жаңадан көптеген сүт өндіретін шаруашылықтар ашылып, сонымен
қатар бұрынғы шаруашылықтар жаңадан дами бастады. Асылтұқым мал қсіріп
өнім беретін шаруашылықтарға ҚР Үкіметі 25-30 пайыздық датациалық көмек
беруде.
Бүгінгі таңда малшаруашылығында сүт өнімділігін арттырудын негізгі
жолдарының бірі – сауынды сиырлардың сүттілігін көбейту. Бірақта бірден бір
кедергі факторларының бірі сиырдың желін безінің қабынуы, жарақаттануы,
қабынбай өтетін ауруларын дер кезінде анықтап, емдеу және алдын алу
шараларын жүргізбеуден, сонымен қатар малды дұрыс бағып күтпеу.
Республика бойынша көптеген шаруашылықтарда сүт өндіру өндірістік
жолға қойыла басталды, атап атсақ Родина, Адал, Фудмастер, Астана -
өнім, П3 Алматы, Байсерке-АГРО, тағы басқалар. Көптеген
шаруашылықтарда алдыңғы технология қолданып, барлық жұмыстар
автоматтандырылған және механикаландырылған.
Ғылыми әдебиеттегі мәліметтерге карайтын болсақ технологиялық
процесстің орындалу кезінде ветеринарлық – санитарлық талаптар орындалмай
желін безі қабынып, сүт өнімінің сапасы төмендейтіні айқын.
Осы жағдайды ескере отырып, біз дипломдық жұмысымыздың мақсаты ретінде
– Сүт өндіретін шаруашылықтарда сиырдың желінсауын балау және алдыналу
тақырыбын таңдап алдық.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді алдық:
1. Адал шаруашылығы бойынша желінсаудың таралуын анықтау.
2. Сүт зауытына тапсырылатын сүт сынамаларына зертеу жүргізу.
3. Желінсау дертінің сүттің ветеринарлық – санитарлық сапасына әсер
етуін анықтау.
4. Сиыр желінсауын емдеу әдісін сынақтан өткізу.
Негізгі бөлім
2. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Сүт безінің қабынбай өтетін аурулары
Желіннің сірлі ісінуі бұл ауру буаздықтың соңғы айларында
байқалады, ол қанның сұйық бөлімінің тері астындағы үлпілдек ұлпаға
жиналып, желіннің ісінуі.
Себептері. Желіннің сірлі ісінуі жоғары өнім беретін сиырларда жиі
кездеседі, олардың буаз кезінде шырынды азықтармен, жем-шөптермен
тамақтандырып, серуенге шығармағанда байқалады. Буаз малдың туар алдында
желініне қан қарқынды келіп, төлдің қысымынан қан тамырлары сығылып, қан
қайта алмай турып қалады. Қан тамырларының сығылу нәтижесінде капилляр-
тамырларының қабырғасынан қанның сұйык бөлігі тері асты үлпілдек ұлпасына
жиналып қалады.
Көріністері. Желіннің ісіну кезінде малдың жүруі қиындайды.
Желіннің көлемі шамадан тыс үлкейеді, артқы бөлімдері алдынғы бөлімдерінен
бірнеше есе үлкен болады. Кейбір кезде құрсақ қабырғасының төменгі жағыда
ісіп кетеді. Желін емшектері іспейді сондықтан олар қысқа сияқты көрінеді.
Желін терісінің іскен жерлері қалың, ылғал, суық, иленген қамыр тәрізді
және басқан кезде ауырсынбайды, саусақтардың ұшымен басып көргенде,
жайымен қайта қалпына келетін шұңқырлар пайда болады.
Әдетте ісік туғаннан кейін 10-12 күн де тарап кетеді, кейбір
кезде аталған уақыттан асып кетіп созылмалы түрге айналады. Ісіктің
созылмалы кезінде желіннің қабынған жерлері дәнекер ұлпаның пайда болуына
байланысты тығыздалып-қатайып кетеді. Аурудың асқынған кезінде, малдың сүті
төмендеп, жойылып кетеді. Егер ісінген желін жарақаттанса, инфекция кіріп
флегмонаға айналады.
Кейбір мамандардың тәсілі бойынша ісікті емдегенде
желіннің терісін 2 см тереңдікпен тіледі, осыдан соң ісік тез арада тарап,
жарасы асқынусыз жазылып кетеді.
Алдын алу. Жоғары өнім беретін сиырлардың сірлі желінсауының
алдыналу үшін, буаз кезінде күнделікті серуендетіп, төлдеуіне 2 апта
қалғанда, рационындағы шырышты азықпен, жемді азайтады.
Желін гиперемиясы Желін гиперемиясы мал төлдегеннен кейін
байқалады және желін безіне артериялық қанның көп мөлшерде келуімен
сипатталады, кейбір жағдайда сүттке қан араласуыда мүмкін. Бұл ауру
көбінесе жоғары өнімді малда кездеседі.
Көріністері. Желін терісі қызарған, тығыз, жергілікті
температурасы көтерінкі. Сүттің түсі қызғылт, кейбір кезде қан араласқан,
әдетте бір емшегінен сауылған сүтте қан көбірек болады, сүт машинасымен
сүтті тартып қаймағын айырғанда сепаратордың қабырғасында қызғыл түсті
клегейлі қабат түзіледі.
Егер сүтті стақанға құйып бірнеше сағатқа қалдырса, стақан түбіне
эритроциттер қабаттанып шөгеді, қабаттың қалындығы желіннің гиперемия
дәрежесіне тікелей байланысты болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған және ауыршаң жерлері байқалады. Желіннің зақымданған жағынан
сүтпен бірге ұйыған қан сауылып шығады. Ірі қан тамырлары жарылғанда желін
төңірегінде гематома пайда болады.
.
Алдыналу. Желін жарақаттарының алдыналудың негізгі бағыттары:
малдың жайылымын кесілген ағаштан, бұтақтардан, тікендерден тазартады,
сүзеген сиырлардың, бұқалардың мүйізін кесу, желін жарақатына әкеп соғатын
тағыда басқа себептерді жою керек.
Желін жарасы. Желін жарасы мал бір-бірімен сүзіскенде, қоршаудан
секіргенде, бұтақтармен тікеннің арасынан жүргенде пайда болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған, ауыршаң жерлерін байқауға болады. Желіннің зақымдалған бөлімінен
қан араласқан сүт шығады. Желін жарасы бетінде және тереңінде деп екіге
бөлінеді. Беттік жара желіннің терісін және тері астындағы клетчатканы
зақымдайды. Бұл жаралардың өзіндік ерекшеліктері болмайды, басқа жеріндегі
жараларға тән көріністер байқалады олар: жарақат жерінің ажырап туруы,
қансыруы, ісінуі тағыда басқа белгілі көріністері байқалады.
Терең жарада безді ұлпа, цистерна қабырғасы, сүт жолдары
зақымдалып, қан араласқан сүт шығады, бұл құбылыс жараның тез жазылуына
кедергі жасайды, соның нәтижесінде сүт түтігі (свищ) пайда болып, сөл
арқылы желін безінің ұлпасына микроорганизмдер еніп, сүт безі қабынадыда,
зақымданған бөлімнің сүт өнімділігі төмендеп, мүлдем жойылып кетеді.
Желін фурункулезі (шиқан)
Желін фурункулезі – ол желіннің терісі және тері астындағы
клетчаткасының іріндеп зақымдануы, сиырларда көбнесе көктем - жаз
айларында кездеседі. Ауру бір табындағы сиырлар арасында жиі кездеседі.
Желін фурункулезінің қоздырғыштары стрептококтар және
стафилококтар. Фурункулезге әкеп соқтыратын себептер: сиырларды
антисанитарлық жағдайда ұстау және сауыншылардың, малшылардың қолының
терісіндегі ірінді жарақаттар.
Көріністері. Желін үрпісінің терісінде тығыз, ауыршаң, күрең-
қызыл түсті көлемі бұршақ және жаңғақ тәрізді келетін ісіктер пайда
болады. 5-10 күн өткен соң ісіктің беті жарылып қанды ірінді сұйық ағады,
сауған кезде ауыршаң болады.
Алдын алу шаралары. Желіннің фурункулезін алдын алудың бірден-
бір кепілі сауыншының өзіндік тазалық гигиенасы. Мал ұстайтын қораның
тазалығын және жылылығын, құрғақтығын қамтамасыз ету.
Желін үрпісінің аурулары және аномалиялары
Желін үрпісінің терісінің жарылып кетуі. Бұл ауру көбінесе жаз
айларында кездеседі, өйткені ылғалданған желін терісін жел қағадыда кеуіп,
жарылып кетеді. Зақымданған жерлері ісініп, ауыршаң және ыстық болады. Сауу
кезінде мал өте ауырсынады, сүттің құрамы өзгермейді.
Желін үрпісінің зақымданған жерлерін борлы вазелинмен немесе 1-
2% кокаин, 4-5% новокаин қосылған цинк жағындысын жағады. Алғашқы кезде
желін үрпісін сауу алдында жағындымен жағады, одан кейін сауылғаннан кейін
жаққан дұрыс.
Желін терісіндегі сүйелдер – көбінесе жас сиырларда кездеседі
және саууға кедергі жасайды. Жіңішке түбті сүйелдерді түбінен жіппен тартып
байлап тастағаннан кейін, ол өз бетінше түсіп қалады, ал түбі қалың
сүйелдерді күніне 2-3 үш рет 10% салицил жағындысын жағып, немесе ляпис
қарындашымен күйдіреді, бұл кезде айналасындағы терісіне зақым келтірмеген
дұрыс.
А.П.Студенцовтың мәліметі бойынша сиырға 30 г күйдірілген
магнезийді, немесе мышьяктың фовлер ертіндісін күніне 2 реттен 5 граммнан
бергенде 10-15 күнде сүйелдер кеуіп, жойылып кетеді.
Қиын сауылу кезінде желін үрпісінің арнасының тарылуынан, сүттің
өтуі қиындайды. Әртүрлі қабыну процесстерінің салдарынан осындай ақау
туындайды.
Сүт тастары – созылмалы желінсау кезінде іріген сүттегі извест
тұздарының тұнып-шөгуінен пайда болады, олардың кіші көлемділері сүтпен
шығадыда үлкен көлемділері желін үрпісінің арнасын бітеп тастайды. Көлемі
үлкен сүт тастарын емшек үрпісі арқылы поташтың 1% ертіндісін жіберіп
ерітеді де сауыншының саусақтарымен қысылып – езіліп сауып шығаруға болады,
кейбір кезде тастарды алып шығару үшін емшек үрпісін тіледі, одан кейін
арнасына катетр енгізіп түйінді тігіс салып тігіп тастайды, тігінді
жазылған соң бірақ алады.
2.2 Гипогалактия және агалактия.
Гипогалактия дегеніміз сүт өнімінің төмендеп кетуі, ал
агалактия сүттің мүлдем болмай қалуы – сүт безінде ешқандай ауру
белгілері білінбей қызметінің төмендеуі. Агалактия және гипогалактияның
физиологиялық және патологиялық түрлері болады.
Физиологиялық гипогалактия және агалактия малды суалтар алдында,
саууын тоқтатқаннан кейін пайда болады.
Жоғары өнім беретін малды уақытында суалтпай организмнің
қажуынан, дұрыс азықтандармау салдарынан, минералды ашығуынан, созылмалы
аурулардан, кейбір гормоналды препараттардың шамадан тыс көп мөлшерде
егудін салдарынан (мысалы айтатын болсақ синэстрол, буаз биенің қан сары
суы (ББҚС), буаз биенің гонодотропиндері) мал организмі патологиялық
гипоагалактияға ұшырайды.
Патологиялық гипогалактияның және агалактияның емделуі және
алдыналу шаралары себептерін жоюға негізделген.
Бірінші тума құнажындардың рефлекторлық гипогалактиясы кезінде
сауар алдында күре тамыры арқылы 10-20 ә.б. окситоцин жіберген дұрыс. Егер
гипогалактия желіннің гипофункциясына байланысты болса, ауырған малға
құнарлы көк-шөп беріп, екі күн қатарынан 3-4 л уыз ішкізген дұрыс. Сонымен
қатар күре тамыры арқылы сауар алдында 10-20 ә.б. окситоцин егіп, желінді
күніне 2-3 рет сылап-сипаған жөн.
Желінсау – дегеніміз желіннің қабынуы және ауру туғызатын
себептерге қарсы организмінің жауап беруі. Желінсау желін безіндегі
ұлпаларда және секретіндегі патологиялық өзгерістермен сипатталады. Бұл
ауру малшаруашылығына орасан зор зиян келтіреді, малдың сүт өнімділігі
төмендеп, сүттің санитарлық, технологиялық тағамдық сапасы бұзылады және
сиырларды уақытынан бұрын шаруашылық істен шығаруға тура келеді.
Желінсаудың себептері – желінсау қоршаған ортаның қолайсыз
әсерінен болады. Желінсауды тудыратын нақты және жиі кездесетін себептерді
атап айтатын болсақ олар: індет аурулары, организмнің улануы, әртүрлі
жарақаттар, сауу ережелерінің бұзылуы және сауу аппараттарының дұрыс
пайдаланбауы.
Желінсаудың тікелей себептерінен басқа осы ауруға әкеп
соқтыратын жағдайларды да айтуға болады: азықтандыру ережелерінің бұзылуы,
сиырлардың қорасының антисанитарлық жағдайы, желіннің суыққа урынуы,
малдың гиподинамиясы, организмнің төзімділігінің төмендеуінен желін безіне
микробтардың еніп дамуы.
Микроорганизмдердің дамуы немесе қабыну процессінің асқынуы
желінсауға әкеп соқтырады.
Желінсау кезінде желіннен көбінесе стафилакокктарды және
стрептококктарды таза күйінде ажыратып алуға болады, ал басқа
микроорганизмдер, соның ішінде ішек таяқшалары сирек кездеседі.
Желін безіне микроорганизмдер көбнесе үш жол арқылы түседі:
галактогендік - емшек үрпісі арнасы арқылы, лимфагендік – желін безінің
терісінің жарақаты арқылы, гемотогендік жол – қан тамырлары арқылы, басқа
органдар, жыныс мүшелерінен қабыну эксудаты желінге түсуі мүмкін, мысалы
(эндометриттер, гастроэнтериттер). Желінсауға әкеп соқтыратын себептердің
ішінде мал организмінің жеке ерекшеліктерінде атап өтуге болады:
емшектерінің және желіннің пішіні мен көлемі, малдың тұқымы, генетикалық
статусы, желінсауға әкеп соқтыратын факторлардың бірі ата - анасы арқылы
берілуі мүмкін.
Желінсау лактация кезінде де, сауылған кездеде және тұғаннан
кейінгі кезеңде де жиі кездеседі. Суалтқан кезде сиырды саууды тоқтату,
төлдер алдындағы және суалу кезіндегі сүт безінін ұлпаларының өзгеруі
организмнің төзімділігін төмендетіп, соның салдарынан бұрыңғы жасырын өтіп
жатқан қабыну процесстері асқынып індетке шалдығып жіті желінсаумен
ауруы әбден мүмкін. Мал төлдегеннен кейін организмнің улануынан желіннің
ісінуінен және көптеген туғаннан кейінгі аурулардың салдарынан
желінсаудың дамуы мүмкін.
2.3 Желінсау түрлерінің жіктелуі
Профессор А.П.Студенцовтың кестесі бойынша қабыну процессінің
сипатына қарай желінсаудың келесі клиникалық түрлері кездеседі:
- серозды (сірлі)
- қатаралды а) сүт жалдарымен және цистерналардың катары
б) альвеолалар катары
- фибронозды
- ірінді а) ірінді – катаралды
б) желін абцесі
в) желін флегмонасы
- геморрагиялық
- тәнді(белгілі бір аурулардың салдарынан)
а) желін аусылы
б) желін туберкулезі
в) желін актиномикозы
- асқынған түрлері : а) желін индурациясы
б) желін гангренасы
Қабынудың бір түрі екіншісіне айналып аралас болуы мүмкін
(серозды-катаралды, серозды-фибринозды және тағы басқалары). Өту уақытына
байланысты жіті және созылмалы желінсауға бөлінеді. Желінсау клиникалық
белгісіз жасырын өтуі мүмкін, немесе безді ұлпаның атрофиясымен
аяқталады, кейде сүт безінің индурациясына, немесе гангренасына әкеп
соғады. Жасырын желінсауды анықтау үшін арнайы зерттеу әдістерін қолданады.
Жасырын желінсау клиникалық түрге айналып, соның салдарынан
гипогалактиямен, кейде сүт безінің атрофиясына ұшырап толық агалактияға
әкеп соғады.
Сарысулы желінсау
Сарысулы желінсау сүттің желінінде тұрып қалуымен белсенді
гиперемиямен, сарысудың айналадағы тканьдерге сіңуімен сипатталады.
Себебі: сарысулы желінсау көбінесе туғаннан кейін алғашқы екі аптада тұрып
қалудан болған ісінуден кейін, шуы түспей қалғанда, жатырдың атониясымен
субинволюциясынан кейін және де жыныс органдарының жіті қабынуы асқынуы
салдарынан болады.
Клиникалық белгілері және анықтауы: Аурудың басында желіннің бір немесе
бірнеше бөліктері аздап ауырсынады, ісінеді.
Жалпы (малдың) жағдайы жақсы, тәбеті, дене қызуы, тамыр соғысы,
тынысы қалыпты жағдайда. Содан кейін зақымданған бөлігі әркелкі тығызданып,
көлемі үлкейеді, ыстығы көтеріледі, терісі қызарады, тырсиып тұрады. Малдар
қатты ауырсынғандықтан тіпті артқы аяқтарынан ақсап қалады. Желінсаудың
даму дәрежесіне орай желін үсті лимфа түйіндері қалпында қалады немесе
ауырсынып, көлемі үлкейеді. Желіннің бір бөлігі, жартысы, тіпті түгелімен
зақымдануы мүмкін. Сарысулы желінсау кезінде желіннің көлемі тек желін
тканьдерінде сары судың сіңуінен ғана емес, сүттің тоқтап қалуынан да
үлкейеді. Желіннің көлемі үлкейген сайын тығыздана беріп ақыры тастай болып
қатып қалады. Сары сулы желінсауды оның басқа түрлерінен ажырататын ең
басты белгісі – сүттің көлемі мен сапасының өзгеруі. Ауырған бөлігін сүті
қалыпқа қарағанда 80%-ке азаяды. Малдың жалпы сүт өнімділігі 10-30%
төмендеп, ауырған бөлігінің сүті сұйылып көкшіл тартады.
Катаралды желінсау
Катаралды желінсаудың сарысудан айырмашылығы қабыну процессіне
цистернамен сүт жолдары, кілегей қабығы мен альвеол эпителий торшалары
ұшырайды.
Егер қабыну процессі цистернамен сүт жолдары кілегей қабықтары
тарапынан байқалса, онда цистерна мен сүт жолдары катары деп атайды. Ал
альвеолдар катары болса, онда альвеолдар эпителиі зақымданады.
Себебі: катаралды мастит көбінесе машинамен және қолмен сауу процессінің
дұрыс болмауынан туындайды. Дұрыс сауылмаса цистернасында, сүт жолдарында,
үрпіде көптеген ұсақ жарақаттар пайда болады. Әсіресе саусақтармен қысып
сауғанда, сауым аппаратының стакандарын мөлшерден тыс ұстағанда, вакум
жоғары болғанда, сауым стакандарының серпімділігі төмендесе, үрпі кілегей
қабығыны сыртқа аударып зақым келтіреді. Маңызы себептерінің бірі сиырды,
әсіресе желінді лас ұстау.
Сиырларды сауу алдында желін дұрыс жуылып сүртілмесе, лас жерде тұрса
іріңді микрофлораның дамуы арта түседі. Егер малдың жалпы жағдайы
нашарласа, желіндегі кәдімгі микрофлора патогендікке айналып кетуі мүмкін.
Бұған сиырды шала сауу, уақытында саумау, сүттің сауылуын тежеу және
тағы басқа себептер жатады. Катаралды желінсау желіннің бір немесе бірнеше
бөліктерінде сауын кезеңінің, әр кезінде де, суалтқанда, суалу кезеңінде де
кездесе береді. Әйтсе де сиыр бұзаулағаннан кейінгі алғашқы екі-үш аптада
жиі кездеседі. Егер желінсауды суалтудың алғашқы күндерінде анықтай алмаса,
суалу кезінде ол жасырын созылмалы түріне айналып кетеді. Ал суала
бастағанда ол асқынып, клиникалық желінсауға айналады.
Клиникалық белгілермен анықтау.
Сүт цистернасы мен жолдары қабынды ма, әлде альвеолдар қабынды ма,
осыған байланысты клиникалық белгілері де әр түрлі байқалады.
Цистерна және сүт жолдары катарында қабыну процесі цистернамен ірі
сүт жолдары тканьдерінде өрбиді.
Сондықтан зақымданған бөлігі төменгі жағынан, емшектің түбінен
ісінеді. Зақымданған жердің емшектері үлкейіп кетеді.
Олардың тканьдері ісініп, қызарып, ісіп жайылып бүкіл цистернаны,
әсіресе емшек жақты алып, көлемін тарылтады. Бұл өзгерістерді сауынды
бақылағанда және емшектерді мұқият сипағанда анықтауға болады.
Сүт цистернасының ісігі қайткенде де үрпіні тарылтады.
Желін цистернасын тұрып қалған сүттен түтікшесі арқылы тазартып көру,
қабыну процесін асқындырып желінсауды сарысулы-катаралдыдан, іріңді-
катаралдыға айналдырып, цистерна және үрпі кілегей қабықтарындағы қабынуды
одан әрі ушықтырып жіберуі мүмкін.
Егер қабыну процессі желін жүйесінің сүт шығаратын бөлімін
қамтыса, ауыр клиникалық белгілер байқалады.
Альвеолдар және ұсақ сүт жолдары катарында малдың жалпы күйі
нашарлайды. Дене қызуы 40-41° дейін көтеріліп, тыныс алуы мен тамыр соғысы
жиілейді, тәбеті нашарлайды.
Ал цистерна мен сүт жолдары катарында бұл өзгерістер мүлдем
байқалмайды.
Онда дене қызуы, тыныс алуы, тамыр соғысы сәл ғана өзгереді немесе
қалыпты жағдайда қала береді.
Альвеолдар мен сүт жолдарында сүт және қабыну секретінің кенет тоқтап
қалуынан желіннің зақымданған бөлігі күрт жайыла ісініп кетеді. Соның
салдарынан желін қатқылданып ауырсынады.қатқылдану әр түрлі, кейде желіннің
ішінен зақымданған бөлігінің жалпы сүттілігі 20-25% азаяды, сүті іріп,
айранға ұқсап кетеді. Егер қабыну сүт жолдарымен цистернасында ғана болса,
онда өзгерген секрет сауымның тек басында ғана бөлінеді. Ал альвеолдардың
сүті қалыпты болады, ондағы болар-болмас өзгерісті тек лабораториялық
жолмен анықтауға болады.
Бір бөліктің немесе альвеолдардың қатары болса, желіннің бүкіл секреті
сұрғылт немесе ақшыл сары болады.
Секрет сарысудан, іртіктен, кезейін түйіршіктеріне, клетка
элементтерінен, ткань жұлмаларынан тұрады. Кейде бүкіл секрет қаймақ
тәрізді бір түсті болады, тұндырғанда аздап сары су пайда болады.
Іріңді желінсау
Іріңнің бөлінуімен сипатталатын желінсауды іріңді желінсау деп атайды.
Іріңді желінсау іріңді-катаралды, желін абсцессі, флегмонасы деп
бөлінеді.
Іріңді-катаралды желінсау
Іріңді-катаралды желінсауға цистерна, сүт жолдары, кілегей қабығы,
альвеолдар аппараты ұшырайды.
Себебі: іріңді-катаралды желінсау. Катаралды желінсаудың асқынуы болып
табылады. әдетте ол қабыну процессінің қосымша іріңді микрофлорамен
зарарлануынан болады. Кейде үрпіге және цистернаға катетр салып
тітіркенгендіктен де іріңді процестің өршуі мүмкін.
Зарарлану лас жағдайда жұмыс істегеннен немесе зарарсызданбаған
ерітінділер қолдануынан болады. Желін цистернасынан сүт үлгісін катетрмен
дұрыс алмағаннан да болуы мүмкін. Егер зақымданбаған желін бөліктерін,
іріңді қабынған бөліктерден кейін қолды жумай сауса, ауру әрі қарай жұғып
кетуі ықтимал.
Катаралды желінсаудың асқынуынан емес, катаралды-іріңді желінсау
өздігінен бұрыннан ауырып жүрген сиырлардан микроорганизмдер түскенде
дамиды.
Клиникалық белгілері мен анықтауы.
Жіті іріңді-катаралды желінсау айқын клиникалық белгілерімен
сипатталады. Малдың жалпы күйі, тәбеті, күйіс қайыруы нашарлайды. Дене
қызуы 40-41° дейін көтеріледі. Зақымданған жағынан сиырдың аяғы ақсауы
мүмкін.
Желіннің ауырған бөлігі ісінеді, ауырсынады, ұстағанда ыстық
көрінеді.
Желіннің терісі тырсиып тұрады, қызарған, ісінген. Емшек ісінген
көлемі ұлғайған, ауырсынады, тырсиып тұрады.
Желін үсті лимфа түйіндерінің көлемі үлкейген, ауырсынады. Қабыну
процессі неғұрлым ауыр болса, белгілері соғұрлым айқын болады.
Ауырған бөліктен шырышты – іріңді жалқаяқ сауылады. Ол қою, қаймақ
тәрізді болып келеді. Бірақта желінсау ішек таяқшасының әсерінен болса,
жалқаяқ сұйық, қызғылтым-сарғыш реңді болады. Стафилококк салдарынан болған
жалқаяқ қою ақ немесе ақшыл-сарғылт болады. Кейде жалқаяққа өлеттенген
ткань түйіршіктері де араласып жүреді.
Іріңді-шырышты желінсаудың бір өзгешелігі сауым алғаннан кейін көлемі
мүлдем кішіреймейді, себебі альвеолдар мен сүт жолдары қою тұтқыр жалқаяққа
толып қалған.
Ауырмаған бөліктерінің жалпы сүттілігі үштен бірге немесе төрттен
бірге азаяды, сапасы айтарлықтай өзгеріске ұшырамайды.
Желін абсцесстері
Себебі: желін абсцессі іріңді-катаральды желінсау кезінде кейбір сүт
жолдарының тығындалып қалу салдарынан асқыну ретінде пайда болады. Шығу
жолдары бітеліп қалған соң ірің ошақтары дамиды. Кейде абсцесстер басқа
органдарға пиемия ошақтарынан метастаз арқылы тарайды.
Тікелей желін абсцесі жарақаттар, кесілген жара, гематома,
лимфоэкстравазат арқылы ткань зақымданғанда онда ірің тудыратын инфекция
түсуінен пайда болады.
Клиникалық белгілері мен анықтауы: Желін абсцессі біреу немесе жиі бірнешеу
болуы мүмкін. Абсцесс бірнешеу болса желіннің көлемі үлкейген бөлігінде,
жоғарғы бетінде де, тереңдігінде де бүлкілдеп, ыстық, ауырсынатын ісіктер
пайда болады. Пісіп жетілген абсцесстер сүт жолдарына немесе желіннің
үстіндегі бетіне ашылып, іріңді свищтер пайда болады. Абсцесс кезінде
сиырдың жалпы сүттілігі 15-30% кемиді.
Абсцесс бірнешеу болғанда малдың жалпы күйі нашарлайды. Дене қызуы
41° дейін төмендейді, күйісі бұзылады.
Кейінірек, процесс созылмалыға айналғанда, малдың жалпы күйі, тәбеті
жақсарады, күйісі түзеледі, температурасы қалпына келеді.
Желіннің зақымданған бөлігінің көлемі кішірейіп, қатқылданады, іріңді-
шырышты жалқаяқтың көлемі азаяды.
Желін флегмонасы
Флегмона деп желін тері асты және аралық желіннің жіті жайылмалы
кейде некрозға апарып соғатын іріңді қабынуын атайды.
Себебі:Желін флегмонасы өздігінен тері, паренхима зақымданғанда іріңді
тудыратын немесе аноэробты инфекция түсу салдарынан болады.
Одан басқа флегмонды қабыну абсцесстен, сарысулы желінсаудан асқынуы
мүмкін, кейде басқа органдарда септикалық ошақтар болса, метастаз арқылы
берілуі мүмкін.
Клиникалық белгілері: Желіннің зақымданған бөлігі, жартысының көлемі өте
тез ұлғаяды, консистенсиясы қатаяды, кейде тастай болып қалады, ауырсынады,
ыстығы көтеріледі.
Тері астынан қызарып, білейленіп лимфа тамырлары көрініп тұрады.
Лимфа бездері үлкейеді, ауырсынады, ыстығы көтеріледі.
Ауырсынуы қатты болғаны соншалықты, сиырлар аяғы баса алмай қалады.
Оларда сепсиске тән жалпы симптомакомплес дамиды.
Тәбеті жоқ, дене қызуы 40-41° дейін көтеріледі. Кейде, ауру жағында
сүті қалыпты, тек екінші-үшінші күндері сүті сұйылып, іртіктеніп кетеді.
Зақымданған бөлігінен көбінесе сұрғылт түсті азғана сұйық бөлінеді.
2.5 Сүт безінің қабынбай өтетін аурулары және қызметінің бұзылуы
Желіннің сірлі ісінуі – бұл ауру буаздықтың соңғы айларында
байқалады, ол қаннын сүйық бөлімінің тері астындағы үлпілдек ұлпаға
жиналып, желіннің ісінуі.
Себептері. Желіннің сірлі ісінуі жоғары өнім беретін сиырларда
жиі кездеседі, олардын буаз кезінде шырынды азықтармен, жем-шөптермен
тамақтандырып, серуенге шығармағанда байқалады. Буаз малдың туар алдында
желініне қан қарқынды келіп,төлдің қысымынан қан тамырлары сығылып, қан
қайта алмай турып қалады. Қан тамырларының сығылу нәтижесінде капилляр-
тамырларының қабырғасынан қанның сүйык бөлігі тері асты үлпілдек ұлпасына
жиналып қалады.
Көріністері. Желіннің ісіну кезінде малдың жүруі қиындайды.
Желіннің көлемі шамадан тыс үлкейеді, артқы бөлімдері алдынғы бөлімдерінен
бірнеше есе үлкен болады. Кейбір кезде құрсақ қабырғасының төменгі жағыда
ісіп кетеді. Желін емшектері іспейді сондықтан олар қысқа сияқты көрінеді.
Желін терісінің іскен жерлері қалың, ылғал, суық, иленген қамыр тәрізді
және басқан кезде ауырсынбайды, саусақтардын ұшымен басып көргенде,
жайымен қайта қалпына келетін шұнқырлар пайда болады.
Әдетте ісіқ тұғаннан кейін 10-12 күн де тарап кетеді, кейбір
кезде аталған уақыттан асып кетіп созылмалы түрге айналады. Ісіқтің
созылмалы кезінде желіннің қабынған жерлері дәнекер ұлпаның пайда болуына
байланысты тығыздалып-қатайып кетеді. Аурудың асқынған кезінде, малдың сүті
төмендеп,жойылып кетеді. Егер ісінген желін жарақаттанса, инфекция кіріп
флегмонаға айналады.
Алдын алу. Жоғары өнім беретін сиырлардын сірлі желінсауының
алдыналу үшін,буаз кезінде күнделікті серуендетіп, төлдеуіне 2 апта
қалғанда, рационындағы шырышты азықпен, жемді азайтады.
Желін гиперемиясы Желін гиперемиясы мал төлдегеннен кейін байқалады және
желін безіне артериялық қанның көп мөлшерде келуімен сипатталады, кейбір
жағдайда сүттке қан араласуыда мүмкін. Бұл ауру көбнесе жоғары өнімді малда
кездеседі.
Көріністері. Желін терісі қызарған, тығыз, жергілікті
температурасы көтерінкі. Сүттің түсі қызғылт, кейбір кезде қан араласқан,
әдетте бір емшегінен сауылған сүтте қан көбірек болады, сүт машинасымен
сүтті тартып қаймағын айырғанда сепаратордың қабырғасында қызғыл түсті
клегейлі қабат түзіледі.
Егер сүтті стақанға құйып бірнеше сағатқа қалдырса, стақан түбіне
эритроциттер қабаттанып шөгеді, қабаттың қалындығы желіннің гиперемия
дәрежесіне тікелей байланысты болады.
Желіннің зақымдануы
Мал қоршаудан, бұталардан, кесілген ағаштардан секіріп өткенде
желіні зақымданады, сонымен қатар желінді, басқа мал мүйзімен сүзгенде,
желінге тас, таяқ, темір зат, темір, тікенек сым т.б. тиіп зақымдайды.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған және ауыршан жерлері байқалады. Желіннің зақымданған жағынан
сүтпен бірге ұйыған қан сауылып шығады. Ірі қан тамырлары жарылғанда желін
төнірегінде гематома пайда болады.
Алдыналу. Желін жарақаттарының алдыналудың негізгі бағыттары:
малдың жайылымын кесілген ағаштан, бұтақтардан, тікендерден тазартады,
сүзеген сиырлардың, бұқалардың мүйзін кесу, желін жарақатына әкеп соғатын
тағыда басқа себептерді жою керек.
Желін жарасы. Желін жарасы мал бір-бірімен сүзіскенде, қоршаудан
секіргенде, бұтақтармен тікеннін арасынан жүргенде пайда болады.
Көріністері. Желінді сыртынан қарап және ұстап көргенде ісінген,
қатайған, ауыршан жерлерін байқауға болады. Желіннің зақымдалған бөлімінен
қан араласқан сүт шығады. Желін жарасы бетінде және тереңінде деп екіге
бөлінеді. Беттік жара желіннің терісін және тері астындағы клетчатканы
зақымдайды. Бұл жаралардың өзіндік ерекшеліктері болмайды, басқа жеріндегі
жараларға тән көріністер байқалады олар: жарақат жерінің ажырап туруы,
қансыруы, ісінуі тағыда басқа белгілі көріністері байқалады.
Терең жарада безді ұлпа, цистерна қабырғасы, сүт жолдары
зақымдалып, қан араласқан сүт шығады, бұл құбылыс жараның тез жазылуына
кедергі жасайды, соның нәтижесінде сүт түтігі (свиц) пайда болып, сөл
арқылы желін безінін ұлпасына микроорганизмдер еніп, сүт безі қабынадыда,
зақымданған бөлімнің сүт өнімділігі төмендеп, мүлдем жойылып кетеді.
Желін фурункулезі (шиқан)
Желін фурункулезі – ол желіннің терісі және тері астындағы
клетчаткасының іріндеп зақымдануы, сиырларда көбнесе көктем - жаз
айларында кездеседі. Ауру бір табындағы сиырлар арасында жиі кездеседі.
Желін фурункулезінің қоздырғыштары стрептококтар және
стафилококтар. Фурункулезге әкеп соқтыратын себептер: сиырларды
антисанитарлық жағдайда ұстау және сауыншылардың, малшылардын қолының
терісіндегі ірінді жарақаттар.
Көріністері. Желін үрпісінің терісінде тығыз, ауыршан, күрең-
қызыл түсті көлемі бұршақ және жаңғақ тәрізді келетін ісіктер пайда
болады. 5-10 күн өткен соң ісіктің беті жарылып қанды ірінді сұйық ағады,
сауған кезде ауыршан болады.
3 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
3.1 Өзіндік зертеулердің материалдары және әдістері.
Біздің дипломдық жұмысымызды орындау барысында материал ретінде Алматы
облысы, Еңбекшіқазақ ауданындағы АДАЛ шаруашылығының сауынды сиырларды
пайдаландық. Бұл шаруашылықта барлығы 1200- сауынды сиыр бар.
Шаруашылықтағы сауынды сиырларды желінсауға зерттеуді жалпы белгілі
әдістермен жүргіздік - анамез мәліметтерін жинастыру, жүйе бойынша зерттеу
- ас қорыту, тыныс алу, қан айналу, зәр шығару т.б. арнайы зерттеулер
жүргізу – ол үшін желін безінің жағдайын зерттеу, желін үсті бездерін
зерттеу, желін секретін зерттеу және сынама алу, клиникалық –
лабораториялық зерттеулер өткізу (ұстап көру, пальпация, мастидин және
димастинмен сынама жасау, бактериологиялық зерттеу жүргізу, тұндыру
сынамасын жүргізу т.б.). Сонымен қатар, көңілді сүттің көлеміне, сапасына
аудардық - сүттің түр-түсін, рН-на, сүт құрамындағы секреттерге назар
аудардық.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып Біз өзіміз орындайтын дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы ретінде Сиырлардың желінсауын балау және
физиотерапиялық әдістермен емдеу тақырыбын таңдап алдық оны орындау үшін
төменгі міндеттер қойдық:
1. АДАЛ шаруашылығы бойынша сиыр желінсауының таралу сипатын анықтау.
2. Сүт өніміне және сапасына желінсаудың тигізетін әсері
3. Сиырдың желінсауының балау және алдыналу ,емдеу іс-шараларың
ұйымдастыру
4. Жүргізілген жұмыс нәтижесі бойынша шаруашылыққа нақты ұсыныстар
беру
5. Жұмыс нәтижесі бойынша тұжырым жасау
ЖЕЛІНСАУДЫ БАЛАУ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ
Желінсауды балау
Сиыр желінсауымен нәтижелі күресу үшін оны дер кезінде және
дұрыс балау қажет. Ол үшін балауды кешенді түрде жүргізген жөн,
сондықтан анамнез мәліметтерін, клиникалық және лабораториялық зерттеу
нәтижелерінің қортындысын біріктіріп пайдаланған дұрыс.
Анамнез жинау кезінде шаруашылықтың індетті және жұқпалы емес
аурулардан аман екенінін ескеріп, сонымен қатар акушерлік-гинекологиялық
ауруларды ескерген дұрыс, малды суалту кезіндегі азығының сапасын, бағып-
күтілуін ескереді. Сиырларды күнделікті серуендету ұйымдастырылған ба,
әлде жоқпа. Соңғы төлдеген уақытың және суалған уақытын ескереді, туу және
туғанға дейінгі кезіндегі малдың организмінің жалпы жағдайын, аурудын
алғашқы клиникалық көрінуі. Өткен жылдардағы желіннің жағдайын және сүт
өнімділігін ескереді, машинамен сауу технологиясын, сауу құрлымдарының
техникалық және санитарлық жағдайын біледі.
Желінді көріп зерттеу арқылы терісінің түрін және тығыздығын,
(түк-жүн) өсуін кейбір бөлімшелерінің емшектерінің түрін, біркелкілігін
зеттейді, сонымен қатар тері асты қан тамырларының жағдайын білген дұрыс.
Сүт безің ұстап көру арқылы оның ауыршандығын, тітіркенуін
тексереді, тығыздығын, ісінген жерлерін оның сипатын анықтайды, сонымен
қатар желін ұлпасынын, цистернасынын, емшек каналындағы морфологиялық
жағдайын анықтайды. Сүт безін тек сауылғаннан кейін ғана ұстап көрген
абзал. Желін терісінін температурасын алақан сыртын жанастырып, басқа
жағының температурасымен салыстырады
Сиыр желінсауымен нәтижелі күресу үшін оны дер кезінде және
дұрыс балау қажет. Ол үшін балауды кешенді түрде жүргізген жөн,
сондықтан анамнез мәліметтерін, клиникалық және лабораториялық зерттеу
нәтижелерінің қортындысын біріктіріп пайдаланған дұрыс.
Анамнез жинау кезінде шаруашылықтың індетті және жұқпалы емес
аурулардан аман екенінін ескеріп, сонымен қатар акушерлік-гинекологиялық
ауруларды ескерген дұрыс, малды суалту кезіндегі азығының сапасын, бағып-
күтілуін ескереді. Сиырларды күнделікті серуендету ұйымдастырылған ба,
әлде жоқпа. Соңғы төлдеген уақытың және суалған уақытын ескереді, туу және
туғанға дейінгі кезіндегі малдың организмінің жалпы жағдайын, аурудын
алғашқы клиникалық көрінуі. Өткен жылдардағы желіннің жағдайын және сүт
өнімділігін ескереді, машинамен сауу технологиясын, сауу құрлымдарының
техникалық және санитарлық жағдайын біледі.
Желінді көріп зерттеу арқылы терісінің түрін және тығыздығын,
(түк-жүн) өсуін кейбір бөлімшелерінің емшектерінің түрін, біркелкілігін
зеттейді, сонымен қатар тері асты қан тамырларының жағдайын білген дұрыс.
Сүт безің ұстап көру арқылы оның ауыршандығын, тітіркенуін
тексереді, тығыздығын, ісінген жерлерін оның сипатын анықтайды, сонымен
қатар желін ұлпасынын, цистернасынын, емшек каналындағы морфологиялық
жағдайын анықтайды. Сүт безін тек сауылғаннан кейін ғана ұстап көрген
абзал. Желін терісінін температурасын алақан сыртын жанастырып, басқа
жағының температурасымен салыстырады.
Желінсаудың алдын алу үшін дер кезінде диагноз қоюдың маңызы өте зор.
Оны анамнез жинау арқылы, клиникалық белгілеріне және лабораториялық
тексерулердің нәтижесіне қарап жан-жақты қояды.
а) Анамнез арқылы шаруашылықта індетті және жұқпайтын аурулардың
жағдайы әсіресе – гинекологиялық аурулардың барысы, азықтандыру түрі мен
дәрежесі, күтіп-бағу жағдайы, әсіресе суалту кезінде, серуеннің бар-жоқтығы
және оны ұйымдастыруы, соңғы бұзаулауы, суалтудың ұзақтығы, бұзаулағанға
дейінгі және кейінгі аралықтағы организмнің және сүт безінің жалпы жағдайы,
ауру пайда болған мезгілі, аурудың белгілері; алдыңғы жылдардағы сүт
безінің жағдайы мен сүттілігі, сауын уақыты мен технологиясы, сауын
құбырларының санитарлық және техникалық жағдайы анықталады.
б) Қарау арқылы желіннің түсі, консистенциясы, түгінің жағдайы, тұрқы,
4 бөлігінің сәйкестігі, тері асты қан тамырларының жағдайы анықталады.
в) Пальпация (сипау) арқылы желіннің ауырсынуы, сезімталдығы,
консистенциясы, ұлпада, емшек арнасы мен цитернада тығызданудың бар-
жоқтығын және басқа да морфологиялық өзгерістердің бар жоқтығын анықтайды.
Желінді сауыннан кейін сипап байқайды. Желіннің жергілікті ыстығын
қолдың сыртымен төрт емшегін салыстыра анықтайды.
Желінсауды анықтау
___________________________________ _________________
↓ ↓
↓
Клиникалық Лабораториялық
Экспресс
тексеру тексеру
анықтау
↓ ↓
↓
Қарау СБП арқылы
ЖМИ- I,ЖЭАП
↓ ↓ ↓
Сипау Димастинмен Мастидинмен
тексеру тексеру
______________
↓
Егер ауру анықталса
↓
___________________________________ ______________________
↓
↓
Бактериологиялық тексеру
Тұндыру
және микрофлораның антибиотиктерге
сезімталдығын тексеру.
Ескерту: СБП – сүтті бақылау пластинкасы
ЖМИ- желінсаудың механикалық индикаторы
ЖЭАП- желінсаудың экспресс анықтау приборы
Желіннің әрбір бөлігінің консистенциясын, ауырсынуын, тығыздануын
тканді жайлап қысып көру арқылы анықтайды.
Қалыпты жағдайда желіннің терісі нәзік, oңaй қатпарланады, жылжымалы
келеді, ал паренхимасы серпімді бөлікті ткань ретінде сезіледі.
Емшектің арнасы мен цистернасын сұқ саусақ пен және бас бармақпен
қысыңқылай ұстап негізінен ұшынa қарай тексеріп шығады. Емшекті
саусақтармен уқалай отырып морфологиялық өзгерістермен сүт құмдарының бар-
жоқтығын анықтайды.
Сипау арқылы желін үсті лимфа түйіндерінің мөлшерін, ойналмалығын,
констенциясын, ауырсынуын анықтайды. Қалыпты жағдайда олардың ұзындығы 7-8
см, диаметрі 1 см, ойналмалы, ауырсынбайтын, консистенциясы серпімді
келеді. Желінсау кезінде желін үсті лимфа түйіндерінің мөлшері үлкейеді,
ауырсынады, тығызданады, ойналмалығы жоғалады.
Сауып көру арқылы емшек арнасы сфинктерінің кеңдігі немесе тарлығы,
cүттің мөлшері және сапасы анықталады.
Егер сүтте іріктер байқалса желінсаудың бір белгісі деп есептеледі.
ЖЕЛІНСАУДЫ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ АНЫҚТАУ
Сүттің физикалық-химиялық, биологиялық өзгерістеріне, ондағы дене
клеткаларының көбеюіне (лейкоцидтер, шығару арналарының эпителоидті
клеткалары) және қоздырғыштардың бөлінуіне негізделген. Осы өзгерістерді
анықтау үшін димастин, мастидин сияқты диагностикалық препараттар
Қолданылады, ал егер күмәнданған жағдайда тұндыруды қoлдaнaды, керек болса
бактериологиялық тексеру жүpгізеді (аурудың қоздырғышын анықтап,
антибиотиктерге сезімталдығын тeкcepy).
Клиникалық желінсауға күнделікті сауын кезінде тексерсе, жасырын
желінсауға (ешбір белгісіз) айына бір рет тексереді.
Сауылып жүрген сиырлардан тексеретін сүтті тек сауын біткен соң алады.
Егер сиыр жаңа сауылған болса, желінін сипап жіберу керек. Сауынға дейінгі
немесе сауын кезінде алынған сүт тексеруге жарамсыз.
Суалу кезінде сиырлаpды желінсауға екі рет тексереді: суала салып және
бұзауларға 10-15 күн қалғанда.
Суалып суалтуға қойған сиырлардың сүтінің түсін консистенциясын,
тұнбасының бар жоқтығын тексереді.
Суалып жүрген және суалуға қойған сиырлардың сүті қалыпты жағдайда
сілтілі болып келеді. Сондықтан желіннің әрбір бөлігінің сүтінің іріңі,
іртігі, сасық иісі бар ма, жоқ па екенін мұқият тексеріледі.
Суалу кезеңінің соңында барлық сиырларды желінсауға тексереді: ол үшін
димастиннің 5% немесе мастидиннің 10% ерітіндісі, тұндыру әдісі
қолданылады.
Ауру болып шыққан сиырлардан сүтті асептика ережесін сақтай отырып,
зарарсызданған пробиркілерге бактериологиялық тексеруге алады. Суалу
кезеңінің бірінші 2-3 апталығында қалыпты сүт сұйық көгілдір, екінші
жартысында түссіз, соңынан сарғыш реңді болып келеді, мөлшері азайады +3-5
мл, консистенциясы созылыңқы, түci сарғыштан қоңырқайға дейін болады. Кейде
суалу кезеңінің екінші жартысында сүт шықпай қояды.
Димастиннің 5% ерітіндісін дистилденген немесе қайнаған жылы суға
дайындап алады.
Пластинканың әрбір шұқырында желіннің осыған сәйкес бөлігінен 1 мл-ден
сүт сауылады да 1 мл дайындалған ерітінді тамызылады.
Алынған қопаны шыны таяқшамен 10-15 секунд кезекпен араластыру керек.
Реакцияны қопаның жалқаяқтануы мен түсінің өзгеруіне байланысты
анықтайды.
Реакцияны жалақтануына байланысты былай оқуға болады.
Теріс реакция-біркелкі суық.
Күдікті реакция - жалқаяқтана бастауы, жалқыаяқтың орны байқалуы, егер
шыны таяқшамен былғағанда таяққа ілесе береді.
Түсіне қарай анықтау:
Тоқсары, тоқ-сарғьш-қызғылтым - сүттің қалыпты реакциясы(6.5-6,8) сары
- сүттің қышқылдығы apтуы (рН-6,5).
Қызыл - сүттің сілтілігінің артуы (рН-6,8).
Ашық қызыл малина түсті - өте сілтіленудің белгісі (рН-7,0)
Мастидиннің 10% ерітіндісімен тексеру әдісі.
Сиырдың желінсауын сауылған сүтіне қарап анықтау үшін мастидиннің 10%
ерітіндісін қолданылады.
Реакцияны қолдануына жалқыаяқтануына қарай оқу тура димастин
әдісіндегідей.
Сүттің рН-ын түсіне қарай анықтау:
Ашық күлгін, түтін түстес – рН-ы қалыпты, аққа жақын қыщ\шқылдығы
жоғары, қою күлгін – сілтілігі жоғары.
Мал желінінің қай бөлігі зақымданғанын анықтау үшін 10% мастидинге
күдікті және оң реакция берген бөліктерін, қайталай 2% димастинмен
тексереді.
Мастидиннің 2% ерітіндісін дайындау үшін мастидиннің 10% ерітіндісінен
100 мл. алып оған 400 мл дистилденген су қосылады.
Сүттің реакциясын іртіктің пайда болуына және түсінің өзгеруіне қарап
анықтайды.
Димастин және мастидин әдістерімен тексергенде сүттің жалқыаяқтануы
негізгі, ал түсінің өзгеруі қосымша анықтау белгісі болып табылады.
Тұндыру әдісімен анықтау:
Сүтті димастин және мастидин әдістерімен нәтижесі күмәнді болса
тұндыру әдісін қолданады.
Сауымның соңын ала пробиркаға 10 мл сүт алып, ашып кетпеу үшін салқын
жерге 16-18 сағатқа тұндыруға қояды. Нәтижесін келесі күні күндіз анықтаған
жөн.
Онда тұнбаның бар жоқтығына, көлеміне, кілегейдің мөлшеріне, сүттің
түсіне көңіл аударады.
Сау сиырдың ақшыл немесе көкшілдеу келеді, тұнбасы болмайды.
Ауру сиырдың сүті сылдыр су сияқты, кілегейі созылмалы, шырышты,
іртікті болып келеді.
Тұндыру әдісінің негізгі диагностикалық көрсеткіші сүтте тұнба пайда
болу немесе кілегейдің шырыштануы, іріктенуі. Бұндай сиырды желінсаумен
ауырған деп бөлектеп емдеу керек. желіннің ауырған бөлігінен сүтті жеке
сауып, жойып жіберу керек.
Ал сау бөліктерінің сүтін емдеуіне байланысты нұсқаларға сәйкес
жарамсыз деп табу керек.
Бактериологиялық тексеру әдісі патогендік микрофлораның бар-жоқтығына
және олардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтауға негізделген.
Желінсаумен ayырғaн сиырлардың ауру бөліктерінен сүт алып, ем жасаудың
алдында малдәрігерлік лабораторияларға жібереді.
Сүт алу әдісі
Бактериологиялық тексеруге сүтті сауымның соңында асептикалық
ережелерді сақтай отырып алады. Ол үшін eмшeктepдi 70 проценттік этилді
немесе денатуралді спиртке батырылған мақтамен сүртіп стерильді пробиркаға
5-10 мл сүт сауып алынады.
Сүтті мұқият eмшекті пробиркаға тигізбей сауып алу керек.
Тасымалдау ережесі
Сүтті cayып алғаннан кейін 3-4 сағат ішінде 8-10ОС температура
ұстайтын арнайы ыдыстармен лабораторияларға жеткізу керек.
Мал дәрігері сүт үлгілерінің нәтижелерін тексере oтырып диагноз қояды,
ал микрофлораның антибиотиктерге сезімталдығын ескере отырып ем қолданады.
Желінсау қабыну дәрежесіне қарай барлық белгілері айқын клиникалық
белгілері байқалмайтын жасырын деп бөлінеді.
Желінсаудың барлық белгілерін қабыну процесіне тәнді түрде өтеді:
қызарады, ісінеді, ыстығы көтеріледі, қызметі бұзылады.
Бұл құбылыстардың қайсысы айқын білінетіні организмнің қарсыласу
қабілетіне байланысты. Сондықтан желінсаудың түрлерін сүттің өзгеру
сипатына қарап анықтайды.
Желінсаудың алдын алу шаралары
Алдын алу шаралары. Желіннің фурункулезін алдын алудың бірден-бір кепілі
сауыншының өзіндік тазалық гигиенасы. Мал ұстайтың қора тазалыгы.
Лактациалық кезеңде:
- Өнімділігіне байланысты малды топтастыру;
- Сауар алдында желінді 0,3% дезмолдың ертіндісімен зарарсыздандырады,
дезинфекциялық ертіндімен ылғалданған орамалмен сүртеді;
- Сүттің алғашқы үлесін жеке сауып алады;
- Желіннен дер кезінде сауу стақандарын алған дұрыс;
- Желінді зақымдамайтын технологиялық жабдықтарды қолданған дұрыс;
- Малды күнделікті 4-5 км дейін серуендеткен жөн;
- Сауу құрлымдарын және жабдықтарын жұмысын әрдайым бақылап отырған
дұрыс;
- Машинамен сауу ережелеріне сәйкес малды таңдап алу;
- Сауу аппаратын күнделікті бұзып-бөлшектеп, жуып-тазартып,
дезинфекциядан өткізген дұрыс және резенке бөлшектерінің пайдалануға
жарамдылығын бақылап отырған жөн;
- Желінсаумен ауырға сиырларды уақытында емдеп турған жөн.
Сиырды суалтқан кезде
- Буаз сиырларды екі апта бойы асықпай суалтады және міндетті түрде
бұзаулауына 30-60 күн алдынала суалтқан дұрыс;
- Мал азығының рационының құрамынан шырынды азықты және жемді алып
тастайды.
- Буаз сиырларды бұзаулауға 10-14 күн қалғанда, немесе суалту мерзімінің
14 күні өткенде желінсауға тексерген жөн.
- Желінсаумен ауырған сиырларды емдеген кезде желін цистернасы арқылы
антимикробтық препараттарды жібереді.
Бұзаулағаннан кейін.
- Сиырдың желінің жылы сумен жуып, калий перманганатының 1:3000
ертіндісімен шайып-зарарсыздандырады.
- Бұзауды алғашқы емізуге жіберместен бұрын, сиырдың сүт безін
желінсауға тексереді.
- Туғаннан кейінгі алғашқы 12-24 сағатта бұзауды анасына жіберіп, емізіп
турған дұрыс.
- Шуды дер кезінде түсіру.
- Мал қоранын, малдың үсті-басын таза ұстау керек.
Сүт шаруашылығындағы сапалы өнім алудың және желінсаудың
алдыналу шараларының қазіргі прогрессивтік технологиясы.
Сиырлардың сүт өнімін көбейту жолдары
Мазмұны:
Саууға дейінгі іс-шаралар.
Желінсауды анықтау әдістері.
Сауудан кейінгі іс-шаралар.
Сиырды суалту кезіндегі желінді сақтандыру.
Сиыр желінсауының алдын алу және желіннің санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсарту үшін іс-шаралар белгіленіп, сиырды сауудың технологиялық
картасы жасалған. Осы іс-шаралардың негізіне HYPRED (Франция) фирмасы
ұсынған материалдар пайдаланылады, олардың сапасы және тиімділігі қойылған
талаптарға сәйкес.
Саууға дейінгі іс-шаралар.
Сауар алдындағы сиыр желінін сүртіп тазартуға арналған салфеткалар.
Салфетканың матасы целлюзадан дайындалған және төменгі
қасиеттері бар:
• Сүтті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz