Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Шет тілі факультеті
Шет тілі кафедрасы
Искакова Несібелі
3 жылдық 3 курс, 051909
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Қазақ, ағылшын тiлдерiндегi көптiк
категориясының ерекшелiктерi және аудармада берiлуi
Ғылыми
жетекшiсі:Амиржанова Р.А
Қорғауға жіберілді
___________________
Шет тілі кафедрасының меңгерушісі
Омарбекова Г
________________ 2009 ж.
Алматы, 2009
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Зерттеудiң теориялық негiздерi
1.1 Тiлдегi көптiк категориясы ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2.1 Ағылшын тiлi көптiк категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Бiрiншi бөлiм бойынша түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
2 Қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк категориясының
тiлдегi көрiнiсi
2.1 Көптiк категориясын бiлдiрудiң морфологиялық тәсiлi ... ... ... ... . 27
2.2 Көптiк категориясын бiлдiрудiң лексикалық тәсiлi ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Көптiк категориясын бiлдiрудiң синтаксистiк тәсiлi ... ... ... ... ... 38
Екiншi бөлiм бойынша түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын
тiлiне аударылу жолдары
1. Салғастырмалы тiл бiлiмi және аударма: ортақ
қағидалары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3. Қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне
аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103 Үшiншi бөлiм бойынша
түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 25
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Қосымша дереккөздер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазiргi әлемдiк тiл бiлiмi саласында
тiлдердi салғастыра зерттеуге кең көңiл бөлiнуде. Салғастыру арқылы кез-
келген тiлдiк құбылысты жан-жақты зерделеуге қол жеткiзуге толық
мүмкiншiлiктер туатыны белгiлi. Әр түрлi тiлдердегi тiлдiк заңдылықтарды,
ерекшелiктердi салғастыра зерттеу арқылы ортақ белгiлермен қатар, бұрын бiр
тiл шеңберiнде зерттеу барысында байқалмаған тiлдiк құбылыстарды ашу
мүмкiндiгi туады, зерттеу нәтижесiн тереңдете түсуге кең жол ашылады. Олай
болса, салғастырмалы зерттеудiң негiзгi мақсаты туыс емес тiлдердегi
лексикалық, грамматикалық бiрлiктердiң ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
анықтау екендiгiн ескерсек, туыс емес тiлдердi салғастыра зерттеу барысында
салғастыру негiзiнiң болуы және салғастырылушы нысандар ортақ бiр теорияға,
әдiске және терминге негiзделуi шарт (1,7б.(. Бұл сайып келгенде адам
ойының қандай тәсiлдер арқылы тiлде көрiнiс табатынын анықтауға да септiгiн
тигiзедi.
Салғастырмалы әдiстiң грамматика саласында қолданыла бастауы
грамматика саласының ерекше бiр түрi – салғастырмалы грамматиканың пайда
болуына өз үлесiн тигiздi. Бұл сала өз бастауын С.Д.Кацнельсон, В.Д.Аракин,
М.М.Гухман, Э.А.Макаев және В.Т.Гактардың еңбектерiнен алатыны белгiлi.
Қазiргi тiл бiлiмiнде, әсiресе, грамматика саласында тiлдiк
құбылыстардың функционалдық жағына баса назар аударыла бастады. Себебi
тiлдiк жүйе – функционалды жүйе болып табылады. Ал, тiлдiк құбылыстардың
функционалдылығын зерттеу – сөйлеу кезiндегi тiлдiк бiрлiктiң қызмет ету
жағдайымен ғана шектелiп қоймайды, сонымен қатар, тiлдiк бiрлiктердiң
құрылымдық функциясына да баса көңiл бөледi. Соңғы кездерде Бұл салада
жүргiзiлiп жатқан зерттеулер нәтижесi теориялық грамматиканың жаңа бiр
саласы – функционалды грамматиканың пайда болуына өз әсерiн тигiзбей қойған
жоқ. Дегенмен де, дәстүрлi грамматикалық зерттеулерде функционалды аспектiң
бұған дейiн де болғандығын айта кеткен жөн. Функционалды грамматиканың
негiзi – семантикалық мазмұнның грамматикалық жолдармен берiлуi. Оның
негiзгi зерттеу нысаны – грамматикалық бiрлiктер, кластар, категориялар,
олардың қызмет ету жүйесi және контекспен арақатынасы болып табылады.
Әйтсе де қандай да болмасын тiлдiк құбылысты зерделеуде оның тарихи
даму сатыларын ескерген жөн. Өйткенi, тiл қоғам қажеттiлiктерiн
қанағаттандыра отырып, қарым-қатынас құралы ретiнде үнемi даму үстiнде
болады. Олай болса, тiлдiң пайда болу тарихынан бастап әр түрлi кезең
барысында орын алған тiлдiк өзгерiстердi қарастыру тiлдi функционалды түрде
зерттеуге керi әсерiн тигiзбейдi, өйткенi, тiлдiң семантикасы тiлдiк жүйе
мен оның даму деңгейi арқылы ғана айқындалады. А.В.Бондарконың сөзiмен
айтсақ, “Историческое изучение имеет объяснительную силу, поскольку оно
показывает, что предшествовало чему, почему происходили и происходят те или
иные изменения, почему язык стал тем, каким мы его знаем (2,3б.(.
Грамматикалық көптiк категориясы грамматика мен логиканың
аражiгiн ажыратушы грамматикалық және ұғымдық категориялардың бiрi. Көптiк
категориясының ортақ белгiлерi болғанымен, әр түрлi тiлдердегi көрiнiсi
әркелкi болып келедi. Бұны таным және тiлдiк құрылым факторларының
ерекшелiктерiмен ұштасып жатқандығының айқын көрiнiсi десек те болады.
Алайда, қазiргi тiл бiлiмiнде қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көптiк
категориясын салғастырмалы функционалды грамматика тұрғысынан сараптау
бұрын-соңды болған емес. Сондықтан көптiк мәндi ашу мақсатымен көптiк
категориясының нақты үлгiсiн функционалдық тәсiлге сүйене отырып жасау
зерттеу тақырыбының өзектiлiгiн айқындайды. Оған қоса, қазiргi ғаламдастыру
заманында мәдениетаралық қатынастарды дамытудың бiрден-бiр құралы аударма
болып табылатыны белгiлi. Өкiнiшке орай, қазiргi таңда тiл бiлiмiнде
аударма мәселелерiнiң толыққанды шешiм таба қоймағандығы белгiлi. Осы
орайда, қазақ тiлiнiң көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау қазiргi тiл бiлiмiнiң өзектi мәселелерiнiң бiрiне
айналып отыр.
Зерттеудiң нысаны – қазақ, ағылшын тiлдерiндегi көптiк категориясының
ортақ қасиеттерi мен ерекшелiктерiн функционалды грамматика тұрғысынан
зерделеу және қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау.
Қазақ және ағылшын тiлдерiнде көптiк ұғымын бiлдiрудiң грамматикалық
көрiнiсi, олардың лексика-семантикалық ерекшелiктерi және аударма жолдары –
зерттеудiң пәнi болып табылады.
Зерттеудiң мақсаты – генетикалық жағынан да, құрылымы жағынан да туыс
емес қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көптiк категориясының жалпы және
типологиялық ерекшелiктерiн, көптiк ұғымының тiлдегi функционалды-
семантикалық өрiс деңгейiн айқындау. Осы мақсатқа жету үшiн төмендегiдей
мiндеттер қойылып, шешiмi табылады:
- көптiк категориясын функционалды грамматика қағидалары негiзiнде
қарастыру қажеттiгiн теориялық тұрғыдан негiздеу;
- қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк категориясын диахрондық және
синхрондық тұрғыдан зерделей отырып, оның семантикалық және құрылымдық
ерекшелiктерiн саралау;
- функционалды-семантикалық өрiс деңгейiнде қазақ және
ағылшын тiлдерiнде көптiк категориясын бiлдiру жолдарының ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын айқындау;
- салғастырылушы тiлдердегi көптiк ұғымын бiлдiрушi
бiрлiктердiң негiз және шет аймаққа қатыстық деңгейiн айқындау;
- қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Жұмыста қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк
категориясы салғастырмалы функционалды грамматика аясында алғаш рет
қарастырылып отыр. Сонымен қатар, қазақ тiлiнiң көптiк категориясын
бiлдiрушi бiрлiктердiң ағылшын тiлiне аударылу жолдары айқындалады.
Зерттеудiң теориялық маңызы. Зерттеу нәтижесi қазақ және ағылшын тiлдерi
көптiк категориясының семантикасы мен құрылымын анықтауға жол ашады және
функционалды грамматика, салғастырмалы тiл бiлiмi және аударма теориясына
өз үлесiн қосады.
Зерттеудiң практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыстың негiзгi
нәтижелерi мен тұжырымдарын салғастырмалы тiл бiлiмi, салғастырмалы
функционалды грамматика, аударма теориясы бойынша жүргiзiлетiн теориялық
курстарда, сондай-ақ, практикалық аударманы оқып үйретуде пайдалануға
болады.
Зерттеудiң дереккөздерi ретiнде қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көркем
әдебиеттер, қазақ тiлiндегi шығармалардың ағылшын тiлiне аударма
нұсқаларынан сұрыпталған, көптiк категориясының қолданысын анықтайтын
үзiндiлер алынды.
Жұмыстың зерттеу әдiстерi. Зерттеу барысында салғастырмалы,
салыстырмалы-тарихи, семасиологиялық және ономасиологиялық, өрiстiк
әдiстер, сонымен қатар, трансформациялық, талдау және синтездеу,
классификациялау және жалпылау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымша дереккөздер
тiзiмдерiнен тұрады. Зерттеу жұмысының көлемi –60бет.
Кiрiспеде салғастырмалы зерттеу және салғастырмалы функционалды
грамматиканың қазiргi тiл бiлiмiнде алар орнына қысқаша шолу жасалынып,
зерттеу жұмысының мақсат-мiндеттерi айқындалады.
Бiрiншi тарауда тілдегі грамматикалық категориялар ұғымы,
грамматикалық көптiк категориясы, функционалды грамматиканың, функционалды-
семантикалық өрiстiң басты қағидалары сарапталынып, зерттеудiң теориялық
негiздерi айқындалады.
Екiншi тарауда қазақ және ағылшын тiлдерiнiң көптiк категориясы
семантикалық өрiс қағидасы бойынша негiз және шет аймаққа бөлiп
қарастырылады, көптiк шағын өрiсiнiң негiзi болып табылатын көптiк
формаларына диахрондық және синхрондық жағынан шолу жасалып, салғастырылып
отырған тiлдердегi ерекшелiктерi мен ортақ белгiлерi, берiлу жолдары
зерделенiледi.
Үшiншi тарауда қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне берiлу
жолдары анықталады.
Қорытындыда негiзгi бөлiмге шолу жасалынып, қол жеткiзген нәтижелер
түйiнделедi.
1.2 Тiлдегi көптiк категориясы ұғымы
Категория теориясының Аристотельден бастау алатыны белгiлi. Бұл теория
көп жағдайда математикалық ұғыммен сабақтасып жатады. Осыған байланысты
математикалық мәселелердi шешу мақсатымен әр түрлi құрылымдар пайда болды,
“сан, “мөлшер, “көптiк сияқты ұғымдар қалыптасты. Ал объективтi дүниеден
орын алған шындық яғни зат, құбылыс, қимыл және оның түрлi сапа белгiлерi
жеке және көптiк түрде кездесетiнi белгiлi. Белгiлi кеңiстiкте, мезгiлде
танылған, орын алған құбылыс, зат, қимыл әрекет бiрде жекелiк мағынада
танылса, бiрде көптiк мағынада орын алатындығы белгiлi. Осыдан – жекелiк,
көптiк ұғымдары қалыптасты. Таным процесiне қатысты Бұл ұғымдар ойлау,
пайымдау әрекеттерiмен тығыз байланысты болып келедi. Сол себептен де, тiл
мен танымның, грамматика мен логиканың арақатынасын ашу мақсатымен
лингвистердiң қызыға көңiл бөлетiн категорияларының бiрi болып табылатын
көптiк категориясының тiлдегi көрiнiсi математикалық ұғыммен астасып
жатады.
Аталмыш категория көптеген ғылымдардың басты зерттеу нысаны болып
табылады. Өйткенi көптiк категориясы салыстыруға негiзделген, ал қандай-да
бiр нәрсенiң мөлшерi, көлемi, салмағы, саны т.б. сипаттары басқа затпен
салыстыру арқылы анықталатыны белгiлi. Сонымен қатар, көптiк категориясы
жекелiк-көптiк, белгiлiлiк-белгiсiздiк функционалды-семантикалық
категорияларымен өзара сабақтас келедi.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, көптiк категориясы лингвистика саласының
да негiзгi зерттеу мәселелерiнiң бiрi болып саналады. Н.И.Кондаков өзiнiң
“Логикалық сөздiгiндең көптiк ұғымына былайша анықтама бередi: “Множество –
это самое широкое по объему понятие математики и математической логики,
т.е. категория, а для категории нельзя найти более широкое, т.е. родовое
понятие, в которое “множествоң входило бы в качестве видаң (31,58б.(.
Бұл – көптiк ұғымы адам ойлауымен, адамның қоршаған ортаны
қабылдауымен, яғни таным үрдiсiмен тiкелей байланысты деген сөз. Қай тiлде
де болмасын көптiк категориясының негiзгi доминанты зат есiм болып
табылатыны белгiлi. Зат есiмнiң көптiк категориясы туралы В.В.Виноградов
былай дейдi: “Категория числа имен существительных представляет сложный
предметно-смысловой узел, в котором сплетаются разнообразные грамматические
и лексико-семантические особенности существительных .
Отандық iзденушiлер арасында жалпы көптiк және жалпылық ұғымы,
математикалық көптiк ұғымы жөнiнде Б.К.Аязбаева (40( қарастырса, қазақ
тiлiнiң көптiк категориясы әр түрлi оқулықтарда, М.Балақаев (41(,
А.Д.Данияров (42(, Н.Оралбаева (43(, М.Мшанов (44(, Д.А.Әлкебаева (45(
сияқты ғалымдардың зерттеулерiнде құрылымдық лингвистика шеңберiнде
қарастырылған.
Зерттеу мақсатына орай, көптiк категориясын күрделi құрылым ретiнде
жан-жақты сипаттап көрелiк.
А.В.Бондарко сандық категориясын бiрiншiден, сандық категориясының
тiлдегi көрiнiсiн бiлдiретiн семантикалық категория ретiнде, екiншiден, осы
семантикалық категорияға негiзделетiн квантативтiк деңгейi тiлдiк
құралдардың топтамасынан айқындалатын функционалды-семантикалық өрiс
ретiнде қарастыра отырып, оның негiзiне зат есiмнен болған сандық мағынаны,
шет аймағына сан есiмдiк тiркестерге, адъективтi, адвербиалды сандық
қатынастарды жатқызады (47,161б.(.
М.М.Копыленко сандық мағынаны айқын және айқын емес деп бөлiп көрсете
отырып, айқын көптiктiң функционалды-семантикалық өрiсi бiр орталыққа
негiзделген, гетерогендi кешендi ядролық категория болып табылады деп
көрсетедi. Автор айқын көптiктi iшiнен мезуративтер арқылы айқындалушы
көптiк, мезуративтерсiз айқындалушы көптiк деп бөледi де, мезуративтiк
көптiкке салмақ, өлшем, уақыт бiрлiктерi арқылы айқындалушы көптiк мағыналы
сөздердi жатқызады. Ал мезуративсiз көптiк, автордың көрсетуiнше iшiнен
эксплициттi (есептiк және реттiк сан есiм арқылы айқындалушы) және
имплициттi (ұғымдық көптiк) деп бөлiнедi (5,34б.(.
А.А.Холодовичтiң пiкiрiнше көптiк iшiнен айқын-айқын емес, нақты-
дискреттi, тоталды-партитивтiк (столдар-үш стол) деп бөлiнедi (48,15б.(.
Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельстер көптiк өрiсiн бiлдiрушi тәсiлдердi
лексикалық және грамматикалық өрiстер деп сипаттай отырып, көптiк шағын
өрiсiн а) жекелiк формадағы (нөлдiк формадағы) және ә) көптiк формадағы
көптiк шағын өрiсi деп бөлiп көрсетедi. Олардың көрсетуiнше, көптiк шағын
өрiсiнiң негiзгi доминанты яғни негiзi – айқын түрде берiлетiн көптiк
жалғаулар. Ал шет аймағы – сын есiмдер, үстеу, есiмдiк және т.б. көптiк
ұғымды бiлдiрушi сөз таптары (27,15б.(.
Сонымен, көптiк категориясының функционалды-семантикалық өрiсi бiрде,
белгiлi бiр грамматикалық доминант арқылы берiлiп, эксплициттi жағдайда
орын алса, бiрде партитивтiк, кеңiстiктiк және тағы басқа жағдайлар арқылы
имплициттi түрде берiледi екен.
Функционалды-семантикалық талдауда қашан да тiрек етiп белгiлi бiр
грамматикалық категория алынады, барлық түйiн соған негiзделедi, оның
семантикасы мен қызметiне сүйенедi. Көптiк категориясының негiз болар
осындай көрсеткiшi – көптiк мағынасы. Сондықтан, жұмысымызда осы айтылған
ой-пiкiрлердi басшылыққа ала отырып, көптiк шағын өрiсiнiң негiзi ретiнде
морфологиялық тәсiлдердi (көптiк жалғауы арқылы, сөзжасаушы формалар
арқылы, сөздердiң тiркесуi арқылы) қарастырамыз. Көптiк мағынаның
эксплициттi айқын көрсеткiштерiнiң қолданылу аясы имплициттi
көрсеткiштерден кең. Дегенмен, көптiк категориясының функционалды-
семантикалық өрiсi тек эксплициттi көрсеткiштердiң қызметi, мағынасы
аясында шектелмейтiндiгi белгiлi. Сол себептен, көптiк шағын өрiсiнiң шет
аймағы ретiнде имплициттi түрде, iс-әрекеттiң қайталануы, партитивтi
тәсiлдер арқылы берiлетiн көптiк мағынасын бiлдiрудiң лексикалық және
синтаксистiк тәсiлдерiн қарастыратын боламыз.
Көптiк категориясы тiл құрылысының материалына байланысты күрделi, кең
аспектiлi категория. Бұл категория әр түрлi лексикалық және грамматикалық
тәсiлдер арқылы берiлетiн ұғымдық категория деп те түсiнiледi. Көптiк
категориясы ұғымы көптiк жалғауы ұғымымен салыстырғанда кең мағынаға ие.
Көптiк категориясы негiзiнен заттың көптiк ұғымымен байланысты да,
морфологиялық жағынан көптiк жалғауы арқылы берiледi. Әйтсе де, көптiк
жалғауы көптiк категориясының мағынасын толығымен қамти алмайды деп толық
айта аламыз. Дегенмен де, көптiк жалғауы көптiк категориясының негiзгi
грамматикалық заңдылықтарын жинақтап қорытындылайды. Бұл тұрғыда қазақ
тiлiнiң белгiлi грамматисi А.Ысқақов “тiлiмiзде көптiк категориясы да,
көптiк жалғау категориясы да бар. Ал, осы екеуi бiр де емес және бiрдей де
категориялар емес. Көптiк категориясы деген ұғым жалпы ұғым да, көптiк
жалғау категориясы – жалқы ұғымң деген едi (18,39б.(.
Көптiк категориясы заттың белгiсiз мөлшерiн де бiлдiредi. Белгiсiздiк
– Бұл категорияны сандық (сан есiмдер) категориясынан айырып көрсететiн
негiзгi ерекшелiк. Дегенмен де, семантикалық тұрғыда, ол Бұл категорияны
толығымен камтиды. Мысалы: балалар, он шақты, көптеген жылдар бойы, some
people, a lot of students және т.б.
Көптiк категориясын зерттеу – объективтi түрде, тарихи факторларға
сүйене отырып, тiлдiң iшкi тетiктерiн, лексика мен грамматиканың өзара
қатынасын зерделеуге мүмкiндiк бередi. Бұл – лексеманың грамматикалық форма
болып құрылымдық өзгерiске енуi, сөз жасаушы суффикстiң форма жасаушы
немесе сөз түрлендiрушi, грамматикалық форматив болып өзгеруi болып
табылады. Екiншi жағынан, грамматикалық форманың лексикализациялануы,
грамматикалық формаға жаңадан лексикалық мағынаның үстелуi. Осыдан барып,
олар өздерiне қайшы қойылған грамматикалық формамен семантикалық қатынасын
жоғалтып, бұрынғы парадигма шеңберiнен шығады.
Формализациялау тәсiлi арқасында көптiк категориясы әмбебап
грамматикалық сипатқа ие болады. Сөзде көптiк мағынаның бар болуы,
грамматикалық форманың сөйлемдегi сөздердi жүйелеуi үшiн морфологиялық-
синтаксистiк рөл атқаруына ықпалын тигiзедi. Яғни, көптiк категорияның
грамматикалық формаларының жаңа лексикалық мағынаға ие болуы арқасында
грамматикалық формалар сөз жасау функциясына ие болады, демек, олар көптiк
категориясы негiзiнде сөз жасам үлгiсiн жасайды.
Көптiк категорияның негiзiн басқа да категориялар сияқты адам
санасында қалыптасқан сандық қатынастар құрайды. Зат есiмнiң жекеше және
көпше түрлерiнiң арақатынасы негiзiнен жекелiк пен көптiктiң қайшылықтарын
бiлдiредi. Мұнда тiлдi объективтi шындықты бейнелеушi бiрден-бiр
категориялар жүйесi ретiнде көрсететiн, көптiк категориясының нақты
логикалық мәнi жатыр. Бұл (нақты логикалық мән) грамматикалық көптiк
категориясының табиғатымен қатар, қызмет жасау аясын да айқындайды. Сонымен
қатар, тiлдiң грамматикалық жүйесiнде көптiк формасы мағынасы нақты сандық
қатынастарды ғана бiлдiрiп қоймайды, ол басқа да грамматикалық категориялар
сияқты, тiлдi жүйелi-құрылымдық қатынас негiзiнде де бейнелейдi.
Агглютинативтi немесе флективтi тiлдердiң қай-қайсысында болмасын сөз
формаларының сәйкесуi және сөздiң түрленуi арқылы айқындалатын сандық
формасы немесе парадигмалық қатынасы бар. Жинақтық, заттық және дерексiз
сияқты санамалауға келмейтiн ұғымдарды бiлдiретiн зат есiмдерде де көптiк
формаға тән белгi бар. Оларды санауға келмейдi және олардың грамматикалық
формасы сандық қатынасты бiлдiрмейдi. Алайда, санауға келетiн заттардың
өздерi де үнемi дерлiк жекеше немесе көпше түрi формалары арқылы берiле
бермейдi. Сондықтан жылдар бойы қалыптасқан тiлдiк форма белгiлi бiр затты
қабылдау кезiндегi таным процесiне мүлдем қайшы келуi мүмкiн. Мысалы,
орман, марал, forest, deer сөздерi жекелiк, көптiк мағынасында қолданыла
бергенiмен, бiр өздерi тұрып сандық ұғым бере алмайды және сөздiң тек
номинативтiк формасында қала бередi. Бұл көптiк категориясының
грамматикалық мазмұны, жекелiк пен көптiктiң нақты мағынасын салыстырып,
оларды бiр-бiрiне қайшы қоюмен ғана шектелмейдi дегендi бiлдiрсе керек.
Мұндай жағдайда тiлдiк бiрлiктердiң “асимметриялық дуализмiң көрiнiс табады
(50(.
Көптiк категориясы сандық қатынасты материяның объективтi болмысы
ретiнде сипаттайды. Көптiк категориясының тiлдiң сандық категориялар
жүйесiнде алар орны – оның номинативтiк табиғаты арқылы айқындалады. Басқа
да категориялар сияқты көптiк категориясы сыртқы ортаны бейнелеумен,
танумен байланысты. Сандық қатынас жекелiк пен көптiктi бiр-бiрiне қарама-
қайшы қоя отырып, көптiк категориясына нақты мағына үстейдi, оның мәнiн
айқындайды.
Көптiк категориясының негiзгi грамматикалық мағынасы (жекелiк және
көптiк) заттың сандық қатынасын бiлдiредi және екi түрлi тәсiл арқылы
берiледi: а) көптiк жалғауы арқылы; б) нөлдiк формасы арқылы. Кейбiр
тiлдерде Бұл екi тәсiлдiң тек бiрi ғана қолданылатын болса (мысалы, қазақ
тiлi), кейбiрiнде (мысалы, ағылшын тiлi), екi тәсiл де бiр құрылым аясында
қолданыла бередi. Мұндай кезде айқын көптiк мағына бiрлiктiң мағынасын
анықтайды және толықтырады. Мысалы, five books, some people. Бұл
мысалдарда, көптiк категориясы грамматикалық және лексикалық тәсiлдер
арқылы бiрдей берiлiп тҮр.
Қазақ тiлiнде, егер зат есiм алдына көптiк ұғым бiлдiретiн сөздер
немесе сан есiмi үстелер болса, көптiк морфемасы түсiп қалады. Бұларға
(көптiк ұғымды бiлдiретiн сөздер немесе сан есiмдерге) квантификаторларды,
көптiктi бiлдiрудiң эксплициттi және имплициттi тәсiлдерiн жатқызуға
болады. Қазақ тiлiнде көптiк категориясы морфологиялық тұрғыдан бiр ғана
тәсiл арқылы сипатталады. Мысалы: оқушылар – көп оқушы. Бұл жағдайды
төмендегi үлгi арқылы бiлдiруге болады:
Q (N (Suf
a) + ( N( +
b) + (N( (
c) ( (N( +
Ағылшын тiлi көптiк ұғымын бiлдiруде бiрiншi үлгi кеңiнен қолданылса,
қазақ тiлiне соңғы екi үлгi тән. Бұл үлгiден ауытқыған жағдайда, қазақ тiлi
стилистикалық өзгерiске Үшырайды. Бұл туралы А.Н. Кононов: “Если такое
словосочетание оформлено аффиксом
-лар-лер, то оно выражает членимого, неоднократного множества; другими
словами, определяемое имя мыслится выделенным из числа ему подобных и
наделенным индивидуальными признакамиң деп көрсетедi (54,70б.(. Мысалы:
Қуаныш ағай бiзге мектептегi кiтаптарды, оқу құралдарын, тағы да басқа
заттарды Бұлдiрмей салға тиеудi тапсырды (Қ. ОмарҮлы).
Бұл мысалдан кiтаптың көп екендiгiн ғана бiлiп қоймаймыз, сонымен
қатар, оның әр түрлiлiгi туралы мағлұмат аламыз.
Сонымен, жоғарыдағы сараптамадан жалпы көптiк категориясының әр түрлi
саладағы алар орны мен табиғаты, оның категория ретiнде ортақ, әмбебап
сипатымен қатар, өзiндiк белгiлерi де бар деп тұжырымдауға болады. Бұл
сипаттар мен белгiлердi функционалды-семантикалық өрiс деңгейiнде
қарастырғанда ғана оладың ерекшелiгi нақты түрде белгiлi болмақ. Сондықтан,
көптiк категориясы әр тiлдiң құрылымымен қатар, iшкi өзiндiк ерекшелiктерге
байланысты әр тiлде әр түрлi жағдайда көрiнiс табады деп айта аламыз.
1.2.1 Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы
Көптiк категориясы тiлдiк даму барысында кейбiр тiлдерде ұқсас
қасиетке ие болса, кейбiр тiлдерде тек өзiне ғана тән ерекшелiктерге сай
сипатталады. Бұл сандық қатынастың негiзi болып табылатын табиғатты
адамдардың тану және тiлдiк жағдайда қолдану ерекшелiгiне байланысты болса
керек. Мысалы, кейбiр ұлт өкiлдерi затты оның шығу, қызмет жасау қасиетiне
байланысты жекеше, көпше деп бөлсе, келесi бiреулерi үшiн заттың аз,
көптiгi басты емес, олар бұл затты жалпы түрде атап, оның санамызда орын
алу қасиетiне қарай аз, көп деп бөледi. Басқаша айтсақ, қандай да бiр iс-
әрекет адам санасында орын теуiп қалыптасқаннан кейiн ғана, оның сандық
жағы туралы сөз болады. Қазақ тiлi осындай тiлдер қатарына жатады.
Қазақ тiлiнде тiлдiк қатынас кезiндегi қатынасқа енушi адамның
мақсаты, қандай да болмасын бiр зат, iс-әрекет туралы өз пiкiрiмен бөлiсу
басқаның ой-пiкiрiн бiлу болып табылады, ал заттың сандық жағы негiзгi
болып саналмайды. Сол заттың сипаты, көлемi, мөлшерi туралы сөз тек қажет
болған жағдайда ғана орын алады. Мысалы, “Орманда бұғы, марал көптеп
кездеседi. Бiз орманға барып саңырауқұлақ тердiк деген сөйлемдерде
ормандағы бұғы мен марал, саңырауқұлақ сөздерi мұнда көптiктiң шет аймағын
түзедi. Сондықтан, жалпылама түрде, имплициттi жағдайда берiлiп тұр, ал,
олардың тек бiреу ғана емес екендiгi еш дау тудырмайды.
Үндiевропа тiлдерiнен түркi тiлдерiнiң, соның iшiнде қазақ тiлiнiң
ерекшелiгi, соңғысында зат есiм мен етiстiк қиыса байланыспайды. Үндiевропа
тiлдерiнде, атап айтсақ, ағылшын тiлiнде кездесетiн “A beautiful girl was
coming (Әдемi қыз келе жатты); Beautiful girls were coming (Әдемi қыздар
келе жатты) сияқты, сөйлемдегi зат есiмнiң жекеше, көпше түрде болуына
байланысты етiстiктiң де түрлену құбылысы қазақ тiлiнде жоқ. Мысалы: “Топ
мүшелерi халық әнiн айтып жатыр сөйлемiндегi “айтып жатыр етiстiгiн
құрылымына сай ағылшын тiлiндегiдей қабылдап, тек бiрi ғана айтып жатыр деп
түсiнуге болмайды. Бұл қазақ тiлiнiң семантикалық қасиеттерiнiң бiрi болып
табылады. Түркi тiлдерiнiң барлығында дерлiк кездесетiн бұндай құрылымды
М.А.Кумахов тiлдегi үнемдеу құбылысы ретiнде танып былай деп жазады:
“Принцип экономносочетаемости слов, основанный на устранении избыточности
грамматического соглосования в числе между подлежащим и сказуемым, широко
используется в языкең (55,24б.(.
Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы екi түрлi грамматикалық форма арқылы
берiледi: -лар көрсеткiшi арқылы берiлетiн көптiк жалғау формасы және бұған
қарама-қайшы ешбiр көрсеткiшсiз жекеше түр формасы немесе нөлдiк форма.
-лар көрсеткiшiнсiз нөлдiк формадағы сөздердi көптiк категориясына
жатқызу мағыналық функцияны ғана атқарып қоймайды, бұл қызметтер арқылы
көптiк категориясы синтаксистiк құрылым жасау тәсiлдерiнiң бiрiне
айналады. Нөлдiк морфема қазақ тiлiнде танылған, дәлелденген белгiлi бiр
мағына аясында көрiнетiн, қолданылу орны тұрақты форма. Мұнда
грамматикалық мағына грамматикалық формасыз берiледi. Осыған сай,
форманың қызметiнiң семантикасы белгiлi бiр тәсiлдерден және
индикаторлардан кейiн берiледi.
Демек, қазақ тiлiндегi -лар көрсеткiшiнсiз зат есiм көптiк мағынаны
бiлдiре бередi. Дегенмен, ол бiр өзi тұрып сөз болып тұрған заттың аз
немесе көп екендiгi туралы еш мағлұмат бере алмайды. Мысалы: Бұл жiгiт –
жiгiттiң жiгiтi. Бұл сөйлемдегi қайталанып келетiн жiгiт және жiгiттiң
сөздерi, бiрi жекеше, бiрi көпше екi түрлi мағынаны бiлдiредi. Алғашқы
“жiгiт сөзiн соңғы “жiгiт сөзiнен “Бұл сiлтеу есiмдiгi арқылы айыра аламыз.
“Бұл сiлтеу есiмдiгi – берiлген сөйлемдегi сөздiң нақты мағынасын
бiлдiрушi негiзгi көрсеткiш. Ал кейiнгi “жiгiт жағдайында Бұл сөз санақтық
қатынасты бiлдiргенiмен, оның жалпы көптiк мағынада қолданылып тұрғаны
айқын көрiнедi. Олай болса, Бұл мысал – барлық сөздiң, соның iшiнде барлық
зат есiмнiң көптiк мағынаны бiлдiру үшiн әрдайым көптiк жалғауында тұруы
шарт емес екендiгiнiң бiр дәлелi. Ал тұлғалық өзгерiске түспеген зат
есiмнiң семантикалық тұрғыдан қалай да ұғынылуы мүмкiн. Ағылшын тiлiне осы
сөйлемдi This young man is the best of all young men деп аударуға болады.
Яғни мұндағы зат есiм сөздерi man-men (көпше түрi) болып тұлғалық өзгерiске
түскен. Олай болса, Бұл, жоғарыда айтылған, қазақ көптiк категориясының
үндiеуропа сияқты тiлдерде Мұндай тiлдiк құбылыс байқалмайды деген
сөзiмiздi тағы бiр нақтылағандай.
Көптiк мағынаның нөлдiк форма арқылы берiлуi әр түрлi тiркестер арқылы,
сонымен қатар, сан есiмдерiмен және аз, көп сөздерiмен ешбiр жалғау,
жұрнақсыз байланысатын зат есiмдер арқылы да айқындалады.
Мысалы: Балық аз түсiптi, әрi тайызға салған аудың арқалығы мұзға
жабысып қатып қалған екен (Ә. Нұрпейiсов). Қатар қонған ауылдың жастары таң
атқанша ақсүйек ойнап, асыр салатын. Жаңа жерге қонғанда жас төл – қозы,
лақ қандай рахаттанады (Ш. ґтепов, Х. Әбдiрашитов).
Бiрiншi сөйлем құрылымына қарай ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем.
Балықтың тек бiреу ғана емес екендiгiн сөйлемдегi аз бей-айқын көптiк сөзi
арқылы бiле аламыз. Аз сөзiнiң семантикасы, қандай да бiр заттың жобаланған
шамаға жетпейтiндiгiн бiлдiрiп, айқын емес көптiк мағына үстеп тұрса,
сөйлемнiң келесi бөлiгi балықтың аз түсу себебiн нақтылап тұр.
Салалас құрмалас болып келетiн екiншi сөйлемде, қатар қонған көптiктi
бiлдiрушi индикатор және ауылдың жастары сияқты көптiк мағыналы екi тiркес
берiлген. Бiрiншi жағдайда Бұл ауылдың бiрден көп екендiгiн қатар қонған
анықтауыштық тiркесi функциясын атқарушы көптiк көрсеткiшi арқылы бiле
алсақ, ауылдың жастары тiркесi жағдайында субъект пен объектiнiң қатар
келуi және Мұндағы посессивтiк (тәуелдiлiк) форма (-ң-ы) арқылы жастардың
қай ауылға тиесiлi екендiгi туралы мағлұмат аламыз. Үшiншi сөйлемде,
белгiленген сөздер лексикалық мағына арқылы айқын емес көптiк мән үстеп
тұр.
Қазақ тiлiнiң бұл қасиетi затты әр түрлi жағдайда сипаттауға жол
ашады: кейбiр жағдайда ол қазақ тiлiнiң өзiне ғана тән ерекшелiктерге
байланысты сипатталса, басқа бiр жағдайда жекелiк немесе көптiк мағына
арқылы айқындалады; ендi бiрде ол деректi болса, бiрiнде дерексiз болып
келедi. Алайда, бұл қасиет онда көп мағына бар және заттың формасына жаңа
мазмұн үстеуге болады деген сөз емес.
В.Г.Гузев, Д.М.Насиловтар жекелiктi бiлдiру үшiн “бiр сөзiн қолданады.
Олардың пiкiрiнше, Мұндай жағдайда “бiр сөзi нақты, сандық мағынада емес,
дерексiздiктi бiлдiретiн “әйтеуiр бiр мағынасын бiлдiредi. Мысалы, бiр үй
яғни ‘кез-келген бiр үй’. “Жекелiк пен көптiктiң Мұндай көрсеткiштерi,
семантикалық байланыстар арқылы топ құрушы морфологиялық тәсiлдердiң
функционалды қалпын түзедi, ал ол (функционалды қалпы) заттардың сандық
сипатының көрсеткiшi болып табылады (56,27б.(.ң
Осы көрсетiлген функционалды-семантикалық бiрлiк, бiр сөзiнiң жекелiк
мағынасы мен -лар жалғауының көптiк мағынасын көптiк категориясы мағынасы
ретiнде басқа мағыналардан айырып көрсетедi. Бұл – бiр жекелiк сөзi мен
-лар көптiк жалғауы өздерiнiң сандық мағыналары арқылы ғана көптiк
категориясының морфологиялық көрсеткiшi бола алатындығын көрсетедi.
Лексикалық және синтаксистiк тәсiлдерден тыс кездерiнде, бiр жекелiк сөзi
мен -лар көптiк жалғауы сандық қатынасты бiлдiрудiң бiрден-бiр жолы ретiнде
шартты түрде қолданылады.
Бұл арақатынасты былайша көрсетуге болады:
ат бiр ат
Көрсеткiшсiз форма, жекелiк формасы көптiк категориясы
реңксiз мүше аттар формасы, реңктi
көптiк формасы
мүше
Зат есiмнiң лексика-семантикалық мағынасы ғана, ат - бiр ат - аттар
формасының байланыстар негiзi бола алады. Ат сөзiнде ешбiр көрсеткiштiң
болмауы, Бұл сөзде сандық мағынаның жоқ екендiгiн және номинативтiк
мағынаға ғана ие екендiгiн көрсетедi. Ағылшын тiлiнде зат есiмдердiң
осылайша номинативтiк түрде ғана берiлуi тiлдiк нормада жоқ. Ал a horse -
horses сөздерi тек лексикалық мағына негiзiнде ғана салғастырылып қоймайды,
сонымен қатар, олар Бұл екi форманың формалды-функционалдылық негiзiнде де
қарастырылады. Себебi a horse сөзiндегi “a белгiсiздiк артиклiнiң өзi Бұл
сөздiң ‘тек бiр ғана, кез-келген бiр ат’ деген мағына беретiндiгiн
көрсетедi. Бұл кезде ол бiр белгiсiздiк индикаторы сияқты мағынаға ие
болады. Ал ағылшын тiлiндегi артикльдердiң қай-қайсысы болмасын зат есiмдi
басқа сөз таптарынан айырып көрсететiн айырым белгiсi қызметiн атқарады,
зат есiм сөздерге сандық мағына бередi (56;57(. Олай болса, ат сөзi еш
сандық мағлұмат бермейдi, яғни, бiр өзi тұрып, көптiктiң категориялдық
мағынасын көрсете алмайды. Сондықтан, оны нөлдiк формадағы көптiк мағыналы
сөз ретiнде қарастыруға болмайды.
Сөзiмiз дәлелдi болу үшiн төмендегi мысалдарды алып көрелiк: 1.
Бақташылар бiр қора сиырды алдына салып, қаумалап айдап келе жатыр екен.
Анда-Мұнда қашып әбден ығырды кетiрсе керек. “Қарасан келгiрң деген сөздер
қарша борайды. 2. Ат үстiндегiлердiң кейбiрi қолдарына электр шамын Үстап
алған (Қ. ОмарҮлы).
Бiрiншi сөйлемнен сиырдың көп екендiгiн “бiр қора анықтауыштық
қызметiн атқарушы жиынтық көптiк (Бұл сөйлемде бiр сөзi сиырды басқа айқын
емес көптiктен айырушы негiзгi белгi ретiнде қолданылып тұр) пен оларды
қаумалап айдап келе жатқандығы және олардың ары-берi қашқаны арқылы бiле
аламыз. Объект қызметiн атқарып тұрған бiр қора сиыр тiркесi өзiнен кейiн
келген екi сөйлемдi анықтаумен қатар, оларға конструктивтi түрде
коммуникативтiлiк сипат берiп тҮр. Екiншi сөйлемде, аттың көп екендiгiн
үстiндегiлер сөзi анықтап тҮр. Мұндай құбылыс қолдарына сөзi мен нөлдiк
формадағы электр шамы тiркесiнен де байқалады.
Қазақ тiлiндегiдей бiр белгiсi арқылы сөздiң тұлғалық мағынасын бiлу
қасиетiнiң ағылшын тiлiнде болмауы олардың тiлдiк құрылым ерекшелiктерiне
байланысты. Ағылшын тiлiнде көптiк категориясының шет аймағы ретiнде
қарастырылатын партитивтiк көптiктi бiлдiрушi “pluralia tantum зат есiмiнiң
болуы немесе көптiк формасының лексикализациялану құбылысы да Бұл екi тiл
аралығындағы құрылымдық айырмашылықты тағы да дәлелдей түседi. Алайда, осы
уақытқа дейiн қазақ тiлi және барлық түркi тiлiнде осылайша көптiк
формасының лексикализациялану құбылысы байқалмағандығын айта кеткен жөн.
Әрине, қазақ тiлiнде өзiне ғана тән көптiк мәндi есiмдер болғанымен,
олардың семантикасы, қолданылу үрдiсi, берер мағынасы ағылшын тiлiндегi
көптiк мәндi сөздерден мүлдем өзгеше. Қазақ тiлiндегi Мұндай сөздерге
көптiк категориясының шет аймағына жататын, лексикалық тәсiл арқылы көптiк
мағына бiлдiрушi, кеңiстiктiк, дерексiздiк және т.б. көптiк мағынадағы
сөздер жатады. Мысалы: шаш, айран, бу, шындық, алтын, қар және т.б.
Жоғарыда келтiрiлген мысалдардағы бiр сөзiнiң грамматикалық қызметi
оның негiзi болып келетiн бiр санының лексикалық және грамматикалық
мағынасына негiзделедi. Ал, Бұл – тiлдiң ғасырлар бойы дамуының нәтижесi.
Бiр сөзiн грамматикалық тәсiлдер қатарынан алып тастар болсақ, -лар жалғауы
қазақ тiлiндегi заттың көптiк көлемiн, мөлшерiн бiлдiретiн бiрден-бiр
морфологиялық көрсеткiш болып қалады. Бұл дегенiңiз категория ұғымы болу
үшiн кем дегенде екi форманың болуы қажеттiгiн ескерсек көптiк категориясы
жоқ дегенмен барабар (38,18б.(.
Қазақ тiлiнiң -лар жалғауының тағы бiр қасиетi, ол тек санауға келетiн
зат есiмдерге ғана көптiк мағына үстеп қоймайды, сонымен қатар Бұл жалғау
санауға келмейтiн, абстракты ұғымдағы, тiптен, жалқы есiмдерге де үстеле
бередi. Алайда, -лар жалғауын қабылдаған Мұндай сөздер сөйлемдегi бiрыңғай
мүшелерге көптiк мән үстейдi. Мұндай жағдайда, -лар жалғауы жалғанған
сөздер сол атаулармен қатар басқа да атаулардың бар екендiгiн бiлдiредi.
Мысалы: Абайлардан кешелi берi еш хабар жоқ (М.Әуезов).
Мұндағы, Абайлардан сөзi Абайдың көптiгiн емес, ‘Абай және басқалар’
деген мағынаны бiлдiруi арқылы бiрыңғай мүшелерге көптiк мән үстеп тұр.
Сонымен қатар, “ағайынды Абдуллиндер, апалы сiңлiлi Досымбековалар немесе
салыстыру, ұқсату мақсатымен қолданылатын “Алматылар, “Алматылардай
мазмұндас сөздер де жиi кездеседi.
-лар жалғауына қарама-қайшы көптiк мағына үстеудiң тағы бiр жолы –
жоғарыда аталып кеткен нөлдiк форма. “Қазақ грамматикасындаң нөлдiк
формаға “арнайы қосымша көрсеткiшi болмай, тұлғасы көрiнбей тұрып-ақ
белгiлi категориялық грамматикалық мағына бiлдiрудi – нөлдiк форма
деймiзң (10,426б.( деп анықтама берiледi.
Нөлдiк форма сырт қарағанда түбiр тұлғамен сәйкес келгенiмен, сөз
түбiрiнiң барлығы жеке-жеке грамматикалық нөлдiк форма бола алмайды.
“Грамматикалық нөлдiк форма болу үшiн ол тұлға түбiр күйiндегiден өзгеше
грамматикалық мағына бiлдiрiп, белгiлi бiр топтағы түрлену жүйесiнiң бiр
түрi болып саналып, сөйлеу процесiнде белгiлi бiр тұрақты, өзiне тән
қызмет атқаруы тиiсң (10,426б.(. Қазақ тiлiнiң нөлдiк формалы зат
есiмдерi әдетте жалпы, жинақтық ұғымды бiлдiредi. Мысалы: Ендi кезеңнен
төр жайлаудың бергi бетi шым-шымдап басталады да, үйiр-үйiр қарағайды
бөктерiп алған сансыз бел-белестер әрмен қарай созылып кете бередi
(О.Бөкеев). Немесе: (Көксерек) Түнде қозының қҮйрығын иiскелеп жүредi.
Қойды үркiте бередi (М.Әуезов).
Бұл сөйлемдердегi қарағай, қозы, қой сөздерi бiр ғана зат атауын
бiлдiрiп тұрған жоқ, осы топқа жататын, осы тектес барлық затты жинақтап,
жалпы түрде көрсетiп тҮр. Сонымен қатар, сабақтас құрмалас болып келетiн
Бұл сөйлемде қарағайдың көптiгiн репетитивтiк (қайталама) тәсiл арқылы
берiлген “үйiр-үйiрң анықтауышы мен “-пң көсемшесi + “ал-ң көмекшi етiстiгi
+ “бел-белестерң көптiк мағыналы тiркесi арқылы бiлуге болады.
Салалас құрмалас болып келетiн екiншi сөйлемде, жинақтық мағынадағы
объектiлердiң екi басқа баяндауышы болғанымен тек бiр ғана бастауышқа
тәуелдi болып келуiмен қатар, түнде мезгiл пысықтауышы мен “-п көсемшесi +
жүр етiстiгiнiң өзi iс-әрекеттiң қайталанғандығын бiлдiрiп, Бұл сөздерге
көптiк мағына үстеп тұр.
Ендi, қазақ тiлi нөлдiк формасының сөзде қолданылу аясын алып көрелiк:
1) Заттың сандық жағы сөйлеушiге және тыңдаушыға басты
болып саналмайды: Топ адам сау етiп кiрiп келдi.
2) Сан есiммен және болжалды зат есiммен тiркесе байланысқан
зат есiмдер: Үш күн өткенде, бiр күнi таңертең ойда жоқта Көксерек өз-
өзiнен сап ете түстi (М.Әуезов). Арада бiрнеше күн өттi. Ашығып бұралуға
айналды (М.Әуезов).
а) Жинақтық ұғымды бiлдiретiн зат есiмдер: Шатыр тiгiлiсiмен, Бұл
арада тым құрыса екi күн еру болатынын аңдаған жұрт та жапырлай түсiп,
тiршiлiк қамына кiрiстi (М.Мағауин). Бұлар салқар көшке емес, сҮлтан
әулетiне тиесiлi малдың мiнiске, сауынға, күнделiктi сойысқа арналған бiр
бөлiгi ғана. ...Жылқы – көштiң орта тҮсында, қой – көштiң соңында, ...жылқысы
қос-қос, қойы отар-отарымен, өздерiне тиесiлi, жылда жүрiп өтетiн
сораптарына түскен (М.Мағауин).
б) Жұп зат: Кенет, ол үйiнiң алдына тоқтаған бiр салт аттыны көрдi. “Бұл
кiм болды екенң- деп ойлап, аттылы кiсiден көзiн айырмай келе жатыр.
Еламанның жаны аяғының басына кетiп, жар кемердiң жиегiнде сiлейiп қалды
(Ә.НҮрпейiсов).
3) Абстракты ұғымдар: Әбиiр ойлай-ойлай Таушелектегi өмiрдi
жақсылыққа бастаудың бiр ғана жолы бар деп Ұқты (Ш.ґтепов., Х.Әбдiрашитов).
Бар билiк солардың қолында, сол билiкке қалай бас көтерiп қарсы шығарсың?
(Ш.ґтепов., Х.Әбдiрашитов).
4) Жалпы ұғымды бiлдiретiн сөздер: Ат – ер қанаты және т.б.
Берiлген мысалдардағы көптiк мағынасы имплициттi түрде берiлiп,
мағынасы контекст арқылы ғана анықталатын санақтық емес көптiк мағыналы
сөздердiң формасы жекелiк болғанымен, олардың семанти-касында жекелiк және
қарапайым көптiк мағына жоқ. Олар тек жинақтық мағынаға ие. Ал, санақтық
есiм сөздердiң көптiк мағынасы үнемi эксплициттi түрде берiледi және әр
түрлi көптiк мағына үстей бередi. Бұдан заттардың көптiк мағынасы, олардың
тiлдегi көрiнiсi логикамен, қоршаған ортаны, iс-қимылды қабылдауымызбен
тығыз байланысты екендiгiн көремiз.
Жоғарыда көрсетiлген, санақтық емес ұғымды бiлдiретiн зат есiмдер
жекелiк мағынасын бiлдiрмейдi және нөлдiк формада тұрып, жалпылық ұғымын
бiлдiредi. Мысалы: мал, қан, от.
Мұндай зат есiмдердiң көптiк формасын үстеуi олардың негiзгi мағынасынан
ауытқуына әкеледi және а) Бұл заттың көптiгiн, ә) әр түрлiлiгiн бiлдiредi,
б) әсiрелеп көрсетедi. Мысалы: Айналаға құлақ түрдiм. Бiреулердiң әр тҮста
сөйлегенi, сиырлардың мөңiрегенi, қой-ешкiлердiң маңырағаны, иттердiң
үргенi естiлгендей. Пәлелерден қҮтылған соң жан-жағыма қарасам, әр жер, әр
жерден лаулап жанған оттарды көрдiм (Қ.Омарұлы).
Бұл сөйлемдерде жалпылама ұғымды бiлдiрушi зат атауыштарына көптiк
жалғауын үстеу арқылы олардың бiрден көп екендiгiн және әр түрлi топқа
жататындығын көруге болады. Олай болса, қазақ тiлiнде есiм сөздер -лар-лер
жалғауынсыз-ақ, сөйлемдегi орнына қарай әр түрлi мағына бiлдiре бередi.
Жоғарыдағы пiкiрлердi сараптай келе төмендегi кестеге қолымыз жетедi:
1-кесте Санақтық және санақтық емес сөздердiң семантикалық айырмашылығы
Зат есiмнiң Көптiк формасы мағынасы
семантика-лық
мағынасы
Жекелiк Жинақтық Қарапайым көптiк
Санақтық + + +
Санақтық емес - + -
Мұндай ерекшелiктi заңды құбылыс деуге болады: санақтық сөздердiң -лар
көрсеткiшi жекелiк мағынаға қарама-қайшы мағына туғызып, қарапайым көптiк
қызметiн атқарады. Ол жинақтық мағынасын өзiндiк дара көптiк мағынасы
ретiнде бiлдiредi. Санауға келмейтiн зат есiмдерде жекелiк мағына жоқ
болғандықтан және көптiк формасы оларға қарапайым көптiк мағынасын
үстемейтiн болғандықтан, олар өзiндiк дара көптiк ретiнде тек жинақтық
мағынаға ие.
Қазақ тiлiнiң салғастырылып отырған ағылшын тiлiнен айырмашылығы –
ағылшын тiлiндегi деректi зат есiм сөздерi (мысалы, қарындаш, адам, кiтап
және т.б.) бiр өздерi тұрып (жоғарыда көрсетiлгендей) ешқандай сандық
мағлұмат бермейдi. Басқаша айтсақ, олар май, сүт, ақыл және т.б. сияқты
бұйымдық, абстрактылы мағынаны бiлдiретiн сөздер сияқты дерексiз сөздерге
тән мағына бiлдiредi. Мұны төмендегi мысалдардан нақты байқай аламыз.
Мысалға “Мен қарындаш сатып алдым сөйлемi мен “I’ve bought a pencil, “I’ve
bought pencils сөйлемдерiн салыстырып көрелiк. Ағылшын тiлiнде қай сөздiң
қандай лексикалық және грамматикалық мағынада тұрғанын “a артиклi мен “-s
көптiк жалғауы арқылы бiлуге болады. Ал қазақ тiлiне келер болсақ,
“қарындаш сөзi деректi ұғымды бiлдiредi дегенмен, Бұл сөйлемде бiр немесе
бiрнеше қарындаш сатып алынғаны белгiсiз күйде тұр. Жоғарыда айтылған “бiр
немесе “аз, көп сөздерiн үстеу арқылы ғана Бұл сөйлемнiң мағынасын нақтылай
алады екенбiз.
Көптiк категориясы қағидасы бойынша, қазақ және ағылшын тiлдерiнiң
көптiк формалары мағынасының арасында еш айырмашылық жоқ:
Қазақ: “қарындаш -( : қарындаш-тарң
Ағылшын: “pencil-( : pencil-sң
Ал “қарындаш, қарындаш-(ң сөздерiнiң арасындағы семантикалық
айырмашылық мынаған саяды. Жоғарыда айтқандай, “қарындаш сөзi бiр өзi тұрып
еш сандық ұғымды бiлдiрмейдi, олай болса, оның семантикалық функциясы
“қарындаш-(ң сөзiмен бiрдей емес және оны “қарындаш-тарң сөзiне қарсы
қоюға болмайды. Ендi, “қарындашң, “pencilң cөздерiнiң “бiрң сан есiмiмен
семантикалық сәйкестiгiн олардың жекелiк, деректiлiк, дискреттiлiк мағынасы
жағдайында алып көрелiк:
2-кесте Нөлдiк формалы зат есiм мен бiр сан есiмiнiң семантикалық
сәйкестiгi
Сипаттау бiрлiгi Бiлдiретiн мағынасы
жекелiк деректiлiк дискреттiлiк
қазақ бiр + + +
қарындаш - - -
ағылшыone + + +
н pencil + + +
Бұл кестеден қазақ тiлiндегi зат атауыштары бiр өзi тұрып нақты мағына
бере алмайтындығын байқаймыз. Олардың нақты мағынасы тек бiр форманты
жағдайында немесе өздерiмен тiркесе келген сөздер арқылы ғана анықталады.
Демек, “pencilң сөзi “oneң сан есiмiсiз-ақ жоғарыдағы мағыналарды бiлдiре
бередi екен. Ал “қарындашң сөзi жекелiк, деректiлiк, дискреттiлiк
мағыналарын бiлдiру үшiн “бiрң сөзiнiң болуы шарт. Қарындаш, кiтап
сөздерiнiң “қарындаш-, кiтап-ң түбiр сөздерiнен айырмашылығы, соңғысы
сөйлемде өз бетiмен қызмет ете алады, ал Ұқсастығы – қай-қайсысы да сандық
ұғымды бiлдiре алмайды.
Қорыта келе айтарымыз, қазақ тiлiнiң грамматикалық көптiк
категориясының негiзгi сипаты осы категория өрiсi маңайына топтасушы әр
түрлi тiлдiк белгiлер арқылы айқындалады. Ал көптiк мағынаны берудiң түрлi
формалары сыртқы құрылымдық формасынан гөрi, сонымен қатар, жалпылылық,
жинақтылық т.б. белгiлерiмен қатар, iшкi семантикалық, функционалды-
семантикалық өрiс, контекстiк сәйкестiктерi аясында көрiнiс табады.
1.2.2 Ағылшын тiлiнiң көптiк категориясы
Заттың сандық белгiсi әр түрлi жолмен берiлетiндiгi белгiлi. Кейбiр
тiлдерде сандық айырмашылықтар лексикалық жолмен берiлсе, кейбiрiнде
синтаксистiк жолмен берiледi. Ағылшын тiлiнде заттың сандық белгiсi
грамматикалық жүйе тұрғысынан да берiле бередi. Мысалы: These peaches are
ripe (Шабдалы пiскен) сөйлемiнде шабдалының бiрден көп екендiгiн бiлдiретiн
үш түрлi грамматикалық белгi бар: these (Бұлар) (this-ке (Бұл) қарама-
қайшы), peaches сөзiндегi -es (-лар) жалғауы және are (to be етiстiгiнiң
көпше түрi is-ке (to be етiстiгiнiң жекеше түрi) қарама-қайшы). Тiлдегi
сандық мөлшердi бiлдiрудiң Мұндай грамматикалық белгiлерi грамматикалық
көптiк категориясы деп аталатыны белгiлi.
Ағылшын тiлi көптiк (сандық) категориясы О.Есперсеннiң сөзiмен айтқанда
“екi жердегi екi – төрт аксиомасы сияқты ең табиғи және анық категориялар
қатарына жатады (62,188б.(. Дегенмен де, барлық тiлдер категориясы сияқты
Бұл тiлдiң көптiк категориясы да өзiндiк логикалық және лингвистикалық
ерекшелiктерге толы.
Ағылшын тiлi көптiк категориясы қазақ тiлi сияқты жекелiк пен көптiктi
бiр-бiрiне қарама-қарсы қою арқылы сипатталады. The Oxford Desk Dictionary
and Thesaurus сөздiгiнде жекелiк ұғымы: “...тiлдiң сандық жүйесiнде көптiк
және екiлiк ұғымына қарама-қайшы ұғымды бiлдiредi және адамның немесе
заттың тек бiреу екендiгiн көрсетедiң деп анықталады (63,744б.(. Көптеген
грамматика мәселесiне арналған ғылыми еңбектер осы анықтамаға негiзделедi
(64;65;66(. Алайда, көптiк категориясы Sg-versus-Pl формуласынан басқа да
сипатталуы және анықталуы қиын жағдайларда да қолданылатындығын естен
шығармаған жөн. Ағылшын тiлi көптiк шағын өрiсi төмендегi мысалдар
негiзiнде айқын көрiнедi:
1) There was an apple on the table.
2) She was proud of her sons and daughters.
3) The tiger in the zoo made all visitors tremble.
4) Tigers are rare today.
5) The idea didn’t seem significant to me.
6) Ideas came from all sides.
7) I had some beers in the morning.
8) Water in this region is not drinkable.
Бiрiншi және екiншi сөйлемдерде сандық көрсеткiштер айқын және нақты
көрсетiлген, сондықтан да бiрiншi сөйлем арқылы бiр ғана алма туралы бiле
алсақ, екiншi сөйлемнен Бұл әйелде бiрнеше ұл мен қыздың бар екендiгiн көре
аламыз. Үшiншi сөйлем хайуанаттар паркiндегi жолбарыстың жануарлар тобына
жататын белгiлi бiр зат немесе қандай бiр тұқымнан шыққан ерекше бiр
жолбарыс екендiгiн көрсетедi. Төртiншi сөйлемнен жолбарыс – басқалардан еш
айырмашылығы жоқ жолбарыстар тобына жататындығын бiлумен қатар, оның
қазiргi кезде азайып бара жатқандығы туралы мағлұмат аламыз. Бұл екi сөйлем
арасындағы семантикалық айырмашылықты байқау қиынырақ. Себебi, Мұнда нақты
( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Шет тілі факультеті
Шет тілі кафедрасы
Искакова Несібелі
3 жылдық 3 курс, 051909
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Қазақ, ағылшын тiлдерiндегi көптiк
категориясының ерекшелiктерi және аудармада берiлуi
Ғылыми
жетекшiсі:Амиржанова Р.А
Қорғауға жіберілді
___________________
Шет тілі кафедрасының меңгерушісі
Омарбекова Г
________________ 2009 ж.
Алматы, 2009
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Зерттеудiң теориялық негiздерi
1.1 Тiлдегi көптiк категориясы ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2.1 Ағылшын тiлi көптiк категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Бiрiншi бөлiм бойынша түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
2 Қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк категориясының
тiлдегi көрiнiсi
2.1 Көптiк категориясын бiлдiрудiң морфологиялық тәсiлi ... ... ... ... . 27
2.2 Көптiк категориясын бiлдiрудiң лексикалық тәсiлi ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Көптiк категориясын бiлдiрудiң синтаксистiк тәсiлi ... ... ... ... ... 38
Екiншi бөлiм бойынша түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын
тiлiне аударылу жолдары
1. Салғастырмалы тiл бiлiмi және аударма: ортақ
қағидалары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3. Қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне
аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103 Үшiншi бөлiм бойынша
түйiн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 25
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Қосымша дереккөздер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .139
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазiргi әлемдiк тiл бiлiмi саласында
тiлдердi салғастыра зерттеуге кең көңiл бөлiнуде. Салғастыру арқылы кез-
келген тiлдiк құбылысты жан-жақты зерделеуге қол жеткiзуге толық
мүмкiншiлiктер туатыны белгiлi. Әр түрлi тiлдердегi тiлдiк заңдылықтарды,
ерекшелiктердi салғастыра зерттеу арқылы ортақ белгiлермен қатар, бұрын бiр
тiл шеңберiнде зерттеу барысында байқалмаған тiлдiк құбылыстарды ашу
мүмкiндiгi туады, зерттеу нәтижесiн тереңдете түсуге кең жол ашылады. Олай
болса, салғастырмалы зерттеудiң негiзгi мақсаты туыс емес тiлдердегi
лексикалық, грамматикалық бiрлiктердiң ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
анықтау екендiгiн ескерсек, туыс емес тiлдердi салғастыра зерттеу барысында
салғастыру негiзiнiң болуы және салғастырылушы нысандар ортақ бiр теорияға,
әдiске және терминге негiзделуi шарт (1,7б.(. Бұл сайып келгенде адам
ойының қандай тәсiлдер арқылы тiлде көрiнiс табатынын анықтауға да септiгiн
тигiзедi.
Салғастырмалы әдiстiң грамматика саласында қолданыла бастауы
грамматика саласының ерекше бiр түрi – салғастырмалы грамматиканың пайда
болуына өз үлесiн тигiздi. Бұл сала өз бастауын С.Д.Кацнельсон, В.Д.Аракин,
М.М.Гухман, Э.А.Макаев және В.Т.Гактардың еңбектерiнен алатыны белгiлi.
Қазiргi тiл бiлiмiнде, әсiресе, грамматика саласында тiлдiк
құбылыстардың функционалдық жағына баса назар аударыла бастады. Себебi
тiлдiк жүйе – функционалды жүйе болып табылады. Ал, тiлдiк құбылыстардың
функционалдылығын зерттеу – сөйлеу кезiндегi тiлдiк бiрлiктiң қызмет ету
жағдайымен ғана шектелiп қоймайды, сонымен қатар, тiлдiк бiрлiктердiң
құрылымдық функциясына да баса көңiл бөледi. Соңғы кездерде Бұл салада
жүргiзiлiп жатқан зерттеулер нәтижесi теориялық грамматиканың жаңа бiр
саласы – функционалды грамматиканың пайда болуына өз әсерiн тигiзбей қойған
жоқ. Дегенмен де, дәстүрлi грамматикалық зерттеулерде функционалды аспектiң
бұған дейiн де болғандығын айта кеткен жөн. Функционалды грамматиканың
негiзi – семантикалық мазмұнның грамматикалық жолдармен берiлуi. Оның
негiзгi зерттеу нысаны – грамматикалық бiрлiктер, кластар, категориялар,
олардың қызмет ету жүйесi және контекспен арақатынасы болып табылады.
Әйтсе де қандай да болмасын тiлдiк құбылысты зерделеуде оның тарихи
даму сатыларын ескерген жөн. Өйткенi, тiл қоғам қажеттiлiктерiн
қанағаттандыра отырып, қарым-қатынас құралы ретiнде үнемi даму үстiнде
болады. Олай болса, тiлдiң пайда болу тарихынан бастап әр түрлi кезең
барысында орын алған тiлдiк өзгерiстердi қарастыру тiлдi функционалды түрде
зерттеуге керi әсерiн тигiзбейдi, өйткенi, тiлдiң семантикасы тiлдiк жүйе
мен оның даму деңгейi арқылы ғана айқындалады. А.В.Бондарконың сөзiмен
айтсақ, “Историческое изучение имеет объяснительную силу, поскольку оно
показывает, что предшествовало чему, почему происходили и происходят те или
иные изменения, почему язык стал тем, каким мы его знаем (2,3б.(.
Грамматикалық көптiк категориясы грамматика мен логиканың
аражiгiн ажыратушы грамматикалық және ұғымдық категориялардың бiрi. Көптiк
категориясының ортақ белгiлерi болғанымен, әр түрлi тiлдердегi көрiнiсi
әркелкi болып келедi. Бұны таным және тiлдiк құрылым факторларының
ерекшелiктерiмен ұштасып жатқандығының айқын көрiнiсi десек те болады.
Алайда, қазiргi тiл бiлiмiнде қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көптiк
категориясын салғастырмалы функционалды грамматика тұрғысынан сараптау
бұрын-соңды болған емес. Сондықтан көптiк мәндi ашу мақсатымен көптiк
категориясының нақты үлгiсiн функционалдық тәсiлге сүйене отырып жасау
зерттеу тақырыбының өзектiлiгiн айқындайды. Оған қоса, қазiргi ғаламдастыру
заманында мәдениетаралық қатынастарды дамытудың бiрден-бiр құралы аударма
болып табылатыны белгiлi. Өкiнiшке орай, қазiргi таңда тiл бiлiмiнде
аударма мәселелерiнiң толыққанды шешiм таба қоймағандығы белгiлi. Осы
орайда, қазақ тiлiнiң көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау қазiргi тiл бiлiмiнiң өзектi мәселелерiнiң бiрiне
айналып отыр.
Зерттеудiң нысаны – қазақ, ағылшын тiлдерiндегi көптiк категориясының
ортақ қасиеттерi мен ерекшелiктерiн функционалды грамматика тұрғысынан
зерделеу және қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау.
Қазақ және ағылшын тiлдерiнде көптiк ұғымын бiлдiрудiң грамматикалық
көрiнiсi, олардың лексика-семантикалық ерекшелiктерi және аударма жолдары –
зерттеудiң пәнi болып табылады.
Зерттеудiң мақсаты – генетикалық жағынан да, құрылымы жағынан да туыс
емес қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көптiк категориясының жалпы және
типологиялық ерекшелiктерiн, көптiк ұғымының тiлдегi функционалды-
семантикалық өрiс деңгейiн айқындау. Осы мақсатқа жету үшiн төмендегiдей
мiндеттер қойылып, шешiмi табылады:
- көптiк категориясын функционалды грамматика қағидалары негiзiнде
қарастыру қажеттiгiн теориялық тұрғыдан негiздеу;
- қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк категориясын диахрондық және
синхрондық тұрғыдан зерделей отырып, оның семантикалық және құрылымдық
ерекшелiктерiн саралау;
- функционалды-семантикалық өрiс деңгейiнде қазақ және
ағылшын тiлдерiнде көптiк категориясын бiлдiру жолдарының ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын айқындау;
- салғастырылушы тiлдердегi көптiк ұғымын бiлдiрушi
бiрлiктердiң негiз және шет аймаққа қатыстық деңгейiн айқындау;
- қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне аударылу
тәсiлдерiн анықтау.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Жұмыста қазақ және ағылшын тiлдерi көптiк
категориясы салғастырмалы функционалды грамматика аясында алғаш рет
қарастырылып отыр. Сонымен қатар, қазақ тiлiнiң көптiк категориясын
бiлдiрушi бiрлiктердiң ағылшын тiлiне аударылу жолдары айқындалады.
Зерттеудiң теориялық маңызы. Зерттеу нәтижесi қазақ және ағылшын тiлдерi
көптiк категориясының семантикасы мен құрылымын анықтауға жол ашады және
функционалды грамматика, салғастырмалы тiл бiлiмi және аударма теориясына
өз үлесiн қосады.
Зерттеудiң практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыстың негiзгi
нәтижелерi мен тұжырымдарын салғастырмалы тiл бiлiмi, салғастырмалы
функционалды грамматика, аударма теориясы бойынша жүргiзiлетiн теориялық
курстарда, сондай-ақ, практикалық аударманы оқып үйретуде пайдалануға
болады.
Зерттеудiң дереккөздерi ретiнде қазақ және ағылшын тiлдерiндегi көркем
әдебиеттер, қазақ тiлiндегi шығармалардың ағылшын тiлiне аударма
нұсқаларынан сұрыпталған, көптiк категориясының қолданысын анықтайтын
үзiндiлер алынды.
Жұмыстың зерттеу әдiстерi. Зерттеу барысында салғастырмалы,
салыстырмалы-тарихи, семасиологиялық және ономасиологиялық, өрiстiк
әдiстер, сонымен қатар, трансформациялық, талдау және синтездеу,
классификациялау және жалпылау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымша дереккөздер
тiзiмдерiнен тұрады. Зерттеу жұмысының көлемi –60бет.
Кiрiспеде салғастырмалы зерттеу және салғастырмалы функционалды
грамматиканың қазiргi тiл бiлiмiнде алар орнына қысқаша шолу жасалынып,
зерттеу жұмысының мақсат-мiндеттерi айқындалады.
Бiрiншi тарауда тілдегі грамматикалық категориялар ұғымы,
грамматикалық көптiк категориясы, функционалды грамматиканың, функционалды-
семантикалық өрiстiң басты қағидалары сарапталынып, зерттеудiң теориялық
негiздерi айқындалады.
Екiншi тарауда қазақ және ағылшын тiлдерiнiң көптiк категориясы
семантикалық өрiс қағидасы бойынша негiз және шет аймаққа бөлiп
қарастырылады, көптiк шағын өрiсiнiң негiзi болып табылатын көптiк
формаларына диахрондық және синхрондық жағынан шолу жасалып, салғастырылып
отырған тiлдердегi ерекшелiктерi мен ортақ белгiлерi, берiлу жолдары
зерделенiледi.
Үшiншi тарауда қазақ тiлi көптiк категориясының ағылшын тiлiне берiлу
жолдары анықталады.
Қорытындыда негiзгi бөлiмге шолу жасалынып, қол жеткiзген нәтижелер
түйiнделедi.
1.2 Тiлдегi көптiк категориясы ұғымы
Категория теориясының Аристотельден бастау алатыны белгiлi. Бұл теория
көп жағдайда математикалық ұғыммен сабақтасып жатады. Осыған байланысты
математикалық мәселелердi шешу мақсатымен әр түрлi құрылымдар пайда болды,
“сан, “мөлшер, “көптiк сияқты ұғымдар қалыптасты. Ал объективтi дүниеден
орын алған шындық яғни зат, құбылыс, қимыл және оның түрлi сапа белгiлерi
жеке және көптiк түрде кездесетiнi белгiлi. Белгiлi кеңiстiкте, мезгiлде
танылған, орын алған құбылыс, зат, қимыл әрекет бiрде жекелiк мағынада
танылса, бiрде көптiк мағынада орын алатындығы белгiлi. Осыдан – жекелiк,
көптiк ұғымдары қалыптасты. Таным процесiне қатысты Бұл ұғымдар ойлау,
пайымдау әрекеттерiмен тығыз байланысты болып келедi. Сол себептен де, тiл
мен танымның, грамматика мен логиканың арақатынасын ашу мақсатымен
лингвистердiң қызыға көңiл бөлетiн категорияларының бiрi болып табылатын
көптiк категориясының тiлдегi көрiнiсi математикалық ұғыммен астасып
жатады.
Аталмыш категория көптеген ғылымдардың басты зерттеу нысаны болып
табылады. Өйткенi көптiк категориясы салыстыруға негiзделген, ал қандай-да
бiр нәрсенiң мөлшерi, көлемi, салмағы, саны т.б. сипаттары басқа затпен
салыстыру арқылы анықталатыны белгiлi. Сонымен қатар, көптiк категориясы
жекелiк-көптiк, белгiлiлiк-белгiсiздiк функционалды-семантикалық
категорияларымен өзара сабақтас келедi.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, көптiк категориясы лингвистика саласының
да негiзгi зерттеу мәселелерiнiң бiрi болып саналады. Н.И.Кондаков өзiнiң
“Логикалық сөздiгiндең көптiк ұғымына былайша анықтама бередi: “Множество –
это самое широкое по объему понятие математики и математической логики,
т.е. категория, а для категории нельзя найти более широкое, т.е. родовое
понятие, в которое “множествоң входило бы в качестве видаң (31,58б.(.
Бұл – көптiк ұғымы адам ойлауымен, адамның қоршаған ортаны
қабылдауымен, яғни таным үрдiсiмен тiкелей байланысты деген сөз. Қай тiлде
де болмасын көптiк категориясының негiзгi доминанты зат есiм болып
табылатыны белгiлi. Зат есiмнiң көптiк категориясы туралы В.В.Виноградов
былай дейдi: “Категория числа имен существительных представляет сложный
предметно-смысловой узел, в котором сплетаются разнообразные грамматические
и лексико-семантические особенности существительных .
Отандық iзденушiлер арасында жалпы көптiк және жалпылық ұғымы,
математикалық көптiк ұғымы жөнiнде Б.К.Аязбаева (40( қарастырса, қазақ
тiлiнiң көптiк категориясы әр түрлi оқулықтарда, М.Балақаев (41(,
А.Д.Данияров (42(, Н.Оралбаева (43(, М.Мшанов (44(, Д.А.Әлкебаева (45(
сияқты ғалымдардың зерттеулерiнде құрылымдық лингвистика шеңберiнде
қарастырылған.
Зерттеу мақсатына орай, көптiк категориясын күрделi құрылым ретiнде
жан-жақты сипаттап көрелiк.
А.В.Бондарко сандық категориясын бiрiншiден, сандық категориясының
тiлдегi көрiнiсiн бiлдiретiн семантикалық категория ретiнде, екiншiден, осы
семантикалық категорияға негiзделетiн квантативтiк деңгейi тiлдiк
құралдардың топтамасынан айқындалатын функционалды-семантикалық өрiс
ретiнде қарастыра отырып, оның негiзiне зат есiмнен болған сандық мағынаны,
шет аймағына сан есiмдiк тiркестерге, адъективтi, адвербиалды сандық
қатынастарды жатқызады (47,161б.(.
М.М.Копыленко сандық мағынаны айқын және айқын емес деп бөлiп көрсете
отырып, айқын көптiктiң функционалды-семантикалық өрiсi бiр орталыққа
негiзделген, гетерогендi кешендi ядролық категория болып табылады деп
көрсетедi. Автор айқын көптiктi iшiнен мезуративтер арқылы айқындалушы
көптiк, мезуративтерсiз айқындалушы көптiк деп бөледi де, мезуративтiк
көптiкке салмақ, өлшем, уақыт бiрлiктерi арқылы айқындалушы көптiк мағыналы
сөздердi жатқызады. Ал мезуративсiз көптiк, автордың көрсетуiнше iшiнен
эксплициттi (есептiк және реттiк сан есiм арқылы айқындалушы) және
имплициттi (ұғымдық көптiк) деп бөлiнедi (5,34б.(.
А.А.Холодовичтiң пiкiрiнше көптiк iшiнен айқын-айқын емес, нақты-
дискреттi, тоталды-партитивтiк (столдар-үш стол) деп бөлiнедi (48,15б.(.
Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельстер көптiк өрiсiн бiлдiрушi тәсiлдердi
лексикалық және грамматикалық өрiстер деп сипаттай отырып, көптiк шағын
өрiсiн а) жекелiк формадағы (нөлдiк формадағы) және ә) көптiк формадағы
көптiк шағын өрiсi деп бөлiп көрсетедi. Олардың көрсетуiнше, көптiк шағын
өрiсiнiң негiзгi доминанты яғни негiзi – айқын түрде берiлетiн көптiк
жалғаулар. Ал шет аймағы – сын есiмдер, үстеу, есiмдiк және т.б. көптiк
ұғымды бiлдiрушi сөз таптары (27,15б.(.
Сонымен, көптiк категориясының функционалды-семантикалық өрiсi бiрде,
белгiлi бiр грамматикалық доминант арқылы берiлiп, эксплициттi жағдайда
орын алса, бiрде партитивтiк, кеңiстiктiк және тағы басқа жағдайлар арқылы
имплициттi түрде берiледi екен.
Функционалды-семантикалық талдауда қашан да тiрек етiп белгiлi бiр
грамматикалық категория алынады, барлық түйiн соған негiзделедi, оның
семантикасы мен қызметiне сүйенедi. Көптiк категориясының негiз болар
осындай көрсеткiшi – көптiк мағынасы. Сондықтан, жұмысымызда осы айтылған
ой-пiкiрлердi басшылыққа ала отырып, көптiк шағын өрiсiнiң негiзi ретiнде
морфологиялық тәсiлдердi (көптiк жалғауы арқылы, сөзжасаушы формалар
арқылы, сөздердiң тiркесуi арқылы) қарастырамыз. Көптiк мағынаның
эксплициттi айқын көрсеткiштерiнiң қолданылу аясы имплициттi
көрсеткiштерден кең. Дегенмен, көптiк категориясының функционалды-
семантикалық өрiсi тек эксплициттi көрсеткiштердiң қызметi, мағынасы
аясында шектелмейтiндiгi белгiлi. Сол себептен, көптiк шағын өрiсiнiң шет
аймағы ретiнде имплициттi түрде, iс-әрекеттiң қайталануы, партитивтi
тәсiлдер арқылы берiлетiн көптiк мағынасын бiлдiрудiң лексикалық және
синтаксистiк тәсiлдерiн қарастыратын боламыз.
Көптiк категориясы тiл құрылысының материалына байланысты күрделi, кең
аспектiлi категория. Бұл категория әр түрлi лексикалық және грамматикалық
тәсiлдер арқылы берiлетiн ұғымдық категория деп те түсiнiледi. Көптiк
категориясы ұғымы көптiк жалғауы ұғымымен салыстырғанда кең мағынаға ие.
Көптiк категориясы негiзiнен заттың көптiк ұғымымен байланысты да,
морфологиялық жағынан көптiк жалғауы арқылы берiледi. Әйтсе де, көптiк
жалғауы көптiк категориясының мағынасын толығымен қамти алмайды деп толық
айта аламыз. Дегенмен де, көптiк жалғауы көптiк категориясының негiзгi
грамматикалық заңдылықтарын жинақтап қорытындылайды. Бұл тұрғыда қазақ
тiлiнiң белгiлi грамматисi А.Ысқақов “тiлiмiзде көптiк категориясы да,
көптiк жалғау категориясы да бар. Ал, осы екеуi бiр де емес және бiрдей де
категориялар емес. Көптiк категориясы деген ұғым жалпы ұғым да, көптiк
жалғау категориясы – жалқы ұғымң деген едi (18,39б.(.
Көптiк категориясы заттың белгiсiз мөлшерiн де бiлдiредi. Белгiсiздiк
– Бұл категорияны сандық (сан есiмдер) категориясынан айырып көрсететiн
негiзгi ерекшелiк. Дегенмен де, семантикалық тұрғыда, ол Бұл категорияны
толығымен камтиды. Мысалы: балалар, он шақты, көптеген жылдар бойы, some
people, a lot of students және т.б.
Көптiк категориясын зерттеу – объективтi түрде, тарихи факторларға
сүйене отырып, тiлдiң iшкi тетiктерiн, лексика мен грамматиканың өзара
қатынасын зерделеуге мүмкiндiк бередi. Бұл – лексеманың грамматикалық форма
болып құрылымдық өзгерiске енуi, сөз жасаушы суффикстiң форма жасаушы
немесе сөз түрлендiрушi, грамматикалық форматив болып өзгеруi болып
табылады. Екiншi жағынан, грамматикалық форманың лексикализациялануы,
грамматикалық формаға жаңадан лексикалық мағынаның үстелуi. Осыдан барып,
олар өздерiне қайшы қойылған грамматикалық формамен семантикалық қатынасын
жоғалтып, бұрынғы парадигма шеңберiнен шығады.
Формализациялау тәсiлi арқасында көптiк категориясы әмбебап
грамматикалық сипатқа ие болады. Сөзде көптiк мағынаның бар болуы,
грамматикалық форманың сөйлемдегi сөздердi жүйелеуi үшiн морфологиялық-
синтаксистiк рөл атқаруына ықпалын тигiзедi. Яғни, көптiк категорияның
грамматикалық формаларының жаңа лексикалық мағынаға ие болуы арқасында
грамматикалық формалар сөз жасау функциясына ие болады, демек, олар көптiк
категориясы негiзiнде сөз жасам үлгiсiн жасайды.
Көптiк категорияның негiзiн басқа да категориялар сияқты адам
санасында қалыптасқан сандық қатынастар құрайды. Зат есiмнiң жекеше және
көпше түрлерiнiң арақатынасы негiзiнен жекелiк пен көптiктiң қайшылықтарын
бiлдiредi. Мұнда тiлдi объективтi шындықты бейнелеушi бiрден-бiр
категориялар жүйесi ретiнде көрсететiн, көптiк категориясының нақты
логикалық мәнi жатыр. Бұл (нақты логикалық мән) грамматикалық көптiк
категориясының табиғатымен қатар, қызмет жасау аясын да айқындайды. Сонымен
қатар, тiлдiң грамматикалық жүйесiнде көптiк формасы мағынасы нақты сандық
қатынастарды ғана бiлдiрiп қоймайды, ол басқа да грамматикалық категориялар
сияқты, тiлдi жүйелi-құрылымдық қатынас негiзiнде де бейнелейдi.
Агглютинативтi немесе флективтi тiлдердiң қай-қайсысында болмасын сөз
формаларының сәйкесуi және сөздiң түрленуi арқылы айқындалатын сандық
формасы немесе парадигмалық қатынасы бар. Жинақтық, заттық және дерексiз
сияқты санамалауға келмейтiн ұғымдарды бiлдiретiн зат есiмдерде де көптiк
формаға тән белгi бар. Оларды санауға келмейдi және олардың грамматикалық
формасы сандық қатынасты бiлдiрмейдi. Алайда, санауға келетiн заттардың
өздерi де үнемi дерлiк жекеше немесе көпше түрi формалары арқылы берiле
бермейдi. Сондықтан жылдар бойы қалыптасқан тiлдiк форма белгiлi бiр затты
қабылдау кезiндегi таным процесiне мүлдем қайшы келуi мүмкiн. Мысалы,
орман, марал, forest, deer сөздерi жекелiк, көптiк мағынасында қолданыла
бергенiмен, бiр өздерi тұрып сандық ұғым бере алмайды және сөздiң тек
номинативтiк формасында қала бередi. Бұл көптiк категориясының
грамматикалық мазмұны, жекелiк пен көптiктiң нақты мағынасын салыстырып,
оларды бiр-бiрiне қайшы қоюмен ғана шектелмейдi дегендi бiлдiрсе керек.
Мұндай жағдайда тiлдiк бiрлiктердiң “асимметриялық дуализмiң көрiнiс табады
(50(.
Көптiк категориясы сандық қатынасты материяның объективтi болмысы
ретiнде сипаттайды. Көптiк категориясының тiлдiң сандық категориялар
жүйесiнде алар орны – оның номинативтiк табиғаты арқылы айқындалады. Басқа
да категориялар сияқты көптiк категориясы сыртқы ортаны бейнелеумен,
танумен байланысты. Сандық қатынас жекелiк пен көптiктi бiр-бiрiне қарама-
қайшы қоя отырып, көптiк категориясына нақты мағына үстейдi, оның мәнiн
айқындайды.
Көптiк категориясының негiзгi грамматикалық мағынасы (жекелiк және
көптiк) заттың сандық қатынасын бiлдiредi және екi түрлi тәсiл арқылы
берiледi: а) көптiк жалғауы арқылы; б) нөлдiк формасы арқылы. Кейбiр
тiлдерде Бұл екi тәсiлдiң тек бiрi ғана қолданылатын болса (мысалы, қазақ
тiлi), кейбiрiнде (мысалы, ағылшын тiлi), екi тәсiл де бiр құрылым аясында
қолданыла бередi. Мұндай кезде айқын көптiк мағына бiрлiктiң мағынасын
анықтайды және толықтырады. Мысалы, five books, some people. Бұл
мысалдарда, көптiк категориясы грамматикалық және лексикалық тәсiлдер
арқылы бiрдей берiлiп тҮр.
Қазақ тiлiнде, егер зат есiм алдына көптiк ұғым бiлдiретiн сөздер
немесе сан есiмi үстелер болса, көптiк морфемасы түсiп қалады. Бұларға
(көптiк ұғымды бiлдiретiн сөздер немесе сан есiмдерге) квантификаторларды,
көптiктi бiлдiрудiң эксплициттi және имплициттi тәсiлдерiн жатқызуға
болады. Қазақ тiлiнде көптiк категориясы морфологиялық тұрғыдан бiр ғана
тәсiл арқылы сипатталады. Мысалы: оқушылар – көп оқушы. Бұл жағдайды
төмендегi үлгi арқылы бiлдiруге болады:
Q (N (Suf
a) + ( N( +
b) + (N( (
c) ( (N( +
Ағылшын тiлi көптiк ұғымын бiлдiруде бiрiншi үлгi кеңiнен қолданылса,
қазақ тiлiне соңғы екi үлгi тән. Бұл үлгiден ауытқыған жағдайда, қазақ тiлi
стилистикалық өзгерiске Үшырайды. Бұл туралы А.Н. Кононов: “Если такое
словосочетание оформлено аффиксом
-лар-лер, то оно выражает членимого, неоднократного множества; другими
словами, определяемое имя мыслится выделенным из числа ему подобных и
наделенным индивидуальными признакамиң деп көрсетедi (54,70б.(. Мысалы:
Қуаныш ағай бiзге мектептегi кiтаптарды, оқу құралдарын, тағы да басқа
заттарды Бұлдiрмей салға тиеудi тапсырды (Қ. ОмарҮлы).
Бұл мысалдан кiтаптың көп екендiгiн ғана бiлiп қоймаймыз, сонымен
қатар, оның әр түрлiлiгi туралы мағлұмат аламыз.
Сонымен, жоғарыдағы сараптамадан жалпы көптiк категориясының әр түрлi
саладағы алар орны мен табиғаты, оның категория ретiнде ортақ, әмбебап
сипатымен қатар, өзiндiк белгiлерi де бар деп тұжырымдауға болады. Бұл
сипаттар мен белгiлердi функционалды-семантикалық өрiс деңгейiнде
қарастырғанда ғана оладың ерекшелiгi нақты түрде белгiлi болмақ. Сондықтан,
көптiк категориясы әр тiлдiң құрылымымен қатар, iшкi өзiндiк ерекшелiктерге
байланысты әр тiлде әр түрлi жағдайда көрiнiс табады деп айта аламыз.
1.2.1 Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы
Көптiк категориясы тiлдiк даму барысында кейбiр тiлдерде ұқсас
қасиетке ие болса, кейбiр тiлдерде тек өзiне ғана тән ерекшелiктерге сай
сипатталады. Бұл сандық қатынастың негiзi болып табылатын табиғатты
адамдардың тану және тiлдiк жағдайда қолдану ерекшелiгiне байланысты болса
керек. Мысалы, кейбiр ұлт өкiлдерi затты оның шығу, қызмет жасау қасиетiне
байланысты жекеше, көпше деп бөлсе, келесi бiреулерi үшiн заттың аз,
көптiгi басты емес, олар бұл затты жалпы түрде атап, оның санамызда орын
алу қасиетiне қарай аз, көп деп бөледi. Басқаша айтсақ, қандай да бiр iс-
әрекет адам санасында орын теуiп қалыптасқаннан кейiн ғана, оның сандық
жағы туралы сөз болады. Қазақ тiлi осындай тiлдер қатарына жатады.
Қазақ тiлiнде тiлдiк қатынас кезiндегi қатынасқа енушi адамның
мақсаты, қандай да болмасын бiр зат, iс-әрекет туралы өз пiкiрiмен бөлiсу
басқаның ой-пiкiрiн бiлу болып табылады, ал заттың сандық жағы негiзгi
болып саналмайды. Сол заттың сипаты, көлемi, мөлшерi туралы сөз тек қажет
болған жағдайда ғана орын алады. Мысалы, “Орманда бұғы, марал көптеп
кездеседi. Бiз орманға барып саңырауқұлақ тердiк деген сөйлемдерде
ормандағы бұғы мен марал, саңырауқұлақ сөздерi мұнда көптiктiң шет аймағын
түзедi. Сондықтан, жалпылама түрде, имплициттi жағдайда берiлiп тұр, ал,
олардың тек бiреу ғана емес екендiгi еш дау тудырмайды.
Үндiевропа тiлдерiнен түркi тiлдерiнiң, соның iшiнде қазақ тiлiнiң
ерекшелiгi, соңғысында зат есiм мен етiстiк қиыса байланыспайды. Үндiевропа
тiлдерiнде, атап айтсақ, ағылшын тiлiнде кездесетiн “A beautiful girl was
coming (Әдемi қыз келе жатты); Beautiful girls were coming (Әдемi қыздар
келе жатты) сияқты, сөйлемдегi зат есiмнiң жекеше, көпше түрде болуына
байланысты етiстiктiң де түрлену құбылысы қазақ тiлiнде жоқ. Мысалы: “Топ
мүшелерi халық әнiн айтып жатыр сөйлемiндегi “айтып жатыр етiстiгiн
құрылымына сай ағылшын тiлiндегiдей қабылдап, тек бiрi ғана айтып жатыр деп
түсiнуге болмайды. Бұл қазақ тiлiнiң семантикалық қасиеттерiнiң бiрi болып
табылады. Түркi тiлдерiнiң барлығында дерлiк кездесетiн бұндай құрылымды
М.А.Кумахов тiлдегi үнемдеу құбылысы ретiнде танып былай деп жазады:
“Принцип экономносочетаемости слов, основанный на устранении избыточности
грамматического соглосования в числе между подлежащим и сказуемым, широко
используется в языкең (55,24б.(.
Қазақ тiлiнiң көптiк категориясы екi түрлi грамматикалық форма арқылы
берiледi: -лар көрсеткiшi арқылы берiлетiн көптiк жалғау формасы және бұған
қарама-қайшы ешбiр көрсеткiшсiз жекеше түр формасы немесе нөлдiк форма.
-лар көрсеткiшiнсiз нөлдiк формадағы сөздердi көптiк категориясына
жатқызу мағыналық функцияны ғана атқарып қоймайды, бұл қызметтер арқылы
көптiк категориясы синтаксистiк құрылым жасау тәсiлдерiнiң бiрiне
айналады. Нөлдiк морфема қазақ тiлiнде танылған, дәлелденген белгiлi бiр
мағына аясында көрiнетiн, қолданылу орны тұрақты форма. Мұнда
грамматикалық мағына грамматикалық формасыз берiледi. Осыған сай,
форманың қызметiнiң семантикасы белгiлi бiр тәсiлдерден және
индикаторлардан кейiн берiледi.
Демек, қазақ тiлiндегi -лар көрсеткiшiнсiз зат есiм көптiк мағынаны
бiлдiре бередi. Дегенмен, ол бiр өзi тұрып сөз болып тұрған заттың аз
немесе көп екендiгi туралы еш мағлұмат бере алмайды. Мысалы: Бұл жiгiт –
жiгiттiң жiгiтi. Бұл сөйлемдегi қайталанып келетiн жiгiт және жiгiттiң
сөздерi, бiрi жекеше, бiрi көпше екi түрлi мағынаны бiлдiредi. Алғашқы
“жiгiт сөзiн соңғы “жiгiт сөзiнен “Бұл сiлтеу есiмдiгi арқылы айыра аламыз.
“Бұл сiлтеу есiмдiгi – берiлген сөйлемдегi сөздiң нақты мағынасын
бiлдiрушi негiзгi көрсеткiш. Ал кейiнгi “жiгiт жағдайында Бұл сөз санақтық
қатынасты бiлдiргенiмен, оның жалпы көптiк мағынада қолданылып тұрғаны
айқын көрiнедi. Олай болса, Бұл мысал – барлық сөздiң, соның iшiнде барлық
зат есiмнiң көптiк мағынаны бiлдiру үшiн әрдайым көптiк жалғауында тұруы
шарт емес екендiгiнiң бiр дәлелi. Ал тұлғалық өзгерiске түспеген зат
есiмнiң семантикалық тұрғыдан қалай да ұғынылуы мүмкiн. Ағылшын тiлiне осы
сөйлемдi This young man is the best of all young men деп аударуға болады.
Яғни мұндағы зат есiм сөздерi man-men (көпше түрi) болып тұлғалық өзгерiске
түскен. Олай болса, Бұл, жоғарыда айтылған, қазақ көптiк категориясының
үндiеуропа сияқты тiлдерде Мұндай тiлдiк құбылыс байқалмайды деген
сөзiмiздi тағы бiр нақтылағандай.
Көптiк мағынаның нөлдiк форма арқылы берiлуi әр түрлi тiркестер арқылы,
сонымен қатар, сан есiмдерiмен және аз, көп сөздерiмен ешбiр жалғау,
жұрнақсыз байланысатын зат есiмдер арқылы да айқындалады.
Мысалы: Балық аз түсiптi, әрi тайызға салған аудың арқалығы мұзға
жабысып қатып қалған екен (Ә. Нұрпейiсов). Қатар қонған ауылдың жастары таң
атқанша ақсүйек ойнап, асыр салатын. Жаңа жерге қонғанда жас төл – қозы,
лақ қандай рахаттанады (Ш. ґтепов, Х. Әбдiрашитов).
Бiрiншi сөйлем құрылымына қарай ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем.
Балықтың тек бiреу ғана емес екендiгiн сөйлемдегi аз бей-айқын көптiк сөзi
арқылы бiле аламыз. Аз сөзiнiң семантикасы, қандай да бiр заттың жобаланған
шамаға жетпейтiндiгiн бiлдiрiп, айқын емес көптiк мағына үстеп тұрса,
сөйлемнiң келесi бөлiгi балықтың аз түсу себебiн нақтылап тұр.
Салалас құрмалас болып келетiн екiншi сөйлемде, қатар қонған көптiктi
бiлдiрушi индикатор және ауылдың жастары сияқты көптiк мағыналы екi тiркес
берiлген. Бiрiншi жағдайда Бұл ауылдың бiрден көп екендiгiн қатар қонған
анықтауыштық тiркесi функциясын атқарушы көптiк көрсеткiшi арқылы бiле
алсақ, ауылдың жастары тiркесi жағдайында субъект пен объектiнiң қатар
келуi және Мұндағы посессивтiк (тәуелдiлiк) форма (-ң-ы) арқылы жастардың
қай ауылға тиесiлi екендiгi туралы мағлұмат аламыз. Үшiншi сөйлемде,
белгiленген сөздер лексикалық мағына арқылы айқын емес көптiк мән үстеп
тұр.
Қазақ тiлiнiң бұл қасиетi затты әр түрлi жағдайда сипаттауға жол
ашады: кейбiр жағдайда ол қазақ тiлiнiң өзiне ғана тән ерекшелiктерге
байланысты сипатталса, басқа бiр жағдайда жекелiк немесе көптiк мағына
арқылы айқындалады; ендi бiрде ол деректi болса, бiрiнде дерексiз болып
келедi. Алайда, бұл қасиет онда көп мағына бар және заттың формасына жаңа
мазмұн үстеуге болады деген сөз емес.
В.Г.Гузев, Д.М.Насиловтар жекелiктi бiлдiру үшiн “бiр сөзiн қолданады.
Олардың пiкiрiнше, Мұндай жағдайда “бiр сөзi нақты, сандық мағынада емес,
дерексiздiктi бiлдiретiн “әйтеуiр бiр мағынасын бiлдiредi. Мысалы, бiр үй
яғни ‘кез-келген бiр үй’. “Жекелiк пен көптiктiң Мұндай көрсеткiштерi,
семантикалық байланыстар арқылы топ құрушы морфологиялық тәсiлдердiң
функционалды қалпын түзедi, ал ол (функционалды қалпы) заттардың сандық
сипатының көрсеткiшi болып табылады (56,27б.(.ң
Осы көрсетiлген функционалды-семантикалық бiрлiк, бiр сөзiнiң жекелiк
мағынасы мен -лар жалғауының көптiк мағынасын көптiк категориясы мағынасы
ретiнде басқа мағыналардан айырып көрсетедi. Бұл – бiр жекелiк сөзi мен
-лар көптiк жалғауы өздерiнiң сандық мағыналары арқылы ғана көптiк
категориясының морфологиялық көрсеткiшi бола алатындығын көрсетедi.
Лексикалық және синтаксистiк тәсiлдерден тыс кездерiнде, бiр жекелiк сөзi
мен -лар көптiк жалғауы сандық қатынасты бiлдiрудiң бiрден-бiр жолы ретiнде
шартты түрде қолданылады.
Бұл арақатынасты былайша көрсетуге болады:
ат бiр ат
Көрсеткiшсiз форма, жекелiк формасы көптiк категориясы
реңксiз мүше аттар формасы, реңктi
көптiк формасы
мүше
Зат есiмнiң лексика-семантикалық мағынасы ғана, ат - бiр ат - аттар
формасының байланыстар негiзi бола алады. Ат сөзiнде ешбiр көрсеткiштiң
болмауы, Бұл сөзде сандық мағынаның жоқ екендiгiн және номинативтiк
мағынаға ғана ие екендiгiн көрсетедi. Ағылшын тiлiнде зат есiмдердiң
осылайша номинативтiк түрде ғана берiлуi тiлдiк нормада жоқ. Ал a horse -
horses сөздерi тек лексикалық мағына негiзiнде ғана салғастырылып қоймайды,
сонымен қатар, олар Бұл екi форманың формалды-функционалдылық негiзiнде де
қарастырылады. Себебi a horse сөзiндегi “a белгiсiздiк артиклiнiң өзi Бұл
сөздiң ‘тек бiр ғана, кез-келген бiр ат’ деген мағына беретiндiгiн
көрсетедi. Бұл кезде ол бiр белгiсiздiк индикаторы сияқты мағынаға ие
болады. Ал ағылшын тiлiндегi артикльдердiң қай-қайсысы болмасын зат есiмдi
басқа сөз таптарынан айырып көрсететiн айырым белгiсi қызметiн атқарады,
зат есiм сөздерге сандық мағына бередi (56;57(. Олай болса, ат сөзi еш
сандық мағлұмат бермейдi, яғни, бiр өзi тұрып, көптiктiң категориялдық
мағынасын көрсете алмайды. Сондықтан, оны нөлдiк формадағы көптiк мағыналы
сөз ретiнде қарастыруға болмайды.
Сөзiмiз дәлелдi болу үшiн төмендегi мысалдарды алып көрелiк: 1.
Бақташылар бiр қора сиырды алдына салып, қаумалап айдап келе жатыр екен.
Анда-Мұнда қашып әбден ығырды кетiрсе керек. “Қарасан келгiрң деген сөздер
қарша борайды. 2. Ат үстiндегiлердiң кейбiрi қолдарына электр шамын Үстап
алған (Қ. ОмарҮлы).
Бiрiншi сөйлемнен сиырдың көп екендiгiн “бiр қора анықтауыштық
қызметiн атқарушы жиынтық көптiк (Бұл сөйлемде бiр сөзi сиырды басқа айқын
емес көптiктен айырушы негiзгi белгi ретiнде қолданылып тұр) пен оларды
қаумалап айдап келе жатқандығы және олардың ары-берi қашқаны арқылы бiле
аламыз. Объект қызметiн атқарып тұрған бiр қора сиыр тiркесi өзiнен кейiн
келген екi сөйлемдi анықтаумен қатар, оларға конструктивтi түрде
коммуникативтiлiк сипат берiп тҮр. Екiншi сөйлемде, аттың көп екендiгiн
үстiндегiлер сөзi анықтап тҮр. Мұндай құбылыс қолдарына сөзi мен нөлдiк
формадағы электр шамы тiркесiнен де байқалады.
Қазақ тiлiндегiдей бiр белгiсi арқылы сөздiң тұлғалық мағынасын бiлу
қасиетiнiң ағылшын тiлiнде болмауы олардың тiлдiк құрылым ерекшелiктерiне
байланысты. Ағылшын тiлiнде көптiк категориясының шет аймағы ретiнде
қарастырылатын партитивтiк көптiктi бiлдiрушi “pluralia tantum зат есiмiнiң
болуы немесе көптiк формасының лексикализациялану құбылысы да Бұл екi тiл
аралығындағы құрылымдық айырмашылықты тағы да дәлелдей түседi. Алайда, осы
уақытқа дейiн қазақ тiлi және барлық түркi тiлiнде осылайша көптiк
формасының лексикализациялану құбылысы байқалмағандығын айта кеткен жөн.
Әрине, қазақ тiлiнде өзiне ғана тән көптiк мәндi есiмдер болғанымен,
олардың семантикасы, қолданылу үрдiсi, берер мағынасы ағылшын тiлiндегi
көптiк мәндi сөздерден мүлдем өзгеше. Қазақ тiлiндегi Мұндай сөздерге
көптiк категориясының шет аймағына жататын, лексикалық тәсiл арқылы көптiк
мағына бiлдiрушi, кеңiстiктiк, дерексiздiк және т.б. көптiк мағынадағы
сөздер жатады. Мысалы: шаш, айран, бу, шындық, алтын, қар және т.б.
Жоғарыда келтiрiлген мысалдардағы бiр сөзiнiң грамматикалық қызметi
оның негiзi болып келетiн бiр санының лексикалық және грамматикалық
мағынасына негiзделедi. Ал, Бұл – тiлдiң ғасырлар бойы дамуының нәтижесi.
Бiр сөзiн грамматикалық тәсiлдер қатарынан алып тастар болсақ, -лар жалғауы
қазақ тiлiндегi заттың көптiк көлемiн, мөлшерiн бiлдiретiн бiрден-бiр
морфологиялық көрсеткiш болып қалады. Бұл дегенiңiз категория ұғымы болу
үшiн кем дегенде екi форманың болуы қажеттiгiн ескерсек көптiк категориясы
жоқ дегенмен барабар (38,18б.(.
Қазақ тiлiнiң -лар жалғауының тағы бiр қасиетi, ол тек санауға келетiн
зат есiмдерге ғана көптiк мағына үстеп қоймайды, сонымен қатар Бұл жалғау
санауға келмейтiн, абстракты ұғымдағы, тiптен, жалқы есiмдерге де үстеле
бередi. Алайда, -лар жалғауын қабылдаған Мұндай сөздер сөйлемдегi бiрыңғай
мүшелерге көптiк мән үстейдi. Мұндай жағдайда, -лар жалғауы жалғанған
сөздер сол атаулармен қатар басқа да атаулардың бар екендiгiн бiлдiредi.
Мысалы: Абайлардан кешелi берi еш хабар жоқ (М.Әуезов).
Мұндағы, Абайлардан сөзi Абайдың көптiгiн емес, ‘Абай және басқалар’
деген мағынаны бiлдiруi арқылы бiрыңғай мүшелерге көптiк мән үстеп тұр.
Сонымен қатар, “ағайынды Абдуллиндер, апалы сiңлiлi Досымбековалар немесе
салыстыру, ұқсату мақсатымен қолданылатын “Алматылар, “Алматылардай
мазмұндас сөздер де жиi кездеседi.
-лар жалғауына қарама-қайшы көптiк мағына үстеудiң тағы бiр жолы –
жоғарыда аталып кеткен нөлдiк форма. “Қазақ грамматикасындаң нөлдiк
формаға “арнайы қосымша көрсеткiшi болмай, тұлғасы көрiнбей тұрып-ақ
белгiлi категориялық грамматикалық мағына бiлдiрудi – нөлдiк форма
деймiзң (10,426б.( деп анықтама берiледi.
Нөлдiк форма сырт қарағанда түбiр тұлғамен сәйкес келгенiмен, сөз
түбiрiнiң барлығы жеке-жеке грамматикалық нөлдiк форма бола алмайды.
“Грамматикалық нөлдiк форма болу үшiн ол тұлға түбiр күйiндегiден өзгеше
грамматикалық мағына бiлдiрiп, белгiлi бiр топтағы түрлену жүйесiнiң бiр
түрi болып саналып, сөйлеу процесiнде белгiлi бiр тұрақты, өзiне тән
қызмет атқаруы тиiсң (10,426б.(. Қазақ тiлiнiң нөлдiк формалы зат
есiмдерi әдетте жалпы, жинақтық ұғымды бiлдiредi. Мысалы: Ендi кезеңнен
төр жайлаудың бергi бетi шым-шымдап басталады да, үйiр-үйiр қарағайды
бөктерiп алған сансыз бел-белестер әрмен қарай созылып кете бередi
(О.Бөкеев). Немесе: (Көксерек) Түнде қозының қҮйрығын иiскелеп жүредi.
Қойды үркiте бередi (М.Әуезов).
Бұл сөйлемдердегi қарағай, қозы, қой сөздерi бiр ғана зат атауын
бiлдiрiп тұрған жоқ, осы топқа жататын, осы тектес барлық затты жинақтап,
жалпы түрде көрсетiп тҮр. Сонымен қатар, сабақтас құрмалас болып келетiн
Бұл сөйлемде қарағайдың көптiгiн репетитивтiк (қайталама) тәсiл арқылы
берiлген “үйiр-үйiрң анықтауышы мен “-пң көсемшесi + “ал-ң көмекшi етiстiгi
+ “бел-белестерң көптiк мағыналы тiркесi арқылы бiлуге болады.
Салалас құрмалас болып келетiн екiншi сөйлемде, жинақтық мағынадағы
объектiлердiң екi басқа баяндауышы болғанымен тек бiр ғана бастауышқа
тәуелдi болып келуiмен қатар, түнде мезгiл пысықтауышы мен “-п көсемшесi +
жүр етiстiгiнiң өзi iс-әрекеттiң қайталанғандығын бiлдiрiп, Бұл сөздерге
көптiк мағына үстеп тұр.
Ендi, қазақ тiлi нөлдiк формасының сөзде қолданылу аясын алып көрелiк:
1) Заттың сандық жағы сөйлеушiге және тыңдаушыға басты
болып саналмайды: Топ адам сау етiп кiрiп келдi.
2) Сан есiммен және болжалды зат есiммен тiркесе байланысқан
зат есiмдер: Үш күн өткенде, бiр күнi таңертең ойда жоқта Көксерек өз-
өзiнен сап ете түстi (М.Әуезов). Арада бiрнеше күн өттi. Ашығып бұралуға
айналды (М.Әуезов).
а) Жинақтық ұғымды бiлдiретiн зат есiмдер: Шатыр тiгiлiсiмен, Бұл
арада тым құрыса екi күн еру болатынын аңдаған жұрт та жапырлай түсiп,
тiршiлiк қамына кiрiстi (М.Мағауин). Бұлар салқар көшке емес, сҮлтан
әулетiне тиесiлi малдың мiнiске, сауынға, күнделiктi сойысқа арналған бiр
бөлiгi ғана. ...Жылқы – көштiң орта тҮсында, қой – көштiң соңында, ...жылқысы
қос-қос, қойы отар-отарымен, өздерiне тиесiлi, жылда жүрiп өтетiн
сораптарына түскен (М.Мағауин).
б) Жұп зат: Кенет, ол үйiнiң алдына тоқтаған бiр салт аттыны көрдi. “Бұл
кiм болды екенң- деп ойлап, аттылы кiсiден көзiн айырмай келе жатыр.
Еламанның жаны аяғының басына кетiп, жар кемердiң жиегiнде сiлейiп қалды
(Ә.НҮрпейiсов).
3) Абстракты ұғымдар: Әбиiр ойлай-ойлай Таушелектегi өмiрдi
жақсылыққа бастаудың бiр ғана жолы бар деп Ұқты (Ш.ґтепов., Х.Әбдiрашитов).
Бар билiк солардың қолында, сол билiкке қалай бас көтерiп қарсы шығарсың?
(Ш.ґтепов., Х.Әбдiрашитов).
4) Жалпы ұғымды бiлдiретiн сөздер: Ат – ер қанаты және т.б.
Берiлген мысалдардағы көптiк мағынасы имплициттi түрде берiлiп,
мағынасы контекст арқылы ғана анықталатын санақтық емес көптiк мағыналы
сөздердiң формасы жекелiк болғанымен, олардың семанти-касында жекелiк және
қарапайым көптiк мағына жоқ. Олар тек жинақтық мағынаға ие. Ал, санақтық
есiм сөздердiң көптiк мағынасы үнемi эксплициттi түрде берiледi және әр
түрлi көптiк мағына үстей бередi. Бұдан заттардың көптiк мағынасы, олардың
тiлдегi көрiнiсi логикамен, қоршаған ортаны, iс-қимылды қабылдауымызбен
тығыз байланысты екендiгiн көремiз.
Жоғарыда көрсетiлген, санақтық емес ұғымды бiлдiретiн зат есiмдер
жекелiк мағынасын бiлдiрмейдi және нөлдiк формада тұрып, жалпылық ұғымын
бiлдiредi. Мысалы: мал, қан, от.
Мұндай зат есiмдердiң көптiк формасын үстеуi олардың негiзгi мағынасынан
ауытқуына әкеледi және а) Бұл заттың көптiгiн, ә) әр түрлiлiгiн бiлдiредi,
б) әсiрелеп көрсетедi. Мысалы: Айналаға құлақ түрдiм. Бiреулердiң әр тҮста
сөйлегенi, сиырлардың мөңiрегенi, қой-ешкiлердiң маңырағаны, иттердiң
үргенi естiлгендей. Пәлелерден қҮтылған соң жан-жағыма қарасам, әр жер, әр
жерден лаулап жанған оттарды көрдiм (Қ.Омарұлы).
Бұл сөйлемдерде жалпылама ұғымды бiлдiрушi зат атауыштарына көптiк
жалғауын үстеу арқылы олардың бiрден көп екендiгiн және әр түрлi топқа
жататындығын көруге болады. Олай болса, қазақ тiлiнде есiм сөздер -лар-лер
жалғауынсыз-ақ, сөйлемдегi орнына қарай әр түрлi мағына бiлдiре бередi.
Жоғарыдағы пiкiрлердi сараптай келе төмендегi кестеге қолымыз жетедi:
1-кесте Санақтық және санақтық емес сөздердiң семантикалық айырмашылығы
Зат есiмнiң Көптiк формасы мағынасы
семантика-лық
мағынасы
Жекелiк Жинақтық Қарапайым көптiк
Санақтық + + +
Санақтық емес - + -
Мұндай ерекшелiктi заңды құбылыс деуге болады: санақтық сөздердiң -лар
көрсеткiшi жекелiк мағынаға қарама-қайшы мағына туғызып, қарапайым көптiк
қызметiн атқарады. Ол жинақтық мағынасын өзiндiк дара көптiк мағынасы
ретiнде бiлдiредi. Санауға келмейтiн зат есiмдерде жекелiк мағына жоқ
болғандықтан және көптiк формасы оларға қарапайым көптiк мағынасын
үстемейтiн болғандықтан, олар өзiндiк дара көптiк ретiнде тек жинақтық
мағынаға ие.
Қазақ тiлiнiң салғастырылып отырған ағылшын тiлiнен айырмашылығы –
ағылшын тiлiндегi деректi зат есiм сөздерi (мысалы, қарындаш, адам, кiтап
және т.б.) бiр өздерi тұрып (жоғарыда көрсетiлгендей) ешқандай сандық
мағлұмат бермейдi. Басқаша айтсақ, олар май, сүт, ақыл және т.б. сияқты
бұйымдық, абстрактылы мағынаны бiлдiретiн сөздер сияқты дерексiз сөздерге
тән мағына бiлдiредi. Мұны төмендегi мысалдардан нақты байқай аламыз.
Мысалға “Мен қарындаш сатып алдым сөйлемi мен “I’ve bought a pencil, “I’ve
bought pencils сөйлемдерiн салыстырып көрелiк. Ағылшын тiлiнде қай сөздiң
қандай лексикалық және грамматикалық мағынада тұрғанын “a артиклi мен “-s
көптiк жалғауы арқылы бiлуге болады. Ал қазақ тiлiне келер болсақ,
“қарындаш сөзi деректi ұғымды бiлдiредi дегенмен, Бұл сөйлемде бiр немесе
бiрнеше қарындаш сатып алынғаны белгiсiз күйде тұр. Жоғарыда айтылған “бiр
немесе “аз, көп сөздерiн үстеу арқылы ғана Бұл сөйлемнiң мағынасын нақтылай
алады екенбiз.
Көптiк категориясы қағидасы бойынша, қазақ және ағылшын тiлдерiнiң
көптiк формалары мағынасының арасында еш айырмашылық жоқ:
Қазақ: “қарындаш -( : қарындаш-тарң
Ағылшын: “pencil-( : pencil-sң
Ал “қарындаш, қарындаш-(ң сөздерiнiң арасындағы семантикалық
айырмашылық мынаған саяды. Жоғарыда айтқандай, “қарындаш сөзi бiр өзi тұрып
еш сандық ұғымды бiлдiрмейдi, олай болса, оның семантикалық функциясы
“қарындаш-(ң сөзiмен бiрдей емес және оны “қарындаш-тарң сөзiне қарсы
қоюға болмайды. Ендi, “қарындашң, “pencilң cөздерiнiң “бiрң сан есiмiмен
семантикалық сәйкестiгiн олардың жекелiк, деректiлiк, дискреттiлiк мағынасы
жағдайында алып көрелiк:
2-кесте Нөлдiк формалы зат есiм мен бiр сан есiмiнiң семантикалық
сәйкестiгi
Сипаттау бiрлiгi Бiлдiретiн мағынасы
жекелiк деректiлiк дискреттiлiк
қазақ бiр + + +
қарындаш - - -
ағылшыone + + +
н pencil + + +
Бұл кестеден қазақ тiлiндегi зат атауыштары бiр өзi тұрып нақты мағына
бере алмайтындығын байқаймыз. Олардың нақты мағынасы тек бiр форманты
жағдайында немесе өздерiмен тiркесе келген сөздер арқылы ғана анықталады.
Демек, “pencilң сөзi “oneң сан есiмiсiз-ақ жоғарыдағы мағыналарды бiлдiре
бередi екен. Ал “қарындашң сөзi жекелiк, деректiлiк, дискреттiлiк
мағыналарын бiлдiру үшiн “бiрң сөзiнiң болуы шарт. Қарындаш, кiтап
сөздерiнiң “қарындаш-, кiтап-ң түбiр сөздерiнен айырмашылығы, соңғысы
сөйлемде өз бетiмен қызмет ете алады, ал Ұқсастығы – қай-қайсысы да сандық
ұғымды бiлдiре алмайды.
Қорыта келе айтарымыз, қазақ тiлiнiң грамматикалық көптiк
категориясының негiзгi сипаты осы категория өрiсi маңайына топтасушы әр
түрлi тiлдiк белгiлер арқылы айқындалады. Ал көптiк мағынаны берудiң түрлi
формалары сыртқы құрылымдық формасынан гөрi, сонымен қатар, жалпылылық,
жинақтылық т.б. белгiлерiмен қатар, iшкi семантикалық, функционалды-
семантикалық өрiс, контекстiк сәйкестiктерi аясында көрiнiс табады.
1.2.2 Ағылшын тiлiнiң көптiк категориясы
Заттың сандық белгiсi әр түрлi жолмен берiлетiндiгi белгiлi. Кейбiр
тiлдерде сандық айырмашылықтар лексикалық жолмен берiлсе, кейбiрiнде
синтаксистiк жолмен берiледi. Ағылшын тiлiнде заттың сандық белгiсi
грамматикалық жүйе тұрғысынан да берiле бередi. Мысалы: These peaches are
ripe (Шабдалы пiскен) сөйлемiнде шабдалының бiрден көп екендiгiн бiлдiретiн
үш түрлi грамматикалық белгi бар: these (Бұлар) (this-ке (Бұл) қарама-
қайшы), peaches сөзiндегi -es (-лар) жалғауы және are (to be етiстiгiнiң
көпше түрi is-ке (to be етiстiгiнiң жекеше түрi) қарама-қайшы). Тiлдегi
сандық мөлшердi бiлдiрудiң Мұндай грамматикалық белгiлерi грамматикалық
көптiк категориясы деп аталатыны белгiлi.
Ағылшын тiлi көптiк (сандық) категориясы О.Есперсеннiң сөзiмен айтқанда
“екi жердегi екi – төрт аксиомасы сияқты ең табиғи және анық категориялар
қатарына жатады (62,188б.(. Дегенмен де, барлық тiлдер категориясы сияқты
Бұл тiлдiң көптiк категориясы да өзiндiк логикалық және лингвистикалық
ерекшелiктерге толы.
Ағылшын тiлi көптiк категориясы қазақ тiлi сияқты жекелiк пен көптiктi
бiр-бiрiне қарама-қарсы қою арқылы сипатталады. The Oxford Desk Dictionary
and Thesaurus сөздiгiнде жекелiк ұғымы: “...тiлдiң сандық жүйесiнде көптiк
және екiлiк ұғымына қарама-қайшы ұғымды бiлдiредi және адамның немесе
заттың тек бiреу екендiгiн көрсетедiң деп анықталады (63,744б.(. Көптеген
грамматика мәселесiне арналған ғылыми еңбектер осы анықтамаға негiзделедi
(64;65;66(. Алайда, көптiк категориясы Sg-versus-Pl формуласынан басқа да
сипатталуы және анықталуы қиын жағдайларда да қолданылатындығын естен
шығармаған жөн. Ағылшын тiлi көптiк шағын өрiсi төмендегi мысалдар
негiзiнде айқын көрiнедi:
1) There was an apple on the table.
2) She was proud of her sons and daughters.
3) The tiger in the zoo made all visitors tremble.
4) Tigers are rare today.
5) The idea didn’t seem significant to me.
6) Ideas came from all sides.
7) I had some beers in the morning.
8) Water in this region is not drinkable.
Бiрiншi және екiншi сөйлемдерде сандық көрсеткiштер айқын және нақты
көрсетiлген, сондықтан да бiрiншi сөйлем арқылы бiр ғана алма туралы бiле
алсақ, екiншi сөйлемнен Бұл әйелде бiрнеше ұл мен қыздың бар екендiгiн көре
аламыз. Үшiншi сөйлем хайуанаттар паркiндегi жолбарыстың жануарлар тобына
жататын белгiлi бiр зат немесе қандай бiр тұқымнан шыққан ерекше бiр
жолбарыс екендiгiн көрсетедi. Төртiншi сөйлемнен жолбарыс – басқалардан еш
айырмашылығы жоқ жолбарыстар тобына жататындығын бiлумен қатар, оның
қазiргi кезде азайып бара жатқандығы туралы мағлұмат аламыз. Бұл екi сөйлем
арасындағы семантикалық айырмашылықты байқау қиынырақ. Себебi, Мұнда нақты
( ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz