Қылмыстық процестің принциптері
Мазмұны:
Жалпы бөлім.
1-тақырып. Қылмыстық процестің түсінігі,маңызы және міндеттері.
1.1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
1.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны.
1.3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесі.
1.4. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқық.
1.5. Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым
тармақтарымен арақатынасы.
1.6. Мемлекеттік қызмет түріндегі қылмыстық процес.
1.7. Қылмыстық іс жүргізу құқығының заты.
1.8. Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары.
1.9. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері.
1.10. Қылмыстық іс жүргізу нысаны.
1.11. Қылмыстық іс жүргізу актілері.
1.12. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі.
1.13. Қылмыстық істі тергеу функциясы.
1.14. Қылмыстық ізге түсу функциясы.
1.15. Зандылықты прокурорлық қадағалау функциясы.
1.16. Қорғау функциялары.
1.17. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы.
2-тақырып.Қазақстан Республикасының іс жүргізу заңдары.
2.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы және қылмыстық іс жүргізу заңы.
2.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің ұғымы мен түрлері.
2.3. Қылмыстық іс жүргізу нормалары. Ұғым, негізгі белгілер.
2.4. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
2.5. Қылмыстық іс жүргізу нормасының құрылымы.
2.6. Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында, кеңістікте және
адамдарға қатысты қолданылуы.
2.7. Қылмыстық іс жүргізу заңын ұқсастығына қарай қолдану.
2.8. Қылмыстық іс жүргізу реттеу механизміндегі көз жеткізу, мәжбүрлеу және
жауаптылық.
2.9. Қылмыстық сот ісін жүргізудің ізгілікті негіздері.
3-тақырып.Қылмыстық процестің принциптері.
3.1. Қылмыстық процесс принциптерінің ұғымы мен мәні.
3.2. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі.
3.3. Зандылық принципі.
3.4. Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруының принципі.
3.5. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
3.6. Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
3.7. Адамның жеке басына тиіспеушілік.
3.8. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау.
3.9.. Жеке өмірге қол сұқпаушылық. Хат жазысудың, телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф хабарлары мен өзге де хабарлардың құпиясы.
3.10. Тұрғын үйге қол сұқпаушылық.
3.11. Меншікке қол сұқпаушылық.
3.12. Кінәсіздік презумпциясы.
3.13. Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі.
3.14.Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру.
3.15.Судьялардың тәуелсіздігі.
3.16.Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру.
3.17.Істің мән-жайын жан-жақты,толық және обьективті зерттеу.
3.18.Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау.
3.19.Сезіктінің,айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету.
3.20.Куәлік айғақтар беру міндетінен босату.
3.21.Білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету.
3.22.Жариялылық.
3.23.Қылмыстық сот ісін жүргізу тілі.
3.24.Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
3.25.Қылмыстық іс жүргізу кепілдіктері.
4-тақырып.Қылмыстық процеске қатысушылар.
4.1.Қылмыстық процеске қатысушылар ұғымы.Олардың жіктелуі.
4.2.Сот қылмыстық сот ісінжүргізуді жүзеге асырушы мемлекеттік орган
ретінде.
4.3.Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдармен
лауазымды адамдар.
1.Прокурор
2.Тергеу бөлімінің бастығы
3.Тергеуші
4.Анықтау органы
5.Анықтаушы.
4.4.Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғап процеске қатысушылар.
1.Сезікті
2.Айыпталушы
3.Қорғаушы
4.Жәбірленуші
5.Жеке айыптаушы
6.Азаматтық талапкер
7.Азаматтық жауапкер
8.Кәмелетке толмаған айыпталушының,сезіктінің заңды өкілдері.
4.5.Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар.
1.Куә
2.Сарапшы
3.Маман
4.Аудармашы
5.Куәгер
6.Сот отырысының хатшысы
7.Сот приставы.
5-тақырып.Қылмыстық процестегі азаматтық талап.
5.1.Қылмыстық процесте қаралатын азаматтық талаптың түсінігі.
5.2.Азаматық талапкер деп тану.
5.3.Азаматтық талап бойынша шешім шығару.
6-тақырып.Ақтау. Қылмыстық процесті жүргізуші органның заңсыз іс-әрекетінің
салдарынан келтірілген зиянның өтелуі.
6.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы ақтау ұғымы.
6.2. Қылмыстық процесті жүргізуші органның заңсыз іс-әрекетінің салдарынан
келтірілген зиянның өтелуіне құқығы бар адамдар.
6.3. .Зиянды өтеу.
6.4. Қылмыстық істерді біріктіру мен бөлектеу.
6.5. .Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру.
6.6.Қылмыстық істі қысқарту.
7-тақырып.Іс жүргізу құжаттары, мерзімдері, шығындары.
7.1. Іс жүргізу құжаттарының ұғымы,қылмыстық процестегі олардың
түрлері,мазмұны мен мәні.
7.2.Тергеу және сот ісінің хаттамалары,олардың түрлері мен мен құқықтық
мәні.
7.3.Қылмыстық іс жүргізу процесіндегі шешімдердің ұғымы және құқықтық мәні.
7.4.Шешімнің құқықтық және іс жүзіндегі негіздері.
7.5.Іс жүргізу шешімдерінде құқықтың басқа да салаларының нормаларын
қолдану.
7.6.Іс жүргізу мерзімдерінің ұғымы, маңызы және түрлері.
7.7.Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі.
7.8.Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
7.9.Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-құқықтық
салдары.
7.10.Іс жүргізу шығындарының түсінігі.
7.11.Іс жүргізу шығындарын төлеттіру тәртібі.
8-тақырып.Қылмыстық процестегі дәлелдемелер.
8.1.Дәлелдеме ұғымы.
8.2.Дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер теориясындағы орны.
8.3.Таным теориясы-дәлелдеме теориясының негізі.
8.4.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны.
8.5.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі кепілдіктері
8.6.Дәлелдемелердің қайнар көздері.
8.7.Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске жіберілуі.
8.8.Дәлелдемелер мен жедел-іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың арақатынасы.
8.9.Техникалық құралдарды қолдана отырып,жедел-іздестіру жолымен алынған
ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік шарттары.
8.10.Дәлелдемелерді жіктеу.
8.11.Дәлелдеу тақырыбы және дәлелдеу шектері.
8.12.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу ұғымы.
8.13.Дәлелдемелерді жинау және іс жүргізуге бекіту.
8.14.Дәлелдемелерді зерттеу.
8.15.Дәлелдемелерді бағалау.
8.16.Дәлелдемелерді бағалаудағы ішкі сенімнің мәні.
8.17.Дәлелдеуде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану.
9-тақырып.Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
9.1.Қылмыстық процестегі мәжбүрлеу шараларының түсінігі мен маңызы.
9.2.Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын жіктеу.
9.3.Бұлтартпау шараларының түсінігі мен маңызы.
9.4. Бұлтартпау шараларының түрлері.
9.5.Сезіктіні ұстау.
9.6.Іс жүргізушілік мәжбүрлеудің өзге де шаралары.
1-тақырып. Қылмыстық процестің түсінігі,маңызы және міндеттері.
1.1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
1.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны.
1.3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесі.
1.4. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқық.
1.5. Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым
тармақтарымен арақатынасы.
1.6. Мемлекеттік қызмет түріндегі қылмыстық процес.
1.7. Қылмыстық іс жүргізу құқығының заты.
1.8. Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары.
1.9. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері.
1.10. Қылмыстық іс жүргізу нысаны.
1.11. Қылмыстық іс жүргізу актілері.
1.12. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі.
1.13. Қылмыстық істі тергеу функциясы.
1.14. Қылмыстық ізге түсу функциясы.
1.15. Зандылықты прокурорлық қадағалау функциясы.
1.16. Қорғау функциялары.
1.17. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы.
1.1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КУРСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің
өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну
қабылданған.Қылмыстық іс жүргізу курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен
ішкі өзара тәуелді логикасы тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің
мәні мен мазмұнын айқындайтын,өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің құрылымымен байланысты.
Сонымен бірге бұл - дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық іс
жүргізу нормаларын дәйекті түрде қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнін
пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық,
ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан
күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық
сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың
ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір үғымды ашып керсетуге кірісе
отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені түсіну
үшін қажетті кұқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген
нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
ҚІЖК-індегі нормалардың орналасу құрылымы бұрын да айтқанымыздай
қарапайымнан күрделіге өрбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның
мағынасы мынадай, әрбір келесі норма оның алдындағы ұйғарым иерархиясына
байланысты болады не одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік
деңгейде дамытады және нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының оқу курсының түзілімі үшін саланың ішкі
логикасы айқындауыш болып табылады. Ал айталық ҚІЖК-іне берілетін
түсініктерді құру үшін нормаларға, дәлірек айтқанда олар Кодексте қалай
орналасса, сол тәртіппен түсінік берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі
көзқарасты да үйлестіру (сыртқы және ішкі) оқу курсының құрылымына тән және
қылмыстық іс жүргізу құқығы академиялық курсының мақсаттары мен
міндеттеріне анағұрлым толық жауап береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше
бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан
Қылмыстық іс жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі
қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау
әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары,
міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын
негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге
арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс
жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің
тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот
мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді
түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориальдық, ұғымдар Ерекше бөлімде ортақ
мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі бір іс жүргізу
әрекеттерінің тәртібі мен дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар
түрінде өзінің дамуын табады.
Сонымен, Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдері
өзара тек пен түр ретіндегі қатынасын, тектік басталуы Жалпы бөлімге
тиесілі болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдерінің
біртұтастығы қылмыстық іс жүргізу заңдарының мәні мен мазмұнының
біртұтастығымен, әр түрлі деңгейде болғанымен екі бөліммен де реттелетін
тәсілдер мен әдістер арқылы қол жеткізілетін және шешілетін мақсаттар мен
міндеттердің ортақтығымен алдын ала белгіленген.
Мұны мысалмен түсіндіріп көрелік. ҚІЖК-нің "Қылмыстық ізге түсу" атты
3-тарауында іс жүргізу қызметінің түрі ретінде қылмыстық ізге түсу ұғымын
тұжырымдауға, материалдық-құқықтық негізге байланысты қылмыстық ізге түсуді
жіктеуге, қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге асырудың сыртқы көрінісі
мен өлшемдерін белгілеуге және т.т. мүмкіндік беретін ортақ нормалар бар.
Осы тараудың өзегі "Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырудың жалпы шарттары"
атты 36-бап болып табылады. Сонымен, тарау мен ондағы бар баптардың
атауларының өзі, ұйғарымнамаларды баяндау сипаты осы тарауда қаланған
нормаларды қорытындылаудың деңгейі туралы баяндайды. Атап айтқанда 36-
баптың 1-бөлігінде былай деп жазылған: "Қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық ізге түсу органы өз құзыреті
шегінде қылмыстың белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыс оқиғасын
белгілеуге, қылмыс жасауға кінәлі адамдарды анықтауға, оларды жазалауға
заңмен көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бірдей кінәсіз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетгі". Қылмыстық ізге түсу
процедурасын тікелей баяндау "Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізу" атты 6-бөлімде дербес түрде баяндалған, дұрысын айтқанда осы сөз
болып отырған тұстан ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі басталады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын
білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық іс жүргізу тәсілдері мен
әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар
мен үғымдардың тізбесін де қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен
тұрады, олар:
1. Негізгі ережелер;
2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік
органдар мен тұлғалар;
3. Дәлелдемелер және дәлелдеу;
4. Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары;
5. Қылмыстық процестегі мүліктік мәселелер.
ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі жеті бөлімнен тұрады:
6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу;
7. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу;
8. Соттың занды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын қайта қарау;
9. Сот шешімдерін орындау;
10. Соттың занды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу;
11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері;
12. Айрықша іс жүргізу. Аталған бөлімдердің
әрқайсысы тарауларға бөлінген.
Олардың ҚІЖК-ндегі саны 56. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны
реттелетін кұқықтық қатынастардың, көлеміне байланысты өзгеріп отырады.
Баптардың көпшілігі 1, 2, 3... цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді
және т.т.
Кодекстің құрылымы қылмыстық іс жүргізу құқығын құрылымдаудың негізі
болып табылады.
Сонымен бірге ҚІЖК-сі мен құқықтың тиісті саласының құрылымдары толық
көлемде сәйкес келмейді, соңғысы мазмұны тұрғысынан әлдеқайда күрделі әрі
бай.
Құрылым сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізуді реттейтін заңдар
жинағындағы не Кодекстің бөлігіндегі нақты норманың орнын белгілеуді
білдіреді, мұның айта қаларлықтай әдістемелік және практикалық маңызы бар.
Біріншіден, бұл реттелетін қоғамдық қатынастар жүйесінің иерархиясын
тәртіптеу үшін жағдайлар туғызады.
Екіншіден, орын нормативтік ұйғарымдардың кезектілігін де білдіреді,
өйткені кезектілік сақталмаса іс жүргізу кұбылыстарын түсінуде хаос тууы
мүмкін (мәселен, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу туралы бөлім
бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу туралы бөлімнің алдында болуға тиіс).
Үшіншіден, кылмыстық іс жүргізудің құкықтық қатынастарына қатысты нақты
көріністердің ережелердің жалпы жинағындағы орнын білу тікелей іс жүргізу
қызметінде уәкілетті органдардың қажетті үйғарымдарды таңдау кезінде
практикалық дұрыс бағдар ұстануына көмектеседі.
Біз бұрын қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы құқықтың осы
саласының негізгі көзі ретіндегі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
кұрылымымен өзара байланысты болатын дығын айтқанбыз және бұл байланыс
толық сәйкес келуді білдірмейді. А. М. Лариннің пікірі бойынша ҚІЖК-нің
кұрылымын ішкі және сыртқы деп саралауға болады. Ішкі құрылым дегеніміз-
ҚІЖК-нің Жалпы және Ерекше бөлімдерінің арасындағы, сондай-ақ бөлімдердің,
тараулардың, баптардың, бөліктердің және баптардың тармақтары арасындағы
қатынастар. ҚІЖК-нің сыртқьі құрылымы дегеніміз-басқа заңдармен және осы
сала мен аралас салаларға жататын заңға тәуелді нормативтік актілермен,
сондай-ақ кешенді заңдармен' байланысты білдіреді.
ҚІЖК-нің құрылымын осылай түсіну курс құрылымын біршама күрделі деп
есептеуге негіз береді. ҚІЖК-нің баптарын нақты ұстану құқықтың саласы
ретінде қылмыстық іс жүргізу туралы тұтастай түсінік бермейтіндігі бұрын да
атап өтілген болатын. Мазмұны жағынан да, құрылымы жағынан да күрделі болып
келетін құқық саласы айта қаларлықтай үлкен міндеттер ауқымын шешуге
бағытталған. Оқу пәні ретінде курстың құрылымы қылмыстық іс жүргізу
құқығының құрылымдары арасында аралық буынды иемденеді. Бұл тізілім оқу
бағдарламасында көрсетілген.
1.2.ҚЫЛМЫСТЫҚ 1С ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ ҰҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -толып жатқан түрлі жақтарды, жай-
жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр
түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі
көзқарас қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер заңында керсетілген,
қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында
қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін
әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
Кеңестік кезеңдегі құкық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған
саяды: қылмыстық іс жүргізу құқығы өз нормалары қылмыстық істерді қозғауға,
алдын ала тергеуге, сотта іс қарауға байланысты қызметті, оның тәртібі мен
мазмұнын реттейтін құқық саласы; оның тәртібі мен мазмұны; бұл жағдайда
пайда болатын құқық қатынастары. Ал құқық саласы өздері реттейтін бір
тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық нормалары мен
институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында қылмыстық іс
жүргізу құқығы іргелі салаға жатады.
Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу
құқығы қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала
тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот оргаңдарының қылмыстық іс
қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және
сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп
белгіленген1.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлде бір жақгы
жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана
өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқьндамасына байланысты.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді
элементтерден қалыптасады:
бұл дербес құқық саласы;іргелі сала, яғни ұлттық құқық
жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;
өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) ормалар
түріндегі нақты іс жүргізу-құқықтық нұсқамалармен
ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін
жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге
мүмкіндік береді.
Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған құрылым тән қылмыстық іс жүргізу
құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді. Қылмыстық іс жүргізу
құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді негізге ала отырып, осы
сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:
-өкілетті органдардың қызметін реттейтін құкықтық
нормалар жүйесі, ол қылмыстық іс жүргізу нормалары
жүйесіне негізделген;
-өкілетті органдардың қылмыстық іс жүргізу
нормалары жүйесіне негізделген қызметі;
-олардың субъективті құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асырудың барысында калыптасатын
қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде құқықтық реттеу әдісі елеулі
орын алады. Өз реттеу әдісінің болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу
құқығы дербестігінің аса маңызды белгілерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге салалар жүйесіндегі орнын анықтау
оның өзге іргелі салалармен және ғылыми пәндермен арақатынасы айқындалғанда
ғана мүмкін болады.
Қылмыстьіқ іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын анықтау үшін
ең елеулі болып табылатындары:
а)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық іс
жүргізу заңының;
ә)қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығының;
б)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық
процестің арақатынастары.
Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мен орнын түсіну
үшін оның азаматтық іс жүргізу құқығы мен, криминалистикамен,
криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлық қадағалау теориясымен,
сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен арақатынасының зор
маңызы бар.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының ерекшелігі -адамның құқыққа қарсы
әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының
ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпалынан байқалады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -өзге құқық салаларымен міндеттер мен
принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін
біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
1.3.ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -білімнің іргелі салаларына жататын дербес
құқық саласы. Бұл құқықтың өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның өзара
байланыстары мынадай:
1) құқық нормасының элементтері арасында;
2) құқық институттарына біріккен нормалар арасында;
3) қылмыстық процесс құқығы саласының
институттары арасында;
4) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен құқықтың өзге
де сабақтас салалары арасында. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу
құқығы құрылымы сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жүйе
оның мазмұнды жағын бейнелейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі салаларға жатқызылуы олардың
диалектикасындағы ішкі заңдылықтарды танып-білуге, іс жүргізу нұсқаулары
логикасының ғылыми тұрғыдан әзірленуіне,қылмыстық іс жүргізу құқығына тән
әдістер мен құралдар көмегімен құқық қолдану практикасының қажеттеріне ғана
емес, сондай-ақ нақты құқық қатынастарының даму дәрежесіне сай келетін іс
жүргізу новеллаларын конструкциялау мүмкіндігіне байланысты мақсаттар мен
міндеттердің болуымен айқындалады, бұл жердегі даму дәрежесі коғамдық
қатынастардың даму дәрежесінің туындысы болып табылады. Қылмыстық процесті
қызмет түрі ретінде де, ғылым ретінде де, құқық саласы ретінде де дамытудың
басты бағыттарын тандау өзіне негізделген қажетгі теориялық база жасау
іргелі білімдер саласына жатады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі
сипаты оның өз дамуында "криминалистика" сияқты колданбалы саладан, "жедел-
іздестіру қызметі" атты қолданбалы ғылыми пәннен, қылмыстық іс жүргізу
заңынан озық келе жатқанын білдіреді,ол теоретик заңгерлердің ғылыми
болжам жасауы мен доктриналық түсініктеме беруі (заңдарды, құқық
нормаларын түсіндіруі) үшін бастапқы материал береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесіндегі өзара байланыстардың екінші
және үшінші дәрежелеріне келетін болсақ, бұл жерде негізгі орын қылмыстық
іс жүргізу институты ұғымына берілген.
Қылмыстық іс жүргізу институты қатынастардың нақты саласын реттейтін,
тек сол қатынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының
жиынтығы болып табылады.
Құқық институты-қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе
олардың әлде бір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара
байланысты нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, онда қандай да
болсын институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес,
сондай-ақ білімнің сабақтас салаларынан (мысалы, философиядан,
саясаттанудан, социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға
жүгінуді қажет етеді. Қылмыстық іс жүргізу институттары ішкі құрылымдары
бойынша қарапайым институттан көп сатылы институтқа дейін түрленеді. Құқық
институтының бірыңғай кұрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды.
Сонымен бірге құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары
жүйесінің ішкі қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық
институттарының қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып
келгенде құқық қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Күрделі, көп сатылы құрылымы бар қылмыстық іс жүргізу институттарына
жататындары: қорғау институты, азаматтық талап институты, айыптау
институты. Олар ұғым, категория сияқты шағын элементтер жиынтығынан құралып
қана қоймайды, сонымен бірге қарапайым құрылымы бар өзге институттарды да
қамтиды.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары
жатады. Осы институттардың ерекшелігі -олар іс жүзінде іс жүргізу құқығы
қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде
сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу институттарының қарапайым және күрделі
құрылымдарының арақатынасын мына мысалдан байқауға болады: құрылымы күрделі
азаматтық талап институты өз құрамына құрамдас элементтер ретінде азаматтық
талапкер институтын, азаматтық жауапкер институтын қамтиды, оларда, бұдан
бұрын атап көрсетілгеніндей, тиісті азаматтық талапкер мен азаматтық
жауапкердің құқықтық мәртебесін айқындайтын қарапайым құрылым бар. Мұнымен
қатар азаматтық талап институты бірқатар ұғымдарға, категорияларға сүйене
отырып іс-қимыл жасайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымы реттелетін қатынастарды бөліп
шығарып, іс жүргізу институттарына жатқызуға мүмкіндік беретін өлшемдер
белгілеген. Ондай өлшемдер мыналар:
нормалар тобының мазмұны мен реттелетін қатынастар
шеңберіндегі олардың жалпы бағытының бірлігі;
-іс жүргізу қатынастарының нақты саласын реттеудің
аяқталғандығы, тұтастығы;
-нақ осы қатынастарды реттеу үшін қолданылатын
принциптердің, іс жүргізудің ерекше әдістері мен
құралдарының болуы;
-нормалардың бөлім, тарау не бірқатар баптарда
берілген бөліктер түріндегі нормативтік-құқықтық акті
шеңберінде сырттай, құрылымдық жағынан жекеленуі.
Қылмыстық іс жүргізу институтын тек кең ауқымды түсінік базасы
негізінде ғана ұғынуға, қабылдауға және дамытуға болады1. Қылмыстық іс
жүргізу ұғымы-қылмыстық іс жүргізу институттарының мазмұнын құрайтын
элементтердің мәні туралы жинақталған ұғым беретін формула. ҚІЖК-нің 43
тармақтан тұратын 7-бабы негізгі үғымдарға түсінік беруге арналған. Алайда
оның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығында қылмыстық іс жүргізу
институттарының мәнін түсінуге көмектесетін 43 ұғым ғана бар екенін
білдірмейді. Ұғымдар әлдеқайда көп. Олардың ҚІЖК-нің басқа нормаларыңда
болуы мүмкін. Мысалы, іс жүргізушілік мәжбүрлеу институттарына байланысты
ұғымдар "Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары" деген 4-бөлімнің түрлі
баптарында берілген: ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат
беру (144-бап), жеке кепілдік (145-бап), кепіл (148-бап), алып келу (158-
бап). Бірқатар ұғымдар іс жүргізушілік нұсқамаларының тұтас тобының мәнін,
нақты ұғымның құқық жүйесіндегі орны мен маңызын, іс жүргізу нормаларын
қолданудың нәтижесінде пайда болатын құқықтық зардаптардың сипатын негізге
ала отырып теория жүзінде тұжырымдалған. Бұл жағдайда институт ішінде
көзделген әдістер мен құралдардың көмегімен жүзеге асырылатын
функцияларды ескерудің маңызы зор. Мәселен, қорғайтын қылмыстық іс жүргізу
институтының мәнін түсіну процесте қорғауды жүзеге асыра алатын адамдардың
тізбесін; қорғаушы іске қатыса алатын сәтті; қорғаушының құқықтары мен
міндеттерін; қорғаушы өкілеттіктерінің шептерін; қорғаушының
жауапкершілігін; қорғауды жүзеге асыру әдістері мен құралдарын және т.т.
белгілейтін нормалардың логикасын және өзара байланысын түсінуге
байланысты. Осы нормалардың өзара байланысты және езара келісілген жиынтығы
қорғау функциясын, қылмыстық сот ісін жүргізуде адам мүдделерін қорғау
жөніндегі кызметті жүзеге асыру барысында қалыптасатын қатынастардың
сипаты, ерекшеліктері, айрықша белгілері туралы ұғым береді.
Іс жүргізу құқығы үғымы мен институтының қайсысы бастапқы екені
жөніндегі сұрақтың шешімі методологиялық құндылық болып табылады. Бұл
сұраққа бір мағыналы жауап жоқ. Институттардың бірі дамыған ұғымдар
негізінде қалыптасқан,сондықтан соңғыларына қосымша сипатта болады. Басқа
институттар, жан-жақты талдап жетілдірілгендіктен, жаңа ұғымдар тұжырымдау
үшін өздері негіз болады, өйткені дәстүрлі формулаларды түрлендіру
мақсаттарына қызмет етеді, бұл жағдайда олар ұғыммен салыстырғанда бірінші
орынға қойылады. Бұл деңгейдегі білім қылмыстық іс жүргізу проблемаларын
талдау кезіңде перспективаны анықтау үшін қажет. Егер институт бастапқы
болса, онда заңға енгізу үшін ұсынылып отырған ереже, әзірше болжам
болғандықтан, міндетті түрде ресми мақұлдауды қажет етеді1. Яғни норманың
тиімділігі, өмірге икемділігі құқық қолдану тәжірибесінің жинақталуына
қарай айқындалатын болады. Егер институт соңғы болса, құқыққа енгізілетін
ұғымды құқық қолдану практикасы өмірге әкелген объективті қажеттілік деп
ойлауға негіз бар. Мысалы, айып ұғымы бастапқы болғандықтан, айыптау
институтын қалыптастыруға негіз болды. Ал айыптау институты, өз тарапынан,
кінәлілік ұғымын дамыту мен одан әрі жетілдіруге негіз болды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының жүйесіне сабақтас құқық салаларының
категорияльдық аппаратын тарту тән. Мысалы, азаматтық талап қою
институты азаматтық-құкықтық қатынастар саласындағы ұғымдарға сүйенеді.
Құқықтағы осы кірігу құбылысы объективті сипатта болып, ұлттық құқық
жүйесінің тұтастығын дәлелдейді, оның түрлі элементтері өзара ішкі
логикамен байланысты, бірін-бірі толықтырып, байытады, форма мен мазмұн
бірлігін сақтайды.
Қылмыстық іс жүргізу жүйесін қолданбалы сипаттағы және заң құрылымы
ұғымы мен тығыз байланысты қылмыстық процесс жүйесінен ажырата білу қажет.
1.4.ҚЫЛМЫСТЫҚ 1С ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ МЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық құқықпен ажырағысыз байланысты.
Егер материалдық құқық - жасалған құқыққа қарсы әрекеттің мәнін түсінудің
кілті, әрекетті саралау белгілерінің жүйесі болса, іс жүргізу құқығы —
әрекет жасау жағдайларын, кінәні және кінәлілік дәрежесін анықтауға
мүмкіндік беретін жүйеленген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылатыны туралы
конституциялық ережені (75-бап) ескере отырып, іс жүргізу құқьіғына
серпінді бастама, ал қылмыстық құқыққа — статистикалық басқару тән екенін
тану қажет.Іс жүргізу және материалдық құқық нысаны мен мазмұн ретінде
өзара байланысты. Іс жүргізу нысаны - материалдық (қылмыстық) норманың
қолданылу нысаны.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқықты тығыз өзара
байланысты және өзара себепші ететін оларға тән мына ерекшеліктер:
1.Жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдануы әрдайым жаңа Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің қабылдануына себеп болады. Мәселен, Қазақстан
Республикасының ҚК 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданса, соның ізінше— 1997
жылғы ІЗ желтоқсанда Қазақстан Республикасының ҚІЖК қабылданды.
Қазақстанның қылмыстық заңының ауыстырылуы жалпы алғанда құқықты және
жеке алғанда мемлекеттің қылмыстық саясатын терең реформалау
процестеріне байланысты. Осы ауыстыру барысында қылмыстық жазаға тартылатын
әрекеттердің категориялары туралы дәстүрлі ұғымдар,
криминализациясыздандыру мен криминализациялау өзгерді, санкциялар
жүйесінде өзгерістер болды және т.т. Осының бәрі белгілі бір дәрежеде
материалдық-құқықтық институттарға бағдарланған процедура мәселелеріне
ықпал етті. Материалдық институттардың жаңаруы, ауысуы іс жүргізу
институттарын қайта қарауды өзінен-өзі қажет етті.
2. Қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болмайынша қылмыстық іс жүргізу
қатынастары ешқашан пайда болмайды.
Өзін дәлелдеуді, тергеуді және сот-құқықтық баға беруді қажет ететін
қылмыстар белгілері орын алмайынша қылмыстық ісжүргізу нормаларын
қолдану қажеттігі пайда болмайды. ҚК-пен байланыссыз ҚІЖК-нің ережелері
ешқашан және еш жерде қолданылмайды. Олардың қолданылуы әрқашан белгілері
қылмыстық жазаға жататын іс-әрекеттердің ақиқаттығын анықтау қажеттілігіне
байланысты.
Белгілі венгр құқықтанушысы Имре Сабо былай деп жазды: "Іс жүргізу
құқығы, бір жағынан, тиісті материалдық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастарға, ал екінші жағынан -өздерінің құқықтық көрінісін іс жүргізу
қатынастарынан табатын ерекше қатынастарға негізделген".
3.Қылмыстық-құқықтық қатынастарды тек қылмыстық іс жүргізу түрінде
ғана жүзеге асыруға болады.
Қылмысқа қатысты субъективті факторларға қарамастан оған ҚК-тің нақты
бабын қолдану тәртібі бірыңғай болуға тиіс. Қылмыстық құқық нормасын
қолдану процедурасы қылмыстық іс жүргізу заңында орнықтырылған. Қылмыстық-
құқықтық норма тек іс жүргізу нұсқамалары, яғни қылмыстық іс жүргізу
нормалары шеңберінде ғана қолданылады.
"Ағаш ұрлау туралы заң жөніндегі айтыстар" деген еңбегінде К. Маркс
былай деп жазған: "Мысалы, өсімдіктер нысандары өсімдіктермен, ал жануарлар
нысаны — жануарлардың етімен және қанымен қаншалықты тығыз байланысты
болса, сот процесі мен құкық бір-бірімен соншалықты тығыз байланысты. Бір
ғана рух сот процесін де, заңды да жандандыруға тиіс, өйткені процесс
заңның өмір нысаны ғана, демек, оның ішкі өмірінің көрінісі... Егер нысан
мазмұн нысаны болып табылмаса, онда ешқандай құндылық болмайды". Осы ойды
өрбіте келіп, В. Н. Шпилев материалдық және іс жүргізу құқығы арасында
қалыптасатын арақатынастың диалектикалылығын атап көрсетті. Атап айтқанда,
ол былай деп жазды: "Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығы
арасындағы арақатынас нысандар мен мазмұн диалектикасына бағындырылған —
қылмыстық іс жүргізу құқығы—қылмыстық құқықты жүзеге асыру нысан.
4.Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық құқық нормаларын қолданудың іс
жүргізу нысандарын белгілеп қана қоймайды, сондай-ақ сот ісін жүргізу
барысында пайда болатын қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді.
Мәлім болып отырғанындай, құқық қатынастары белгілі бір функцияны
орындау барысында жүзеге асырылатын құқықтар мен міндеттерден қалыптасады.
Мәселен, тергеуді жүзеге асырушы адамның құқықтары мен міндеттері
тергеушінің кызметі өздеріне бағытталған басқа адамдардың құқықтары мен
міндеттерінің сипатына әсер етеді. Тергеушінің сарапшылық тағайындау құқығы
сарапшыға қажетті тергеу жүргізу және нәтижелерді қорытындыда баяндау
міндеттерінің бір мезгілде жүктелуін білдіреді. Тергеуші мен сарапшы
арасында түр-сипаты мен нәтижелері қылмыстық іс жүргізу құқығында
орнықтырылған қатынастар пайда болады. Сөйтіп, қылмыстық-құқықтық
қатынастардың жүзеге асырылуы сот ісіне түрлі қатысушылар арасындағы
қылмыстық іс жүргізу қатынастарын өмірге әкелді.
Алдын ала анықтама алу, тергеу, сот және прокуратура органдарының,
процеске өзге де қатысушылардың құқықтық мәртебесінің белгіленуі —
материалдық құқық нормаларын қолдану қажеттігіне байланысты қылмыстық іс
жүргізу құқығынан туындайтын қатынастар көрінісі.
Бұл жөнінде К. Маркс айтқан пікір көкейге өте қонымды: "Егер сот
процесі бір ғана мән-мағынасыз нысанмен шектелетін болса, онда мұндай бос
нысандылықта ешқандай дербес құндылық болмайды"1.
5.Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығын материалдық және іс
жүргізу құқығының орын алуына негіз болған себеп-салдар байланысының
бірлігі жақындастырады, ол — орын алып отырған қоғамдық және мемлекеттік
кұрылысқа, орын алып отырған барлық меншік нысаңдарына, азаматтардың жеке
басы мен құқықтарына қарсы бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттердің
болуы.
Қылмыстық құқық нормалары да, қылмыстық іс жүргізу құқық нормалары да
өз белгілері жазалауға жататындығын көрсететін әрбір әрекет бойынша
колданылады. Жасалған бір әрекет қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу
құқығын қолдану кезінде пайда болатын қатынастарды байланыстырады. Түрлі
сипаттағы қатынастардан материалдық және іс жүргізу құқығының себеп-салдар
бірлігі туындайды.
Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығын жақындататын
ерекшеліктермен қатар осы құқық салаларын біріктіруге мүмкіндік бермейтін
бірқатар ерекшелік бар. Бұдан бұрын айтылған өзара байланыс сонымен бірге
қаралып жатқан салалардың дербес болуын, олардың белгілі бір дәрежеде
дербес қалыптасуы мен дамуын көздейді.
Олардың айырмашылығы реттейтін нәрседегі, реттеу әдісі мен
құралдарындағы айырмашылықтарға негізделген.
1.Реттейтін нәрсе
Егер қылмыстық құқық өзі реттейтін нәрсе деп мемлекет пен қылмыс
жасаған адамдар арасында пайда болатын іс жүзіндегі қоғамдық қатынастарды
санайтын болса, қылмыстық іс жүргізу құқығы реттейтін нәрсе қылмыстық
істерді қозғау, тергеу, қарау және шешу, сондай-ақ сот шешімдерін орындау
саласында пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Мұнымен бірге қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болатын сәт
субъективті сипатта және түгелдей қылмыс жасалған сәтке тәуелді болады. Ал
қылмыстық іс жүргізу қатынастары пайда болатын сәт материалдық қатынастар
пайда болатын сәтке байланысты және туынды сипатта болады. Мұның өзі
материалдық (қылмыстық-құқықтық) қатынастар пайда болмайынша қылмыстық іс
жүргізу қатынастары пайда бола алмайды деген сөз. Алайда бұдан құқық
қатынастарының осы екі түрі пайда болатын сәттер үйлесуге тиіс деген
тұжырым жасамау керек. Қылмыс белгілері қылмыс жасалғаннан кейін бір
минуттан, бір тәуліктен, бір айдан, жылдардан кейін табылуы мүмкін. Қылмыс
белгілерін табу фактісінің іс жүргізу кезінде нақтылануы қылмыс жасалған
сәттен объективті түрде кешігеді. Мұнымен бірге қылмыс белгілері табылған
сәт сол белгілерді табу фактісі іс жүргізу кезінде нақтылау сәтімен
үйлеспейді. Бұған қоса, қылмыстық-құқықтық қатынастар материалдық тұрғыдан
пайда болып, қылмыстық іс жүргізуде жүзеге аспауы ықтимал, өйткені жасалған
қылмыстың іс жүзінде ашылуы, танылуы, анықталуы мүмкін.
2.Реттеу әдісі
Пайда болатын қатынастарды материалдық құқықпен реттеу материалдық
әдістермен жүзеге асырылады: адамның қылмыс жасауы қылмыстық құқық
нормаларымен көзделген тиісті жазаға ұшыратады.
Қылмыстық іс жүргізу қатынастары ерекше іс жүргізу нысаны болып
табылатын әдістермен реттеледі. Адамның қылмыс жасауы қылмыстық іс қозғауға
әкеліп соғады, оның процедурасы ҚІЖК нормаларымен қатаң регламенттелген.
Ерекше іс жүргізу нысаны дегеніміз — осы процедура.
3.Реттеу құралдары
Қылмыстық құқықтың қалыптасатын қатынастарды реттеуде өз құралдары
бар. Осы құралдар қатарына кіретіндері: Қылмыстық кодекс, Қазақстан
Республикасының құқыққа қарсы жекелеген әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық
туралы заңдары.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында пайда болатын қатынастарды реттеу
құралдары: қолданылып жүрген Қылмыстық іс жүргізу кодексі; Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы, ішкі істер органдары туралы, сотта іс
жүргізу туралы, судьяның мәртебесі туралы зандар және т.т.
Сонымен, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығы, мазмұн мен
нысан ретінде бір-бірімен диалектикалық тұрғыдан байланысты болғандықтан,
оларда реттейтін нәрсеге, реттеу әдісі мен құралдарына қатысты бірқатар
айырмашылықтар бар, оның өзі белгілі бір дәрежеде дербес дамуда олардың
негізі болып табылады. Соңғысы ҚК-ке ҚІЖК шебінде түзетулер енгізілуіне
әкеліп соқпайтын толықтырулар немесе өзгерістер енгізу кезінде байқалады
және керісінше. Дербестілік белгісі қылмыстық іс жүргізу құқығының
көздеріне жатқызылатын жаңа заңдар қабылданған жағдайларда айқынырақ және
тереңірек бола түседі. Сонымен бірге, бұдан бұрын атап көрсетілгеніндей,
дербестіліктің өз шептері бар.
1.5. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ӨЗГЕ ҚҰҚЫҚ САЛАЛАРЫМЕН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
ТАРМАҚТАРЫМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
Қылмыстық іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын дұрыс түсіну
үшін бұрын қаралған негізгі арақатынастар мен қатар қылмыстық іс жүргізу
құқығының өзге құқық салалары мен және ғылым тармақтарымен өзара
байланыстарының және өзара тәуелділіктерінің сипатын анықтап алу қажет.
Осы тұрғыдан алғанда ең көп теориялық-құқықтық ынта туғызатыны
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығының арақатынасы.
1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы.
Егер құқық, салаларының С. С. Алексеев ұсынған топтамасын ұстанатын
болсақ, құқықтың іс жүргізу салалары біртұтас топ құрайды да, оған
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы кіреді .
Іс жүргізу салалары, материалдық құқықтың өмір нормасы бола отырып,
функциялық бағытымен, нақты алғанда: материалдық құқық нормаларын
қолданудың нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастардың реттелуімен
біріктірілген. Ал қоғамдық қатынастарды процедуралық жолмен реттеу - сот
төрелігін іске асыру түрі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Конституция мен заңдарда
баянды етілген барлық құқықтар мен бостандықтардың сотта қорғалуына
кепілдік береді, сондай-ақ сотта іс жүргізудің айырмашылықтар дербес түрін
белгілейді. " Сотта іс жүргізу түрі" деген сез тіркесінің өзі салалық
(азаматтық немесе қылмыстық) қатыстылыққа қарамастан құқық нұсқауларының
процедуралық сипатта болатынын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы
соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 желтоқсандағы
Конституциялық заң күші бар Жарлығының 1-бабыңда (4-тармақ) аталған
конституциялық ереже сөзбе-сөз келтірілген: "Сот билігі сот ісін
жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары
арқылы жүзеге асырылады". Содан соң, 40-бапта (1-бап, 1-тармақ) судьяның
тәуелсіздігі "заңда көзделген сот төрелігін жүзеге асыру рәсімімен"
қамтамасыз етілетіні атап көрсетілген.
Құқықтың дербес салалары болып табылатын олардың екеуін де сот
төрелігін іске асырудың әдістері мен тәсілдері туралы нұсқаулар бар. Іс
жүргізу құқығының энциклопедиялық анықтамасында сот процесінің екі негізгі
нысаны бар, ал сот процесі — кең мағынада алғанда қылмыстық және азаматтық
істерді жүргізу тәртібі.
Қылмыстық және азаматтық процестің бұл тұтастығы сот төрелігі мен сот
негіздерінің бірлігінен байқалады, оны М. С. Строгович атап көрсеткен
болатын: "Сот. заңды бұзушыларды заңға бағынуға мәжбүрлейді - азаматтық
процесте қылмыстық процестегіден кем емес дәрежеде. Азаматтық процесте,
қылмыстық процестегідей, сот ақиқатты іздеп, анықтайды, екі процесте де
оған қатысушыларға өз мүдделерін қорғау үшін іс жүргізу құқықтары беріліп,
сол құқықтар іс жүргізу кепілдіктерімен қорғалады".
Қылмыстық және азаматтық процесс негізіне сотта іс жүргізудің бір
принциптері алынған. Ол принциптер тұрақты, процестің екі түрі үшін олардың
маңызының бірдей екені конституциялық деңгейде жария етілген:
"Конституциямен белгіленген сот төрелігінің принциптері Республиканың
барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады" (77-
бап).
Қылмыстық және азаматтық процестің функциялық бағытының бірлігі, сотта
іс жүргізудің конституциялық, принциптерінің ортақтығы, сот төрелігі
міндеттерінің үйлесуі олардың толық қосылуын білдірмейді. Негізгі
айырмашылық реттелетін қатынастардың түр-сипатында (позитивті және
жазалаушы). Қылмыстық іс жүргізу құқығының, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
құқығының процедуралық жағына ерекшелік беретін міне, осы. С. С. Алексеев
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы, әлбетте, жеке,
дербес құқық салалары екенін, оларда тиісті санкциялардың қолданылуын
қамтамасыз ететін ерекше мазмұн бар екенін атап керсетеді. Сонымен,
қылмыстық және азаматтық (материалдық) құқық айырмашылығы қандай болса,
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығының айырмашылығы
да сондай.
Қылмыстық және азаматтық құқық арасындағы шеп неғұрлым айқын болса,
бұл айырмашылықтар арнаулы бөлігінде солғұрлым күштірек болады.
2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы және конституциялық құқық.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен конституциялық құқықтың
біртұтастығын көрсететін негізгі белгілердің бірі- қылмыстық сот
ісін жүргізу принциптерінің Қазақстан Конституциясында ( 77-бап) және
конституциялық заңдарда орнықтырылуы.
Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғылмайтындығы; заң негізінде және заңға сәйкес болмаса, қылмыстық
қудалауға тыйым салу; азаптауға, зорлық- зомбылық жасауға, қатыгездік
немесе қадір-қасиетті қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
тыйым салу; айыпталушының кінәлі екені жөніндегі кез келген
күмәнді оның пайдасына жарату; дәлелдерді тек заңды жолмен алу;
судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуы және
басқалары басты ережелер бола отырып, қарым-қатынас субьектілері
қызметінің негізгі ережелері мен бағыттарын белгілейді. Конституция
мен конституциялық заңдар мемлекеттің бүкіл құқық құрылымы өздеріне
негізделген принциптер жүйесін белгілей отырып, сонымен бірге
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің сақталуына кепілдік
береді, оның өзі осы екі саланы біртұтас құқық негізінде
жақындастырып қана қоймай, сонымен қатар жалпы заңдардың, атап
айтқанда конституциялық құқықтың артықшылықтары мен кемшіліктері
барынша айқын байқалатын құқық қатынастарының ерекше саласы ретінде
құқықтық сот ісін жүргізудің мәнділігін арттырады.
Қаралып отырған құқық салаларының ортақтығын дәлелдейтін келесі
белгі- Конституция мен конституциялық заңдарда арнайы процедуралық
сипаттағы ережелердің берілуі. Мәселен, Конституцияның 52-бабының 4-
тармағында былай делінген : Парламент депутатын оның өкілеттік
мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен
белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда,тиісті Палатаның
келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Адамның білікті заң көмегін алуға және қорғалуына құқығы
(Конституцияның 13-бабы) конституциялық деңгейде танылған. Алайда,
Конституция бұл құқықты баянды етіп қана қоймайы, сонымен бірге
қылмыстық іс жүргізу сипатындағы мынадай ұйғарым да белгілейді:
Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден адвокаттың
(қорғаушының ) көмегін пайдалануға құқылы(16-бап).
Осы және өзге де мысалдар конституциялық құқық пен қылмыстық
іс жүргізу құқығы тақырыптарының белгілі бір ортақтығы туралы
айғақтайды.
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы туралы ғылыми пәннің
байланысы сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі
ережелерімен айқындалған. Сөйте тұра сот органдарының істерді апелляциялық,
шағым арыз не қадағалау тәртібімен немесе жаңадан анықталған жағдаяттар
бойынша қарауға уәкілеттік алған (аудандық, қалалық, облыстық сот, Жоғарғы
Сот, соттардың іс жүргізу өкілеттіктерін бөлу) сот органдарының құрылысы
мен жүйесіне сәйкес жүргізіледі. Яғни соттардың ұйымдастырылуы ұсынған
сыртқы тарап қылмыстық істерді мәніне қарай қарау және шешу жиынтығы
ұсынған ішкі тарапқа сәйкес келеді.
Айталық, мысалы, Республиканың Әскери сотының төралқасына "Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" Қазақстан
Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығының (19-
баптың 1-тармағы, 27-баптың 4-тармағы) шегінде жаңадан анықталған
жағдаяттар бойынша істерді қарау жөніндегі өкілеттіктердің берілуі жаңадан
анықталған жағдаяттар бойынша іс жүргізуді қайта қозғау жөніндегі
өкілеттіктерге, сондай-ақ осындай істер бойынша іс жүргізу рәсімін
белгілейтін нормаларға (ҚІЖК-нің 291-бабының 5-бөлігі, 471-479-баптары) ие
сот органдарын айқындайтын ҚІЖК-нің ережелерімен үндеседі.
Сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттерін айқындайтын бірқатар
принципті ережелер сотта іс жүргізу үшін де, сот құрылысы үшін де ортақ
болып табылады. Мәселен, судьялардың тәуелсіздігі мен олардың заңға ғана
бағынуы, сотта іс жүргізудің жариялылығы, ұлттық тіл, айыпкердің қорғау
құқығының қамтамасыз етілуі принципі тең дәрежеде іс жүргізу құқығына да,
сот құрылысына да қатысты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысының өзіндік осы ортақтығын
атап көрсете келіп, Б.А. Галкин бұл жерде іс бір заңның принципті
ережелерін екінші заңда құр қайталауға сәйкес келмейді деп санады. Мұнымен
заң шығарушы сот құрылысы саласында осы принципті бастаулардың жүзеге
асырылуы ұйымдастыру-практикалық шаралармен жүзеге асырылса, сонымен бір
мезгілде бұл бастаулар қылмыстық іс жүргізуде ерекше іс жүргізу
құралдарымен іске асырылатынын атап керсетуге ұмтылады1.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен соттар және судьялардың мәртебесі
туралы Жарлықта баянды етілген мақсаттар мен. міндеттердің ортақтығы оларға
түрлі құралдармен қол жеткенін көрсетеді. Әрі іс жүргізу мен ұйымдастыру
құралдары бір-бірімен үйлесімде тұрады, бір-біріне барабар. Құрылымдық
жағынан төменгі буын бола отырып, аудандық сот тиісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы бөлім.
1-тақырып. Қылмыстық процестің түсінігі,маңызы және міндеттері.
1.1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
1.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны.
1.3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесі.
1.4. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқық.
1.5. Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым
тармақтарымен арақатынасы.
1.6. Мемлекеттік қызмет түріндегі қылмыстық процес.
1.7. Қылмыстық іс жүргізу құқығының заты.
1.8. Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары.
1.9. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері.
1.10. Қылмыстық іс жүргізу нысаны.
1.11. Қылмыстық іс жүргізу актілері.
1.12. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі.
1.13. Қылмыстық істі тергеу функциясы.
1.14. Қылмыстық ізге түсу функциясы.
1.15. Зандылықты прокурорлық қадағалау функциясы.
1.16. Қорғау функциялары.
1.17. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы.
2-тақырып.Қазақстан Республикасының іс жүргізу заңдары.
2.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы және қылмыстық іс жүргізу заңы.
2.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің ұғымы мен түрлері.
2.3. Қылмыстық іс жүргізу нормалары. Ұғым, негізгі белгілер.
2.4. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
2.5. Қылмыстық іс жүргізу нормасының құрылымы.
2.6. Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында, кеңістікте және
адамдарға қатысты қолданылуы.
2.7. Қылмыстық іс жүргізу заңын ұқсастығына қарай қолдану.
2.8. Қылмыстық іс жүргізу реттеу механизміндегі көз жеткізу, мәжбүрлеу және
жауаптылық.
2.9. Қылмыстық сот ісін жүргізудің ізгілікті негіздері.
3-тақырып.Қылмыстық процестің принциптері.
3.1. Қылмыстық процесс принциптерінің ұғымы мен мәні.
3.2. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі.
3.3. Зандылық принципі.
3.4. Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруының принципі.
3.5. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
3.6. Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
3.7. Адамның жеке басына тиіспеушілік.
3.8. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау.
3.9.. Жеке өмірге қол сұқпаушылық. Хат жазысудың, телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф хабарлары мен өзге де хабарлардың құпиясы.
3.10. Тұрғын үйге қол сұқпаушылық.
3.11. Меншікке қол сұқпаушылық.
3.12. Кінәсіздік презумпциясы.
3.13. Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі.
3.14.Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру.
3.15.Судьялардың тәуелсіздігі.
3.16.Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру.
3.17.Істің мән-жайын жан-жақты,толық және обьективті зерттеу.
3.18.Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау.
3.19.Сезіктінің,айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету.
3.20.Куәлік айғақтар беру міндетінен босату.
3.21.Білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету.
3.22.Жариялылық.
3.23.Қылмыстық сот ісін жүргізу тілі.
3.24.Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
3.25.Қылмыстық іс жүргізу кепілдіктері.
4-тақырып.Қылмыстық процеске қатысушылар.
4.1.Қылмыстық процеске қатысушылар ұғымы.Олардың жіктелуі.
4.2.Сот қылмыстық сот ісінжүргізуді жүзеге асырушы мемлекеттік орган
ретінде.
4.3.Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдармен
лауазымды адамдар.
1.Прокурор
2.Тергеу бөлімінің бастығы
3.Тергеуші
4.Анықтау органы
5.Анықтаушы.
4.4.Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғап процеске қатысушылар.
1.Сезікті
2.Айыпталушы
3.Қорғаушы
4.Жәбірленуші
5.Жеке айыптаушы
6.Азаматтық талапкер
7.Азаматтық жауапкер
8.Кәмелетке толмаған айыпталушының,сезіктінің заңды өкілдері.
4.5.Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар.
1.Куә
2.Сарапшы
3.Маман
4.Аудармашы
5.Куәгер
6.Сот отырысының хатшысы
7.Сот приставы.
5-тақырып.Қылмыстық процестегі азаматтық талап.
5.1.Қылмыстық процесте қаралатын азаматтық талаптың түсінігі.
5.2.Азаматық талапкер деп тану.
5.3.Азаматтық талап бойынша шешім шығару.
6-тақырып.Ақтау. Қылмыстық процесті жүргізуші органның заңсыз іс-әрекетінің
салдарынан келтірілген зиянның өтелуі.
6.1. Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы ақтау ұғымы.
6.2. Қылмыстық процесті жүргізуші органның заңсыз іс-әрекетінің салдарынан
келтірілген зиянның өтелуіне құқығы бар адамдар.
6.3. .Зиянды өтеу.
6.4. Қылмыстық істерді біріктіру мен бөлектеу.
6.5. .Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру.
6.6.Қылмыстық істі қысқарту.
7-тақырып.Іс жүргізу құжаттары, мерзімдері, шығындары.
7.1. Іс жүргізу құжаттарының ұғымы,қылмыстық процестегі олардың
түрлері,мазмұны мен мәні.
7.2.Тергеу және сот ісінің хаттамалары,олардың түрлері мен мен құқықтық
мәні.
7.3.Қылмыстық іс жүргізу процесіндегі шешімдердің ұғымы және құқықтық мәні.
7.4.Шешімнің құқықтық және іс жүзіндегі негіздері.
7.5.Іс жүргізу шешімдерінде құқықтың басқа да салаларының нормаларын
қолдану.
7.6.Іс жүргізу мерзімдерінің ұғымы, маңызы және түрлері.
7.7.Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі.
7.8.Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі.
7.9.Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-құқықтық
салдары.
7.10.Іс жүргізу шығындарының түсінігі.
7.11.Іс жүргізу шығындарын төлеттіру тәртібі.
8-тақырып.Қылмыстық процестегі дәлелдемелер.
8.1.Дәлелдеме ұғымы.
8.2.Дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер теориясындағы орны.
8.3.Таным теориясы-дәлелдеме теориясының негізі.
8.4.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны.
8.5.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі кепілдіктері
8.6.Дәлелдемелердің қайнар көздері.
8.7.Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске жіберілуі.
8.8.Дәлелдемелер мен жедел-іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың арақатынасы.
8.9.Техникалық құралдарды қолдана отырып,жедел-іздестіру жолымен алынған
ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік шарттары.
8.10.Дәлелдемелерді жіктеу.
8.11.Дәлелдеу тақырыбы және дәлелдеу шектері.
8.12.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу ұғымы.
8.13.Дәлелдемелерді жинау және іс жүргізуге бекіту.
8.14.Дәлелдемелерді зерттеу.
8.15.Дәлелдемелерді бағалау.
8.16.Дәлелдемелерді бағалаудағы ішкі сенімнің мәні.
8.17.Дәлелдеуде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану.
9-тақырып.Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары.
9.1.Қылмыстық процестегі мәжбүрлеу шараларының түсінігі мен маңызы.
9.2.Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын жіктеу.
9.3.Бұлтартпау шараларының түсінігі мен маңызы.
9.4. Бұлтартпау шараларының түрлері.
9.5.Сезіктіні ұстау.
9.6.Іс жүргізушілік мәжбүрлеудің өзге де шаралары.
1-тақырып. Қылмыстық процестің түсінігі,маңызы және міндеттері.
1.1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
1.2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны.
1.3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесі.
1.4. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқық.
1.5. Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым
тармақтарымен арақатынасы.
1.6. Мемлекеттік қызмет түріндегі қылмыстық процес.
1.7. Қылмыстық іс жүргізу құқығының заты.
1.8. Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары.
1.9. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері.
1.10. Қылмыстық іс жүргізу нысаны.
1.11. Қылмыстық іс жүргізу актілері.
1.12. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі.
1.13. Қылмыстық істі тергеу функциясы.
1.14. Қылмыстық ізге түсу функциясы.
1.15. Зандылықты прокурорлық қадағалау функциясы.
1.16. Қорғау функциялары.
1.17. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы.
1.1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КУРСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің
өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну
қабылданған.Қылмыстық іс жүргізу курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен
ішкі өзара тәуелді логикасы тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің
мәні мен мазмұнын айқындайтын,өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің құрылымымен байланысты.
Сонымен бірге бұл - дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық іс
жүргізу нормаларын дәйекті түрде қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнін
пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық,
ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан
күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық
сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың
ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір үғымды ашып керсетуге кірісе
отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені түсіну
үшін қажетті кұқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген
нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
ҚІЖК-індегі нормалардың орналасу құрылымы бұрын да айтқанымыздай
қарапайымнан күрделіге өрбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның
мағынасы мынадай, әрбір келесі норма оның алдындағы ұйғарым иерархиясына
байланысты болады не одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік
деңгейде дамытады және нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының оқу курсының түзілімі үшін саланың ішкі
логикасы айқындауыш болып табылады. Ал айталық ҚІЖК-іне берілетін
түсініктерді құру үшін нормаларға, дәлірек айтқанда олар Кодексте қалай
орналасса, сол тәртіппен түсінік берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі
көзқарасты да үйлестіру (сыртқы және ішкі) оқу курсының құрылымына тән және
қылмыстық іс жүргізу құқығы академиялық курсының мақсаттары мен
міндеттеріне анағұрлым толық жауап береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше
бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан
Қылмыстық іс жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі
қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау
әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары,
міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын
негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге
арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс
жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің
тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот
мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді
түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориальдық, ұғымдар Ерекше бөлімде ортақ
мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі бір іс жүргізу
әрекеттерінің тәртібі мен дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар
түрінде өзінің дамуын табады.
Сонымен, Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдері
өзара тек пен түр ретіндегі қатынасын, тектік басталуы Жалпы бөлімге
тиесілі болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдерінің
біртұтастығы қылмыстық іс жүргізу заңдарының мәні мен мазмұнының
біртұтастығымен, әр түрлі деңгейде болғанымен екі бөліммен де реттелетін
тәсілдер мен әдістер арқылы қол жеткізілетін және шешілетін мақсаттар мен
міндеттердің ортақтығымен алдын ала белгіленген.
Мұны мысалмен түсіндіріп көрелік. ҚІЖК-нің "Қылмыстық ізге түсу" атты
3-тарауында іс жүргізу қызметінің түрі ретінде қылмыстық ізге түсу ұғымын
тұжырымдауға, материалдық-құқықтық негізге байланысты қылмыстық ізге түсуді
жіктеуге, қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге асырудың сыртқы көрінісі
мен өлшемдерін белгілеуге және т.т. мүмкіндік беретін ортақ нормалар бар.
Осы тараудың өзегі "Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырудың жалпы шарттары"
атты 36-бап болып табылады. Сонымен, тарау мен ондағы бар баптардың
атауларының өзі, ұйғарымнамаларды баяндау сипаты осы тарауда қаланған
нормаларды қорытындылаудың деңгейі туралы баяндайды. Атап айтқанда 36-
баптың 1-бөлігінде былай деп жазылған: "Қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық ізге түсу органы өз құзыреті
шегінде қылмыстың белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыс оқиғасын
белгілеуге, қылмыс жасауға кінәлі адамдарды анықтауға, оларды жазалауға
заңмен көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бірдей кінәсіз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетгі". Қылмыстық ізге түсу
процедурасын тікелей баяндау "Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізу" атты 6-бөлімде дербес түрде баяндалған, дұрысын айтқанда осы сөз
болып отырған тұстан ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі басталады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын
білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық іс жүргізу тәсілдері мен
әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар
мен үғымдардың тізбесін де қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен
тұрады, олар:
1. Негізгі ережелер;
2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік
органдар мен тұлғалар;
3. Дәлелдемелер және дәлелдеу;
4. Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары;
5. Қылмыстық процестегі мүліктік мәселелер.
ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі жеті бөлімнен тұрады:
6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу;
7. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу;
8. Соттың занды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын қайта қарау;
9. Сот шешімдерін орындау;
10. Соттың занды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу;
11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері;
12. Айрықша іс жүргізу. Аталған бөлімдердің
әрқайсысы тарауларға бөлінген.
Олардың ҚІЖК-ндегі саны 56. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны
реттелетін кұқықтық қатынастардың, көлеміне байланысты өзгеріп отырады.
Баптардың көпшілігі 1, 2, 3... цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді
және т.т.
Кодекстің құрылымы қылмыстық іс жүргізу құқығын құрылымдаудың негізі
болып табылады.
Сонымен бірге ҚІЖК-сі мен құқықтың тиісті саласының құрылымдары толық
көлемде сәйкес келмейді, соңғысы мазмұны тұрғысынан әлдеқайда күрделі әрі
бай.
Құрылым сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізуді реттейтін заңдар
жинағындағы не Кодекстің бөлігіндегі нақты норманың орнын белгілеуді
білдіреді, мұның айта қаларлықтай әдістемелік және практикалық маңызы бар.
Біріншіден, бұл реттелетін қоғамдық қатынастар жүйесінің иерархиясын
тәртіптеу үшін жағдайлар туғызады.
Екіншіден, орын нормативтік ұйғарымдардың кезектілігін де білдіреді,
өйткені кезектілік сақталмаса іс жүргізу кұбылыстарын түсінуде хаос тууы
мүмкін (мәселен, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу туралы бөлім
бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу туралы бөлімнің алдында болуға тиіс).
Үшіншіден, кылмыстық іс жүргізудің құкықтық қатынастарына қатысты нақты
көріністердің ережелердің жалпы жинағындағы орнын білу тікелей іс жүргізу
қызметінде уәкілетті органдардың қажетті үйғарымдарды таңдау кезінде
практикалық дұрыс бағдар ұстануына көмектеседі.
Біз бұрын қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы құқықтың осы
саласының негізгі көзі ретіндегі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
кұрылымымен өзара байланысты болатын дығын айтқанбыз және бұл байланыс
толық сәйкес келуді білдірмейді. А. М. Лариннің пікірі бойынша ҚІЖК-нің
кұрылымын ішкі және сыртқы деп саралауға болады. Ішкі құрылым дегеніміз-
ҚІЖК-нің Жалпы және Ерекше бөлімдерінің арасындағы, сондай-ақ бөлімдердің,
тараулардың, баптардың, бөліктердің және баптардың тармақтары арасындағы
қатынастар. ҚІЖК-нің сыртқьі құрылымы дегеніміз-басқа заңдармен және осы
сала мен аралас салаларға жататын заңға тәуелді нормативтік актілермен,
сондай-ақ кешенді заңдармен' байланысты білдіреді.
ҚІЖК-нің құрылымын осылай түсіну курс құрылымын біршама күрделі деп
есептеуге негіз береді. ҚІЖК-нің баптарын нақты ұстану құқықтың саласы
ретінде қылмыстық іс жүргізу туралы тұтастай түсінік бермейтіндігі бұрын да
атап өтілген болатын. Мазмұны жағынан да, құрылымы жағынан да күрделі болып
келетін құқық саласы айта қаларлықтай үлкен міндеттер ауқымын шешуге
бағытталған. Оқу пәні ретінде курстың құрылымы қылмыстық іс жүргізу
құқығының құрылымдары арасында аралық буынды иемденеді. Бұл тізілім оқу
бағдарламасында көрсетілген.
1.2.ҚЫЛМЫСТЫҚ 1С ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ ҰҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -толып жатқан түрлі жақтарды, жай-
жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр
түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі
көзқарас қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер заңында керсетілген,
қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында
қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін
әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
Кеңестік кезеңдегі құкық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған
саяды: қылмыстық іс жүргізу құқығы өз нормалары қылмыстық істерді қозғауға,
алдын ала тергеуге, сотта іс қарауға байланысты қызметті, оның тәртібі мен
мазмұнын реттейтін құқық саласы; оның тәртібі мен мазмұны; бұл жағдайда
пайда болатын құқық қатынастары. Ал құқық саласы өздері реттейтін бір
тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық нормалары мен
институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында қылмыстық іс
жүргізу құқығы іргелі салаға жатады.
Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу
құқығы қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала
тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот оргаңдарының қылмыстық іс
қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және
сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп
белгіленген1.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлде бір жақгы
жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана
өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқьндамасына байланысты.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді
элементтерден қалыптасады:
бұл дербес құқық саласы;іргелі сала, яғни ұлттық құқық
жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;
өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) ормалар
түріндегі нақты іс жүргізу-құқықтық нұсқамалармен
ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін
жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге
мүмкіндік береді.
Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған құрылым тән қылмыстық іс жүргізу
құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді. Қылмыстық іс жүргізу
құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді негізге ала отырып, осы
сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:
-өкілетті органдардың қызметін реттейтін құкықтық
нормалар жүйесі, ол қылмыстық іс жүргізу нормалары
жүйесіне негізделген;
-өкілетті органдардың қылмыстық іс жүргізу
нормалары жүйесіне негізделген қызметі;
-олардың субъективті құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асырудың барысында калыптасатын
қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде құқықтық реттеу әдісі елеулі
орын алады. Өз реттеу әдісінің болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу
құқығы дербестігінің аса маңызды белгілерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге салалар жүйесіндегі орнын анықтау
оның өзге іргелі салалармен және ғылыми пәндермен арақатынасы айқындалғанда
ғана мүмкін болады.
Қылмыстьіқ іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын анықтау үшін
ең елеулі болып табылатындары:
а)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық іс
жүргізу заңының;
ә)қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығының;
б)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық
процестің арақатынастары.
Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мен орнын түсіну
үшін оның азаматтық іс жүргізу құқығы мен, криминалистикамен,
криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлық қадағалау теориясымен,
сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен арақатынасының зор
маңызы бар.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының ерекшелігі -адамның құқыққа қарсы
әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының
ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпалынан байқалады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -өзге құқық салаларымен міндеттер мен
принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін
біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
1.3.ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -білімнің іргелі салаларына жататын дербес
құқық саласы. Бұл құқықтың өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның өзара
байланыстары мынадай:
1) құқық нормасының элементтері арасында;
2) құқық институттарына біріккен нормалар арасында;
3) қылмыстық процесс құқығы саласының
институттары арасында;
4) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен құқықтың өзге
де сабақтас салалары арасында. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу
құқығы құрылымы сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жүйе
оның мазмұнды жағын бейнелейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі салаларға жатқызылуы олардың
диалектикасындағы ішкі заңдылықтарды танып-білуге, іс жүргізу нұсқаулары
логикасының ғылыми тұрғыдан әзірленуіне,қылмыстық іс жүргізу құқығына тән
әдістер мен құралдар көмегімен құқық қолдану практикасының қажеттеріне ғана
емес, сондай-ақ нақты құқық қатынастарының даму дәрежесіне сай келетін іс
жүргізу новеллаларын конструкциялау мүмкіндігіне байланысты мақсаттар мен
міндеттердің болуымен айқындалады, бұл жердегі даму дәрежесі коғамдық
қатынастардың даму дәрежесінің туындысы болып табылады. Қылмыстық процесті
қызмет түрі ретінде де, ғылым ретінде де, құқық саласы ретінде де дамытудың
басты бағыттарын тандау өзіне негізделген қажетгі теориялық база жасау
іргелі білімдер саласына жатады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі
сипаты оның өз дамуында "криминалистика" сияқты колданбалы саладан, "жедел-
іздестіру қызметі" атты қолданбалы ғылыми пәннен, қылмыстық іс жүргізу
заңынан озық келе жатқанын білдіреді,ол теоретик заңгерлердің ғылыми
болжам жасауы мен доктриналық түсініктеме беруі (заңдарды, құқық
нормаларын түсіндіруі) үшін бастапқы материал береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесіндегі өзара байланыстардың екінші
және үшінші дәрежелеріне келетін болсақ, бұл жерде негізгі орын қылмыстық
іс жүргізу институты ұғымына берілген.
Қылмыстық іс жүргізу институты қатынастардың нақты саласын реттейтін,
тек сол қатынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының
жиынтығы болып табылады.
Құқық институты-қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе
олардың әлде бір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара
байланысты нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, онда қандай да
болсын институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес,
сондай-ақ білімнің сабақтас салаларынан (мысалы, философиядан,
саясаттанудан, социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға
жүгінуді қажет етеді. Қылмыстық іс жүргізу институттары ішкі құрылымдары
бойынша қарапайым институттан көп сатылы институтқа дейін түрленеді. Құқық
институтының бірыңғай кұрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды.
Сонымен бірге құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары
жүйесінің ішкі қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық
институттарының қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып
келгенде құқық қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Күрделі, көп сатылы құрылымы бар қылмыстық іс жүргізу институттарына
жататындары: қорғау институты, азаматтық талап институты, айыптау
институты. Олар ұғым, категория сияқты шағын элементтер жиынтығынан құралып
қана қоймайды, сонымен бірге қарапайым құрылымы бар өзге институттарды да
қамтиды.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары
жатады. Осы институттардың ерекшелігі -олар іс жүзінде іс жүргізу құқығы
қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде
сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу институттарының қарапайым және күрделі
құрылымдарының арақатынасын мына мысалдан байқауға болады: құрылымы күрделі
азаматтық талап институты өз құрамына құрамдас элементтер ретінде азаматтық
талапкер институтын, азаматтық жауапкер институтын қамтиды, оларда, бұдан
бұрын атап көрсетілгеніндей, тиісті азаматтық талапкер мен азаматтық
жауапкердің құқықтық мәртебесін айқындайтын қарапайым құрылым бар. Мұнымен
қатар азаматтық талап институты бірқатар ұғымдарға, категорияларға сүйене
отырып іс-қимыл жасайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымы реттелетін қатынастарды бөліп
шығарып, іс жүргізу институттарына жатқызуға мүмкіндік беретін өлшемдер
белгілеген. Ондай өлшемдер мыналар:
нормалар тобының мазмұны мен реттелетін қатынастар
шеңберіндегі олардың жалпы бағытының бірлігі;
-іс жүргізу қатынастарының нақты саласын реттеудің
аяқталғандығы, тұтастығы;
-нақ осы қатынастарды реттеу үшін қолданылатын
принциптердің, іс жүргізудің ерекше әдістері мен
құралдарының болуы;
-нормалардың бөлім, тарау не бірқатар баптарда
берілген бөліктер түріндегі нормативтік-құқықтық акті
шеңберінде сырттай, құрылымдық жағынан жекеленуі.
Қылмыстық іс жүргізу институтын тек кең ауқымды түсінік базасы
негізінде ғана ұғынуға, қабылдауға және дамытуға болады1. Қылмыстық іс
жүргізу ұғымы-қылмыстық іс жүргізу институттарының мазмұнын құрайтын
элементтердің мәні туралы жинақталған ұғым беретін формула. ҚІЖК-нің 43
тармақтан тұратын 7-бабы негізгі үғымдарға түсінік беруге арналған. Алайда
оның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығында қылмыстық іс жүргізу
институттарының мәнін түсінуге көмектесетін 43 ұғым ғана бар екенін
білдірмейді. Ұғымдар әлдеқайда көп. Олардың ҚІЖК-нің басқа нормаларыңда
болуы мүмкін. Мысалы, іс жүргізушілік мәжбүрлеу институттарына байланысты
ұғымдар "Іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары" деген 4-бөлімнің түрлі
баптарында берілген: ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат
беру (144-бап), жеке кепілдік (145-бап), кепіл (148-бап), алып келу (158-
бап). Бірқатар ұғымдар іс жүргізушілік нұсқамаларының тұтас тобының мәнін,
нақты ұғымның құқық жүйесіндегі орны мен маңызын, іс жүргізу нормаларын
қолданудың нәтижесінде пайда болатын құқықтық зардаптардың сипатын негізге
ала отырып теория жүзінде тұжырымдалған. Бұл жағдайда институт ішінде
көзделген әдістер мен құралдардың көмегімен жүзеге асырылатын
функцияларды ескерудің маңызы зор. Мәселен, қорғайтын қылмыстық іс жүргізу
институтының мәнін түсіну процесте қорғауды жүзеге асыра алатын адамдардың
тізбесін; қорғаушы іске қатыса алатын сәтті; қорғаушының құқықтары мен
міндеттерін; қорғаушы өкілеттіктерінің шептерін; қорғаушының
жауапкершілігін; қорғауды жүзеге асыру әдістері мен құралдарын және т.т.
белгілейтін нормалардың логикасын және өзара байланысын түсінуге
байланысты. Осы нормалардың өзара байланысты және езара келісілген жиынтығы
қорғау функциясын, қылмыстық сот ісін жүргізуде адам мүдделерін қорғау
жөніндегі кызметті жүзеге асыру барысында қалыптасатын қатынастардың
сипаты, ерекшеліктері, айрықша белгілері туралы ұғым береді.
Іс жүргізу құқығы үғымы мен институтының қайсысы бастапқы екені
жөніндегі сұрақтың шешімі методологиялық құндылық болып табылады. Бұл
сұраққа бір мағыналы жауап жоқ. Институттардың бірі дамыған ұғымдар
негізінде қалыптасқан,сондықтан соңғыларына қосымша сипатта болады. Басқа
институттар, жан-жақты талдап жетілдірілгендіктен, жаңа ұғымдар тұжырымдау
үшін өздері негіз болады, өйткені дәстүрлі формулаларды түрлендіру
мақсаттарына қызмет етеді, бұл жағдайда олар ұғыммен салыстырғанда бірінші
орынға қойылады. Бұл деңгейдегі білім қылмыстық іс жүргізу проблемаларын
талдау кезіңде перспективаны анықтау үшін қажет. Егер институт бастапқы
болса, онда заңға енгізу үшін ұсынылып отырған ереже, әзірше болжам
болғандықтан, міндетті түрде ресми мақұлдауды қажет етеді1. Яғни норманың
тиімділігі, өмірге икемділігі құқық қолдану тәжірибесінің жинақталуына
қарай айқындалатын болады. Егер институт соңғы болса, құқыққа енгізілетін
ұғымды құқық қолдану практикасы өмірге әкелген объективті қажеттілік деп
ойлауға негіз бар. Мысалы, айып ұғымы бастапқы болғандықтан, айыптау
институтын қалыптастыруға негіз болды. Ал айыптау институты, өз тарапынан,
кінәлілік ұғымын дамыту мен одан әрі жетілдіруге негіз болды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының жүйесіне сабақтас құқық салаларының
категорияльдық аппаратын тарту тән. Мысалы, азаматтық талап қою
институты азаматтық-құкықтық қатынастар саласындағы ұғымдарға сүйенеді.
Құқықтағы осы кірігу құбылысы объективті сипатта болып, ұлттық құқық
жүйесінің тұтастығын дәлелдейді, оның түрлі элементтері өзара ішкі
логикамен байланысты, бірін-бірі толықтырып, байытады, форма мен мазмұн
бірлігін сақтайды.
Қылмыстық іс жүргізу жүйесін қолданбалы сипаттағы және заң құрылымы
ұғымы мен тығыз байланысты қылмыстық процесс жүйесінен ажырата білу қажет.
1.4.ҚЫЛМЫСТЫҚ 1С ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ МЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық құқықпен ажырағысыз байланысты.
Егер материалдық құқық - жасалған құқыққа қарсы әрекеттің мәнін түсінудің
кілті, әрекетті саралау белгілерінің жүйесі болса, іс жүргізу құқығы —
әрекет жасау жағдайларын, кінәні және кінәлілік дәрежесін анықтауға
мүмкіндік беретін жүйеленген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылатыны туралы
конституциялық ережені (75-бап) ескере отырып, іс жүргізу құқьіғына
серпінді бастама, ал қылмыстық құқыққа — статистикалық басқару тән екенін
тану қажет.Іс жүргізу және материалдық құқық нысаны мен мазмұн ретінде
өзара байланысты. Іс жүргізу нысаны - материалдық (қылмыстық) норманың
қолданылу нысаны.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық құқықты тығыз өзара
байланысты және өзара себепші ететін оларға тән мына ерекшеліктер:
1.Жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдануы әрдайым жаңа Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің қабылдануына себеп болады. Мәселен, Қазақстан
Республикасының ҚК 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданса, соның ізінше— 1997
жылғы ІЗ желтоқсанда Қазақстан Республикасының ҚІЖК қабылданды.
Қазақстанның қылмыстық заңының ауыстырылуы жалпы алғанда құқықты және
жеке алғанда мемлекеттің қылмыстық саясатын терең реформалау
процестеріне байланысты. Осы ауыстыру барысында қылмыстық жазаға тартылатын
әрекеттердің категориялары туралы дәстүрлі ұғымдар,
криминализациясыздандыру мен криминализациялау өзгерді, санкциялар
жүйесінде өзгерістер болды және т.т. Осының бәрі белгілі бір дәрежеде
материалдық-құқықтық институттарға бағдарланған процедура мәселелеріне
ықпал етті. Материалдық институттардың жаңаруы, ауысуы іс жүргізу
институттарын қайта қарауды өзінен-өзі қажет етті.
2. Қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болмайынша қылмыстық іс жүргізу
қатынастары ешқашан пайда болмайды.
Өзін дәлелдеуді, тергеуді және сот-құқықтық баға беруді қажет ететін
қылмыстар белгілері орын алмайынша қылмыстық ісжүргізу нормаларын
қолдану қажеттігі пайда болмайды. ҚК-пен байланыссыз ҚІЖК-нің ережелері
ешқашан және еш жерде қолданылмайды. Олардың қолданылуы әрқашан белгілері
қылмыстық жазаға жататын іс-әрекеттердің ақиқаттығын анықтау қажеттілігіне
байланысты.
Белгілі венгр құқықтанушысы Имре Сабо былай деп жазды: "Іс жүргізу
құқығы, бір жағынан, тиісті материалдық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастарға, ал екінші жағынан -өздерінің құқықтық көрінісін іс жүргізу
қатынастарынан табатын ерекше қатынастарға негізделген".
3.Қылмыстық-құқықтық қатынастарды тек қылмыстық іс жүргізу түрінде
ғана жүзеге асыруға болады.
Қылмысқа қатысты субъективті факторларға қарамастан оған ҚК-тің нақты
бабын қолдану тәртібі бірыңғай болуға тиіс. Қылмыстық құқық нормасын
қолдану процедурасы қылмыстық іс жүргізу заңында орнықтырылған. Қылмыстық-
құқықтық норма тек іс жүргізу нұсқамалары, яғни қылмыстық іс жүргізу
нормалары шеңберінде ғана қолданылады.
"Ағаш ұрлау туралы заң жөніндегі айтыстар" деген еңбегінде К. Маркс
былай деп жазған: "Мысалы, өсімдіктер нысандары өсімдіктермен, ал жануарлар
нысаны — жануарлардың етімен және қанымен қаншалықты тығыз байланысты
болса, сот процесі мен құкық бір-бірімен соншалықты тығыз байланысты. Бір
ғана рух сот процесін де, заңды да жандандыруға тиіс, өйткені процесс
заңның өмір нысаны ғана, демек, оның ішкі өмірінің көрінісі... Егер нысан
мазмұн нысаны болып табылмаса, онда ешқандай құндылық болмайды". Осы ойды
өрбіте келіп, В. Н. Шпилев материалдық және іс жүргізу құқығы арасында
қалыптасатын арақатынастың диалектикалылығын атап көрсетті. Атап айтқанда,
ол былай деп жазды: "Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығы
арасындағы арақатынас нысандар мен мазмұн диалектикасына бағындырылған —
қылмыстық іс жүргізу құқығы—қылмыстық құқықты жүзеге асыру нысан.
4.Қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық құқық нормаларын қолданудың іс
жүргізу нысандарын белгілеп қана қоймайды, сондай-ақ сот ісін жүргізу
барысында пайда болатын қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді.
Мәлім болып отырғанындай, құқық қатынастары белгілі бір функцияны
орындау барысында жүзеге асырылатын құқықтар мен міндеттерден қалыптасады.
Мәселен, тергеуді жүзеге асырушы адамның құқықтары мен міндеттері
тергеушінің кызметі өздеріне бағытталған басқа адамдардың құқықтары мен
міндеттерінің сипатына әсер етеді. Тергеушінің сарапшылық тағайындау құқығы
сарапшыға қажетті тергеу жүргізу және нәтижелерді қорытындыда баяндау
міндеттерінің бір мезгілде жүктелуін білдіреді. Тергеуші мен сарапшы
арасында түр-сипаты мен нәтижелері қылмыстық іс жүргізу құқығында
орнықтырылған қатынастар пайда болады. Сөйтіп, қылмыстық-құқықтық
қатынастардың жүзеге асырылуы сот ісіне түрлі қатысушылар арасындағы
қылмыстық іс жүргізу қатынастарын өмірге әкелді.
Алдын ала анықтама алу, тергеу, сот және прокуратура органдарының,
процеске өзге де қатысушылардың құқықтық мәртебесінің белгіленуі —
материалдық құқық нормаларын қолдану қажеттігіне байланысты қылмыстық іс
жүргізу құқығынан туындайтын қатынастар көрінісі.
Бұл жөнінде К. Маркс айтқан пікір көкейге өте қонымды: "Егер сот
процесі бір ғана мән-мағынасыз нысанмен шектелетін болса, онда мұндай бос
нысандылықта ешқандай дербес құндылық болмайды"1.
5.Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығын материалдық және іс
жүргізу құқығының орын алуына негіз болған себеп-салдар байланысының
бірлігі жақындастырады, ол — орын алып отырған қоғамдық және мемлекеттік
кұрылысқа, орын алып отырған барлық меншік нысаңдарына, азаматтардың жеке
басы мен құқықтарына қарсы бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттердің
болуы.
Қылмыстық құқық нормалары да, қылмыстық іс жүргізу құқық нормалары да
өз белгілері жазалауға жататындығын көрсететін әрбір әрекет бойынша
колданылады. Жасалған бір әрекет қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу
құқығын қолдану кезінде пайда болатын қатынастарды байланыстырады. Түрлі
сипаттағы қатынастардан материалдық және іс жүргізу құқығының себеп-салдар
бірлігі туындайды.
Қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығын жақындататын
ерекшеліктермен қатар осы құқық салаларын біріктіруге мүмкіндік бермейтін
бірқатар ерекшелік бар. Бұдан бұрын айтылған өзара байланыс сонымен бірге
қаралып жатқан салалардың дербес болуын, олардың белгілі бір дәрежеде
дербес қалыптасуы мен дамуын көздейді.
Олардың айырмашылығы реттейтін нәрседегі, реттеу әдісі мен
құралдарындағы айырмашылықтарға негізделген.
1.Реттейтін нәрсе
Егер қылмыстық құқық өзі реттейтін нәрсе деп мемлекет пен қылмыс
жасаған адамдар арасында пайда болатын іс жүзіндегі қоғамдық қатынастарды
санайтын болса, қылмыстық іс жүргізу құқығы реттейтін нәрсе қылмыстық
істерді қозғау, тергеу, қарау және шешу, сондай-ақ сот шешімдерін орындау
саласында пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Мұнымен бірге қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болатын сәт
субъективті сипатта және түгелдей қылмыс жасалған сәтке тәуелді болады. Ал
қылмыстық іс жүргізу қатынастары пайда болатын сәт материалдық қатынастар
пайда болатын сәтке байланысты және туынды сипатта болады. Мұның өзі
материалдық (қылмыстық-құқықтық) қатынастар пайда болмайынша қылмыстық іс
жүргізу қатынастары пайда бола алмайды деген сөз. Алайда бұдан құқық
қатынастарының осы екі түрі пайда болатын сәттер үйлесуге тиіс деген
тұжырым жасамау керек. Қылмыс белгілері қылмыс жасалғаннан кейін бір
минуттан, бір тәуліктен, бір айдан, жылдардан кейін табылуы мүмкін. Қылмыс
белгілерін табу фактісінің іс жүргізу кезінде нақтылануы қылмыс жасалған
сәттен объективті түрде кешігеді. Мұнымен бірге қылмыс белгілері табылған
сәт сол белгілерді табу фактісі іс жүргізу кезінде нақтылау сәтімен
үйлеспейді. Бұған қоса, қылмыстық-құқықтық қатынастар материалдық тұрғыдан
пайда болып, қылмыстық іс жүргізуде жүзеге аспауы ықтимал, өйткені жасалған
қылмыстың іс жүзінде ашылуы, танылуы, анықталуы мүмкін.
2.Реттеу әдісі
Пайда болатын қатынастарды материалдық құқықпен реттеу материалдық
әдістермен жүзеге асырылады: адамның қылмыс жасауы қылмыстық құқық
нормаларымен көзделген тиісті жазаға ұшыратады.
Қылмыстық іс жүргізу қатынастары ерекше іс жүргізу нысаны болып
табылатын әдістермен реттеледі. Адамның қылмыс жасауы қылмыстық іс қозғауға
әкеліп соғады, оның процедурасы ҚІЖК нормаларымен қатаң регламенттелген.
Ерекше іс жүргізу нысаны дегеніміз — осы процедура.
3.Реттеу құралдары
Қылмыстық құқықтың қалыптасатын қатынастарды реттеуде өз құралдары
бар. Осы құралдар қатарына кіретіндері: Қылмыстық кодекс, Қазақстан
Республикасының құқыққа қарсы жекелеген әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық
туралы заңдары.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында пайда болатын қатынастарды реттеу
құралдары: қолданылып жүрген Қылмыстық іс жүргізу кодексі; Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы, ішкі істер органдары туралы, сотта іс
жүргізу туралы, судьяның мәртебесі туралы зандар және т.т.
Сонымен, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығы, мазмұн мен
нысан ретінде бір-бірімен диалектикалық тұрғыдан байланысты болғандықтан,
оларда реттейтін нәрсеге, реттеу әдісі мен құралдарына қатысты бірқатар
айырмашылықтар бар, оның өзі белгілі бір дәрежеде дербес дамуда олардың
негізі болып табылады. Соңғысы ҚК-ке ҚІЖК шебінде түзетулер енгізілуіне
әкеліп соқпайтын толықтырулар немесе өзгерістер енгізу кезінде байқалады
және керісінше. Дербестілік белгісі қылмыстық іс жүргізу құқығының
көздеріне жатқызылатын жаңа заңдар қабылданған жағдайларда айқынырақ және
тереңірек бола түседі. Сонымен бірге, бұдан бұрын атап көрсетілгеніндей,
дербестіліктің өз шептері бар.
1.5. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ӨЗГЕ ҚҰҚЫҚ САЛАЛАРЫМЕН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
ТАРМАҚТАРЫМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
Қылмыстық іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын дұрыс түсіну
үшін бұрын қаралған негізгі арақатынастар мен қатар қылмыстық іс жүргізу
құқығының өзге құқық салалары мен және ғылым тармақтарымен өзара
байланыстарының және өзара тәуелділіктерінің сипатын анықтап алу қажет.
Осы тұрғыдан алғанда ең көп теориялық-құқықтық ынта туғызатыны
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығының арақатынасы.
1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы.
Егер құқық, салаларының С. С. Алексеев ұсынған топтамасын ұстанатын
болсақ, құқықтың іс жүргізу салалары біртұтас топ құрайды да, оған
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы кіреді .
Іс жүргізу салалары, материалдық құқықтың өмір нормасы бола отырып,
функциялық бағытымен, нақты алғанда: материалдық құқық нормаларын
қолданудың нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастардың реттелуімен
біріктірілген. Ал қоғамдық қатынастарды процедуралық жолмен реттеу - сот
төрелігін іске асыру түрі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Конституция мен заңдарда
баянды етілген барлық құқықтар мен бостандықтардың сотта қорғалуына
кепілдік береді, сондай-ақ сотта іс жүргізудің айырмашылықтар дербес түрін
белгілейді. " Сотта іс жүргізу түрі" деген сез тіркесінің өзі салалық
(азаматтық немесе қылмыстық) қатыстылыққа қарамастан құқық нұсқауларының
процедуралық сипатта болатынын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы
соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 желтоқсандағы
Конституциялық заң күші бар Жарлығының 1-бабыңда (4-тармақ) аталған
конституциялық ереже сөзбе-сөз келтірілген: "Сот билігі сот ісін
жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары
арқылы жүзеге асырылады". Содан соң, 40-бапта (1-бап, 1-тармақ) судьяның
тәуелсіздігі "заңда көзделген сот төрелігін жүзеге асыру рәсімімен"
қамтамасыз етілетіні атап көрсетілген.
Құқықтың дербес салалары болып табылатын олардың екеуін де сот
төрелігін іске асырудың әдістері мен тәсілдері туралы нұсқаулар бар. Іс
жүргізу құқығының энциклопедиялық анықтамасында сот процесінің екі негізгі
нысаны бар, ал сот процесі — кең мағынада алғанда қылмыстық және азаматтық
істерді жүргізу тәртібі.
Қылмыстық және азаматтық процестің бұл тұтастығы сот төрелігі мен сот
негіздерінің бірлігінен байқалады, оны М. С. Строгович атап көрсеткен
болатын: "Сот. заңды бұзушыларды заңға бағынуға мәжбүрлейді - азаматтық
процесте қылмыстық процестегіден кем емес дәрежеде. Азаматтық процесте,
қылмыстық процестегідей, сот ақиқатты іздеп, анықтайды, екі процесте де
оған қатысушыларға өз мүдделерін қорғау үшін іс жүргізу құқықтары беріліп,
сол құқықтар іс жүргізу кепілдіктерімен қорғалады".
Қылмыстық және азаматтық процесс негізіне сотта іс жүргізудің бір
принциптері алынған. Ол принциптер тұрақты, процестің екі түрі үшін олардың
маңызының бірдей екені конституциялық деңгейде жария етілген:
"Конституциямен белгіленген сот төрелігінің принциптері Республиканың
барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады" (77-
бап).
Қылмыстық және азаматтық процестің функциялық бағытының бірлігі, сотта
іс жүргізудің конституциялық, принциптерінің ортақтығы, сот төрелігі
міндеттерінің үйлесуі олардың толық қосылуын білдірмейді. Негізгі
айырмашылық реттелетін қатынастардың түр-сипатында (позитивті және
жазалаушы). Қылмыстық іс жүргізу құқығының, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
құқығының процедуралық жағына ерекшелік беретін міне, осы. С. С. Алексеев
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығы, әлбетте, жеке,
дербес құқық салалары екенін, оларда тиісті санкциялардың қолданылуын
қамтамасыз ететін ерекше мазмұн бар екенін атап керсетеді. Сонымен,
қылмыстық және азаматтық (материалдық) құқық айырмашылығы қандай болса,
қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізу құқығының айырмашылығы
да сондай.
Қылмыстық және азаматтық құқық арасындағы шеп неғұрлым айқын болса,
бұл айырмашылықтар арнаулы бөлігінде солғұрлым күштірек болады.
2. Қылмыстық іс жүргізу құқығы және конституциялық құқық.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен конституциялық құқықтың
біртұтастығын көрсететін негізгі белгілердің бірі- қылмыстық сот
ісін жүргізу принциптерінің Қазақстан Конституциясында ( 77-бап) және
конституциялық заңдарда орнықтырылуы.
Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғылмайтындығы; заң негізінде және заңға сәйкес болмаса, қылмыстық
қудалауға тыйым салу; азаптауға, зорлық- зомбылық жасауға, қатыгездік
немесе қадір-қасиетті қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
тыйым салу; айыпталушының кінәлі екені жөніндегі кез келген
күмәнді оның пайдасына жарату; дәлелдерді тек заңды жолмен алу;
судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуы және
басқалары басты ережелер бола отырып, қарым-қатынас субьектілері
қызметінің негізгі ережелері мен бағыттарын белгілейді. Конституция
мен конституциялық заңдар мемлекеттің бүкіл құқық құрылымы өздеріне
негізделген принциптер жүйесін белгілей отырып, сонымен бірге
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің сақталуына кепілдік
береді, оның өзі осы екі саланы біртұтас құқық негізінде
жақындастырып қана қоймай, сонымен қатар жалпы заңдардың, атап
айтқанда конституциялық құқықтың артықшылықтары мен кемшіліктері
барынша айқын байқалатын құқық қатынастарының ерекше саласы ретінде
құқықтық сот ісін жүргізудің мәнділігін арттырады.
Қаралып отырған құқық салаларының ортақтығын дәлелдейтін келесі
белгі- Конституция мен конституциялық заңдарда арнайы процедуралық
сипаттағы ережелердің берілуі. Мәселен, Конституцияның 52-бабының 4-
тармағында былай делінген : Парламент депутатын оның өкілеттік
мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен
белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда,тиісті Палатаның
келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Адамның білікті заң көмегін алуға және қорғалуына құқығы
(Конституцияның 13-бабы) конституциялық деңгейде танылған. Алайда,
Конституция бұл құқықты баянды етіп қана қоймайы, сонымен бірге
қылмыстық іс жүргізу сипатындағы мынадай ұйғарым да белгілейді:
Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам
сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден адвокаттың
(қорғаушының ) көмегін пайдалануға құқылы(16-бап).
Осы және өзге де мысалдар конституциялық құқық пен қылмыстық
іс жүргізу құқығы тақырыптарының белгілі бір ортақтығы туралы
айғақтайды.
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы туралы ғылыми пәннің
байланысы сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі
ережелерімен айқындалған. Сөйте тұра сот органдарының істерді апелляциялық,
шағым арыз не қадағалау тәртібімен немесе жаңадан анықталған жағдаяттар
бойынша қарауға уәкілеттік алған (аудандық, қалалық, облыстық сот, Жоғарғы
Сот, соттардың іс жүргізу өкілеттіктерін бөлу) сот органдарының құрылысы
мен жүйесіне сәйкес жүргізіледі. Яғни соттардың ұйымдастырылуы ұсынған
сыртқы тарап қылмыстық істерді мәніне қарай қарау және шешу жиынтығы
ұсынған ішкі тарапқа сәйкес келеді.
Айталық, мысалы, Республиканың Әскери сотының төралқасына "Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" Қазақстан
Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығының (19-
баптың 1-тармағы, 27-баптың 4-тармағы) шегінде жаңадан анықталған
жағдаяттар бойынша істерді қарау жөніндегі өкілеттіктердің берілуі жаңадан
анықталған жағдаяттар бойынша іс жүргізуді қайта қозғау жөніндегі
өкілеттіктерге, сондай-ақ осындай істер бойынша іс жүргізу рәсімін
белгілейтін нормаларға (ҚІЖК-нің 291-бабының 5-бөлігі, 471-479-баптары) ие
сот органдарын айқындайтын ҚІЖК-нің ережелерімен үндеседі.
Сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттерін айқындайтын бірқатар
принципті ережелер сотта іс жүргізу үшін де, сот құрылысы үшін де ортақ
болып табылады. Мәселен, судьялардың тәуелсіздігі мен олардың заңға ғана
бағынуы, сотта іс жүргізудің жариялылығы, ұлттық тіл, айыпкердің қорғау
құқығының қамтамасыз етілуі принципі тең дәрежеде іс жүргізу құқығына да,
сот құрылысына да қатысты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен сот құрылысының өзіндік осы ортақтығын
атап көрсете келіп, Б.А. Галкин бұл жерде іс бір заңның принципті
ережелерін екінші заңда құр қайталауға сәйкес келмейді деп санады. Мұнымен
заң шығарушы сот құрылысы саласында осы принципті бастаулардың жүзеге
асырылуы ұйымдастыру-практикалық шаралармен жүзеге асырылса, сонымен бір
мезгілде бұл бастаулар қылмыстық іс жүргізуде ерекше іс жүргізу
құралдарымен іске асырылатынын атап керсетуге ұмтылады1.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен соттар және судьялардың мәртебесі
туралы Жарлықта баянды етілген мақсаттар мен. міндеттердің ортақтығы оларға
түрлі құралдармен қол жеткенін көрсетеді. Әрі іс жүргізу мен ұйымдастыру
құралдары бір-бірімен үйлесімде тұрады, бір-біріне барабар. Құрылымдық
жағынан төменгі буын бола отырып, аудандық сот тиісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz