Ұлттық есеп жүесi – макроэкономикалық статистиканың негiзi
Ұлттық есеп жүйесi – елдегi экономикалық процестердiң нәтижесiн, экономиканың құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты макродеңгейде көрсететiн нарықтық экономиканың статискалық үлгiсi. Бұл үлгiде қолданылатын көрсеткiштер белгiлi бiр шоттар мен баланстық кестелер түрiнде берiледi. Ұлттық есеп жүйесi халықаралық анықтамаларға, конвенцияларға (халықаралық шарт), топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелерiне негiзделген.
Ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi мақсаты – экономиканың және оның секторларының дамуын талдау, экономиаклық саясатты жете зерттеп, белгiленген бағдарлама бойынша шешiм қабылдау үшiн әлеуметтiк – экономикалық статистиканың әр түрлi көрсеткiштерiн үйлесiмдi түрде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесi – жан жақты жүей, оны әр түрлi салалардың мiндеттерiн шешу үшiн қолдануға болады. Ол елдiң макроэкономикалық көрсеткiштерiн басқа елдердiң осындай көрсеткiштерiмен салыстыруға мүмкiндiк бередi. Соынмен қатар, әр елдiң ерекшелiгiн ескере отырып, бұл жүейнiң шоттарын, экономика секторларын көрсеткiштерiн нақтылауға, өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесiн экономиканың әр түрлi саласында қолану арқылы мына мiндеттердi шешуге болады:
- мемлекеттiк реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесiнде экономиканың салалары, секторлары, әр түрлi экономикалық қатынастар туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған мiндеттi шешуге көмектеседi. ҰЕЖ – нiң ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттiң, шаруашылық субъектiлерiнiң тұтыну шығындарын тексеруге, қажеттi деп саналатын салық және бюджет саясатын жүргiзуге, сыртқы сауда мен сыртқы экономикалық байланыстарды жақсатруға жағдай жасауға, айналымдағы ақша массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргiзуге, т.б. макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткiштердi пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық айнымалы көрсеткiштер арасындағы функционалыд байланыс параметрлерiн бағалау негiзiнде және уақыт қатарларын қолданып, экономиканың дамуының үлгiсiн құру;
- экономикалық даму стратегиясын жетiлдiру және оны iске асыратын шешiмдердi қабылдау;
ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi көрсеткiштерi – жалпы iшкi өнiм мен қолда бар жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргiзу. Бұл жерде барлық және жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм, қолда бар жалпы ұлттық табыс, инвестицияның, мемлекет
Ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi мақсаты – экономиканың және оның секторларының дамуын талдау, экономиаклық саясатты жете зерттеп, белгiленген бағдарлама бойынша шешiм қабылдау үшiн әлеуметтiк – экономикалық статистиканың әр түрлi көрсеткiштерiн үйлесiмдi түрде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесi – жан жақты жүей, оны әр түрлi салалардың мiндеттерiн шешу үшiн қолдануға болады. Ол елдiң макроэкономикалық көрсеткiштерiн басқа елдердiң осындай көрсеткiштерiмен салыстыруға мүмкiндiк бередi. Соынмен қатар, әр елдiң ерекшелiгiн ескере отырып, бұл жүейнiң шоттарын, экономика секторларын көрсеткiштерiн нақтылауға, өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесiн экономиканың әр түрлi саласында қолану арқылы мына мiндеттердi шешуге болады:
- мемлекеттiк реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесiнде экономиканың салалары, секторлары, әр түрлi экономикалық қатынастар туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған мiндеттi шешуге көмектеседi. ҰЕЖ – нiң ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттiң, шаруашылық субъектiлерiнiң тұтыну шығындарын тексеруге, қажеттi деп саналатын салық және бюджет саясатын жүргiзуге, сыртқы сауда мен сыртқы экономикалық байланыстарды жақсатруға жағдай жасауға, айналымдағы ақша массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргiзуге, т.б. макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткiштердi пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық айнымалы көрсеткiштер арасындағы функционалыд байланыс параметрлерiн бағалау негiзiнде және уақыт қатарларын қолданып, экономиканың дамуының үлгiсiн құру;
- экономикалық даму стратегиясын жетiлдiру және оны iске асыратын шешiмдердi қабылдау;
ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi көрсеткiштерi – жалпы iшкi өнiм мен қолда бар жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргiзу. Бұл жерде барлық және жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм, қолда бар жалпы ұлттық табыс, инвестицияның, мемлекет
Ұлттық есеп жүесi – макроэкономикалық статистиканың негiзi
1. Ұлттық есеп жүйесiнiң құрылу және даму тарихы
2. ХШБ мен ҰЕЖ-нiң көрсеткiштерiнiң, тұжырымдамаларының өзара байланысты
және айырмашылықтары
Ұлттық есеп жүйесi туралы түсiнiк, оның мақсаты мен мiндеттерi. Ұлттық
есеп жүйесiне көшу қажеттiгi
Ұлттық есеп жүйесi – елдегi экономикалық процестердiң нәтижесiн,
экономиканың құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететiн нарықтық экономиканың статискалық үлгiсi. Бұл
үлгiде қолданылатын көрсеткiштер белгiлi бiр шоттар мен баланстық кестелер
түрiнде берiледi. Ұлттық есеп жүйесi халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға (халықаралық шарт), топтастыруларға, тұжырымдарға және
есепке алу ережелерiне негiзделген.
Ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi мақсаты – экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономиаклық саясатты жете зерттеп,
белгiленген бағдарлама бойынша шешiм қабылдау үшiн әлеуметтiк –
экономикалық статистиканың әр түрлi көрсеткiштерiн үйлесiмдi түрде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесi – жан жақты жүей, оны әр түрлi салалардың
мiндеттерiн шешу үшiн қолдануға болады. Ол елдiң макроэкономикалық
көрсеткiштерiн басқа елдердiң осындай көрсеткiштерiмен салыстыруға
мүмкiндiк бередi. Соынмен қатар, әр елдiң ерекшелiгiн ескере отырып, бұл
жүейнiң шоттарын, экономика секторларын көрсеткiштерiн нақтылауға,
өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесiн экономиканың әр түрлi саласында қолану арқылы
мына мiндеттердi шешуге болады:
- мемлекеттiк реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесiнде
экономиканың салалары, секторлары, әр түрлi экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған мiндеттi шешуге
көмектеседi. ҰЕЖ – нiң ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттiң,
шаруашылық субъектiлерiнiң тұтыну шығындарын тексеруге, қажеттi деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргiзуге, сыртқы сауда мен
сыртқы экономикалық байланыстарды жақсатруға жағдай жасауға,
айналымдағы ақша массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын
жүргiзуге, т.б. макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткiштердi пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткiштер арасындағы функционалыд байланыс параметрлерiн
бағалау негiзiнде және уақыт қатарларын қолданып, экономиканың
дамуының үлгiсiн құру;
- экономикалық даму стратегиясын жетiлдiру және оны iске асыратын
шешiмдердi қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi көрсеткiштерi – жалпы iшкi өнiм мен
қолда бар жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргiзу. Бұл
жерде барлық және жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм, қолда бар
жалпы ұлттық табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы iшкi
өнiмге қатынасы есептеледi;
- статистиканың өзара байланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткiштердi, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшiн ҰЕЖ-
нiң тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесiн үйлесiм
негiзi ретiнде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесiнiң тұжырымдамаларына сәйкес көрсеткiштердiң жаңа
жүйесiне өту қажеттiгi мынадай жағдайларға негiзделген:
Экономиканың макростатистикалық үлгiсi ретiнде қолданылатын ұлттық
есеп жүйесi материалдық өндiрiс пен материалдық емес қызметтер өрiсi тең
құқылы және дербес шаруашылық субъектiлерi тiкелей мемлекеттiң
басқаруынсыз да экономикалық байланыстар жасай алады деген идеологияға
сүйенедi. Мемлекет басқаруынсыз экономикалық байланыстар жасалғанда, өзiн-
өзi реттеу механизмi болып сұраныс пен ұсыныс, бәсеке, капиталдың бiр
саладан екiншi салаға ауысуы есептелiнедi.
Статистиканы өзгертуде макроэкономикалық көрсеткiштердiң атқаратын
ролi зор. Халық шаруашылығы балансының макроэкономикалық
көрсеткiштерiнiң, материалдық өндiрiс басымдылығы туралы тұжырымдаманың,
әлеуметтiк-экономикалық даму, сыртқы экономикалық байланыстар
көрсеткiштерiнiң, төлем балансының, мемлекеттiк бюджеттiң халықаралық
стандартқа сәйкес келмеуi халық шаруашылығын экономикалық әдiстермен
басқаруға мүмкiндiк бермедi.
Экономиканың дамуына байланысты қызметтер ролiнiң артуы экономиканың
негiзгi даму заңдылықтарының бiрi болып саналады. Экономика дамыған сайын
шаруашылық әрекеттiң нәтижесi ретiнде жалпы iшкi өнiмнiң құрамында
көрсетiлетiн қызметтердiң үлесi арта түседi. Бұл заңдылық бiздiң
Республикаға да тән, сондықтан қызметтердi жаңа жүйеде халық шаруашылығы
балансындағыдан кең түрде қамту қажет. Өндiрiс нәтижесiн көрсеткенде тек
материалдық өндiрiс өрiснiң тауарлары мен материалдық қызметтерiн ғана
есептемей, сонымен қатар, материалдық емес қызметтердi де қарастыру
қажет. Халық шаруашылығы балансында бұл қызметтер есепке алынбаған.
80 жылдары макроэкономиканы терең және жан-жақты талдау қажеттiлiг
айқын сезiле бастады. Осы кезде мемлекеттiк статистикалық ұйымдар бұрын
халық шаруашылығы балансында қамтылмаған кейбiр әлеуметтiк – экономикалық
даму аспектiлерi туралы мәлiметтердi зерттеп, кестелер дайындады. Мысалы,
осы жылдары материалдық емес қызметтер балансын құру, тұтынушылардың әр
түрлi топтарына көрсетiлген материалдық емес қызметтер, қызмет көрсету
шығындары туралы мәлiметтер жинау, оларды жете зерттеу сияқты жұмыстар
қолға алынды. Сонымен қатар халықтың тауар мен қызметтi тұтыну
көрсеткiшiн есептегенде, тұтынылатын тауармен, материалдық қызметтер
құнымен қоса, материалдық емес қызметтер құны да есепке алынады.
Жалпы iшкi өнiм көрсеткiшiн (1988) статистикалық практикада қолдану
макроэкономикалық статистиканың одан әрi дамуындағы негiзгi қадам болып
саналады. Жалпы iшкi өнiмдi есептеу әдiстемесi ұлттық есеп жүйесiнiң
принциптерiнде негiзделген. Жалпы iшкi өнiмдi, жалпы ұлттық өнiмдi
есептеу экономиканың даму деңгейi мен қарқынын айқындайды, халықаралық
салыстыруларды жеңiлдетедi, сонымен қатар экономикалық-статистикалық
талдауды тереңдетедi.
Қазақстан Республикасының статистикалық пратикасында ҰЕЖ-нi қолданудың
негiзгi кезеңдерi және стратегиясы
Елдiң табысы мен байлығын есептеу туралы ой ертеден пайда болды,
бiрақ алғашында экономикалық талдау жаса керектiгi ескерiлмедi. ХVIII-
ХIХ ғасырларда ұлттық байлық және ұлттық табысты зерттеуге әрекет
жасалды, бiрақ бұл зерттеулерде халық шаруашылығының негiзгi
көрсеткiштерiнiң өзара байланысты, ресурс айналымы есепке алынбады.
Ұлттық есеп жүргiзу туралы ойды ең алғаш рет алғышын зерттеушiсi
Грегори Кинг айтты. Ол ұлттық есептi ұлттық табыс статистикасымен тығыз
байланысты екенi және материалдық игiлiктердi бөлудiң ерекшелiктерiн
қарастырды.
Француз экономисi Француа Кенэ алғашқы рет өз зерттеулерiнде өнiм
қозғалысы мен табыс қозғалысының тұтастығын көрсетуге тырысты. Ол өнiм
мен табыс қозғалысын бiр-бiрiнен бөлiп қарастыруға болмайды, олар
қоғамның экономикалық өмiрiнiң айналымын көрсетедi деген ойды айтты.
Кенэнiң 1758 жылы жарық көрген “Экономиаклық кесте” жұмысындағы ой-
пiкiрлерi кейiнiрек ұлттық есеп жүргiзудiң негiзгi принциптерiне айналды.
Ол қағидалар мынандай:
- экономиканы құрамдас бөлiктерiнiң арасында дәлме-дәл сандық байланыс бар
бiртұтас жүйе деп қарастыру;
- осы жүйедегi қоғам мүшелерiнiң белгiлi топтарын (экономикалық агенттердi)
және оларды байланыстыратын экономикалық ағымдарды бөлу;
- өнiм мен табыс қозғалысын талдау;
- жабық жүйедегi табыс пен таза өнiмнiң және қоғамдағы әр класс үшiн
ағымдардың тепе-тең болуын талап ету;
- қайта бөлу механизмнiң мiндетi, яғни экономикалық агенттердiң бiр ы
ұлттық байлықтың экономикалық айналымға қатысатын және ұдайы өндiрiсте
болатын бөлiгiн қалай өзгертетiн, осы ұдайы өндiрiлетiн құндылықтан
экономикалық агенттердiң барлық топтарына табыстың қалай бөлiнетiнiн
көрсету;
- ұдайы өндiрiстiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының
арақатынасын сақтау.
Ұлттық есеп жүйесiнiң дамуына өз үлесiн қосқан ғылымдардың бiрi –
франйуз ғалымы Антуана Лавуазье. А. Лавуазье 1771 жылы Францияның
ұлттық ассаблеясында “Франция корольдiгiнiң аймақтық байлығы туралы
саяси арифметикалық очерк” атты баяндамасын жасады. Баяндамада өнiм
өндiру, тұтыну процестерiн сипаттайтын және ұлттық өнiмнiң, ұлттық
табыстың, таза табыстың мөлшерiн көрсететiн кесте келтiрiлдi. Бұл
кестелердi тарихтағы ең алғашқы ұлттық шоттар деуге болады.
Лавувзье заттай өнiм, ақшалай табыс, салық, салық салынатын таза
табыс көрсеткiштерiнiң айырмашылығын көрсеттi, сонымен қатар, халықтың
кiрiсi мен шығысы бойынша өндiрiс және өнiмдi бөлу процестерiне талдау
жасады. Осы талдау нәтижесiнде материалдық қаржы балансын құру туралы
пiкiр айтты.
Бiрақ Кенэ мен Лавуазьенiң айтқан ой-пiкiрлерi ұзақ уақыт iске
асырылмады. Оған сол кездегi экономикалық теорияның эволюциясы және
экономика дағдылы түрде дамиды деген қағида себеп болды.
Сонымен қатар, ол кезде экономика стихиялы түрде дамиды, оны
мемлекеттарапынан реттеу қажет емес деген көзқарас қалыптасты.
Сондықтан мұндай жағдайда халық шаруашылығындағы байланыстарды сан
жағынан талдаудың қажетi болмады. Соған қарамастан халық
шаруашылығының синтетикалық көрсеткiштерiн есептеуге байланысты
жұмыстар жүргiзiле бердi.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында түбегейлi өзгерiстер болды, соған
байланысты, ұлттық есеп жүргiзудiң жаңа кезеңi басталды. Бұған 1929-
1933 жылдары Ұлы экономикалық депрессия (тоқырау) себеп болды. Осы
жылдары жинақ пен инвестиция арасындағы байланыс, жалақының өсуi не
кемуiнiң салдары, экспорттың немесе импорттың өзгеруi, кәсiпкердiң
табысы сияқты келелi мәселелердi шешу қажеттiлiгi артты. Ал бұл
мәселелердi бiртұтас экономикаға талдау жасамай шешуге болмайтын едi.
Көптеген экономистер тоқыраудан кейiн нарықтық экономиканы қалпына
келтiру үшiн мемлекеттiк реттеу қажет деген қорытындыға келдi. Осындай
пiкiрдi айтқан және дәлелдегендердiң бiрi – ағылшын экономисi
Дж.Кейнс. Нарықтық экономиканы реттеу мәселелерi туралы өз ойларын Дж.
Кейнс “ақша, процент және жұмыс бастылықтың жалпы теориясы” атты
жұмысында (1936ж.) жариялады және болашақ ұлттық есеп жұйесiнiң
негiзгi принциптерiн келтiрдi. Ол ҰЕЖ-нi жалпы табыс, тұтыну,
инвестиция, жинақ сияқты өзара байланысты макро көрсеткiштердiң жүйесi
деп көрсеттi, осы көрсеткiштердiң кейбiреулерiн өзгенру арқылы
мемлекет экономиканы реттей алады дедi.
Кейнстiң, Ван Клифордiң және басқа да ғалымдардың жұмыстарын
негiзге ала отырып, жеке елдер ұлттық шоттар құра бастады. 1936 жылы
еврей экономисi Людвиг Грюнбаум Палестина үшiн ең алғашқы ұлттық
шоттар жүйесiн құрды.
1941 жылы Голланд статистигi Ван Клифор Голландияның ұлттық
шоттарын құрды (1938 жылы мәлiметтер бойынша). Ван Клифордың құрған
шоттары сауда, өндiрiс, тұтыну, әкiмшiлiк секторларын қамтыды. Осы
жылы Францияда, Англияда ұлттық шоттарды құру жұмыстары басталды. 1952
жылдан бастап Англияның ұлттық шоттары Көгiлдiр кiтап (Blue book)
түрiнде жарияланады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi кезең ұлттық
есеп жүргiзудiң кеңiнен тараған кезеңi болып саналады. Осы кездегi
шоттардың жаппай тарағанын төменгi кестеден көруге болады.
1-кесте
Капиталситiк елдердегi ҰЕЖ-нiң дамуы
Елдiң аты Құрылған жылы Ескерту
1 2 3
Австрия 1951 Жұмыстың басталған кезi. 1963 жылы
жүйе бiржолата қалыптасты
Англия 1941 БҰҰ стандартты шоттарының
тұжырымдамасы бойынша құрылған
Бельгия 1954 1948-1951 жылдардағы мәлiметтер
бойынша алғашқы зерттеулер
жарияланды. Бұл зерттеулер БҰҰ және
ЕЭЫҰ-ның (Европалық экономикалық
ынтымақтастық ұйымдарының)
стандарттарына сәйкес келедi.
Дания 1948 Жүйе төрт шоттан құралды.
Ирландия 1951 Жүйе үш шоттан құралды
Италия 1955 Екi сектор, төрт негiзгi шот
құрылды.
Мальта 1959 Жүйе БҰҰ стандартына сай құрылды.
Нидерланды 1948 Алғашқы шоттар 1938, 1946, 1947
жылдардағы мәлiметтер бойынша
құрылды.
Норвегия 1946 Соны (оригинал) жүйе.
Португалия 1950 Жүйе БҰҰ стандартына лайық алты
шоттан құралды.
Туркия 1950 Жұмыстың басталған кезi. Қарапайым,
интеграцияланбаған үлгi.
Финляндия 1958 ҰЕЖ-нiң түсiндiрмесi жарияланды.
Соны жүйе.
Франция 1946 Соны жүйе.
ГРФ 1949 Жүйе үш сектор, жетi функционалды
шоттан тұрады.
Швейцария 1963 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай
құрылған.
Швеция 1954 Соны жүйе.
Индия 1951 Интеграцияланбаған жүйе.
Жапония 1953 Тоғыз кесте құрылды, оның алтауы
БҰҰ-ның стандартына лайық.
Аргентина 1955 1946 жылы жалпы iшкi өнiмдi
есептеуге әрекет жасалды.
Бразилия 1951 1947 жылы ұлттық шоттарға
байланысты жұмыс басталды.
Гондраус 1952 БҰҰ-ның стандартына сай
интеграцияланған жүйе құрылды.
Канада 1948 Секторлар бойынша алғашқы шоттар
құрылды.
Колумбия 1949 Жұмыстың басталған кезi. Жүйе
БҰҰ-ның стандартына сай құрылды.
Мексика 1953 Жүйе БҰҰ стандартына сәйкес
құрылды.
Панама 1959 Жүйе БҰҰ стандартына сай құрылды.
Перу 1946 Жұмыстың басталған кезi. Жүйе
БҰҰ-ның стандартына сай құрылды.
АҚШ 1947 Бес шот, жиырма жет кесте құрылды.
Тұжырымдамалар БҰҰ-ның стандартына
сәйкес келедi.
Чили 1949 БҰҰ стандартына сәйкес құрылды.
Эквадор 1954 Ұлттық шоттардың интеграцияланған
жүйесi
Жаңа Зеландия 1948 Жүйе төрт шоттан тұрады.
Филиппины 1952 БҰҰ жүйесiнiң тұжырымдамасына
негiзделген бес шот құрылды
1951 жылы Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымының
жеңiлдетiлген стандартты ұлттық есеп жүйесi жарияланған соң, ұлттық
табыс статистикасының дәстүрлi идеяларын шоттардың интеграциялық
жүйесiнiң идеялары ығыстырды.
1952 жылы Нидерландияда алғаш рет ҰЕЖ-ге салааралық баланс
енгiзiлдi. Бұл баланс өндiрiс сферасының 26 саласы бойынша құрфлдф
және 1938, 1964-1951 жж. қамтыды. Мұнан былай салааралық балансыты
құрған елдердiң барлығы оны ұлттық есеп жүйесiне енгiздi.
1952 жылдан бастап ұлттық есеп жүйесiне қаржы операцияларының
кестесiн қосу керектiгi сөз болды. Экономикалық зерттеулерде бұл
операцияларды талдау және оларға лайықты әдiстеме жасау экономикалық
экономикалық зерттеулерде дербес бағыт ретiнде көрсетiлдi. 1952 жылы
жарияланған Моррис Коплендтiң “Құрама штаттардағы ақша ағымын зерттеу”
атты жұмысы осы бағыииың дамуындағы негiзгi кезең болды.
Қаржы ағымдарын талдау үшiн 1947 жылы Нидерландыда, 1949 жылы
Финляндияда қаржы шотын құруға әрекет жасалды.
Қазiргi кезде көптеген елдердiң ұлттық есеп жүйесiнiң құрамында
қаржы операцияларының кестесi бар (Нидерланды, Финляндия, Норвегия,
Франция, Швеция, Германия, Жапония). Ұлттық баланстықкестелер
(national balance-sheet) түрiндегi мүлiк баланстарын құру және олардың
интеграциясы – ұлттық есеп жүргiзудегi тағы да бiр негiзгi бағыт.
Шаруашылық бiрлiктерiнiң қаржы активтерi мен пассивтерiнiң өзгерiсi
қаржы операцияларының нәтижесiн, ал қоғамдағы материалдық игiлiктердiң
өзгерiсi экономикалық әрекеттiң нәтижесiн көрсететiндiктен ҰЕЖ – де
баланстық кестелердi құру қажеттiлiгi туады.
Ұлттық шоттар ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Ұлттық есеп жүйесiнiң құрылу және даму тарихы
2. ХШБ мен ҰЕЖ-нiң көрсеткiштерiнiң, тұжырымдамаларының өзара байланысты
және айырмашылықтары
Ұлттық есеп жүйесi туралы түсiнiк, оның мақсаты мен мiндеттерi. Ұлттық
есеп жүйесiне көшу қажеттiгi
Ұлттық есеп жүйесi – елдегi экономикалық процестердiң нәтижесiн,
экономиканың құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететiн нарықтық экономиканың статискалық үлгiсi. Бұл
үлгiде қолданылатын көрсеткiштер белгiлi бiр шоттар мен баланстық кестелер
түрiнде берiледi. Ұлттық есеп жүйесi халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға (халықаралық шарт), топтастыруларға, тұжырымдарға және
есепке алу ережелерiне негiзделген.
Ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi мақсаты – экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономиаклық саясатты жете зерттеп,
белгiленген бағдарлама бойынша шешiм қабылдау үшiн әлеуметтiк –
экономикалық статистиканың әр түрлi көрсеткiштерiн үйлесiмдi түрде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесi – жан жақты жүей, оны әр түрлi салалардың
мiндеттерiн шешу үшiн қолдануға болады. Ол елдiң макроэкономикалық
көрсеткiштерiн басқа елдердiң осындай көрсеткiштерiмен салыстыруға
мүмкiндiк бередi. Соынмен қатар, әр елдiң ерекшелiгiн ескере отырып, бұл
жүейнiң шоттарын, экономика секторларын көрсеткiштерiн нақтылауға,
өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесiн экономиканың әр түрлi саласында қолану арқылы
мына мiндеттердi шешуге болады:
- мемлекеттiк реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесiнде
экономиканың салалары, секторлары, әр түрлi экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған мiндеттi шешуге
көмектеседi. ҰЕЖ – нiң ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттiң,
шаруашылық субъектiлерiнiң тұтыну шығындарын тексеруге, қажеттi деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргiзуге, сыртқы сауда мен
сыртқы экономикалық байланыстарды жақсатруға жағдай жасауға,
айналымдағы ақша массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын
жүргiзуге, т.б. макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткiштердi пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткiштер арасындағы функционалыд байланыс параметрлерiн
бағалау негiзiнде және уақыт қатарларын қолданып, экономиканың
дамуының үлгiсiн құру;
- экономикалық даму стратегиясын жетiлдiру және оны iске асыратын
шешiмдердi қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесiнiң негiзгi көрсеткiштерi – жалпы iшкi өнiм мен
қолда бар жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргiзу. Бұл
жерде барлық және жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм, қолда бар
жалпы ұлттық табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы iшкi
өнiмге қатынасы есептеледi;
- статистиканың өзара байланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткiштердi, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшiн ҰЕЖ-
нiң тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесiн үйлесiм
негiзi ретiнде қолдану.
Ұлттық есеп жүйесiнiң тұжырымдамаларына сәйкес көрсеткiштердiң жаңа
жүйесiне өту қажеттiгi мынадай жағдайларға негiзделген:
Экономиканың макростатистикалық үлгiсi ретiнде қолданылатын ұлттық
есеп жүйесi материалдық өндiрiс пен материалдық емес қызметтер өрiсi тең
құқылы және дербес шаруашылық субъектiлерi тiкелей мемлекеттiң
басқаруынсыз да экономикалық байланыстар жасай алады деген идеологияға
сүйенедi. Мемлекет басқаруынсыз экономикалық байланыстар жасалғанда, өзiн-
өзi реттеу механизмi болып сұраныс пен ұсыныс, бәсеке, капиталдың бiр
саладан екiншi салаға ауысуы есептелiнедi.
Статистиканы өзгертуде макроэкономикалық көрсеткiштердiң атқаратын
ролi зор. Халық шаруашылығы балансының макроэкономикалық
көрсеткiштерiнiң, материалдық өндiрiс басымдылығы туралы тұжырымдаманың,
әлеуметтiк-экономикалық даму, сыртқы экономикалық байланыстар
көрсеткiштерiнiң, төлем балансының, мемлекеттiк бюджеттiң халықаралық
стандартқа сәйкес келмеуi халық шаруашылығын экономикалық әдiстермен
басқаруға мүмкiндiк бермедi.
Экономиканың дамуына байланысты қызметтер ролiнiң артуы экономиканың
негiзгi даму заңдылықтарының бiрi болып саналады. Экономика дамыған сайын
шаруашылық әрекеттiң нәтижесi ретiнде жалпы iшкi өнiмнiң құрамында
көрсетiлетiн қызметтердiң үлесi арта түседi. Бұл заңдылық бiздiң
Республикаға да тән, сондықтан қызметтердi жаңа жүйеде халық шаруашылығы
балансындағыдан кең түрде қамту қажет. Өндiрiс нәтижесiн көрсеткенде тек
материалдық өндiрiс өрiснiң тауарлары мен материалдық қызметтерiн ғана
есептемей, сонымен қатар, материалдық емес қызметтердi де қарастыру
қажет. Халық шаруашылығы балансында бұл қызметтер есепке алынбаған.
80 жылдары макроэкономиканы терең және жан-жақты талдау қажеттiлiг
айқын сезiле бастады. Осы кезде мемлекеттiк статистикалық ұйымдар бұрын
халық шаруашылығы балансында қамтылмаған кейбiр әлеуметтiк – экономикалық
даму аспектiлерi туралы мәлiметтердi зерттеп, кестелер дайындады. Мысалы,
осы жылдары материалдық емес қызметтер балансын құру, тұтынушылардың әр
түрлi топтарына көрсетiлген материалдық емес қызметтер, қызмет көрсету
шығындары туралы мәлiметтер жинау, оларды жете зерттеу сияқты жұмыстар
қолға алынды. Сонымен қатар халықтың тауар мен қызметтi тұтыну
көрсеткiшiн есептегенде, тұтынылатын тауармен, материалдық қызметтер
құнымен қоса, материалдық емес қызметтер құны да есепке алынады.
Жалпы iшкi өнiм көрсеткiшiн (1988) статистикалық практикада қолдану
макроэкономикалық статистиканың одан әрi дамуындағы негiзгi қадам болып
саналады. Жалпы iшкi өнiмдi есептеу әдiстемесi ұлттық есеп жүйесiнiң
принциптерiнде негiзделген. Жалпы iшкi өнiмдi, жалпы ұлттық өнiмдi
есептеу экономиканың даму деңгейi мен қарқынын айқындайды, халықаралық
салыстыруларды жеңiлдетедi, сонымен қатар экономикалық-статистикалық
талдауды тереңдетедi.
Қазақстан Республикасының статистикалық пратикасында ҰЕЖ-нi қолданудың
негiзгi кезеңдерi және стратегиясы
Елдiң табысы мен байлығын есептеу туралы ой ертеден пайда болды,
бiрақ алғашында экономикалық талдау жаса керектiгi ескерiлмедi. ХVIII-
ХIХ ғасырларда ұлттық байлық және ұлттық табысты зерттеуге әрекет
жасалды, бiрақ бұл зерттеулерде халық шаруашылығының негiзгi
көрсеткiштерiнiң өзара байланысты, ресурс айналымы есепке алынбады.
Ұлттық есеп жүргiзу туралы ойды ең алғаш рет алғышын зерттеушiсi
Грегори Кинг айтты. Ол ұлттық есептi ұлттық табыс статистикасымен тығыз
байланысты екенi және материалдық игiлiктердi бөлудiң ерекшелiктерiн
қарастырды.
Француз экономисi Француа Кенэ алғашқы рет өз зерттеулерiнде өнiм
қозғалысы мен табыс қозғалысының тұтастығын көрсетуге тырысты. Ол өнiм
мен табыс қозғалысын бiр-бiрiнен бөлiп қарастыруға болмайды, олар
қоғамның экономикалық өмiрiнiң айналымын көрсетедi деген ойды айтты.
Кенэнiң 1758 жылы жарық көрген “Экономиаклық кесте” жұмысындағы ой-
пiкiрлерi кейiнiрек ұлттық есеп жүргiзудiң негiзгi принциптерiне айналды.
Ол қағидалар мынандай:
- экономиканы құрамдас бөлiктерiнiң арасында дәлме-дәл сандық байланыс бар
бiртұтас жүйе деп қарастыру;
- осы жүйедегi қоғам мүшелерiнiң белгiлi топтарын (экономикалық агенттердi)
және оларды байланыстыратын экономикалық ағымдарды бөлу;
- өнiм мен табыс қозғалысын талдау;
- жабық жүйедегi табыс пен таза өнiмнiң және қоғамдағы әр класс үшiн
ағымдардың тепе-тең болуын талап ету;
- қайта бөлу механизмнiң мiндетi, яғни экономикалық агенттердiң бiр ы
ұлттық байлықтың экономикалық айналымға қатысатын және ұдайы өндiрiсте
болатын бөлiгiн қалай өзгертетiн, осы ұдайы өндiрiлетiн құндылықтан
экономикалық агенттердiң барлық топтарына табыстың қалай бөлiнетiнiн
көрсету;
- ұдайы өндiрiстiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының
арақатынасын сақтау.
Ұлттық есеп жүйесiнiң дамуына өз үлесiн қосқан ғылымдардың бiрi –
франйуз ғалымы Антуана Лавуазье. А. Лавуазье 1771 жылы Францияның
ұлттық ассаблеясында “Франция корольдiгiнiң аймақтық байлығы туралы
саяси арифметикалық очерк” атты баяндамасын жасады. Баяндамада өнiм
өндiру, тұтыну процестерiн сипаттайтын және ұлттық өнiмнiң, ұлттық
табыстың, таза табыстың мөлшерiн көрсететiн кесте келтiрiлдi. Бұл
кестелердi тарихтағы ең алғашқы ұлттық шоттар деуге болады.
Лавувзье заттай өнiм, ақшалай табыс, салық, салық салынатын таза
табыс көрсеткiштерiнiң айырмашылығын көрсеттi, сонымен қатар, халықтың
кiрiсi мен шығысы бойынша өндiрiс және өнiмдi бөлу процестерiне талдау
жасады. Осы талдау нәтижесiнде материалдық қаржы балансын құру туралы
пiкiр айтты.
Бiрақ Кенэ мен Лавуазьенiң айтқан ой-пiкiрлерi ұзақ уақыт iске
асырылмады. Оған сол кездегi экономикалық теорияның эволюциясы және
экономика дағдылы түрде дамиды деген қағида себеп болды.
Сонымен қатар, ол кезде экономика стихиялы түрде дамиды, оны
мемлекеттарапынан реттеу қажет емес деген көзқарас қалыптасты.
Сондықтан мұндай жағдайда халық шаруашылығындағы байланыстарды сан
жағынан талдаудың қажетi болмады. Соған қарамастан халық
шаруашылығының синтетикалық көрсеткiштерiн есептеуге байланысты
жұмыстар жүргiзiле бердi.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында түбегейлi өзгерiстер болды, соған
байланысты, ұлттық есеп жүргiзудiң жаңа кезеңi басталды. Бұған 1929-
1933 жылдары Ұлы экономикалық депрессия (тоқырау) себеп болды. Осы
жылдары жинақ пен инвестиция арасындағы байланыс, жалақының өсуi не
кемуiнiң салдары, экспорттың немесе импорттың өзгеруi, кәсiпкердiң
табысы сияқты келелi мәселелердi шешу қажеттiлiгi артты. Ал бұл
мәселелердi бiртұтас экономикаға талдау жасамай шешуге болмайтын едi.
Көптеген экономистер тоқыраудан кейiн нарықтық экономиканы қалпына
келтiру үшiн мемлекеттiк реттеу қажет деген қорытындыға келдi. Осындай
пiкiрдi айтқан және дәлелдегендердiң бiрi – ағылшын экономисi
Дж.Кейнс. Нарықтық экономиканы реттеу мәселелерi туралы өз ойларын Дж.
Кейнс “ақша, процент және жұмыс бастылықтың жалпы теориясы” атты
жұмысында (1936ж.) жариялады және болашақ ұлттық есеп жұйесiнiң
негiзгi принциптерiн келтiрдi. Ол ҰЕЖ-нi жалпы табыс, тұтыну,
инвестиция, жинақ сияқты өзара байланысты макро көрсеткiштердiң жүйесi
деп көрсеттi, осы көрсеткiштердiң кейбiреулерiн өзгенру арқылы
мемлекет экономиканы реттей алады дедi.
Кейнстiң, Ван Клифордiң және басқа да ғалымдардың жұмыстарын
негiзге ала отырып, жеке елдер ұлттық шоттар құра бастады. 1936 жылы
еврей экономисi Людвиг Грюнбаум Палестина үшiн ең алғашқы ұлттық
шоттар жүйесiн құрды.
1941 жылы Голланд статистигi Ван Клифор Голландияның ұлттық
шоттарын құрды (1938 жылы мәлiметтер бойынша). Ван Клифордың құрған
шоттары сауда, өндiрiс, тұтыну, әкiмшiлiк секторларын қамтыды. Осы
жылы Францияда, Англияда ұлттық шоттарды құру жұмыстары басталды. 1952
жылдан бастап Англияның ұлттық шоттары Көгiлдiр кiтап (Blue book)
түрiнде жарияланады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi кезең ұлттық
есеп жүргiзудiң кеңiнен тараған кезеңi болып саналады. Осы кездегi
шоттардың жаппай тарағанын төменгi кестеден көруге болады.
1-кесте
Капиталситiк елдердегi ҰЕЖ-нiң дамуы
Елдiң аты Құрылған жылы Ескерту
1 2 3
Австрия 1951 Жұмыстың басталған кезi. 1963 жылы
жүйе бiржолата қалыптасты
Англия 1941 БҰҰ стандартты шоттарының
тұжырымдамасы бойынша құрылған
Бельгия 1954 1948-1951 жылдардағы мәлiметтер
бойынша алғашқы зерттеулер
жарияланды. Бұл зерттеулер БҰҰ және
ЕЭЫҰ-ның (Европалық экономикалық
ынтымақтастық ұйымдарының)
стандарттарына сәйкес келедi.
Дания 1948 Жүйе төрт шоттан құралды.
Ирландия 1951 Жүйе үш шоттан құралды
Италия 1955 Екi сектор, төрт негiзгi шот
құрылды.
Мальта 1959 Жүйе БҰҰ стандартына сай құрылды.
Нидерланды 1948 Алғашқы шоттар 1938, 1946, 1947
жылдардағы мәлiметтер бойынша
құрылды.
Норвегия 1946 Соны (оригинал) жүйе.
Португалия 1950 Жүйе БҰҰ стандартына лайық алты
шоттан құралды.
Туркия 1950 Жұмыстың басталған кезi. Қарапайым,
интеграцияланбаған үлгi.
Финляндия 1958 ҰЕЖ-нiң түсiндiрмесi жарияланды.
Соны жүйе.
Франция 1946 Соны жүйе.
ГРФ 1949 Жүйе үш сектор, жетi функционалды
шоттан тұрады.
Швейцария 1963 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай
құрылған.
Швеция 1954 Соны жүйе.
Индия 1951 Интеграцияланбаған жүйе.
Жапония 1953 Тоғыз кесте құрылды, оның алтауы
БҰҰ-ның стандартына лайық.
Аргентина 1955 1946 жылы жалпы iшкi өнiмдi
есептеуге әрекет жасалды.
Бразилия 1951 1947 жылы ұлттық шоттарға
байланысты жұмыс басталды.
Гондраус 1952 БҰҰ-ның стандартына сай
интеграцияланған жүйе құрылды.
Канада 1948 Секторлар бойынша алғашқы шоттар
құрылды.
Колумбия 1949 Жұмыстың басталған кезi. Жүйе
БҰҰ-ның стандартына сай құрылды.
Мексика 1953 Жүйе БҰҰ стандартына сәйкес
құрылды.
Панама 1959 Жүйе БҰҰ стандартына сай құрылды.
Перу 1946 Жұмыстың басталған кезi. Жүйе
БҰҰ-ның стандартына сай құрылды.
АҚШ 1947 Бес шот, жиырма жет кесте құрылды.
Тұжырымдамалар БҰҰ-ның стандартына
сәйкес келедi.
Чили 1949 БҰҰ стандартына сәйкес құрылды.
Эквадор 1954 Ұлттық шоттардың интеграцияланған
жүйесi
Жаңа Зеландия 1948 Жүйе төрт шоттан тұрады.
Филиппины 1952 БҰҰ жүйесiнiң тұжырымдамасына
негiзделген бес шот құрылды
1951 жылы Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымының
жеңiлдетiлген стандартты ұлттық есеп жүйесi жарияланған соң, ұлттық
табыс статистикасының дәстүрлi идеяларын шоттардың интеграциялық
жүйесiнiң идеялары ығыстырды.
1952 жылы Нидерландияда алғаш рет ҰЕЖ-ге салааралық баланс
енгiзiлдi. Бұл баланс өндiрiс сферасының 26 саласы бойынша құрфлдф
және 1938, 1964-1951 жж. қамтыды. Мұнан былай салааралық балансыты
құрған елдердiң барлығы оны ұлттық есеп жүйесiне енгiздi.
1952 жылдан бастап ұлттық есеп жүйесiне қаржы операцияларының
кестесiн қосу керектiгi сөз болды. Экономикалық зерттеулерде бұл
операцияларды талдау және оларға лайықты әдiстеме жасау экономикалық
экономикалық зерттеулерде дербес бағыт ретiнде көрсетiлдi. 1952 жылы
жарияланған Моррис Коплендтiң “Құрама штаттардағы ақша ағымын зерттеу”
атты жұмысы осы бағыииың дамуындағы негiзгi кезең болды.
Қаржы ағымдарын талдау үшiн 1947 жылы Нидерландыда, 1949 жылы
Финляндияда қаржы шотын құруға әрекет жасалды.
Қазiргi кезде көптеген елдердiң ұлттық есеп жүйесiнiң құрамында
қаржы операцияларының кестесi бар (Нидерланды, Финляндия, Норвегия,
Франция, Швеция, Германия, Жапония). Ұлттық баланстықкестелер
(national balance-sheet) түрiндегi мүлiк баланстарын құру және олардың
интеграциясы – ұлттық есеп жүргiзудегi тағы да бiр негiзгi бағыт.
Шаруашылық бiрлiктерiнiң қаржы активтерi мен пассивтерiнiң өзгерiсi
қаржы операцияларының нәтижесiн, ал қоғамдағы материалдық игiлiктердiң
өзгерiсi экономикалық әрекеттiң нәтижесiн көрсететiндiктен ҰЕЖ – де
баланстық кестелердi құру қажеттiлiгi туады.
Ұлттық шоттар ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz