Өткізудегі қорларды басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЛОГИСТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Логистиканың мәні, тарихы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Кәсіпорында логистиканы ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..
11
1.3
Шетел кәсіпорындарында логистикалық тұжырымдамалар мен әдістерді қолдану тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
2
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰК АҚ ЖҮКТЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ ЛОГИСТИКАСЫ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ...
21
2.1
ҚТЖ ҰК АҚ-ның басқарушылық және экономикалық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.2
Жүк тасымалдарын басқарудағы логистикалық кәсіпорынның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
3
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰК АҚ ЖҮК ТАСЫМАЛДАРЫНЫҢ ЛОГИСТИКАСЫН БАСҚАРУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3.1
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарының басқаруда кездесетін мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2
Кәсіпорындардағы логистикалық инфрақұрылымды дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
68
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ел экономикасындағы көліктің атқаратын рөлі өте маңызды, өйткені ол экономиканың барлық саласын біріктіреді, өндірістің қалыпты дамуына жағдай жасап, салааралық және аймақаралық байланыстардың дамуына ықпал жасайды. Қазақстанның Азия мен Еуропа сынды ең ірі сауда серіктестерінің арасында орналасуы елдің көліктік-логистикалық жүйесін дамытудың аса қажеттілігін көрсетіп отыр.
Қазақстанның темір жол желісі Еуропа, Қытай және Оңтүстік Азияның ірі нарықтарын жалғайтын Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс халықаралық көлік дәліздерінің бойына орналасқандықтан транзиттік әлеуеті өте зор.
Қазақстан Республикасы транзитке қолайлы ахуал орнатып, осы қызмет түрімен байланысты салалық кедергілерді жоя отырып, Шығыс пен Батыс арасында құрлықтық көпір ретінде орналасуына болады. Қытайдың батыс бөлігінен Еуропа, Ресей, Парсы шығанағы, Орталық Азия және Кавказ елдерінен тасымалданатын тауарларға жол ашуға болады.
Қазақстанның көлік кешені транзиттік әлеуетті жүзеге асырумен қатар, республиканың көліктік-логистикалық жүйесі қазақстандық өндірістің келешектегі қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты теориялық және методологиялық тұрғыда зерттеу мен талдау барысында әрбір кісіпорын үшін логистикалық қызметтердің атқаратын рөлінің өте үлкен екенін байқасақ болады. Кәсіпорынның бәсекеге барынша қабілетті және дамыған деңгейге жетуі үшін логистикалық саясатымен жұмыс жасауы шарт. Зерттеу жұмысын жасау барысында шет елдік және отандық авторлардың еңбектері қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық және статистикалық базасын мемлекеттік және ведомствалық статистиканың деректері, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің, Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Көлік комитетінің, сонымен қатар KAZLOGISTICS Қазақстан көлік одағының, Казахстан темір жолыҰК АҚ қызметінің ақпараттары құрады.
Зерттеу объектісі. ҚТЖ ҰК АҚ магистральдық теміржол желісінің, жүк және жолаушылар тасымалының операторы қызметін атқарады. ҚТЖ ҰК АҚ тиімділігі аса жоғары, бизнес жүргізудегі әлемдік үздік тәжірибедегі үздіктердің қатарында Бір ғана акционердің талабына жауап бере алатын Қазақстанның ұлттық көлік корпорациясы.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан темір жолы ҰК АҚ мысалында компанияның экономикасының көліктік-логистикалық қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында жүктерді тасымалдауды басқару механизмдерін жетілдірудің және жүк тасымалдарында логистикалық әдістерді қолданудың әдістемесін әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Зерттеу барысында зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
oo кәсіпорын жағдайындағы логистикалық қызмет түрлерін зерттеу;
oo қазақстандық кәсіпорындардың логистикалық қызметтерін талдау;
oo шет елдік кәсіпорын логистикасын зерттеу және талдаулар жасау;
oo отандық кәсіпорындардың логистикалық қызметтерін жетілдіру жолдарын қарастыру, ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні. Нарықтық экономика жағдайындағы отандық кәсіпорындардағы логистикалық қызметтерді ұйымдастыру әдістері мен жетілдіру жолдары. Қазақстан темір жолы ҰК АҚ негізіндегі логистикалық қызметтерге талдамалар.
Зерттеу мақсаттарына сәйкес дипломда келесі тапсырмалар қойылды:
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүргізіліп отырған көлік саясатына және Қазақстандағы көліктік-логистикалық саланың дамуының мәнді сипаттамасын анықтауға ғылыми тәсілдемелерді қарастыру және жалпылау.
oo Көліктік-логистикалық саланың қалыптасуы және дамуының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік сұрақтарына зерттеу жасалды.
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдау логистикасын басқару механизмдерін жетілдірудің бағыттары, келешектегі транзиттік жүк ағындарын өткізу дәліздерін анықтау.
oo Қазақстан Республикасы және шет елдік көліктік-логистикалық қызмет көрсету нарығына маркетингтік зерттеу жасалды.
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарының логистикасының басқару механизмдері мен қолдану жолдарын жетілдірудің тәжірибелік ұсынымдарын әзірлеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу кешенді және жүйелі тәсілдемеге, теориялық, логикалық, салыстырмалы, статистикалық және эконометриялық талдауға, басқарушылық қызмет талдауының айрықша әдістеріне негізделеді. Сонымен қатар ақпаратты жіктеу мен біріктірудің комбинаторлық және графикалық талдаудың, обьектілерді және сараптамалық бағалаудың, құрылымдық сипаттаудың ғылыми әдістері мен тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста көрсетілген мақсаттар мен тапсырмалары төмендегі бөлімдерде толығымен көрсетілген: кіріспе, үш бөлім, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Бірінші бөлімде логистика ғылымының даму тарихы мен теориялық аспектілері және кәсіпорын жағдайындағы мысалдар көрсетілген. Екінші бөлімде Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның логисткалық қызметтеріне толық сипаттама мен талдаулар жасалды. Үшінші бөлімде қазақстандық кәсіпорындардағы логистикалық қызметтерді дамыту үшін автор тарапынан ұсыныстар көрсетілді. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, мемлекеттік органдардың ресми сайттарынан ақпарат, халықаралық және консалтингілік ұйымдардың әдістемелік және ақпараттық материалдары, құжаттары мен жарияланымдары пайдаланылды.
1 Кәсіпорындағы логистиканың теориялық негіздері
1.1 Логистиканың мәні, тарихы және мазмұны
Логистиканың кең және тар мағыналы анықтамасы бар. Логистика кең мағынада - бұл алдына қойылған мақсатқа жету үшін белгілі бір микро, мезо немесе макроэкономикалық жүйеде материалдық ағымдарды, қызметтер ағымын және солармен байланысты ақпараттық және қаражаттық ағымдарды ұйымдастыру мен жетілдіру туралы ғылым.
Логистиканы меңгеру объектісі - материалдық және сонымен ілеспелі қаржылық, ақпараттық ағымдар. Ағым - обьекттер мен көптеген элементтердің бір жылжымалы жүйеге келуін айтады. Олар сипатталады: жылдамдық, уақыт, траектория, жолдың ұзақтығы, интенсивтілігі. Логистика көп түрлі ағымдармен жұмыс істейді - материалдық , көлік, қаржылық, энергетикалық, ақпараттық, адамдық.
Алдағы қолданылатын ұғымдар келесідей: материалдық ағым, логистикалық тізбек, логистикалық жол, логистикалық жүйе, макрологистика, мезологистика, микрологистика. Материалдық ағым - бұл жүктер, тауарлар, оларға қосымша үдеріс ретінде логистикалық және технологиялық операциялар қарастырылады. Логистикалық жүйе - бұл әртүрлі логистика қызметін атқаратын, кері байланысқа бейімделген жүйе. Логистикалық канал - бөлу каналы - бұл материалдық ағымды нақты өндірушіден, соңғы тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамассыз етететін, көптеген әртүрлі жекеленген делдалдар жиынтығы.
Макрологистика мемлекеттердің немесе аймақтардың түпкір-түпкірлерінде орналасқан өндірістік, тауарлық, көлік кәсіпорындардың материалдық ағымдарын басқару сұрақтарын шешеді. Микрологистика бір кәсіпорын шеңберіндегі локальды сұрақтарды шешеді.
Сонымен логистиканын негізгі мақсаты тұтынушыға тауарды қажет көлемде қажет уақытта материалды, қаржылық және еңбектің минимальды шығындармен жеткізу. Логистикалық қызметтің мақсаты орындалуы барысында 6 шартты қамтиды:
oo қажетті тауар;
oo қажетті сападағы;
oo қажетті көлемде;
oo қажетті уақытта;
oo қажетті жерге;
oo минимальды шығындармен жеткізу.
Практикалық логистиканың пайда болу және даму тарихы көне заманнан басталады. Гамбург университетінің профессоры Г.Павеллектің айтуынша, тіпті Рим империясының кезеңінде логистер немесе логистиктер деген мәртебесі бар қызметкерлер болған. Олар азық-түлік өнімдерін бөлумен айналысқан. Біздің дәуірдің бірінші мыңжылдығында бірқатар елдердің әскери лексиконында логистиканы қарулы күштерді материалды ресурстармен қамтамасыз ету және олардың қорларын сақтау бойынша қызметпен байланыстырған.
Философиялық энциклопедияда логистиканың мынадай түсініктемесін табуға болады: Логистика гректің logіstіke сөзінен алынған - есептеу, пайымдау өнері. Ежелгі гректерде есептеу және геометриялық өлшеу өнері, яғни теориялық математикаға қарсы қойылатын практикалық арифметика логистика деп аталады. Осы мағынада бұл термин Батыс Европада XVІІ ғасырға дейін қолданылған. Бірақ Лейбниц (неміс ағартушы - энциклопедисі, философы) логистиканы calculus ratіocіnator (ой қорытындыларын есептеу) үшін синоним ретінде қолданған. 1904 жылы Женевадағы Халықаралық философиялық конгресте бұл термин математикалық логиканы белгілеу үшін ұсынылды.
Логистика бойынша бірінші ғылыми еңбектерді шығарушы ретінде XІX ғасырдың басындағы француз әскери маманы Джоминиді атауға болады, ол логистикаға мынадай анықтама берген: логистика - әскерлерді маневрлеудің практикалық өнері [1, 17 б.].
Логистиканың практикалық потенциалын алғашқы болып американдық мамандар Пол Конверс және Питер Дракер түсінді. Олар оның потенциалды мүмкіндіктерін шығындарды үнемдеудің соңғы шегі және экономиканың танылмаған материгі ретінде анықтады. Кейіннен олардың көзқарастарын көптеген теоретик-логистиктер бөлісті. М. Потер, Д. Стон және басқа да осылар сияқты американдық зерттеушілердің айтуынша, логистика өзінің дәстүрлі тар анықтамасының шекарасынан шықты және фирманың жоспарлауы мен стратегиялық басқаруында маңызды орын алады [2].
Төменде шет елдегі логистика эволюциясы, материалды, сондай-ақ онда кездесетін ақпарат және қаржы ағымдарын басқарудың теориясы мен практикасы бойынша берілген, яғни шикізаттардың, материалдардың және дайын өнімдердің айналым үрдісімен байланысты, оларды жабдықтаушылардан өндіруші кәсіпорындарға және соңғылардан талаптарға сәйкес соңғы тұтынушыларға дейін жеткізумен байланысты барлық кешенді мәселелердің шешілуі берілген.
ХХ ғ. логистикасының генезисінде бірнеше тарихи сатыларды бөліп көрсетуге болады.
20-жылдардан 50-жылдардың басына дейінгі кезеңді фрагментаризация кезеңі деп атауға болады, бұл кезде логистика идеясы жалпы шығындарды төмендету және бизнестегі материалды ағымдарды басқарудың интегралды құралы ретінде талап етілмеген. Сонымен бірге 50-ші жылдарға дейін кейбір логистикалық функциялар құрамдас шығындарды төмендету тұрғысынан маңызды болған, мысалы, өндірісте, тасымалдауда, қоймалауда және т.б. Дегенмен, жалпы экономикалық жағдайлар, технология мен менеджменттің даму деңгейі логистика феноменінің пайда болуына ықпал етпеді.
Қарастырылып отырған кезеңде, онда болашақта логистикалық концепция енгізудің алғышарты қалыптасқандығымен маңызды. Оған төмендегілерді жатқызуға болады:
oo тауарлардың өткізуді ұйымдастыру жүйелеріндегі қорлар мен тасымалдау шығындарының өсуі;
oo транспорт тарифтерінің өсуі;
oo маркетинг концепциясының пайда болуы және тез таралуы;
oo әскери логистиканың теориясы мен практикасының дамуы.
Әлемдік экономиканың өндіруші рыногынан сатып алушы рыногына бірте-бірте өту салдары ретіндегі маркетинг концепцияның қалыптасуы бизнестегі логистиканың пайда болуын түсіндіретін маңызды фактор болып табылады [2, 24-25б.].
Қарастырылып отырған тарихи уақыт мезетіндегі алғашқы логистикалық ұйымдар мен бірлестіктердің пайда болуын айта кету қажет. АҚШ-тағы және әлемдегі ең ежелгі ұйым сатып алуларды басқару мәселелерінің Ұлттық асоциациясы болып табылады (1915 жылы құрылған), ол 1967 жылы жабдықтау агенттерінің Ұлттық ассоциациясы болып қайта құрылды.
1950-ші жылдардың ортасынан бастап 1970-ші жылдарға дейінгі кезеңді батыс мамандары логистиканың қалыптасу кезеңі (концептуализация) деп атайды. Бұл кезең, ең алдымен, АҚШ-тағы логистиканың теориясы мен практикасының тез дамуымен сипатталды. Сол кезеңде дистрибьюцияны жақсарту мүмкіндігін, ең алдымен шығындарды төмендету тұрғысынан, елемеуге болмайды. Белгілі американ жазушысы және менеджмент бойынша кеңесші Питер Друкер дистрибьюцияны көбінесе еленбейтін және американ бизнесінің ең сенімді саласы деп атаған.
Логистиканың батыс бизнесінде тез етек жаюының маңызды фактілерінің бірі - жекe бөлудегі жалпы шығындар концепциясының пайда болуы болды. Бұл концепцияның мәні, дистрибьюцияда шығындарды тауарды өндірушіден тұтынушыға жылжытуға кеткен шығындардың жалпы деңгейі азаятындай етіп қайта топтауға болатындығына келіп саяды. Мысалы, тауарлар тасымалын автомобиль көлігінен әуе көлігіне алмастыра отырып, аралық қоймаларды құру қажеттілігінен қашуға болады, яғни қорларды қоймалауға, сақтауға және басқаруға кететін шығындарды шығаруға болады.
Сонымен бірге, осы кезеңде логистиканың тез дамуын түсіндіретін бірқатар объективті экономикалық және технологиялық факторлар болған. Олардың негізгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
oo тұтынушы сұранысының модельдеріндегі және қатынастарындағы өзгерістер (олигополиялық рыноктардың дамуы)
oo өндіріске жұмсалатын шығындарды қысу;
oo компьютерлі технологиялардағы прогресс;
oo қорларды қалыптастыру стратегияларындағы өзгерістер;
oo әскери тәжірибенің әсері.
Логистика ғылымының даму тарихы мен эволюциясын төменнен көре аламыз (Сурет 1):
1980-2000 жж. Интеграция
1970 ж. Даму
1960 ж. Қалыптасу
1920-1950 жж. Фрагментация
Икемді өндірістік жүйелер мен технологиялар
Өндірістік(операциялық) менеджмент
Біріккен логистика
Өнеркәсіптік логистика
Интеграциялық дистрибьюция
Микроүдерісорлық коммерциализация
Ақпараттық-компьютерлік технологиялар
Маркетинг
Сапаны жалпы басқару
Материалды менеджмент
Жеке тарату
* Сұранысты болжамдау
* Сатып алулар
* Жүк өңдеу
* Қоймалау
Әскери логистика
* Бөлуді жоспарлау
* Тапсырыстарды басқару
* Тасымалдау
* Өткізудегі қорларды басқару
* Тұтынушыларға қызмет көрсету
* Қажеттіліктерді жоспарлау
* Өндірістік жоспарлау және күнтізбек
* Өндірістегі қорларды басқару
* Технологиялық тасымалдау
Бизнес-логистика
1980-2000 жж. Интеграция
1970 ж. Даму
1960 ж. Қалыптасу
1920-1950 жж. Фрагментация
Икемді өндірістік жүйелер мен технологиялар
Өндірістік(операциялық) менеджмент
Біріккен логистика
Өнеркәсіптік логистика
Интеграциялық дистрибьюция
Микроүдерісорлық коммерциализация
Ақпараттық-компьютерлік технологиялар
Маркетинг
Сапаны жалпы басқару
Материалды менеджмент
Жеке тарату
* Сұранысты болжамдау
* Сатып алулар
* Жүк өңдеу
* Қоймалау
Әскери логистика
* Бөлуді жоспарлау
* Тапсырыстарды басқару
* Тасымалдау
* Өткізудегі қорларды басқару
* Тұтынушыларға қызмет көрсету
* Қажеттіліктерді жоспарлау
* Өндірістік жоспарлау және күнтізбек
* Өндірістегі қорларды басқару
* Технологиялық тасымалдау
Бизнес-логистика
Сурет 1. Логистика ғылымының қалыптасу эволюциясы.
Ескерту - [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Бұл факторлар 60-шы жылдары АҚШ-та айқын көрінді. Рыноктағы негізгі тенденциялар сатып алушыларға көңіл бөлудің күшеюі (соның ішінде, қызмет көрсету үлесінің өсуі) және бірдей қажеттіліктерді қанағаттандыратын (бәсекелес тауарлардың) түрлі тауарлардың көп болуы болды. Олигополистік рыноктық құрылымдардың тез дамуы бизнес ұйымдарын сұраныс пен ұсынысты үйлестірудің, тұтынушыларға жақсы қызмет көрсетудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Тапсырыс циклдарын қысқартуға және өнім өндірісіне жаңа кинетикалық көзқарастар пайда болды. Тауарлар түрлерінің көбеюі дистрибьюция жүйелерінде қорлардың құрылуы мен сақтауына кететін шығындардың өсуіне алып келді. Бұл өз кезегінде тауар өткізуші құрылымдарды жетілдірудің және жеке бөлу процестеріндегі шығындарды төмендетудің жаңа жолдарын іздеуді талап етті [3, 43 б.].
Екінші дүниежүзілік соғыстан соңғы белсенді экономикалық өсуден кейін, 60-шы жылдардың ортасында өндірушілердің ұзартылған пайдасының едәуір құлдырауы және оның тарылу кезеңі байқалды.
70-шы жылдардың басында бизнес-логистиканың негізгі принциптері құрылды және көптеген батыс фирмалары оларды практикада табысты қолдана бастады. Бірақ пайданы өсіруге қызығушылық білдірген көптеген фирмалар үшін шығындарды азайту және бақылауға қатысты логистикалық әдіс айқын болмады. Қосымша қиындықты логистикалық шығындардың құраушыларын бөлуге және бақылауға ыңғайланбаған бухгалтерлік есеп жүйелері және фирмалардың логистикалық белсенділігінің қаржы нәтижелерін бағалау жүйелері тудырды.
80-90 жж. кезеңін логистика бойынша ең белгілі ғалымдар мен мамандарының бірі, АҚШ-тың Мичиган университетінің профессоры Дональд Бауэрсонс логистикалық ренессанс кезеңі деп атады. Шынында да, осы кезең ішінде логистика теориясы мен практикасы алдыңғы онжылдықта жасалғаннан асып, алға қадам басты.
Қарастырылып отырған тарихи кезеңде логистикалық шарықтау феноменін түсіндіретін әлемдік экономикада маңызды өзгерістер болды. Олардың негізгілері мыналар:
oo ақпараттық технологиялардың революциясы және персоналды компьютерлерді енгізу;
oo рыноктарды ғаламдастыру;
oo экономика инфрақұрылымын мемлекеттік реттеудегі өзгерістер;
oo TQM философиясын жан-жақты тарату;
oo серіктестіктің және стратегиялық одақтардың өсуі;
oo бизнесті ұйымдастырудағы құрылымдық өзгерістер.
90-шы жылдардың басында логистика алдыңғы қатарлы орын алатын халықаралық бағдарламалар мен жобалар белсенді түрде жасалып енгізіле бастады.
Логистика бойынша батыс әдебиеттерін сараптай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген авторлар бірдей логистикалық қызметтерді баяндай отырып әр түрлі терминдерді қолданады. Логистика терминінің ең көп кездесетін синонимдерінің тізімі төменде келтірілген .
Бұл жағдайда көрсетуге болатыны физикалық бөлу терминінің қолданылуы, ол Батыста 1970-ші жылдардың ортасына дейін логистика түсінігінің синонимі ретінде қолданылып келді, ал қазіргі уақытта біріккен логистиканың кешенді функцияларының бірін білдіреді және дистрибьюция терминінің синонимі болып табылады (Кесте 1):
Кесте 1.
Шетел әдебиеттерінде кеңінен қолданылатын логистика терминінің синонимдері.
Термин атауы (ағылшын тілінде)
Атаудың аудармасы
Physіcal dіstrіbutіon
Физикалық бөліну
Marketіng logіstіcs
Маркетинг логистикасы
Materіals management
Материалды менеджмент
Logіstіcs engіneerіng
Логистикалық инжинеринг
Іndustrіal logіstіcs
Өнеркәсіптік логистика
Busіness logіstіcs
Бизнес логистика (коммерциялық логистика)
Іntegrated logіstіcs management
Біріккен логистикадағы менеджмент
Tіme-based management
Уақытқа негізделген менеджмент
Іntegrated dіstrіbutіon
Біріккен дистрибьюция
Supply chaіn logіstіcs
Жабдықтау тізбегінің логистикасы
Servіce response logіstіcs
Қызметке жауапты логистика
Іntegrated supply chaіn management
Біріккен логистикалық тізбектегі менеджмент
Ескерту - [4, 19 б.] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Логистиканың негізгі объектісі - ішкi материалды ағымдардың сызбасын, шикізаттың алғашқы көздерінен бастап соңғы тұтынушыға дейін, қарастырып өтейік (Сурет 2):
Өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімнің қозғалысын басқару
Тауар қозғалысын басқару
Шикізат
№ 1 Өндіріс
№ n Өндіріс
Тұтынушы
Бөлу орта-лығы
Өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімнің қозғалысын басқару
Тауар қозғалысын басқару
Шикізат
№ 1 Өндіріс
№ n Өндіріс
Тұтынушы
Бөлу орта-лығы
Сурет 2. Материалды және ақпараттық ағымдар арасындағы байланыс.
Ескерту - [4] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Бұл суреттегі материалдар қозғалысының бүкіл жолын екі үлкен учаскіге бөлуге болады: бірінші учаскіде өндірістік-техникалық бағыттағы өнімдер қозғалады; екіншіде - халық тұтынатын бұйымдар.
Жоғарыда логистиканың пайда болу тарихын зерттеп, оның ғылым ретінде қалыптасу эволюциясын, логистиканың мән-мағынасын жан-жақты қарастырып кеткен болатынмыз. Логистика - жабдықтаушыға ақша төлеген кезден бастап тұтынушыға дайын өнімді жеткізгені үшін ақша алу мезетіне дейінгі шаруашылық айналымдағы шикізаттың, бөлшектердің және дайын өнімдердің қозғалысын және сақталуын басқару үрдісі. Логистикалық әдістерді қолдана отырып қандай экономикалық, әлеуметтік, саяси және тағы басқа артықшылықтарға жетуге болатындығын төменде қарастырып өтеміз [4.21 б.].
1.2 Кәсіпорында логистиканы ұйымдастыру ерекшеліктері
Жалпы логистикалық жүйенің элементтерін макро және микро деңгейде қарастыруға болады. Білікті қызметкер жеке элементтер арасында байланысты қамтамасыз етеді.
Сондықтан макро деңгейде байланыстың негізін келісім - шарт құрайды, ал микро деңгейде элементтер ұйым ішіндегі қарым-қатынасты байланыстырады. Логистикалық жүйе - сол немесе басқа қызметті орындайтын кері байланысы бар адаптивті жүйе. Логистикалық жүйенің мақсаты - тапсырылған орынға, қажетті мөлшерде және қажетті ассортиментте белгіленген шығындар деңгейінде өндірістік немесе жеке қолдануға максимальды мүмкіндік деңгейінде дайындалған тауарлар мен бұйымдарды жеткізіп беру.
Логистикалық жүйелерді макро және микрологистикалық деп бөлінеді. Макрологистикалық жүйе - аймақтың әртүрлі өңірлерінде немесе әртүрлі мемлекеттерде орналасқан әртүрлі ведомствалық сауда және көлік, делдалдық ұйымдарды, өнеркәсіптік ұйымдар мен мекемелерді қамтитын материалды ағымды басқаратын ірі жүйе. Микрологистикалық жүйе - макрологистикалы жүйе құрылымын құрайтын қосалқы жүйе болып табылады. Оларға әртүрлі өндірістік және сауда ұйымдары, аймақтық-өндірістік кешендер жатады. Бұл жүйелер құрамына біртұтас инфрақұрылыммен біріккен технологиялық байланысты өндірістер кіретін өндірісішілік логистикалық жүйелер классы болып табылады. Логистикалық жүйелерді басқару - материалды, қаржылық және ресурстарды тиімсіз жоғалтудың алдын алу мақсатында жеке байланысқан элементтерін бизнестің интеграцияланған процесіне енгізілуіне негізделген.
Логистика концепциясы кәсіпорынның барлық бөлімдерінің бірігіп, келісілген жүйелі түрде жұмыс жасаса ғана іске асады. Материалды ағымның негізгі конструктивті принципі жүйелілікке негізделген. Логистиканың негізгі принциптері:
oo бірлескен стратегиямен логистиканы байланыстыру;
oo материалды ағымдар қозғалысын жоғары деңгейде ұйымдастыру;
oo оны өңдеуде қазіргі заманғы технология мен керекті мағұлматтармен қамтамассыз ету;
oo адамдар ресурстарына тиімді басқаруға талпыну;
oo қаржы көрсеткіші жүйесіндегі логистика кірістерін есептеу;
oo табысты жоғарылату мақсатында логистикалық қызметтің оңтайлы деңгейін анықтау;
oo логистикалық операцияларды рационалды өңдеу;
oo логистикалық бөлімшелер қызметінің тиімділігін бағалау.
Логистиканың негізгі функциялары ретінде мамандар келесілерді ерекшелейді:
oo тұтынушыларға қызмет көрсетуде стандарттарға бағыну;
oo сатып алуларды басқару;
oo көліктеу;
oo қорларды басқару;
oo тапсырыс беруді басқару;
oo өндірістік процедураларды басқару;
oo баға түзу;
oo физикалық бөлу және т.б.
Логистиканың жақтаушы (қосымша) функциясына әдетте жатады:
oo қоймаларда сақтау;
oo жүк тасымалдау;
oo қорғаныш бума;
oo тауардың қайтарылуын қамтамассыз ету;
oo сервистік қызмет және артық бөліктермен қамтамассыз ету;
oo қайтарылған қалдықтардың жиынтығы;
oo ақпараттық-компьютерлік қамсыздандыру.
Логистиканың функционалды салалары: сатып алу, өндірістік бөлу, көлік, ақпараттық логистикадағы қор өндірісі, айналыс және қолданыс арасындағы буфер сияқты сервистік қызмет.
Логистикалық тізбектің негізгі звеносына кіреді: жартылай дайындалған өнімді; материалдарды; шикізатты жеткізу; шикізатты және өнімді сақтау, тауарларды шығару; дайын өнім қоймасынан тұтынушыларға тауарларды жөнелту т.б. Материалды ағымның алға жылжуы бойынша әр операцияға белгілі бір шығындар сәйкес келеді, ол логистикалық тізбектің нақтылы бір звеносын мекеме алып жүреді. Бұл шығындар логистика саласына жататындықтан, оларды логистикалық шығындар деп айтайды. Олар мына салаларға шығынын қосады: жүктеп-жүкті түсіретін операциялар, жүктерді тасымалдайтын және жүкті экспедициялау, жүкті сақтау, жүк туралы ақпараттар беру, сақтау және жинақтау, жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы есеп, жүкті сақтандыру, жүкті кедендік өңдеу және т.б. Логистикалық шығындар көлемі қызмет көрсету саласына байланысты: өндірісте тауарды өндіру мен өндірістегі суммалық шығындардың 10-15 %; саудада 25% жоғары. Логистиканың негізгі мақсаты материалды ағымды шикізаттың бірінші көзінен бастап, соңғы тұтынушыға жеткізгенге дейінгі кететін шығынды төмендету болып табалады.
Логистикалық қызмет бөлім ретінде немесе бір адам ретінде келесі қызметтерді орындау керек:
oo дайын өнімді шығаруда жіктелген кестемен бірге оперативті-күнтізбелік жоспарлау;
oo өндірістегі технологиялық үдерістерді оперативті басқару;
oo сапаны жалпы бақылау, сәйкес қызмет пен тауарлардың сапа стандарттарын ұстану;
oo материалдық ресурстардың жеткізілуін стратегиялық және оперативті жоспарлау;
oo өндіріс ішілік қор қызметін ұйымдастыру;
oo өндірістегі шығындарды болжау, жоспарлау және нормалау;
oo өндіріс ішілік технологиялық көлік жұмысын ұйымдастыру;
oo барлық өндіріс ішілік қор жүйесіндегі және өндірістегі технологиялық үдерістердегі қорларды басқару және бақылау;
oo өндіріс ішілік материалдық ресурстарды және дайын өнімдерді физикалық тарату;
oo өндіріс ішілік материалдық ағымдардағы үдерістерді ақпараттық және технологиялық қамтамассыздандыру;
oo өндірістегі материалдық ағымдарды басқарудағы автоматтандыру мен компьютерлендіру.
Нарықтық экономика елдерінде сатып алу логистикасының негізгі мақсаты, материалдың қанағаттандыруы және бағасының максималды экономикалық тиімділігі. Бұл мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді шешу қажет. Оларған жататындар:
oo материалдық ресурстардың сұранысын анықтау;
oo сатып алу нарығын және жабдықтаушыны зерттеу;
oo қажетті материалдық ресурстарды сатып алу үшін келісім жасау.
Өндірістік логистиканың міндеттеріне өндіріс ішінде материалды заттардың және мәліметтердің өндірісте дұрыс ұйымдастырылуы жатады. Ұйымда материалдық ресурстарды жоспарлау барысында үш негізгі блокка назар аударамыз:
1. Негізгі жоспарды клиеттердің тапсырысы мен сұраныс бойынша жасау.
2. Сұраныстарды жоспарлату, яғни өз өндірісіндегі материалдардың тізбегін және материалдарды сатып алу уақыты, бұл кезде тапсырыстарды есептеудің белгілі бір есебі бар. Бұл кезеңде сонымен қатар Қуаттылықты жоспарлау әдісі Capacity Planning қарастырады.
3. Оперативті басқару: тапсырыстардың жасалу барысын тексеру, өндірісік циклдар арқылы өндіріс механизмін анықтау, тапсырыстар мен операциялар есебі, қор есебі.
Қор - материалдық ағымның өмір сүру формасы. Егер материалдық ағым қозғалатын бүкіл логистикалық тізбек бір конвейер сияқты жұмыс істесе, күту уақыты нөлге тең болып, қор жинаудан бас тартуға болар еді. Бірақ ол шындығында олай емес. Материалдық ағым басынан бастап соңғы тұтынушыға жеткенше, жолда жүріп кез келген учаскелерде қор ретінде сақталады, сондықтан қорларды шикізат, материал, дайын өнім және т.б. деп бөледі. Міндеті бойынша қорлар өндірістік және тауарлық деп бөлінеді, олар өз кезегінде орындалу функциясы бойынша үшке бөлінеді:
oo ағымдағы;
oo мерзімдік;
oo сақтандыру.
Қойма - материалды ағымдарды түрлендірумен, сондай-ақ тұтынушылар арасында жүктерді бөлу, қайта өңдеу және қорландыру қызметін атқаратын және көптеген бір-бірімен байланысқан элементтерден тұратын күрделі техникалық құрылыс. Осыны ескере отырып, қойманы күрделі жүйе ретінде қарауға болады. Сонымен қатар, қойманың өзі одан жоғары деңгейдегі жүйе - логистикалық тізбектің элементі ғана болады, яғни қоймалық жүйеге негізгі талаптарды қалыптастырады, және оның оптималды жұмыс істеуіне критерийлер мен мақсатты орнатады.
oo логистикалық қызмет жүйесінің қалыптасуы реттілік келесідей болады:
oo тұтынушы нарығының сегментациясы;
oo сатып алушылар үшін маңызды қызметтерді анықтау;
oo қызметтерді тізбектеу;
oo нарықтың жеке сегменттеріне бөліп қызметтердің стандарттарын анықтау;
oo ұсынылатын қызмет бағасы, сервис деңгейі мен көрсетілетін қызмет бағасы арасындағы байланысты орнату,
oo мекеменің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін сервис деңгейін анықтау;
oo тұтынушының сұранысын қанағаттандыру үшін сатып алушымен кері байланыс орнату [5].
1.3 Шетел кәсіпорындарында логистикалық тұжырымдамалар мен әдістерді қолдану тәжірибесі
Экономикадағы материалды ағымдар көптеген қатысушылардың қызметтерінің нәтижесінде пайда болады, ол қатысушылардың әрқайсысының өз мақсаттары бар. Максималды әсерді тек шикізаттың алғашқы көзінен соңғы тұтынушыға дейінгі жолда, жиынтық материалды ағымдарды оңтайландыра отырып немесе оның жеке маңызды учаскілерін оңтайландыра отырып алуға болады. Бірақ материал өткізуші тізбектердің барлық звенолары, яғни макрологистикалық және микрологистикалық жүйелердің барлық элементтері бірыңғай құрылған механизм ретінде жұмыс істеуі қажет.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, логистика атты жаңа ғылыми практикалық ағым пайда болып, белсенді түрде даму үстінде. Бұның барлығы логистикалық бағыттың капиталистік елдер экономикасында дамып, елеулі нәтиже беруі арқасында. Логистика көптеген IBM, Proctor&Gamble, General Motors, Ford Motors, Johnson&Johnson атты корпорациялардың бизнес құралына айналды.
Дүниеде ең кең таралған микрологистикалық концепция just-іn-tіme (дәл мерзімде) концепциясы болып табылады. Бұл концепция 1950 жылдың соңында пайда болды, бұл кезде Тойота Моторс Жапон компаниясы және басқа да Жапонияның автомобиль өндіруші фирмалары белсенді түрде KANBAN микрологистикалық жүйесін енгізе бастады. Бұл концепцияға Just-іn-tіme атауын кейінірек американдықтар берді, олар, сондай-ақ бұл әдісті автомобиль өндірісіне пайдаланды. JIT концепциясының алғашқы мақсаты - автомобильдерді жинаудың өндірістік үрдісінде материалдың, бөлшектердің және жартылай фабрикаттардың қорларын ұстамау. Бастапқы тәртіп келесідей болды: егер өндірістік кесте берілсе, онда барлық материалдар, бөлшектер, жартылай фабрикаттар керекті көлемде, қажетті орында және дайын өнімді өндірудің дәл белгіленген мерзімінде жеткізілетіндей етіп материалдық ағымдар қозғалысын ұйымдастыру қажет. Мұндай жағдайда сақтандырушы қорлар керексіз болып қалды.
Логистикалық тұрғыдан, JIT - бұл қорлардың минимум талаптары шексіз қорларды басқарудың бинарлы логикасы, мұндағы материалды ресурстар ағымы өндірістік кестемен берілетін қажеттілікпен синхрондалған. Мұндай синхрондау екі базистік логистикалық функциялардың, яғни жабдықтаудың және өндірістік менеджменттің үйлесуі. Кейіннен JIT идеологиясы бөлуге, дайын өнімді өткізу жүйесіне табысты түрде енгізілді, ал қазіргі уақытта макрологистикалық жүйеде де өз дамуын алып отыр[15].
JIT - бұл қормен байланысты шығындарды минимизациялау мақсатымен, жүйе звеноларына қажет уақытта, қажетті мөлшерде материалды ресурстарды, жартылай фабрикаттарды, дайын өнімдерді жеткізу үрдісін синхронизациялауға негізделген өндірісте, жабдықтауда және бөлуде логистикалық жүйелерді құрудың қазіргі заманғы концепциясы JIT концепциясы алдыңғы бөлімде қарастырған логистикалық циклмен және оның құрамдастарымен тығыз байланысты. Идеалды жағдайда материалды ресурстар, жартылай фабрикаттар немесе дайын өнімдер логистикалық тізбектің (арнаның) белгілі бір орнына, оларға қажеттілік туған мезетте жеткізілуі тиіс, бұл өндірістегі бос қорларды болдырмайды. JIT әдісіне негізделген қазіргі логистикалық жүйелер логистикалық циклдың қысқа құрамдастарына бейімделген, бұл жүйе звеноларының сұраныс өзгерісіне және сәйкесінше өндірістік бағдарламаларға тез әсер етуін талап етеді.
JIT логистикалық концепциясы төмендегі негізгі қасиеттермен сипатталады:
oo материалды ресурстардың, жартылай фабрикаттардың, ұдайы өнімдердің минималды қорларымен;
oo қысқа өндірістік циклдарымен;
oo дайын өнімдердің аз көлемді өндірісімен және қорлардың толықтырылумен;
oo материалдық ресурстарды сатып алу бойынша сенімді жабдықтаушылармен, тасымалдаушылармен өзара қатынас;
oo тиімді ақпараттық қолдаумен;
oo дайын өнімнің және логистикалық сервистің жоғары сапасымен.
Тойота Моторс фирмасы JIT концепциясын қолдана отырып, көрнекті жеңіске жетті, бұл оған 1960 жылдары жаңа автомобильдерді жеткізудің негізгі логистикалық циклының уақытын бір айға дейін қысқартуға мүмкіндік берді, сол кездегі алдыңғы қатарлық американдық автомобиль өндіруші фирмалардағы цикл 6-9 айды құрады.
JIT идеологиясын қолданатын логистикалық жүйелер тартушы жүйелер болып табылады. Бұл жағдайда, белгілі бір звенода қорлар шарықтау шегіне жеткенде ғана оларды толықтыру тапсырысы жүзеге асырылады. Қорлар жеке тарату арналары бойынша материалды ресурстарды жабдықтаушылардан немесе логистикалық делдалдардан бөлу жүйесінде созылады. JІT концепциясында маңызды шикізаттың, материалдардың, бөлшектердің, жартылай фабрикаттардың және дайын өнімнің кейінгі қозғалысын анықтайтын сұраныс алады.
JІT әдісін қолданатын жүйелердегі логистикалық циклдардың қысқа құрамдастары материалды ресурстардың жабдықтаушыларын, өндіріс үрдісін немесе дайын өнімді жинау үрдісін орындайтын басты фирманың жанында шоғырландыруға әрекет етеді. Фирма сенімді жабдықтаушыларды таңдауға ұмтылады, себебі жеткізудегі кез келген үзіліс өндірістік кестені бұзуы мүмкін. Жабдықтаушылардың сенімділігінің маңыздылығы келесіден көрінеді, яғни американдық және европалық өндірушілер JІT концепциясын жапондықтардан кейін тек 10-15 жылдан кейін енгізе алды, себебі оған дейін олардағы жабдықтаушылар сенімділігі төмен болған. JІT концепциясындағы жабдықтаушылар өздерінің бизнесіндегі өндірушілердің әріптестері болады.
JІT концепциясын іс жүзіне асыруда сапа маңызды орын алады. Жапондық автомобиль өндіруші фирмалар JІT концепциясын және KANBAN микрологистикалық жүйесін енгізе отырып өндіріс үрдісінің барлық сатысындағы сапаны және кейінгі қызмет сапасын басқарудағы және бақылаудағы әдістерді өзгертті. Соңғы нәтижеде бұл TQM - сапаны жалпы басқару - философиясынa айналды, ол фирманың барлық стратегиялық және тактикалық мақсаттарында бірінші орынға сапаны қойды.
KANBAN микрологистикалық жүйесі. Жоғарыда аталғандай, JІT концепциясын іс жүзіне енгізуінің бірден бір әрекеті Тайота Моторс корпорациясы жасаған KANBAN микрологистикалық жүйесі болып табылады (жапон тілінен аударғанда карта деген мағынаны білдіреді). KANBAN жүйесі өндірістегі созылмалы микрологистикалық жүйесінің бірінші рет жүзеге асырылуын білдіреді, оны енгізуге шамамен 10 жыл кеткен. Мұндай ұзақ уақыттың себебі - KANBAN жүйесінің өзі сәйкес JІT концепциясының логистикалық ортасынсыз жұмыс жасай алмады. Осы ортаның маңызды элементтері мыналар болып табылады:
oo өндірістің дұрыс ұйымдастырылуы;
oo өндіріс үрдісінің барлық сатыларындағы сапаны және жабдықтаушылардағы бастапқы материалды ресурстарының сапасын жалпы бақылау;
oo тек сенімді жабдықтаушылармен және тасымалдаушылармен әріптесу;
oo бүкіл персоналдың жоғары кәсіби жауаптылығы және жоғары еңбек моралі [5, 34 б.].
Тойота Моторс корпорациясы ең алғаш рет 1972 ж. Такахама зауытында (Нагоя қаласы, Жапония) пайдаланған.
KANBAN микрологистикалық жүйесі сақтандыру қорын талап етпейтін, тез қайта құрылуға қабілетті үзіліссіз өндірістік ағымын ұйымдастыру жүйесін білдіреді. KANBAN жүйесінің мәні мынада: зауыттың барлық өндірістік бөлімшелері, соның ішінде соңғы жинау линиясы тұтынушы бөлімше тапсырыс берген уақытта және қажетті көлемде материалды ресурстармен жабдықталып отырады. Сонымен, дәстүрлі әдістен басты айырмашылығы - құрылымдық өндіруші бөлімшенің қатаң өндіріс тәртібі болмайды, кейінгі өндірістік-технологиялық цикл бөлімшесі тапсырыс Берген шеңберде жұмысын оңтайландырады. Жүйедегі ақпаратты тарату құралы пластикалық конверттегі арнайы kanban карточкасы болып табылады. Карточканың екі түрі бар: таңдау және өндірістік тапсырыс. Таңдау карточкасында өңдеудің алдыңғы учаскісінде алынуы тиіс бөлшектердің саны көрсетіледі, ал өндірістік тапсырыс карточкасында - алдыңғы өндіріс учаскісінде дайындалуы тиіс бөлшек саны көрсетіледі. Бұл карточкалар Тайота кәсіпорнының ішінде, сондай-ақ корпорациялар арасында және олармен қызмет жасайтын компаниялар арасында, сонымен қатар кәсіпорын филиалдарында айналып отырады. Осыдан келіп kanban карточкалары жіберілетін және өндірілетін өнім саны туралы ақпарат тасиды, бұл JІT концепциясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мысалы, А,В,С өнімдерін дайындауда қолданылатын а және в бөлшектері алдыңғы технологиялық сатыда дайындалады. А, В бөлшектеріне kanban тапсырысының карточкасын жапсырып конвейер бойына қоймалайды.
А өнімін дайындайтын жинау линиясындағы жұмысшы таңдау карточкасы жапсырылған белгілі бір бөлшектер жәшігін алу үшін технологиялық арбада тапсырыс карточкасымен а бөлшегінің қоймалау орнына келеді. Қоймалау орнында жұмысшы таңдау карточкасына сәйкес, жәшіктерден жапсырылған карточкаларды жұлып, арбаға бөлшектерді тиейді. Содан кейін алған бөлшектерді жұмысшы жинау линиясына жеткізеді. Ал өндірістік тапсырыс карточкалары а бөлшегінің қоймалау орнында, ағымды линияда қалады, ол алынған бөлшектер санын көрсетіп тұрады [6].
KANBAN жүйесі карточкалармен жұмыс жасауға негізделген. Кіріс және шығыс операцияларының барлығы ақ және қара карточкалар көмегімен жүзеге асады (Сурет 3):
Бөлшектерді қоймалау
kanban
тапсырыс
карточкасы
Ағымды линия
(алдынғысы
технологиялық саты)
kanban
іріктеу карточкасы
Жинау линиясы (кейінгісі
технологиялық саты)
С
а
В
А
b
а
Бөлшектерді қоймалау
kanban
тапсырыс
карточкасы
Ағымды линия
(алдынғысы
технологиялық саты)
kanban
іріктеу карточкасы
Жинау линиясы (кейінгісі
технологиялық саты)
С
а
В
А
b
а
Сурет 3. "Кanban" карточкаларының жылжуының мысалы.
Ескерту - [6] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
KANBAN микрологистикалық жүйесінің маңызды элементі ақпараттық жүйе болып табылады, оған тек карточкалар емес, сондай-ақ өндірістік, тасымалдау және жабдықтау графиктері, технологиялық карталар, ақпараттық жарық таблолары және т.б. жатады, сондай-ақ қажеттіліктерді реттеу және қадрлардың кәсіби ауысуын реттеу жүйесі, өнім сапасын жалпы (TQM) және таңдаулы бақылау жүйесі, өндірісті түзету жүйесі және т.б. жүйелер болып табылады.
KANBAN жүйесін іс жүзінде пайдалану өндірілетін өнім сапасын жақсартуға, фирманың айналым капиталының айналымдылығын жоғарылата отырып, логистикалық циклды қысқартуға, өндірістің өзіндік құнын төмендетуге, сақтандыру қорларын жоюға мүмкіндік береді. Әйгілі машина жасайтын фирмалардың KANBAN микрологистикалық жүйесін қолдануының әлемдік тәжірибесін талдау көрсеткендей, ол өндірістік қорларды 50%, таралықты 8% қысқартуға мүмкіндік береді, егер айналым құралдарының айналымдылығы тездетілгенде және дайын өнім сапасы жоғарылаған жағдайда.
Materials requirements planning жүйесі дүние жүзінде ең танымал жүйе болып табылады. Бұл жүйе қажеттіліктердіресурстарды жоспарлау логистикалық концепция негізінде жұмыс істейді. Жүйе материалдарды, компоненттерді, жартылай фабрикаттар мен олардың бөлшектерін бақылайды. Оларға сұранысарнайы дайын өнімнің сұранысына байланысты болады. Бұл жүйенің негізгі мақсаты өндірісті жоспарлауда материалдық ресурстарға қажеттілікті қанағаттандыру және тұтынушыға жеткізу, қорлардың төмен деңгейде ұстау, аяқталмаған өндірісті, дайын өнім қолдау, өндірістік операцияларды, жеткізу кестелерін, сатып алу операцияларын жоспарлау.
MRP-I жүйесінің мақсаттары:
oo тұтынушыларға жеткізуде, өндірісті жоспарлауда материалдарға, компоненттерге және жабдықтауыштарға қажеттілікті қанағаттандыру;
oo материалдық ресурстарды, дайын өнім қорларын төмен деңгейде ұстау;
oo өндірістік операцияларды, жеткізу тәртібін, сатып алу операцияларын жоспарлау.
Жоспарлауға кеткен уақыт ішінде, бұл мақсаттарды жүзеге асыру үрдісінде жүйе қажетті материалдық ресурстар ағымдарын қамтамасыз етеді.
MRP-I жүйесі өз жұмысын соңғы өнімді қашан, қандай көлемде өндіруге қажеттілікті анықтаудан бастайды. Содан кейін, жүйе өндірістік тәртіп бойынша қажеттілікті қанағаттандыруға керек уақыт пен қажетті материалдық ресурстар көлемін анықтайды.
MRP-I жүйенің ядросы бағдарлама кешені. Бұл өндірістік тәртіп негізінде, материалдық ресурстар мен олардың қорлары негізінде белгілі бір алгоритмдер арқылы барлық есептеулер мен талдау жасайды. Сонында бағдарлама кешені бөлімшелерге материалдық ресурстарды жеткізу сызбалары, жеткізу көлемі мен уақыты және тағы басқа қағаздар тобын береді.
Содан кейін барлық жоспарлар жүзеге асады. Осылай MRP-I жүйесі жоспарлау негізінде материалдық ресурстарды бөлімшелерге итереді.
Өндірістік бағдарламаның бұзылуы мен өзгерістер кезінде қайта жоспарланады.
MRP-I жүйесінің негізгі кемшіліктері:
oo ақпаратты анықтаудың мен өндеудің үлкен көлемдігі;
oo логистикалық шығындардың кәсіпорынның материалдық ресурстар қорлар деңгейін төмендетуде немесе аз тапсырысты тез арада орындауда, тапсырысты өңдеу мен жеткізу негізінде өсуі;
oo қысқы мерзімдегі сұраныс өзгерістеріне тәуелсіздігі;
oo жүйенің және оның құрастыруының үлкендігінен көп тапсырыстардың орындалмауы[7].
Итеруші жүйелер қатаң жоспарланған өндірістік тәртіппен сипатталады.
MRP жүйелері материалдық ресурстарға сұраныс тұтынушылардың дайын өнімге сұранысынан бейімделеді немесе материалдық ресурстардың үлкен номенклатурасымен жұмы істегенде қолданылады. MRP жүйелер ұзақ өндірістік цикл кезінде қолданылады.
MRP-I жүйесінің кемшіліктерін жою мақсаттында MRP-II (Manufacturing resource planning) жүйесі құрастырылған болатын. MRP-II жүйесі жоспарлауда үлкен серпімділікке, жеткізуді жақсы жоспарлауға және сұраныс өзгерісіне жақсы сезімталдыққа ие.
MRP-II-де сұранысты жоспарлау, тапсырысты орналастыру, қорларды басқару блоктары елеулі орынға ие.
MRP II Standart System жүйесі 16 топ қызметін сипаттайды:
1. Sales and Operation Planning (Сату мен өндірісті жоспарлау).
2. Demand Management (Сұранысты басқару).
3. Master Production Scheduling (Өндіріс жоспарларын құрастыру).
4. Material Requirement Planning (Материалдық қажеттіліктерді жоспарлау).
5. Bill of Materials (Тауарлардың спецификациялары).
6. Inventory Transaction Subsystem (Қойманы басқару).
7. Scheduled Receipts Subsystem (Жоспарлы жеткізулер).
8. Shop Flow Control (Өндірістік цех деңгейінде басқару).
9. Capacity Requirement Planning (Өндірістік қуаттылықты басқару).
10. Inputoutput control (кірушығу бақылау).
11. Purchasing (Материалды - техникалық жабдықтау).
12. Distribution Resourse Planning ( Ресурстар бөлуді жоспарлау).
13. Tooling Planning and Control (Өндірістік операцияларды жоспарлау мен бақылау).
14. Financial Planning (Қаржыны басқару).
15. Simulation (Моделдеу).
16. Performance Measurement (Қызметтің қортындыларын бағалау).
MRP II-нің негізінде жоспарлар иерархиясы жатыр. Төменгі деңгейдегі жоспарлар одан жоғары жоспарларға байланысты,яғни, жоғарғы деңгейдегі жоспар кәсіпорынан сыртқа кететін ақпаратты береді, көрсеткіштерді және төменгі деңгейдегі жоспарларға шектеу кедергілерін белгілейді [8].
2 Қазақстан темір жолы ҰҚ АҚ жүктерді тасымалдау логистикасы қызметін талдау
2.1 ҚТЖ ҰК АҚ - ның басқарушылық және экономикалық қызметін талдау
Логистиканың тәжірибелі тәсілдерді және ғылыми көзқарасты талап етуі Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшуінің бастауымен сай келді. Шетелдік тәжірибе және жоғарыда қарастырылған шетелдегі логистикалық қағидалардың эволюциясы көрсеткендей, нақты теориялық және логистикалық менеджменттің тәжірибелік әдістеріне деген қажеттілік, технологиялардың, саяси жағдайдың, белгілі бір тарихи уақытта қалыптасқан нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты болып келеді. Отандық бизнестегі логистикалық көзқарастың мүмкіндіктерін және қарқынын бүгінгі күнгі Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайдан және экономикалық реформалар қадамының болжамынан бөліп-жарып қарауға болмайды.
Енді зерттеу жұмысының басты обьектісі болып табылатын Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы акционерлік қоғамының шаруашылық қызметін талдауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЛОГИСТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Логистиканың мәні, тарихы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Кәсіпорында логистиканы ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..
11
1.3
Шетел кәсіпорындарында логистикалық тұжырымдамалар мен әдістерді қолдану тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
2
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰК АҚ ЖҮКТЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ ЛОГИСТИКАСЫ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ...
21
2.1
ҚТЖ ҰК АҚ-ның басқарушылық және экономикалық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.2
Жүк тасымалдарын басқарудағы логистикалық кәсіпорынның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
3
ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰК АҚ ЖҮК ТАСЫМАЛДАРЫНЫҢ ЛОГИСТИКАСЫН БАСҚАРУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3.1
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарының басқаруда кездесетін мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2
Кәсіпорындардағы логистикалық инфрақұрылымды дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
68
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ел экономикасындағы көліктің атқаратын рөлі өте маңызды, өйткені ол экономиканың барлық саласын біріктіреді, өндірістің қалыпты дамуына жағдай жасап, салааралық және аймақаралық байланыстардың дамуына ықпал жасайды. Қазақстанның Азия мен Еуропа сынды ең ірі сауда серіктестерінің арасында орналасуы елдің көліктік-логистикалық жүйесін дамытудың аса қажеттілігін көрсетіп отыр.
Қазақстанның темір жол желісі Еуропа, Қытай және Оңтүстік Азияның ірі нарықтарын жалғайтын Солтүстік-Оңтүстік және Шығыс-Батыс халықаралық көлік дәліздерінің бойына орналасқандықтан транзиттік әлеуеті өте зор.
Қазақстан Республикасы транзитке қолайлы ахуал орнатып, осы қызмет түрімен байланысты салалық кедергілерді жоя отырып, Шығыс пен Батыс арасында құрлықтық көпір ретінде орналасуына болады. Қытайдың батыс бөлігінен Еуропа, Ресей, Парсы шығанағы, Орталық Азия және Кавказ елдерінен тасымалданатын тауарларға жол ашуға болады.
Қазақстанның көлік кешені транзиттік әлеуетті жүзеге асырумен қатар, республиканың көліктік-логистикалық жүйесі қазақстандық өндірістің келешектегі қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты теориялық және методологиялық тұрғыда зерттеу мен талдау барысында әрбір кісіпорын үшін логистикалық қызметтердің атқаратын рөлінің өте үлкен екенін байқасақ болады. Кәсіпорынның бәсекеге барынша қабілетті және дамыған деңгейге жетуі үшін логистикалық саясатымен жұмыс жасауы шарт. Зерттеу жұмысын жасау барысында шет елдік және отандық авторлардың еңбектері қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық және статистикалық базасын мемлекеттік және ведомствалық статистиканың деректері, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің, Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Көлік комитетінің, сонымен қатар KAZLOGISTICS Қазақстан көлік одағының, Казахстан темір жолыҰК АҚ қызметінің ақпараттары құрады.
Зерттеу объектісі. ҚТЖ ҰК АҚ магистральдық теміржол желісінің, жүк және жолаушылар тасымалының операторы қызметін атқарады. ҚТЖ ҰК АҚ тиімділігі аса жоғары, бизнес жүргізудегі әлемдік үздік тәжірибедегі үздіктердің қатарында Бір ғана акционердің талабына жауап бере алатын Қазақстанның ұлттық көлік корпорациясы.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан темір жолы ҰК АҚ мысалында компанияның экономикасының көліктік-логистикалық қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында жүктерді тасымалдауды басқару механизмдерін жетілдірудің және жүк тасымалдарында логистикалық әдістерді қолданудың әдістемесін әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Зерттеу барысында зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
oo кәсіпорын жағдайындағы логистикалық қызмет түрлерін зерттеу;
oo қазақстандық кәсіпорындардың логистикалық қызметтерін талдау;
oo шет елдік кәсіпорын логистикасын зерттеу және талдаулар жасау;
oo отандық кәсіпорындардың логистикалық қызметтерін жетілдіру жолдарын қарастыру, ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні. Нарықтық экономика жағдайындағы отандық кәсіпорындардағы логистикалық қызметтерді ұйымдастыру әдістері мен жетілдіру жолдары. Қазақстан темір жолы ҰК АҚ негізіндегі логистикалық қызметтерге талдамалар.
Зерттеу мақсаттарына сәйкес дипломда келесі тапсырмалар қойылды:
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүргізіліп отырған көлік саясатына және Қазақстандағы көліктік-логистикалық саланың дамуының мәнді сипаттамасын анықтауға ғылыми тәсілдемелерді қарастыру және жалпылау.
oo Көліктік-логистикалық саланың қалыптасуы және дамуының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік сұрақтарына зерттеу жасалды.
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдау логистикасын басқару механизмдерін жетілдірудің бағыттары, келешектегі транзиттік жүк ағындарын өткізу дәліздерін анықтау.
oo Қазақстан Республикасы және шет елдік көліктік-логистикалық қызмет көрсету нарығына маркетингтік зерттеу жасалды.
oo Қазақстан темір жолы ҰК АҚ жүк тасымалдарының логистикасының басқару механизмдері мен қолдану жолдарын жетілдірудің тәжірибелік ұсынымдарын әзірлеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу кешенді және жүйелі тәсілдемеге, теориялық, логикалық, салыстырмалы, статистикалық және эконометриялық талдауға, басқарушылық қызмет талдауының айрықша әдістеріне негізделеді. Сонымен қатар ақпаратты жіктеу мен біріктірудің комбинаторлық және графикалық талдаудың, обьектілерді және сараптамалық бағалаудың, құрылымдық сипаттаудың ғылыми әдістері мен тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста көрсетілген мақсаттар мен тапсырмалары төмендегі бөлімдерде толығымен көрсетілген: кіріспе, үш бөлім, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Бірінші бөлімде логистика ғылымының даму тарихы мен теориялық аспектілері және кәсіпорын жағдайындағы мысалдар көрсетілген. Екінші бөлімде Қазақстан темір жолы ҰК АҚ-ның логисткалық қызметтеріне толық сипаттама мен талдаулар жасалды. Үшінші бөлімде қазақстандық кәсіпорындардағы логистикалық қызметтерді дамыту үшін автор тарапынан ұсыныстар көрсетілді. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, мемлекеттік органдардың ресми сайттарынан ақпарат, халықаралық және консалтингілік ұйымдардың әдістемелік және ақпараттық материалдары, құжаттары мен жарияланымдары пайдаланылды.
1 Кәсіпорындағы логистиканың теориялық негіздері
1.1 Логистиканың мәні, тарихы және мазмұны
Логистиканың кең және тар мағыналы анықтамасы бар. Логистика кең мағынада - бұл алдына қойылған мақсатқа жету үшін белгілі бір микро, мезо немесе макроэкономикалық жүйеде материалдық ағымдарды, қызметтер ағымын және солармен байланысты ақпараттық және қаражаттық ағымдарды ұйымдастыру мен жетілдіру туралы ғылым.
Логистиканы меңгеру объектісі - материалдық және сонымен ілеспелі қаржылық, ақпараттық ағымдар. Ағым - обьекттер мен көптеген элементтердің бір жылжымалы жүйеге келуін айтады. Олар сипатталады: жылдамдық, уақыт, траектория, жолдың ұзақтығы, интенсивтілігі. Логистика көп түрлі ағымдармен жұмыс істейді - материалдық , көлік, қаржылық, энергетикалық, ақпараттық, адамдық.
Алдағы қолданылатын ұғымдар келесідей: материалдық ағым, логистикалық тізбек, логистикалық жол, логистикалық жүйе, макрологистика, мезологистика, микрологистика. Материалдық ағым - бұл жүктер, тауарлар, оларға қосымша үдеріс ретінде логистикалық және технологиялық операциялар қарастырылады. Логистикалық жүйе - бұл әртүрлі логистика қызметін атқаратын, кері байланысқа бейімделген жүйе. Логистикалық канал - бөлу каналы - бұл материалдық ағымды нақты өндірушіден, соңғы тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамассыз етететін, көптеген әртүрлі жекеленген делдалдар жиынтығы.
Макрологистика мемлекеттердің немесе аймақтардың түпкір-түпкірлерінде орналасқан өндірістік, тауарлық, көлік кәсіпорындардың материалдық ағымдарын басқару сұрақтарын шешеді. Микрологистика бір кәсіпорын шеңберіндегі локальды сұрақтарды шешеді.
Сонымен логистиканын негізгі мақсаты тұтынушыға тауарды қажет көлемде қажет уақытта материалды, қаржылық және еңбектің минимальды шығындармен жеткізу. Логистикалық қызметтің мақсаты орындалуы барысында 6 шартты қамтиды:
oo қажетті тауар;
oo қажетті сападағы;
oo қажетті көлемде;
oo қажетті уақытта;
oo қажетті жерге;
oo минимальды шығындармен жеткізу.
Практикалық логистиканың пайда болу және даму тарихы көне заманнан басталады. Гамбург университетінің профессоры Г.Павеллектің айтуынша, тіпті Рим империясының кезеңінде логистер немесе логистиктер деген мәртебесі бар қызметкерлер болған. Олар азық-түлік өнімдерін бөлумен айналысқан. Біздің дәуірдің бірінші мыңжылдығында бірқатар елдердің әскери лексиконында логистиканы қарулы күштерді материалды ресурстармен қамтамасыз ету және олардың қорларын сақтау бойынша қызметпен байланыстырған.
Философиялық энциклопедияда логистиканың мынадай түсініктемесін табуға болады: Логистика гректің logіstіke сөзінен алынған - есептеу, пайымдау өнері. Ежелгі гректерде есептеу және геометриялық өлшеу өнері, яғни теориялық математикаға қарсы қойылатын практикалық арифметика логистика деп аталады. Осы мағынада бұл термин Батыс Европада XVІІ ғасырға дейін қолданылған. Бірақ Лейбниц (неміс ағартушы - энциклопедисі, философы) логистиканы calculus ratіocіnator (ой қорытындыларын есептеу) үшін синоним ретінде қолданған. 1904 жылы Женевадағы Халықаралық философиялық конгресте бұл термин математикалық логиканы белгілеу үшін ұсынылды.
Логистика бойынша бірінші ғылыми еңбектерді шығарушы ретінде XІX ғасырдың басындағы француз әскери маманы Джоминиді атауға болады, ол логистикаға мынадай анықтама берген: логистика - әскерлерді маневрлеудің практикалық өнері [1, 17 б.].
Логистиканың практикалық потенциалын алғашқы болып американдық мамандар Пол Конверс және Питер Дракер түсінді. Олар оның потенциалды мүмкіндіктерін шығындарды үнемдеудің соңғы шегі және экономиканың танылмаған материгі ретінде анықтады. Кейіннен олардың көзқарастарын көптеген теоретик-логистиктер бөлісті. М. Потер, Д. Стон және басқа да осылар сияқты американдық зерттеушілердің айтуынша, логистика өзінің дәстүрлі тар анықтамасының шекарасынан шықты және фирманың жоспарлауы мен стратегиялық басқаруында маңызды орын алады [2].
Төменде шет елдегі логистика эволюциясы, материалды, сондай-ақ онда кездесетін ақпарат және қаржы ағымдарын басқарудың теориясы мен практикасы бойынша берілген, яғни шикізаттардың, материалдардың және дайын өнімдердің айналым үрдісімен байланысты, оларды жабдықтаушылардан өндіруші кәсіпорындарға және соңғылардан талаптарға сәйкес соңғы тұтынушыларға дейін жеткізумен байланысты барлық кешенді мәселелердің шешілуі берілген.
ХХ ғ. логистикасының генезисінде бірнеше тарихи сатыларды бөліп көрсетуге болады.
20-жылдардан 50-жылдардың басына дейінгі кезеңді фрагментаризация кезеңі деп атауға болады, бұл кезде логистика идеясы жалпы шығындарды төмендету және бизнестегі материалды ағымдарды басқарудың интегралды құралы ретінде талап етілмеген. Сонымен бірге 50-ші жылдарға дейін кейбір логистикалық функциялар құрамдас шығындарды төмендету тұрғысынан маңызды болған, мысалы, өндірісте, тасымалдауда, қоймалауда және т.б. Дегенмен, жалпы экономикалық жағдайлар, технология мен менеджменттің даму деңгейі логистика феноменінің пайда болуына ықпал етпеді.
Қарастырылып отырған кезеңде, онда болашақта логистикалық концепция енгізудің алғышарты қалыптасқандығымен маңызды. Оған төмендегілерді жатқызуға болады:
oo тауарлардың өткізуді ұйымдастыру жүйелеріндегі қорлар мен тасымалдау шығындарының өсуі;
oo транспорт тарифтерінің өсуі;
oo маркетинг концепциясының пайда болуы және тез таралуы;
oo әскери логистиканың теориясы мен практикасының дамуы.
Әлемдік экономиканың өндіруші рыногынан сатып алушы рыногына бірте-бірте өту салдары ретіндегі маркетинг концепцияның қалыптасуы бизнестегі логистиканың пайда болуын түсіндіретін маңызды фактор болып табылады [2, 24-25б.].
Қарастырылып отырған тарихи уақыт мезетіндегі алғашқы логистикалық ұйымдар мен бірлестіктердің пайда болуын айта кету қажет. АҚШ-тағы және әлемдегі ең ежелгі ұйым сатып алуларды басқару мәселелерінің Ұлттық асоциациясы болып табылады (1915 жылы құрылған), ол 1967 жылы жабдықтау агенттерінің Ұлттық ассоциациясы болып қайта құрылды.
1950-ші жылдардың ортасынан бастап 1970-ші жылдарға дейінгі кезеңді батыс мамандары логистиканың қалыптасу кезеңі (концептуализация) деп атайды. Бұл кезең, ең алдымен, АҚШ-тағы логистиканың теориясы мен практикасының тез дамуымен сипатталды. Сол кезеңде дистрибьюцияны жақсарту мүмкіндігін, ең алдымен шығындарды төмендету тұрғысынан, елемеуге болмайды. Белгілі американ жазушысы және менеджмент бойынша кеңесші Питер Друкер дистрибьюцияны көбінесе еленбейтін және американ бизнесінің ең сенімді саласы деп атаған.
Логистиканың батыс бизнесінде тез етек жаюының маңызды фактілерінің бірі - жекe бөлудегі жалпы шығындар концепциясының пайда болуы болды. Бұл концепцияның мәні, дистрибьюцияда шығындарды тауарды өндірушіден тұтынушыға жылжытуға кеткен шығындардың жалпы деңгейі азаятындай етіп қайта топтауға болатындығына келіп саяды. Мысалы, тауарлар тасымалын автомобиль көлігінен әуе көлігіне алмастыра отырып, аралық қоймаларды құру қажеттілігінен қашуға болады, яғни қорларды қоймалауға, сақтауға және басқаруға кететін шығындарды шығаруға болады.
Сонымен бірге, осы кезеңде логистиканың тез дамуын түсіндіретін бірқатар объективті экономикалық және технологиялық факторлар болған. Олардың негізгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
oo тұтынушы сұранысының модельдеріндегі және қатынастарындағы өзгерістер (олигополиялық рыноктардың дамуы)
oo өндіріске жұмсалатын шығындарды қысу;
oo компьютерлі технологиялардағы прогресс;
oo қорларды қалыптастыру стратегияларындағы өзгерістер;
oo әскери тәжірибенің әсері.
Логистика ғылымының даму тарихы мен эволюциясын төменнен көре аламыз (Сурет 1):
1980-2000 жж. Интеграция
1970 ж. Даму
1960 ж. Қалыптасу
1920-1950 жж. Фрагментация
Икемді өндірістік жүйелер мен технологиялар
Өндірістік(операциялық) менеджмент
Біріккен логистика
Өнеркәсіптік логистика
Интеграциялық дистрибьюция
Микроүдерісорлық коммерциализация
Ақпараттық-компьютерлік технологиялар
Маркетинг
Сапаны жалпы басқару
Материалды менеджмент
Жеке тарату
* Сұранысты болжамдау
* Сатып алулар
* Жүк өңдеу
* Қоймалау
Әскери логистика
* Бөлуді жоспарлау
* Тапсырыстарды басқару
* Тасымалдау
* Өткізудегі қорларды басқару
* Тұтынушыларға қызмет көрсету
* Қажеттіліктерді жоспарлау
* Өндірістік жоспарлау және күнтізбек
* Өндірістегі қорларды басқару
* Технологиялық тасымалдау
Бизнес-логистика
1980-2000 жж. Интеграция
1970 ж. Даму
1960 ж. Қалыптасу
1920-1950 жж. Фрагментация
Икемді өндірістік жүйелер мен технологиялар
Өндірістік(операциялық) менеджмент
Біріккен логистика
Өнеркәсіптік логистика
Интеграциялық дистрибьюция
Микроүдерісорлық коммерциализация
Ақпараттық-компьютерлік технологиялар
Маркетинг
Сапаны жалпы басқару
Материалды менеджмент
Жеке тарату
* Сұранысты болжамдау
* Сатып алулар
* Жүк өңдеу
* Қоймалау
Әскери логистика
* Бөлуді жоспарлау
* Тапсырыстарды басқару
* Тасымалдау
* Өткізудегі қорларды басқару
* Тұтынушыларға қызмет көрсету
* Қажеттіліктерді жоспарлау
* Өндірістік жоспарлау және күнтізбек
* Өндірістегі қорларды басқару
* Технологиялық тасымалдау
Бизнес-логистика
Сурет 1. Логистика ғылымының қалыптасу эволюциясы.
Ескерту - [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Бұл факторлар 60-шы жылдары АҚШ-та айқын көрінді. Рыноктағы негізгі тенденциялар сатып алушыларға көңіл бөлудің күшеюі (соның ішінде, қызмет көрсету үлесінің өсуі) және бірдей қажеттіліктерді қанағаттандыратын (бәсекелес тауарлардың) түрлі тауарлардың көп болуы болды. Олигополистік рыноктық құрылымдардың тез дамуы бизнес ұйымдарын сұраныс пен ұсынысты үйлестірудің, тұтынушыларға жақсы қызмет көрсетудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Тапсырыс циклдарын қысқартуға және өнім өндірісіне жаңа кинетикалық көзқарастар пайда болды. Тауарлар түрлерінің көбеюі дистрибьюция жүйелерінде қорлардың құрылуы мен сақтауына кететін шығындардың өсуіне алып келді. Бұл өз кезегінде тауар өткізуші құрылымдарды жетілдірудің және жеке бөлу процестеріндегі шығындарды төмендетудің жаңа жолдарын іздеуді талап етті [3, 43 б.].
Екінші дүниежүзілік соғыстан соңғы белсенді экономикалық өсуден кейін, 60-шы жылдардың ортасында өндірушілердің ұзартылған пайдасының едәуір құлдырауы және оның тарылу кезеңі байқалды.
70-шы жылдардың басында бизнес-логистиканың негізгі принциптері құрылды және көптеген батыс фирмалары оларды практикада табысты қолдана бастады. Бірақ пайданы өсіруге қызығушылық білдірген көптеген фирмалар үшін шығындарды азайту және бақылауға қатысты логистикалық әдіс айқын болмады. Қосымша қиындықты логистикалық шығындардың құраушыларын бөлуге және бақылауға ыңғайланбаған бухгалтерлік есеп жүйелері және фирмалардың логистикалық белсенділігінің қаржы нәтижелерін бағалау жүйелері тудырды.
80-90 жж. кезеңін логистика бойынша ең белгілі ғалымдар мен мамандарының бірі, АҚШ-тың Мичиган университетінің профессоры Дональд Бауэрсонс логистикалық ренессанс кезеңі деп атады. Шынында да, осы кезең ішінде логистика теориясы мен практикасы алдыңғы онжылдықта жасалғаннан асып, алға қадам басты.
Қарастырылып отырған тарихи кезеңде логистикалық шарықтау феноменін түсіндіретін әлемдік экономикада маңызды өзгерістер болды. Олардың негізгілері мыналар:
oo ақпараттық технологиялардың революциясы және персоналды компьютерлерді енгізу;
oo рыноктарды ғаламдастыру;
oo экономика инфрақұрылымын мемлекеттік реттеудегі өзгерістер;
oo TQM философиясын жан-жақты тарату;
oo серіктестіктің және стратегиялық одақтардың өсуі;
oo бизнесті ұйымдастырудағы құрылымдық өзгерістер.
90-шы жылдардың басында логистика алдыңғы қатарлы орын алатын халықаралық бағдарламалар мен жобалар белсенді түрде жасалып енгізіле бастады.
Логистика бойынша батыс әдебиеттерін сараптай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген авторлар бірдей логистикалық қызметтерді баяндай отырып әр түрлі терминдерді қолданады. Логистика терминінің ең көп кездесетін синонимдерінің тізімі төменде келтірілген .
Бұл жағдайда көрсетуге болатыны физикалық бөлу терминінің қолданылуы, ол Батыста 1970-ші жылдардың ортасына дейін логистика түсінігінің синонимі ретінде қолданылып келді, ал қазіргі уақытта біріккен логистиканың кешенді функцияларының бірін білдіреді және дистрибьюция терминінің синонимі болып табылады (Кесте 1):
Кесте 1.
Шетел әдебиеттерінде кеңінен қолданылатын логистика терминінің синонимдері.
Термин атауы (ағылшын тілінде)
Атаудың аудармасы
Physіcal dіstrіbutіon
Физикалық бөліну
Marketіng logіstіcs
Маркетинг логистикасы
Materіals management
Материалды менеджмент
Logіstіcs engіneerіng
Логистикалық инжинеринг
Іndustrіal logіstіcs
Өнеркәсіптік логистика
Busіness logіstіcs
Бизнес логистика (коммерциялық логистика)
Іntegrated logіstіcs management
Біріккен логистикадағы менеджмент
Tіme-based management
Уақытқа негізделген менеджмент
Іntegrated dіstrіbutіon
Біріккен дистрибьюция
Supply chaіn logіstіcs
Жабдықтау тізбегінің логистикасы
Servіce response logіstіcs
Қызметке жауапты логистика
Іntegrated supply chaіn management
Біріккен логистикалық тізбектегі менеджмент
Ескерту - [4, 19 б.] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Логистиканың негізгі объектісі - ішкi материалды ағымдардың сызбасын, шикізаттың алғашқы көздерінен бастап соңғы тұтынушыға дейін, қарастырып өтейік (Сурет 2):
Өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімнің қозғалысын басқару
Тауар қозғалысын басқару
Шикізат
№ 1 Өндіріс
№ n Өндіріс
Тұтынушы
Бөлу орта-лығы
Өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімнің қозғалысын басқару
Тауар қозғалысын басқару
Шикізат
№ 1 Өндіріс
№ n Өндіріс
Тұтынушы
Бөлу орта-лығы
Сурет 2. Материалды және ақпараттық ағымдар арасындағы байланыс.
Ескерту - [4] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Бұл суреттегі материалдар қозғалысының бүкіл жолын екі үлкен учаскіге бөлуге болады: бірінші учаскіде өндірістік-техникалық бағыттағы өнімдер қозғалады; екіншіде - халық тұтынатын бұйымдар.
Жоғарыда логистиканың пайда болу тарихын зерттеп, оның ғылым ретінде қалыптасу эволюциясын, логистиканың мән-мағынасын жан-жақты қарастырып кеткен болатынмыз. Логистика - жабдықтаушыға ақша төлеген кезден бастап тұтынушыға дайын өнімді жеткізгені үшін ақша алу мезетіне дейінгі шаруашылық айналымдағы шикізаттың, бөлшектердің және дайын өнімдердің қозғалысын және сақталуын басқару үрдісі. Логистикалық әдістерді қолдана отырып қандай экономикалық, әлеуметтік, саяси және тағы басқа артықшылықтарға жетуге болатындығын төменде қарастырып өтеміз [4.21 б.].
1.2 Кәсіпорында логистиканы ұйымдастыру ерекшеліктері
Жалпы логистикалық жүйенің элементтерін макро және микро деңгейде қарастыруға болады. Білікті қызметкер жеке элементтер арасында байланысты қамтамасыз етеді.
Сондықтан макро деңгейде байланыстың негізін келісім - шарт құрайды, ал микро деңгейде элементтер ұйым ішіндегі қарым-қатынасты байланыстырады. Логистикалық жүйе - сол немесе басқа қызметті орындайтын кері байланысы бар адаптивті жүйе. Логистикалық жүйенің мақсаты - тапсырылған орынға, қажетті мөлшерде және қажетті ассортиментте белгіленген шығындар деңгейінде өндірістік немесе жеке қолдануға максимальды мүмкіндік деңгейінде дайындалған тауарлар мен бұйымдарды жеткізіп беру.
Логистикалық жүйелерді макро және микрологистикалық деп бөлінеді. Макрологистикалық жүйе - аймақтың әртүрлі өңірлерінде немесе әртүрлі мемлекеттерде орналасқан әртүрлі ведомствалық сауда және көлік, делдалдық ұйымдарды, өнеркәсіптік ұйымдар мен мекемелерді қамтитын материалды ағымды басқаратын ірі жүйе. Микрологистикалық жүйе - макрологистикалы жүйе құрылымын құрайтын қосалқы жүйе болып табылады. Оларға әртүрлі өндірістік және сауда ұйымдары, аймақтық-өндірістік кешендер жатады. Бұл жүйелер құрамына біртұтас инфрақұрылыммен біріккен технологиялық байланысты өндірістер кіретін өндірісішілік логистикалық жүйелер классы болып табылады. Логистикалық жүйелерді басқару - материалды, қаржылық және ресурстарды тиімсіз жоғалтудың алдын алу мақсатында жеке байланысқан элементтерін бизнестің интеграцияланған процесіне енгізілуіне негізделген.
Логистика концепциясы кәсіпорынның барлық бөлімдерінің бірігіп, келісілген жүйелі түрде жұмыс жасаса ғана іске асады. Материалды ағымның негізгі конструктивті принципі жүйелілікке негізделген. Логистиканың негізгі принциптері:
oo бірлескен стратегиямен логистиканы байланыстыру;
oo материалды ағымдар қозғалысын жоғары деңгейде ұйымдастыру;
oo оны өңдеуде қазіргі заманғы технология мен керекті мағұлматтармен қамтамассыз ету;
oo адамдар ресурстарына тиімді басқаруға талпыну;
oo қаржы көрсеткіші жүйесіндегі логистика кірістерін есептеу;
oo табысты жоғарылату мақсатында логистикалық қызметтің оңтайлы деңгейін анықтау;
oo логистикалық операцияларды рационалды өңдеу;
oo логистикалық бөлімшелер қызметінің тиімділігін бағалау.
Логистиканың негізгі функциялары ретінде мамандар келесілерді ерекшелейді:
oo тұтынушыларға қызмет көрсетуде стандарттарға бағыну;
oo сатып алуларды басқару;
oo көліктеу;
oo қорларды басқару;
oo тапсырыс беруді басқару;
oo өндірістік процедураларды басқару;
oo баға түзу;
oo физикалық бөлу және т.б.
Логистиканың жақтаушы (қосымша) функциясына әдетте жатады:
oo қоймаларда сақтау;
oo жүк тасымалдау;
oo қорғаныш бума;
oo тауардың қайтарылуын қамтамассыз ету;
oo сервистік қызмет және артық бөліктермен қамтамассыз ету;
oo қайтарылған қалдықтардың жиынтығы;
oo ақпараттық-компьютерлік қамсыздандыру.
Логистиканың функционалды салалары: сатып алу, өндірістік бөлу, көлік, ақпараттық логистикадағы қор өндірісі, айналыс және қолданыс арасындағы буфер сияқты сервистік қызмет.
Логистикалық тізбектің негізгі звеносына кіреді: жартылай дайындалған өнімді; материалдарды; шикізатты жеткізу; шикізатты және өнімді сақтау, тауарларды шығару; дайын өнім қоймасынан тұтынушыларға тауарларды жөнелту т.б. Материалды ағымның алға жылжуы бойынша әр операцияға белгілі бір шығындар сәйкес келеді, ол логистикалық тізбектің нақтылы бір звеносын мекеме алып жүреді. Бұл шығындар логистика саласына жататындықтан, оларды логистикалық шығындар деп айтайды. Олар мына салаларға шығынын қосады: жүктеп-жүкті түсіретін операциялар, жүктерді тасымалдайтын және жүкті экспедициялау, жүкті сақтау, жүк туралы ақпараттар беру, сақтау және жинақтау, жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы есеп, жүкті сақтандыру, жүкті кедендік өңдеу және т.б. Логистикалық шығындар көлемі қызмет көрсету саласына байланысты: өндірісте тауарды өндіру мен өндірістегі суммалық шығындардың 10-15 %; саудада 25% жоғары. Логистиканың негізгі мақсаты материалды ағымды шикізаттың бірінші көзінен бастап, соңғы тұтынушыға жеткізгенге дейінгі кететін шығынды төмендету болып табалады.
Логистикалық қызмет бөлім ретінде немесе бір адам ретінде келесі қызметтерді орындау керек:
oo дайын өнімді шығаруда жіктелген кестемен бірге оперативті-күнтізбелік жоспарлау;
oo өндірістегі технологиялық үдерістерді оперативті басқару;
oo сапаны жалпы бақылау, сәйкес қызмет пен тауарлардың сапа стандарттарын ұстану;
oo материалдық ресурстардың жеткізілуін стратегиялық және оперативті жоспарлау;
oo өндіріс ішілік қор қызметін ұйымдастыру;
oo өндірістегі шығындарды болжау, жоспарлау және нормалау;
oo өндіріс ішілік технологиялық көлік жұмысын ұйымдастыру;
oo барлық өндіріс ішілік қор жүйесіндегі және өндірістегі технологиялық үдерістердегі қорларды басқару және бақылау;
oo өндіріс ішілік материалдық ресурстарды және дайын өнімдерді физикалық тарату;
oo өндіріс ішілік материалдық ағымдардағы үдерістерді ақпараттық және технологиялық қамтамассыздандыру;
oo өндірістегі материалдық ағымдарды басқарудағы автоматтандыру мен компьютерлендіру.
Нарықтық экономика елдерінде сатып алу логистикасының негізгі мақсаты, материалдың қанағаттандыруы және бағасының максималды экономикалық тиімділігі. Бұл мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді шешу қажет. Оларған жататындар:
oo материалдық ресурстардың сұранысын анықтау;
oo сатып алу нарығын және жабдықтаушыны зерттеу;
oo қажетті материалдық ресурстарды сатып алу үшін келісім жасау.
Өндірістік логистиканың міндеттеріне өндіріс ішінде материалды заттардың және мәліметтердің өндірісте дұрыс ұйымдастырылуы жатады. Ұйымда материалдық ресурстарды жоспарлау барысында үш негізгі блокка назар аударамыз:
1. Негізгі жоспарды клиеттердің тапсырысы мен сұраныс бойынша жасау.
2. Сұраныстарды жоспарлату, яғни өз өндірісіндегі материалдардың тізбегін және материалдарды сатып алу уақыты, бұл кезде тапсырыстарды есептеудің белгілі бір есебі бар. Бұл кезеңде сонымен қатар Қуаттылықты жоспарлау әдісі Capacity Planning қарастырады.
3. Оперативті басқару: тапсырыстардың жасалу барысын тексеру, өндірісік циклдар арқылы өндіріс механизмін анықтау, тапсырыстар мен операциялар есебі, қор есебі.
Қор - материалдық ағымның өмір сүру формасы. Егер материалдық ағым қозғалатын бүкіл логистикалық тізбек бір конвейер сияқты жұмыс істесе, күту уақыты нөлге тең болып, қор жинаудан бас тартуға болар еді. Бірақ ол шындығында олай емес. Материалдық ағым басынан бастап соңғы тұтынушыға жеткенше, жолда жүріп кез келген учаскелерде қор ретінде сақталады, сондықтан қорларды шикізат, материал, дайын өнім және т.б. деп бөледі. Міндеті бойынша қорлар өндірістік және тауарлық деп бөлінеді, олар өз кезегінде орындалу функциясы бойынша үшке бөлінеді:
oo ағымдағы;
oo мерзімдік;
oo сақтандыру.
Қойма - материалды ағымдарды түрлендірумен, сондай-ақ тұтынушылар арасында жүктерді бөлу, қайта өңдеу және қорландыру қызметін атқаратын және көптеген бір-бірімен байланысқан элементтерден тұратын күрделі техникалық құрылыс. Осыны ескере отырып, қойманы күрделі жүйе ретінде қарауға болады. Сонымен қатар, қойманың өзі одан жоғары деңгейдегі жүйе - логистикалық тізбектің элементі ғана болады, яғни қоймалық жүйеге негізгі талаптарды қалыптастырады, және оның оптималды жұмыс істеуіне критерийлер мен мақсатты орнатады.
oo логистикалық қызмет жүйесінің қалыптасуы реттілік келесідей болады:
oo тұтынушы нарығының сегментациясы;
oo сатып алушылар үшін маңызды қызметтерді анықтау;
oo қызметтерді тізбектеу;
oo нарықтың жеке сегменттеріне бөліп қызметтердің стандарттарын анықтау;
oo ұсынылатын қызмет бағасы, сервис деңгейі мен көрсетілетін қызмет бағасы арасындағы байланысты орнату,
oo мекеменің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін сервис деңгейін анықтау;
oo тұтынушының сұранысын қанағаттандыру үшін сатып алушымен кері байланыс орнату [5].
1.3 Шетел кәсіпорындарында логистикалық тұжырымдамалар мен әдістерді қолдану тәжірибесі
Экономикадағы материалды ағымдар көптеген қатысушылардың қызметтерінің нәтижесінде пайда болады, ол қатысушылардың әрқайсысының өз мақсаттары бар. Максималды әсерді тек шикізаттың алғашқы көзінен соңғы тұтынушыға дейінгі жолда, жиынтық материалды ағымдарды оңтайландыра отырып немесе оның жеке маңызды учаскілерін оңтайландыра отырып алуға болады. Бірақ материал өткізуші тізбектердің барлық звенолары, яғни макрологистикалық және микрологистикалық жүйелердің барлық элементтері бірыңғай құрылған механизм ретінде жұмыс істеуі қажет.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, логистика атты жаңа ғылыми практикалық ағым пайда болып, белсенді түрде даму үстінде. Бұның барлығы логистикалық бағыттың капиталистік елдер экономикасында дамып, елеулі нәтиже беруі арқасында. Логистика көптеген IBM, Proctor&Gamble, General Motors, Ford Motors, Johnson&Johnson атты корпорациялардың бизнес құралына айналды.
Дүниеде ең кең таралған микрологистикалық концепция just-іn-tіme (дәл мерзімде) концепциясы болып табылады. Бұл концепция 1950 жылдың соңында пайда болды, бұл кезде Тойота Моторс Жапон компаниясы және басқа да Жапонияның автомобиль өндіруші фирмалары белсенді түрде KANBAN микрологистикалық жүйесін енгізе бастады. Бұл концепцияға Just-іn-tіme атауын кейінірек американдықтар берді, олар, сондай-ақ бұл әдісті автомобиль өндірісіне пайдаланды. JIT концепциясының алғашқы мақсаты - автомобильдерді жинаудың өндірістік үрдісінде материалдың, бөлшектердің және жартылай фабрикаттардың қорларын ұстамау. Бастапқы тәртіп келесідей болды: егер өндірістік кесте берілсе, онда барлық материалдар, бөлшектер, жартылай фабрикаттар керекті көлемде, қажетті орында және дайын өнімді өндірудің дәл белгіленген мерзімінде жеткізілетіндей етіп материалдық ағымдар қозғалысын ұйымдастыру қажет. Мұндай жағдайда сақтандырушы қорлар керексіз болып қалды.
Логистикалық тұрғыдан, JIT - бұл қорлардың минимум талаптары шексіз қорларды басқарудың бинарлы логикасы, мұндағы материалды ресурстар ағымы өндірістік кестемен берілетін қажеттілікпен синхрондалған. Мұндай синхрондау екі базистік логистикалық функциялардың, яғни жабдықтаудың және өндірістік менеджменттің үйлесуі. Кейіннен JIT идеологиясы бөлуге, дайын өнімді өткізу жүйесіне табысты түрде енгізілді, ал қазіргі уақытта макрологистикалық жүйеде де өз дамуын алып отыр[15].
JIT - бұл қормен байланысты шығындарды минимизациялау мақсатымен, жүйе звеноларына қажет уақытта, қажетті мөлшерде материалды ресурстарды, жартылай фабрикаттарды, дайын өнімдерді жеткізу үрдісін синхронизациялауға негізделген өндірісте, жабдықтауда және бөлуде логистикалық жүйелерді құрудың қазіргі заманғы концепциясы JIT концепциясы алдыңғы бөлімде қарастырған логистикалық циклмен және оның құрамдастарымен тығыз байланысты. Идеалды жағдайда материалды ресурстар, жартылай фабрикаттар немесе дайын өнімдер логистикалық тізбектің (арнаның) белгілі бір орнына, оларға қажеттілік туған мезетте жеткізілуі тиіс, бұл өндірістегі бос қорларды болдырмайды. JIT әдісіне негізделген қазіргі логистикалық жүйелер логистикалық циклдың қысқа құрамдастарына бейімделген, бұл жүйе звеноларының сұраныс өзгерісіне және сәйкесінше өндірістік бағдарламаларға тез әсер етуін талап етеді.
JIT логистикалық концепциясы төмендегі негізгі қасиеттермен сипатталады:
oo материалды ресурстардың, жартылай фабрикаттардың, ұдайы өнімдердің минималды қорларымен;
oo қысқа өндірістік циклдарымен;
oo дайын өнімдердің аз көлемді өндірісімен және қорлардың толықтырылумен;
oo материалдық ресурстарды сатып алу бойынша сенімді жабдықтаушылармен, тасымалдаушылармен өзара қатынас;
oo тиімді ақпараттық қолдаумен;
oo дайын өнімнің және логистикалық сервистің жоғары сапасымен.
Тойота Моторс фирмасы JIT концепциясын қолдана отырып, көрнекті жеңіске жетті, бұл оған 1960 жылдары жаңа автомобильдерді жеткізудің негізгі логистикалық циклының уақытын бір айға дейін қысқартуға мүмкіндік берді, сол кездегі алдыңғы қатарлық американдық автомобиль өндіруші фирмалардағы цикл 6-9 айды құрады.
JIT идеологиясын қолданатын логистикалық жүйелер тартушы жүйелер болып табылады. Бұл жағдайда, белгілі бір звенода қорлар шарықтау шегіне жеткенде ғана оларды толықтыру тапсырысы жүзеге асырылады. Қорлар жеке тарату арналары бойынша материалды ресурстарды жабдықтаушылардан немесе логистикалық делдалдардан бөлу жүйесінде созылады. JІT концепциясында маңызды шикізаттың, материалдардың, бөлшектердің, жартылай фабрикаттардың және дайын өнімнің кейінгі қозғалысын анықтайтын сұраныс алады.
JІT әдісін қолданатын жүйелердегі логистикалық циклдардың қысқа құрамдастары материалды ресурстардың жабдықтаушыларын, өндіріс үрдісін немесе дайын өнімді жинау үрдісін орындайтын басты фирманың жанында шоғырландыруға әрекет етеді. Фирма сенімді жабдықтаушыларды таңдауға ұмтылады, себебі жеткізудегі кез келген үзіліс өндірістік кестені бұзуы мүмкін. Жабдықтаушылардың сенімділігінің маңыздылығы келесіден көрінеді, яғни американдық және европалық өндірушілер JІT концепциясын жапондықтардан кейін тек 10-15 жылдан кейін енгізе алды, себебі оған дейін олардағы жабдықтаушылар сенімділігі төмен болған. JІT концепциясындағы жабдықтаушылар өздерінің бизнесіндегі өндірушілердің әріптестері болады.
JІT концепциясын іс жүзіне асыруда сапа маңызды орын алады. Жапондық автомобиль өндіруші фирмалар JІT концепциясын және KANBAN микрологистикалық жүйесін енгізе отырып өндіріс үрдісінің барлық сатысындағы сапаны және кейінгі қызмет сапасын басқарудағы және бақылаудағы әдістерді өзгертті. Соңғы нәтижеде бұл TQM - сапаны жалпы басқару - философиясынa айналды, ол фирманың барлық стратегиялық және тактикалық мақсаттарында бірінші орынға сапаны қойды.
KANBAN микрологистикалық жүйесі. Жоғарыда аталғандай, JІT концепциясын іс жүзіне енгізуінің бірден бір әрекеті Тайота Моторс корпорациясы жасаған KANBAN микрологистикалық жүйесі болып табылады (жапон тілінен аударғанда карта деген мағынаны білдіреді). KANBAN жүйесі өндірістегі созылмалы микрологистикалық жүйесінің бірінші рет жүзеге асырылуын білдіреді, оны енгізуге шамамен 10 жыл кеткен. Мұндай ұзақ уақыттың себебі - KANBAN жүйесінің өзі сәйкес JІT концепциясының логистикалық ортасынсыз жұмыс жасай алмады. Осы ортаның маңызды элементтері мыналар болып табылады:
oo өндірістің дұрыс ұйымдастырылуы;
oo өндіріс үрдісінің барлық сатыларындағы сапаны және жабдықтаушылардағы бастапқы материалды ресурстарының сапасын жалпы бақылау;
oo тек сенімді жабдықтаушылармен және тасымалдаушылармен әріптесу;
oo бүкіл персоналдың жоғары кәсіби жауаптылығы және жоғары еңбек моралі [5, 34 б.].
Тойота Моторс корпорациясы ең алғаш рет 1972 ж. Такахама зауытында (Нагоя қаласы, Жапония) пайдаланған.
KANBAN микрологистикалық жүйесі сақтандыру қорын талап етпейтін, тез қайта құрылуға қабілетті үзіліссіз өндірістік ағымын ұйымдастыру жүйесін білдіреді. KANBAN жүйесінің мәні мынада: зауыттың барлық өндірістік бөлімшелері, соның ішінде соңғы жинау линиясы тұтынушы бөлімше тапсырыс берген уақытта және қажетті көлемде материалды ресурстармен жабдықталып отырады. Сонымен, дәстүрлі әдістен басты айырмашылығы - құрылымдық өндіруші бөлімшенің қатаң өндіріс тәртібі болмайды, кейінгі өндірістік-технологиялық цикл бөлімшесі тапсырыс Берген шеңберде жұмысын оңтайландырады. Жүйедегі ақпаратты тарату құралы пластикалық конверттегі арнайы kanban карточкасы болып табылады. Карточканың екі түрі бар: таңдау және өндірістік тапсырыс. Таңдау карточкасында өңдеудің алдыңғы учаскісінде алынуы тиіс бөлшектердің саны көрсетіледі, ал өндірістік тапсырыс карточкасында - алдыңғы өндіріс учаскісінде дайындалуы тиіс бөлшек саны көрсетіледі. Бұл карточкалар Тайота кәсіпорнының ішінде, сондай-ақ корпорациялар арасында және олармен қызмет жасайтын компаниялар арасында, сонымен қатар кәсіпорын филиалдарында айналып отырады. Осыдан келіп kanban карточкалары жіберілетін және өндірілетін өнім саны туралы ақпарат тасиды, бұл JІT концепциясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мысалы, А,В,С өнімдерін дайындауда қолданылатын а және в бөлшектері алдыңғы технологиялық сатыда дайындалады. А, В бөлшектеріне kanban тапсырысының карточкасын жапсырып конвейер бойына қоймалайды.
А өнімін дайындайтын жинау линиясындағы жұмысшы таңдау карточкасы жапсырылған белгілі бір бөлшектер жәшігін алу үшін технологиялық арбада тапсырыс карточкасымен а бөлшегінің қоймалау орнына келеді. Қоймалау орнында жұмысшы таңдау карточкасына сәйкес, жәшіктерден жапсырылған карточкаларды жұлып, арбаға бөлшектерді тиейді. Содан кейін алған бөлшектерді жұмысшы жинау линиясына жеткізеді. Ал өндірістік тапсырыс карточкалары а бөлшегінің қоймалау орнында, ағымды линияда қалады, ол алынған бөлшектер санын көрсетіп тұрады [6].
KANBAN жүйесі карточкалармен жұмыс жасауға негізделген. Кіріс және шығыс операцияларының барлығы ақ және қара карточкалар көмегімен жүзеге асады (Сурет 3):
Бөлшектерді қоймалау
kanban
тапсырыс
карточкасы
Ағымды линия
(алдынғысы
технологиялық саты)
kanban
іріктеу карточкасы
Жинау линиясы (кейінгісі
технологиялық саты)
С
а
В
А
b
а
Бөлшектерді қоймалау
kanban
тапсырыс
карточкасы
Ағымды линия
(алдынғысы
технологиялық саты)
kanban
іріктеу карточкасы
Жинау линиясы (кейінгісі
технологиялық саты)
С
а
В
А
b
а
Сурет 3. "Кanban" карточкаларының жылжуының мысалы.
Ескерту - [6] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
KANBAN микрологистикалық жүйесінің маңызды элементі ақпараттық жүйе болып табылады, оған тек карточкалар емес, сондай-ақ өндірістік, тасымалдау және жабдықтау графиктері, технологиялық карталар, ақпараттық жарық таблолары және т.б. жатады, сондай-ақ қажеттіліктерді реттеу және қадрлардың кәсіби ауысуын реттеу жүйесі, өнім сапасын жалпы (TQM) және таңдаулы бақылау жүйесі, өндірісті түзету жүйесі және т.б. жүйелер болып табылады.
KANBAN жүйесін іс жүзінде пайдалану өндірілетін өнім сапасын жақсартуға, фирманың айналым капиталының айналымдылығын жоғарылата отырып, логистикалық циклды қысқартуға, өндірістің өзіндік құнын төмендетуге, сақтандыру қорларын жоюға мүмкіндік береді. Әйгілі машина жасайтын фирмалардың KANBAN микрологистикалық жүйесін қолдануының әлемдік тәжірибесін талдау көрсеткендей, ол өндірістік қорларды 50%, таралықты 8% қысқартуға мүмкіндік береді, егер айналым құралдарының айналымдылығы тездетілгенде және дайын өнім сапасы жоғарылаған жағдайда.
Materials requirements planning жүйесі дүние жүзінде ең танымал жүйе болып табылады. Бұл жүйе қажеттіліктердіресурстарды жоспарлау логистикалық концепция негізінде жұмыс істейді. Жүйе материалдарды, компоненттерді, жартылай фабрикаттар мен олардың бөлшектерін бақылайды. Оларға сұранысарнайы дайын өнімнің сұранысына байланысты болады. Бұл жүйенің негізгі мақсаты өндірісті жоспарлауда материалдық ресурстарға қажеттілікті қанағаттандыру және тұтынушыға жеткізу, қорлардың төмен деңгейде ұстау, аяқталмаған өндірісті, дайын өнім қолдау, өндірістік операцияларды, жеткізу кестелерін, сатып алу операцияларын жоспарлау.
MRP-I жүйесінің мақсаттары:
oo тұтынушыларға жеткізуде, өндірісті жоспарлауда материалдарға, компоненттерге және жабдықтауыштарға қажеттілікті қанағаттандыру;
oo материалдық ресурстарды, дайын өнім қорларын төмен деңгейде ұстау;
oo өндірістік операцияларды, жеткізу тәртібін, сатып алу операцияларын жоспарлау.
Жоспарлауға кеткен уақыт ішінде, бұл мақсаттарды жүзеге асыру үрдісінде жүйе қажетті материалдық ресурстар ағымдарын қамтамасыз етеді.
MRP-I жүйесі өз жұмысын соңғы өнімді қашан, қандай көлемде өндіруге қажеттілікті анықтаудан бастайды. Содан кейін, жүйе өндірістік тәртіп бойынша қажеттілікті қанағаттандыруға керек уақыт пен қажетті материалдық ресурстар көлемін анықтайды.
MRP-I жүйенің ядросы бағдарлама кешені. Бұл өндірістік тәртіп негізінде, материалдық ресурстар мен олардың қорлары негізінде белгілі бір алгоритмдер арқылы барлық есептеулер мен талдау жасайды. Сонында бағдарлама кешені бөлімшелерге материалдық ресурстарды жеткізу сызбалары, жеткізу көлемі мен уақыты және тағы басқа қағаздар тобын береді.
Содан кейін барлық жоспарлар жүзеге асады. Осылай MRP-I жүйесі жоспарлау негізінде материалдық ресурстарды бөлімшелерге итереді.
Өндірістік бағдарламаның бұзылуы мен өзгерістер кезінде қайта жоспарланады.
MRP-I жүйесінің негізгі кемшіліктері:
oo ақпаратты анықтаудың мен өндеудің үлкен көлемдігі;
oo логистикалық шығындардың кәсіпорынның материалдық ресурстар қорлар деңгейін төмендетуде немесе аз тапсырысты тез арада орындауда, тапсырысты өңдеу мен жеткізу негізінде өсуі;
oo қысқы мерзімдегі сұраныс өзгерістеріне тәуелсіздігі;
oo жүйенің және оның құрастыруының үлкендігінен көп тапсырыстардың орындалмауы[7].
Итеруші жүйелер қатаң жоспарланған өндірістік тәртіппен сипатталады.
MRP жүйелері материалдық ресурстарға сұраныс тұтынушылардың дайын өнімге сұранысынан бейімделеді немесе материалдық ресурстардың үлкен номенклатурасымен жұмы істегенде қолданылады. MRP жүйелер ұзақ өндірістік цикл кезінде қолданылады.
MRP-I жүйесінің кемшіліктерін жою мақсаттында MRP-II (Manufacturing resource planning) жүйесі құрастырылған болатын. MRP-II жүйесі жоспарлауда үлкен серпімділікке, жеткізуді жақсы жоспарлауға және сұраныс өзгерісіне жақсы сезімталдыққа ие.
MRP-II-де сұранысты жоспарлау, тапсырысты орналастыру, қорларды басқару блоктары елеулі орынға ие.
MRP II Standart System жүйесі 16 топ қызметін сипаттайды:
1. Sales and Operation Planning (Сату мен өндірісті жоспарлау).
2. Demand Management (Сұранысты басқару).
3. Master Production Scheduling (Өндіріс жоспарларын құрастыру).
4. Material Requirement Planning (Материалдық қажеттіліктерді жоспарлау).
5. Bill of Materials (Тауарлардың спецификациялары).
6. Inventory Transaction Subsystem (Қойманы басқару).
7. Scheduled Receipts Subsystem (Жоспарлы жеткізулер).
8. Shop Flow Control (Өндірістік цех деңгейінде басқару).
9. Capacity Requirement Planning (Өндірістік қуаттылықты басқару).
10. Inputoutput control (кірушығу бақылау).
11. Purchasing (Материалды - техникалық жабдықтау).
12. Distribution Resourse Planning ( Ресурстар бөлуді жоспарлау).
13. Tooling Planning and Control (Өндірістік операцияларды жоспарлау мен бақылау).
14. Financial Planning (Қаржыны басқару).
15. Simulation (Моделдеу).
16. Performance Measurement (Қызметтің қортындыларын бағалау).
MRP II-нің негізінде жоспарлар иерархиясы жатыр. Төменгі деңгейдегі жоспарлар одан жоғары жоспарларға байланысты,яғни, жоғарғы деңгейдегі жоспар кәсіпорынан сыртқа кететін ақпаратты береді, көрсеткіштерді және төменгі деңгейдегі жоспарларға шектеу кедергілерін белгілейді [8].
2 Қазақстан темір жолы ҰҚ АҚ жүктерді тасымалдау логистикасы қызметін талдау
2.1 ҚТЖ ҰК АҚ - ның басқарушылық және экономикалық қызметін талдау
Логистиканың тәжірибелі тәсілдерді және ғылыми көзқарасты талап етуі Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшуінің бастауымен сай келді. Шетелдік тәжірибе және жоғарыда қарастырылған шетелдегі логистикалық қағидалардың эволюциясы көрсеткендей, нақты теориялық және логистикалық менеджменттің тәжірибелік әдістеріне деген қажеттілік, технологиялардың, саяси жағдайдың, белгілі бір тарихи уақытта қалыптасқан нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты болып келеді. Отандық бизнестегі логистикалық көзқарастың мүмкіндіктерін және қарқынын бүгінгі күнгі Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайдан және экономикалық реформалар қадамының болжамынан бөліп-жарып қарауға болмайды.
Енді зерттеу жұмысының басты обьектісі болып табылатын Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы акционерлік қоғамының шаруашылық қызметін талдауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz