Жеткіншектердің эстетикалық талғамы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың ғылыми теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық талғам ұғымына түсінік
9
1.2 Қазақтың қолөнері негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері
21
1.3 Жеткіншектердің әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктері
32
2 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемесі
2.1 Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту
46
2.2 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері
52
2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері
69
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
ҚОСЫМША
79
КІРІСПЕ
Халықтық қол өнері - әлемдік көркем мәдениеттің негізі. Даналық пен әсемдіктің таусылмас қайнар қөзі. Онда сан ұрпақтың түрлі материалдарды: ағаш, саз, жүн, металдарды өндеу тәжірибесі бейнеленген. Көне дәстүрлерді көздің карашығындай сақтап және байыта отырып, халықтық қөркем қолөнер кәсібі қазіргі мәдениеттің айқын құбылысы болып, үй тұрмысының маңызды және бөлінбес құрамына айналды. Қолөнер туындылары қайталанбас және алуан түрлі: әсем әшекейлерден және шағын ойыншықтардан бастап күрделі кестеленген композицияларға дейін және көлемді кілемдерді, тоқыма матадан жасалған көп заттық жиынтықтарды, шыны, ағаш және металл бұйымдардарын қамтиды. Пішіндердің ықшам да мәнді үйлесімі, түстердің жоғары талғамы, өрнектердің әсемдігі, композициялық шешімі, көздің мүлтіксіздігін, колдың дәлдігін және қиял ұшқырлығын ұштастырып, шебердің өзіне тән тәсілдермен орындауына жеткізеді. Халық өнерінің саркылмай дамуы үшін ол шебер жандардың колында өрістеп, жүрек жылуына бөленіп жетіле беруі тиіс.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуандығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек, - деп қазіргі кезде ұлттық мәдениетіміз, тарихымыз бен дәстүрлерімізді ұмытпауды баса айтты [1].
Ал бұл мәселені Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу..., - деп айрықша атап көрсетті [2]. Бұл аталынған педагогикалық шаралар, егеменді Қазақстан мектебінің ұлттық үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің маңыздысы - қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас ұрпақтың имандылық-эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалану. Халықтың бай тарихын, мәдени құбылыстарының ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасында: Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуы - ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарда, өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау, - деп көрсетілген [3].
Бүгінгі таңда, еліміздің өткен дәуірлердегі рухани-эстетикалық құндылықтарын зерттеу, тану, оның бар мүмкіндіктерін өскелең ұрпақ тәрбиесінде пайдалану мәселелеріне байланысты Мәдени мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламада былай делінген: Мәдени мұраны, оның ішінде ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыпты зерделеудің тұтастай жүйесін құру шеңберінде қазақ халқының тарихымен, материалдық және рухани мәдениетімен байланысты негізгі ғылыми проблемаларды зерттеу және танымал ету, оның ішінде Орталық Азияның қазақтары мен көшпелі халықтарының көшпелі қоғамның өткен өмірінің бай тарихын зерттеу және танымал ету жөніндегі іс-шаралар іске асырылмақ. Олар ұлттық мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын, материалдық мәдени құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі психологиялық-педагогикалық міндеттерді қамтиды. Сонымен бірге, мектеп оқушыларының өнер пәндері арқылы әсерлі эстетикалық ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуда, ол құндылықтарды тиімді пайдалану талаптарын да алдымызға қояды [4].
Жас ұрпаққа дәстүрлі ұлттық өнердің қыры мен сырын, бейнелілік тілін меңгерту және олардың шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту арқылы халқымыздың көркемдік мәдени мұрасын игерту, туған халқының өнеріндегі парасатты дәстүрлеріне деген эстетикалық көзқарастарын калыптастыру, қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесінің барлық саласындағы эстетикалық тәрбиенің негізгі де, басты міндеттердің бірі болып табылады.
Педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми-зерттеу еңбектерінде баланы түрлі өнерге баулудың, оның өсіп-жетілуінің әр кезеңіне тән психологиялық-педагогикалық ой-пікір мен теориялық тұжырым, әдістемелік тәжірибе жинақталған. Бұлар көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру жүйесін құруға мол мүмкіндік ашатын әдістемелік негіз бола алады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына өнердің ықпалы туралы теориялық мәліметтер кеңестік кезеңде Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, А.В.Бакушинский, С.Т.Шацкий және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. Философиялық, өнертану, эстетикалық тәрбие теориясына байланысты ғалымдардың Н.И.Киященко, Н.Л.Лейзеров, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, О.А.Кривцун, А.А.Радугин, В.Скатерщиков т.б. психологиялық-педагогикалық еңбектерінде атап көрсеткен көркемдік, эстетикалық талғамды қалыптастырудың факторлары, құралдары, психологиялық негізі туралы тұжырымдары біздің зерттеуіміз тұрғысынан аса маңызды.
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, т.б. сияқты ағартушылардың еңбектерінен халқымыздың өткендегі өмір-тіршілігі мен қолөнер, рухани мәдениетінің болмысын танып білеміз.
Өнер саласындағы ұлттық рухани құндылықтардың жас ұрпақтың эстетикалық дамуына ықпалы жөнінде ағартушы-педагогтары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, т.б. артына мол мұра қалдырды. Олар болашақ ұрпақтың дүниетанымдық, имандылық-эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін тәрбиелеуде халықтың рухани-материалдық мәдениетінің ықпалын жоғары бағалаған.
Қолөнер құралдары арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық дамуын таным мен талғам деңгейіне көтерудің ғылыми-теориялық, әдіснамалық, көркем-эстетикалық тәрбие проблемалары С.А.Ұзақбаева, А.А.Қалыбекова, Ә.О.Қамақ, Е.Асылханов, С.Ә.Жолдасбекова, Б.Байжігітов, Шалғынбаева Қ.Қ., Ф.Н.Жұмабекова, Б.Ж.Жиентаева, С.Әбенбаев, Ш.Ә.Ақбаева, А.Қ.Ералина, Ұ.Есім, Р.А.Дарменова, А.Д.Райымқұлова, Ә.Е.Ботабаева т.б. сияқты педагог ғалымдардың ғылыми-зерттеулері мен еңбектерінде ашып көрсетілген.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде өнер құралдарының негізгі бір саласы - қазақ халқының дәстүрлі сәндік қолөнері. Ол көне заман тарихымен бірге дамып, қалыптасып келе жатқан бай қазына. Бұл өнердің түрлері мен салалары сан-алуан.
Педагогика, этнопедагогика және психология салаларында жарық көрген ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге жасаған талдаулардан байқайтынымыз біздің зерттеу мәселеміз сипаттас жұмыстардың аз екенін байқадық. Сонымен, бүгінгі таңда мынадай мәселелердің шешімін табу қажеттігі байқалады:
- оқушыларды қазақтың ұлттық өнеріне баулу қажеттігі мен оның практика жүзінде іске толық асырылмауы арасындағы;
- оқушыларды ұлттық өнер түрлеріне баулу үрдісі мен өнердің негізгі атқаратын қызметтік принциптерін ескермеушілік арасындағы;
Бұл атап көрсетілген қайшылықтардың шешімін табу біздің зерттеу тақырыбымызды: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық қолөнері арқылы дамытуды теориялық жағынан негіздеу, әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент барысында анықтау.
Зерттеу нысаны: Жеткіншектердің эстетикалық талғамы
Зерттеу пәні: Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, қазақтың ұлттық қолөнері арқылы жеткіншектерге эстетикалық талғамын дамытатын әдістемелік ұсыныстар жасалып, оқу-тәрбие үдерісіне, соның ішінде өзін-өзі тану пәніне жүйелі бірізділікте ендірілсе; онда жеткіншектер қазақтың ұлттық қолөнерінен білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытуға негізі болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Эстетикалық талғам ұғымының мәні мен мазмұнын анықтау.
2. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктерін айғақтау.
3. Жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін көрсету
4. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемелік ұсыныстар жасау, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: қазақтың ұлттық қолөнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық талғамын оқу-тәрбие үдерісінде дамыту, оларды халықтың рухани-материалдық құндылықтарын түсінікпен қабылдауға және күнделікті өмірде пайдалануға бағдарлайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - зерттеу проблемасы бойынша жалпы адамзаттық, ұлттық рухани құндылықтардың диалектикалық бірлікте болуы туралы философиялық, эстетикалық, теориялар мен Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы, өнерінің заңдылықтары мен атқаратын қызметі туралы өнертану, эстетикалық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми- зерттеу еңбектері.
Зерттеу көздері: Қазақстан-2050 Стратегиясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы, Мәдени мұра бағдарламасы; рухани-мәдениет құндылықтары туралы философия, саясаттану, психология, педагогика саласындағы ғылыми еңбектер, ұлттық өнер туралы мәдениеттану, өнертану, эстетикалық еңбектер; қазақ халқының ұлттық өнер үлгілеріне арналған этнографтардың, Өзін-өзі тану пәнінің оқулықтары, т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, әлеуметтану, тарихи-этнографиялық, өнертану, психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерге талдау; қазақ халқының ұлттық қолөнерін зерделеу; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, педагогикалық эксперимент, нәтижелерді математикалық тұрғыда өңдеу жүргізу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде 2015 жыл зерттеу проблемасы бойынша философиялық, әлеуметтік-педагогикалық, психология-педагогикалық, мәдениеттану, өнертану, педагогикалық, әдебиеттеріне талдау жасалды, проблеманың зерттелу деңгейі анықталды, ғылыми аппарат және эксперимент бағдарламалары айқындалды.
Екінші кезеңде 2016 жыл - деректі материалдар жинау жалғастырылды; тәжірибелік-эксперимент жұмыстары нақтыланып, ғылыми жүйеге келтіріледі. Эксперимент нәтижесінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың ұтымды әрі тиімді әдіс-тәсілдері дәлелденді. Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту жөнінде әдістемелік ұсыныстар берілді. Нақтылы тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
1. Эстетикалық талғам ұғымының мәні мен мазмұны анықталды.
2. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктері айғақталды.
3. Жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері көрсетілді.
4. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемелік ұсыныстар жасалып, оның тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту зерттеу тәжірибелерінде дайындалып, жұмысымызда ұсынылған Өзін-өзі тану пәнінің сабақ үлгілерін мектеп мұғалімдерінің пайдалануына ұсынылды.
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы С.Мауленов атындағы № 37 мектеп-лицейде өткізіледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Эстетикалық талғам дегеніміз ол жеке адамның табиғат пен қоғамда, ұлттық өнерде, күнделікті өмірдегі түрлі іс-әрекетінде нақтылы құбылыстарды сезіммен қабылдап, бағалауы, яғни оның белсенді түрде өмірдегі әдемілік пен көркемдікті қажет етуі, әсемдікті жасауға өз үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан ажырата білу қабілеттілігі.
2. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық қолөнері арқылы дамытудың педагогикалық шарттарын негізделді: бірінші шарт - таныстыратын қазақтың ұлттық қолөнері жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне лайық болуы; екінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерін меңгеруде іс-әрекетті саналы түрде орындауға ықпал ететін оқыту формаларын, әдістері мен құралдарын пайдалану; үшінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерінің қарапайым үлгілерден бастап, күрделі үлгілердің көркемдік ерекшеліктерін таныстыруға біртіндеп ауыстыру; төртінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерін жеткіншектерге таныстыруда, оның көркемдік ерекшеліктері болып табылатын идеясын, композициясын, жасалған уақытын, орындалу техникасын, талдау дағдыларына үйрету; бесінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін бір-бірімен үнемі салыстыра отырып әр үлгінің өзіндік даралығын көрсетуге жеткіншекті бағыттап отыру.
3. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын Өзін-өзі тану пәні негізінде дамытуды диагностикалауға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, талдауға негізделген педагогикалық әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық негізде дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппараты мазмұнының сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдалануымен, тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының жоспарлы кезеңдігімен қамтамасыз етілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснамалық негіздері, ғылыми жаңалығы және теориялық мәні, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар тұжырымдалады.
Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде эстетикалық талғам ұғымының мәні ашылды. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктері айғақталып, жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері көрсетілді.
Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екінші бөлімде жеткіншектердің эстетикалық талғамын Өзін-өзі тану пәні негізінде дамытуды диагностикалауға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, талдауға негізделген педагогикалық әдістемелік ұсыныстар беріліп, зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері сараланды.
Қорытындыда педагогикалық тәжірибе жұмысының нәтижелері негізінде дайындалған тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
Қосымшада диплом жұмысына қатысты материалдар берілген.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМЫН ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эстетикалық талғам ұғымына түсінік
Өте ерте кезден-ақ адам баласы ұрпағының бойына сұлулық сезімін егудің тиімді жолдарын табуды арман етті. Сондықтанда, ерте дүниеде өнер жөніндегі тезистер эстетикалық тәрбиенің шарты ретінде ұсынылып отырды. Ғасырлар бойы өңделіп, дамып келе жатқан тәрбиенің бұл саласы адамзаттың жан дүниесінің керемет жоғары сапалық деңгейге көтерілуіне жол ашты. Ежелде эстетикалық құбылыстарды сипаттау үшін калокаготия (грек тілінен аударғанда calos - сұлулық, agathos - нағыз адамгершілік дегенді білдіреді) деген ұғымды ойлап тапқан, ол - сұлулық пен адамгершіліктің бірлігі [5, 22 б.]. Осыдан адам бойындағы әсемдік пен әдемілік қасиеттер - адамзаттың мәдени тарихында жан-жақты қарастырылып келеді.
Эстетика термині гректің эстезис - сезімталдық деген сөзінен бастау алған. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы ғалымы Баумгартен ғылыми атау ретінде енгізді. 1750 жылы оның Эстетика деген еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылым саласына айналды. Эстетиканың өнертану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің барлық түріне байланысты мәселені шешеді [6, 463 б.].
Эстетиканың мақсаты адамзат өміріндегі эстетиканың бастамасын, эстетикалық қажеттіліктер мен мұраттарды ұғыну екен. Жеке адамның эстетикалық қажеттіліктері мен мұратқа жетуге ұмтылысы [7, 69 б.].
Өркениет өрісінде жеке адам өзін қоршаған ортадан сұлулық іздеп, сезінуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық сезім деген атауын алады. Ол еңбек үдерісіне байланысты дамиды және кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-қатынасын дамытып отырады.
Эстетикалық тәрбие тұлғада әсемдік сезімін қалыптастырады. Адам әсемдікті сезінуден өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылыс жасайды. Эстетикалық тәрбие адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және өнермен тығыз байланысты. Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, көркем сурет және т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер етеді. Адам бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің маңызы өте зор. Әсемдік рахаты әрбір адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді. Эстетика ұғымының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік категориясы. Әсемдік - бұл өмірдің өзі, табиғат және адам қарым-қатынасы мен еңбегінің жемісі [8, 8 б.].
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде маңызы ерекше. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған жоғары рухани ләзаттануға мүмкіндік береді. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері болады. Олардың бірі - эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу болып табылады. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру әрбір адамдарда түрлі болады. Біреулер әдемілікті үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал енді бірі оған онша мән бермейді, жанынан өте шығады. Әдемілікті сезіп, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір адамда білім мен ой болуы қажет. Білімді, парасатты адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық әр баланың эстетикалық дамуының негізі болады. Эстетикалық ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің негізгі міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен жәрдемдесетін білім. Сондықтан бала қолөнер, бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеруі керек. Осыған байланысты ол эстетикалық тұрғыдан терең түсінуге тырысады, пайымдайды және бағалайды.
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, т.б. сияқты өкілдері қатысты.
А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін ашып, эстетика саласынан өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса, онда сол білімнің жансыздығы (сыңаржақтығы) деп есептеген [9].
Өнер арқылы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру ісі, кеңестік дәуірдің әрбір даму кезеңіндегі қоғамдық талаптарды іске асырудың саласы ретінде саналды. Осы эстетикалық тәрбие жөнінде алғашқы буын ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектерінде (В.Н.Шацкая, А.И.Буров [10] т.б.) көрініс тапты.
В.Н.Шацкая Эстетикалық тәрбиенің негізі, мақсаты мен мәні атты мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз - айналадағы болмыста, табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті сезініп, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелейді..., - десе, А.И.Буров эстетикалық тәрбиеге әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркемөнерге эстетикалық көзқарасын, эстетикалық қажеті мен шығармашылық әрекетін қалыптастыру, - деп анықтама береді [11, 69 б.].
Бұдан кейінгі жылдарда эстетикалық тәрбие теориясы мен практикалық мазмұндық жүйесі туралы Н.И.Киященко, А.Я.Зись, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, О.А.Кривцун, А.А.Радугина, В.К.Скатерщиков, т.б. ағартушылар өз үлесін қосты.
Демек, эстетикалық талғам бұл ғылым, ал кез келген ғылымның белгілі қалыптасу тарихы, ойлары мен пікірлері, көзқарастары мен қарама-қайшылықтары, анықтамасы, негізгі ұғымдары, компоненттері, қағидалары, оның қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-психологиялық факторлары, критерийлері, т.б болады. Енді осыларға қысқаша тоқталайық:
Эстетика тарихында алғаш талғам мәселелеріне қызығушылық 17-18 ғ.ғ Францияда пайда болды, оны ағартушылар мен классицизм теоретиктері (Буало, Монтескье, Вольтер және т.б.) қолдады. Олар эстетикалық талғамды тиімді және дәстүрлі көзқарас тұрғысында қарастырды, ал ағылшындардың сенсуалистикалық эстетика бағытын жақтаушылар (Шефтсбери, Хом, т.б.) эстетикалық талғамды адамның түйсігіне қатысты және оны адамгершілік қасиетпен байланыстырған. Ал Кант: Эстетикалық талғамды қарама-қайшылықты, қоғамдық және жеке сипатта болады, - деп көрсеткен.
Эстетика сөздігінде эстетикалық талғам - эстетикалық объектілерді сүйіспеншілікпен қабылдап бағалауы немесе оған сүйіспеншіліктің болмауы, болмыс пен өнердегі әдемілікті ұсқынсыздықтан, әсемділікті әсемсіздіктен, аянышты жағдайды күлкілі жағдайдан жеке адамның айыра білу қабілеттілігі. Эстетикалық талғам - жеке адамның эстетикалық қабілеттілігі мен қажеттілігінің маңызды көрінісі. Эстетикалық талғамның бірегейлігі, оның ерекшелігін айқындайды. Әр түрлі талғамның болуы тәрбиеге, мінез-құлыққа, тәртіпке, өмір тәжірибесіне, адамдармен қарым-қатынасына байланысты болады. Мұраттар мен дүниетаным адамның жалпы талғамдық бағасын айғақтайды [12, 42-43 б.].
Маркстік-лениндік эстетика еңбегінде эстетикалық талғам - эстетикалық сананың негізгі формасы, ол өзінде эстетикалық сезім мен мұратты байланыстырады. Эстетикалық талғамнан адамның табиғат пен әлеуметтік өмірдің байланысының бейнесін көруге болады. Эстетикалық талғам бір жағынан, бұйымның, табиғат пен қоғамның құбылыстарын, заттық және рухани қажеттіліктерінің эстетикалық қасиеттерін пайымдау қабілеттілігі болса, екінші жағынан, әсер етушілік, яғни жеке адамның қайталанбастылығынан келіп шығады. Эстетикалық талғам екеуінің синтезі, себебі, ол болмысты нақты сезімдік тұрғыда игереді, сонымен бірге адамның әлеуметтік және табиғи маңыздылығымен үйлесу қабілеттілігі. Нақты сезімнің эстетикалық талғамдағы бірлігі эстетикалық мұрат пен эстетикалық сезімде ұшырайды. Эстетикалық сананың эстетикалық талғамда мұратқа қарағанда анық, әрі айрықша қайталанбастығы байқалады. Бірақ ол рефлексиясыз іске аспайды, онда эстетикалық нысанның қасиеті бейнеленеді. Эстетикалық талғамның ерекшелігі өнерде анық байқалады. Өнер - қабылдаған адамның ішкі жан дүниесінің дамуына мүмкіндік беретіні анық. Ол адамның өзгеше қайталанбастығын ашады және қалыптастырады [7, 97-98 б.].
В.К.Скатерщиков Эстетикалық талғам туралы атты еңбегінде талғамды адамның эстетикалық шығармашылық іс-әрекеттерін қоршаған өмірді эстетикалық қабылдау қабілеттілігін реттеп отыратын күш ретінде көрсеткен. Эстетикалық талғам үдерісінде жеке адамның, табиғат пен қоғамдағы, күнделікті сан-алуан іс-әрекеттеріндегі нақтылы құбылыстарды бағалау тұрғысынан көзқарасы, қатынасы негізгі орын алады. Содан талғам - шындық болмысының, заттар дүниесінің, қоғамдық құбылыстардың эстетикалық мәндік құнын айқындау құралы іспеттес деген пікір айтады. Мұнда эстетикалық шығармашылық іс-әрекеттерінің мәнін түсіне білу талғамның даму заңдылықтарын игеруге, оның санасында қалыптасуына зор мүмкіндік туғызады [13].
Ш.М.Герман мен В.К.Скатерщиковтың Эстетика туралы сұхбаттар еңбегінде эстетикалық талғам - болмыс құбылыстары мен өнер туындыларының нақты эмоциялық бағасының жүйесі, ол адамда сұлулық және ұсқынсыздық, әдемілік және көркемдік негізінде қалыптасады. Эстетикалық талғам тікелей сезімдік сипатта болады, яғни ол тек өзіне эстетикалық қатынаспен жанасқанда өрістейді. Музыка мен балет өнерінен бір адамның әңгімесі бойынша ләззат алмайсың. Талғам талқылаулардан да туындамайды, тек ол айрықша сезімде пайда болып, сезім туғызады. Сонымен бірге талғам баға да береді, ол ішкі әсерден туындайды. Осы баға беруде қатынаста бар, ал қатынас бар жерде тәртіпте болады.
Нақты құбылысқа баға беруде талғам пайда болады, бұл өмір мен өнерге эстетикалық қарым-қатынасты туындатады. Талғам бұрын көрмеген затты, болмыс құбылыстарын, өнер туындыларын пайымдап, өзінің ол туралы ойын білдіруге ықпал етеді. Жақсы талғамда, талғамсыздықта өмір мен өнерге деген қарым-қатынасында адамдар өз ойларын береді. Осы ойдан талғам жеке адамның ісі болудан қалады. Сондықтанда, талғам туралы жиі дауласуға да тура келеді. Ол талғамның адам бойындағы даму деңгейіне тікелей байланысты. Әрбір адамның эстетикалық талғамы өзінің қоршаған ортадағы заттарға, болмысқа, өнерге қызығушылығынада байланысты болады. Мәселен, адамның жас, ұлттық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты эстетикалық талғамдары да әр түрлі болады. Сондықтанда жоғары эстетикалық талғам көп қырлы болып, сұлулықты жасаудыңда түрі өте көп. Мұндай көп қырлы эстетикалық талғамға жету үшін, оны дамытуға тырысу керек. Эстетикалық талғам қоғамның даму деңгейіне де байланысты болады [14, 172-176 б.].
Ф.Н.Жұмабекова Баланың көркемдік талғамын сәндік-қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру атты диссертациялық жұмысында бірнеше ғалымдардың еңбектерін талдай келе көркемдік талғамның түрлі психикалық үдерістер жүйесіндегі мәндік байланысын және психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп - сапалы танымдық деңгейдегі пайымдау, шындық пен өнерді толық мәнде қабылдау үдерісі аяқталмай тұрып жүзеге асырылмайтынын, эстетикалық сезім әсері де тек қабылдау үдерісі кезінде ғана пайда болатынын көрсеткен. Сөйтіп көркемдік талғам табиғатын және оны қалыптастыруға ықпалды әсер ететін түрлі психикалық үдерістердің (қабылдау, сезім, таным, әсерлену т.б.) өзіндік ерекше мән-мазмұны мен өзара бірлігін зерделей отырып, бұл құбылыстың эстетикалық тәрбиенің сапасына қажетті деңгейге көтерудегі ерекшелігіне тоқталған.
Көркемдік талғам адамның өнер туындыларын талапқа сәйкес мәнде қабылдай және бағалай білу қабілетін айқындайтын құбылыс. Бұл құбылыс, жеке тұлғаның, қоғамның көркемдік тәжірибесін қорытындылайтын, айқындайтын процесс ретінде өнердің тікелей әсер етуі арқылы қалыптасады деп түсіндіреді. Сөйтіп жеке тұлғаның көркемдік талғамын оның танымдық қабілетінің дамуымен бірлікте қарастырады. Әсемдікті сезіну, түйсіну, бұлардың өзіндік заңдылықтарын білуді әрі сезімталдықпен қабылдауды талап еткен. Сонымен бірге ол эстетикалық сана және эстетикалық талғам сөздеріне түсінік берген.
Эстетикалық талғам жеке тұлғаны қоршаған өмір болмысын эстетикалық жағынан қабылдауға, эмоциялық сезінуге, танып білуге, сол арқылы оның ішкі әлемін, мінез-құлқын оятуға, өз ісін және басқалардың әрекеттерін бағалауға әрі пайымдауға ықпал ете отырып, оның эстетикалық санасын, мұқтаждығын және талаптану деңгейін нақтылы сипаттап белгілеп береді, ал эстетикалық сана әлеуметтік тәжірибеде қалыптасқан талғамдарды, көркемдік түсініктер мен мұраттарды және дүниетанымдық көзқарастарда қалыптасатын ой мен эмоцияны қамтиды. Қысқасы эстетикалық талғам - өмір шындығының барлық жақтарын қамтитын құбылыс болса, көркемдік талғам табиғаты - өнер туралы қоршаған шындық болмысының өнер туындыларындағы айшықты бейнені қабылдау, тану негізінде бейнелейтін үдеріс деп анықтамалар береді [15, 38-45 б.].
С.Әбенбаевтың Эстетикалық мәдениеттің негіздері атты оқу құралында студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық негіздері, шарттары және қазақ халқының ұлттық мәдениеті дәстүрлеріне жастардың мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері туралы айтылған. Бұл оқу құралында эстетикалық тәрбие - тәрбиенің маңызды әрі құрамдас бөлігі. Ол эстетиканың - мәдени жұмыстарын арнайы ұйымдастыратын арна, ақиқат шындығын эстетикалық тұрғыдан меңгерту әдісі, сонымен бірге эстетикалық сана және эстетикалық дағдыны қалыптастыру іс-әрекеті. Әсемдік - бұл адамның қажеттілігі, көзқарасы, мақсатымен сәйкес келетін жоғары дәрежедегі сезімі. Ерте дәуірдегі салынған суреттерге зер салсақ, біз еңбек үдерісін көреміз: әркім өзінің айналысатын ісіне орай сурет салған: балық аулау, жермен айналысу т.б. Бірақта әсемдік туралы түсінікте субъективтік те кездеседі. Себебі әсемдік ұғымын анықтауда көптеген маңызды әлеуметтік-психологиялық факторлардың ықпалы болған: дәуір, ұлттық және рассалық, діни және таптық қатынас, сән, сонымен қатар тұлғаның жеке-дара психикалық ерекшелігі
Әсемдіктану (эстетика) - табиғатта, қоғамда, адамның іс-әрекетінің қай түрінде болмасын, оның қарым-қатынасында, әсіресе өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен даму заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым болып есептеледі. Ақиқат дүниені, ондағы құбылыстар сырын адамның тануы тек ақыл арқылы ғана беріліп, көңіл-күй сезімімен біртұтас бейнеленеді. Осыған сәйкес заттардың немесе құбылыстардың жетілгендігі, идеялық мазмұны мен түрлерінің үндестік бірлігінің сәйкестігі адам баласына әсемдіктің ләззатын алып келеді [16, 231 б.].
Ш.Ә.Ақбаеваның Қазақтың дәстүрлі өнерінің негізінде оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру атты зерттеу еңбегінде: Эстетикалық талғам - түрлі эстетикалық сапа - қасиеттерге эмоционалды баға берудегі адамның қоғамдық практика барысында қалыптастырған қабілеті, яғни өмір мен өнер сфераларындағы сұлу құбылыстарды, сұлулықты түсіну, баға беру, әсемдік пен парықсыздықты ажырата білу, пайымдау қабілеті ретінде байқалады. Ал философиялық сөздікте: Өнер туындыларына баға берудегі талғам - көркемдік талғам болып табылады, - деп анықтама берген [17, 10 б.]. Сонымен бірге, еңбекте жалпы дәстүрлі өнерді меңгеруге, игеруге және оның негізінде жаңа образдар сомдауға, адамды көркемдік талғамдық бағытта қалыптастыруға көмектесетін руханилық құбылыстың бір-бірімен байланысты бірнеше іргелі салаларына сипаттама берілген, олар: білімділік, имандылық, моральдық, эстетикалық, философиялық және психологиялық мәселелер, педагогикалық, өнерлілік пен шығармашылық негіздер сияқты [17, 33 б.].
Эстетикалық ұғымдар арқылы көп кездесетін ортақ белгілерді, көркем шығармашылық үдерістерді, өнер туындыларының құрылымы мен өзгешелігін, көркемдікті қабылдаудың табиғаты мен механизмдерін көрсетеді [5, 22 б.].
Адам қызметінің болмыстағы және әлемдегі елеулі эстетикалық сипаттамаларды талдап қорытуға басты эстетикалық қарым-қатынас түрлерін жатқызуға болады. Философиялық сөздікте эстетикалық ұғымдарда көркем туындының немесе эстетикалық құбылыстың, көркем үдерістің, яғни әр түрінің талдауға сай аппараты бар. Осы сөздіктегі эстетикалық ұғымдар:
- Метакатегория - эстетикалық.
- Эстетикалық әрекеттің (әдемілік заңдары, эстетикалық игеру, өнер, дизайн, көркем құрастыру, эстетикалық бағдар, эстетикалық талғам, деңгей) - әлемнің эстетикалық игеруін талдау аппараты.
- Эстетикалық қарым-қатынас, соның ішінде өнердің болмысқа (сұлулық, асқақтық, күлкілі, ұсқынсыздық, арсыздық) қарым-қатынасының аппараты.
- Гносеологиялық өнер (көркем бейне, көркемдік әдіс, көркемдік шындық, көркемдік тұжырымдама) ұғымы - гносеологиялық талдау аппараты, яғни өнердегі болмыстың (көркемдік бейненің) бейнесін береді.
- Өнердің (жалпы, халықтық ұлттық, көпшілік әлеуметтік ұғымдары - өнерді әлеуметтік талдау аппараты.
- Өнердің (эстетикалық құндылық, көркемдік, шедевр) - аксиологиялық ұғымы, яки өнерді талдау аппараты.
- Өнердің (көркем туынды, классика, көпшілік және таңдаулы өнер, стиль) онтологиялық және стилистикалық талдау аппараты.
- Өнердің (көркемдік үдеріс, бағыт, өнердегі ағым, көркемдік әсер: дәстүрлер, жаңашылдық, көркемдік даму) диалектикалық критерийі, яғни салыстырып талдау аппараты.
- Өнердің (суретші, шығармашылық кезең, шығармашылық жол) антропологиялық ұғымы, яки өнердің өмірбаяндық талдау аппараты.
- Өнер (ой, нобай, туындының алғашқы жазылған түрі, үлгі) шығармашылығының генетикалық ұғымы, яғни өнерді әзірлеудің шығармашылық-генетикалық және текстологиялық талдау аппараты.
- Өнердің (қабілеттілік, талант, данышпандық, шабыт, шығармашылық қиял, көркемдік, елестету) психологиялық ұғымы, яки шығармашылықты психологиялық талдау аппараты.
- Өнер мен болмысты (эстетикалық қабылдау, эстетикалық пайымдау, катарсис, көркемдік ләззат, т.б.), рецепциондық талдау аппараты.
- Өнердің (өнердің түрлері: әдебиет, театр, кино өнері, кескіндеме, т.б.; түрлері: эпос, лирика, драма, станоктық кескіндеме, монументальды өнер және т.б.; көркемдік жанрлар: әдебиетте - роман, әңгіме, новелла, поэма, лирикалық өлең) морфологиялық ұғымы, яғни өнердің түраралық және тарихи-мәдени талдау аппараты.
- Өнердің (көркемдік мәтін, композиция, көркемдік уақыт, кеңістік, түс, т.б) құрылымдық ұғымы, яғни өнерді дайындаудың құрылымдық талдау аппараты.
- Өнердің (адресат, адресант, белгі, интонация және т.б.) көркемдік қатынас және семиотикалық теория ұғымы, яғни өнерді талдаудың коммуникативтік және семиотикалық аппараты.
- Көркемдік сынның (интерпретация, эстетикалық баға; тәсілдер: әлеуметтік, нақты тарихи, шығармашылық-генетикалық, құрылымдық талдау және т.б.) теориясы мен әдістемесінің ұғымы, яғни өнер туындысын көркемдік сын тұрғысынан талдау аппараты.
- Эстетикалық тәрбие (жан-жақты дамыған тұлға, рухани байлық, эстетикалық қабілеттілік және тұлғаның қажеттілігі және т.б.) ұғымы, яғни әсер етуді талдау аппараты.
- Көркем мәдениеттің (жебеушілік, әлеуметтік тапсырыс, сыйақы т.б.) басқарудың саясаты мен дағдысы ұғымы, көркемдік саясатты талдау аппараты [12, 141 б.].
Эстетикалық ұғымдар эстетикалық қызметтің дағдысын толықтыра түседі, яғни ол тарихи және ұлттық сипатта үнемі өзгерісте болады, әрбір тарихи кезең мен аймаққа байланысты эстетикалық және көркем мәдениетте өзіндік өзгешеліктері бар. Эстетикалық аппарат ұғымының сапасын арттырудың түрлі әдіс-тәсілдері бар:
Біріншіден, теориялық ойлардың көркем құбылыстары мен процестерінің (бағыттар: реализм, романтизм, сентиментализм) нәтижелерінің тіркелу жолы.
Екіншіден, эстетикаға басқа өнер саласының терминдерін ендіру әдісі, мысалы: философиядан әдіс, тұжырымдама; психологиядан қабылдау, түйсік, талғам, т.б.
Үшіншіден, өнертану аппаратының заман талабына байланысты әр саладан түрлі терминдер ендіріледі, олар: монтаж, технология, ритм, калорит, т.б.
Төртіншіден, әр түрлі ұғымдардың бір-біріне әсері мен синтезі амалы.
Бесіншіден, түрлі халықтың көркем құбылыстарын дәстүрге ендіру арқылы эстетикалық сапаны арттыру.
Алтыншыдан, ұғымдық аппаратқа жаңа ғылыми пәндерді пайдалану жолы. Эстетикалық аппарат ұғымының кеңеюі эстетикалық іс-әрекет пен эстетикалық қарым-қатынастың кеңеюіне сай, бәрінен бұрын өнер эстетикалық мәдениеттің ядросы іспетті [12, 142 б.].
А.Я.Зисьтің Өнер және эстетика атты еңбегінде эстетикалық ұғымдарды үш топқа бөлген. Бірінші топқа эстетикалық мәселелерді қамтитын ерлік, әсемдік, трагедиялық, комедиялық түрлерді қосады. Екінші топқа құрылымдық сипаттағы ұғымдар (категориялар) деп аталатын үйлесімділік, пропорция, симметрия, өлшем сияқты түрлерін жатқызған. Үшінші топқа эстетикалық ерекшелікті танытатын ұғымдарды, яғни бір-біріне қарсы ұғымдарды келтіреді [18].
Түрлі ғылыми жұмыстар мен еңбектерді талдау арқылы эстетикалық талғамның негізгі ұғымдарының жүйелі зерттелмегенін анықтадық. Осы себептенде, эстетиканың негізгі ұғымдарынан қазақ ұлттық өнеріне қатысты эстетикалық талғамның ұғымдарын бөліп қарастыруды дұрыс көрдік:
Қазақ ұлттық өнерін жобалап, өңдеуде қолданылатын эстетикалық талғамның ұғымдары: эстетикалық, әдемілік және сұлулық, өнер, дизайн, шабыт, шығармашылық қиял, көркемдік, көркем құрастыру, эстетикалық бағдар, шығармашылық кезең, шығармашылық жол, елестету, бағыт, өнердегі ағым, дәстүрлер, жаңашылдық, әсер, қабілеттілік, талант, данышпандық, композиция, көркемдік уақыт, кеңістік, түс, мұрат, деңгей, эстетикалық құндылық, көркемдік, шедевр, көркем туынды, классика, көпшілік және таңдаулы өнер, көркемдік стиль, эстетикалық қабылдау, эстетикалық пайымдау, көркемдік ләззат, т.б.
Осы эстетикалық талғам ұғымының ішінде ең көп кездесетін ұғым - сұлулық, оның негізінде болмыстағы құбылыстарды сипаттауға болады. Адамның ең бірінші көзіне түсетін нәрсе сұлулықтың белгілері, яғни құбылыстың сыртқы ерекшеліктері, заттың пішіні, түс және түстердің өзара үйлесімділігі, дыбыс, адамның бет бейнесі, т.б [14, 59 б.].
Жоғарыда берілген эстетиканың ұғымдарынан байқайтынымыз, ол кез келген өнер түрлерімен тығыз байланыста. Жеке тұлғаның эстетикалық талғамының қалыптасуы мен дамуына да өнердің әсері мол. Өнер табиғатын, ерте дәуірлерде, қоғамдық болмыстың тарихи даму кезеңдерінің ерекшеліктерімен байланыстыра, нақтылы көркемдік практиканың жемісі тұрғысынан қарастырып келген. Уақыт өте, өнерді ғылыми тұрғыда терең зерттеу, философиялық ілімнің ең ерекше саласы - эстетика ғылымының үлесіне тиді. Әр дәуірдің теоретиктері мен суреткерлері бұл құбылысты, қоршаған шындыққа байланысты өз көзқарастары тұрғысында, өнердің даму сипаты мен деңгейін, оның қоғам мен адамдардың рухани өміріндегі алатын орны мен маңызын поэтика мен өнертану немесе көркемдік сын тұрғысынан зерттеуге көшті.
Өнер - қоршаған әлем болмысына, қоғамның рухани өміріне деген адамзаттың эстетикалық қатынасын, дүниетанымын қалыптастырып келе жатқан қоғамдық сананың және өмір шындығын көркем бейне арқылы қайта жаңғыртатын адам іс-әрекеттерінің айрықша формасы. Өнер табиғатын, оның қоғамдық мәнін эстетикалық, өнертанымдық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу, өнердің көркемдік әрі ғылыми дүниетаным құралы ретіндегі арақатынасын тануға, көркемдік білім мен тәрбие мәселелеріне аса қажетті мағлұматтарды игеруге үлкен мүмкіндік туғызады.
Өнер түрлері әр түрлі. Олар, өзіне тән мәнерлілік құралдарымен, көркем-бейнелі образдарымен қоршаған өмір шындығын, сұлулықты, табиғат болмысын, оның құбылыстарын суреттей отырып, адамдардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік құбылыстарды, халықтың өткені мен бүгінгі өмір-тіршілігін, дүниетанымдық белгілерін танып білуіне, өзі өмір сүріп отырған өмірге деген эстетикалық, ізгілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге ерекше мүмкіндік жасап келеді.
Өнер арқылы шығармашылық ой-өрісі, қоршаған өмір шындығына деген адамгершілік-гуманистік, эстетикалық, дүниетанымдық көзқарасы қалыптасқан тұлға, алдыңғы ұрпақ жасап қалдырған көркем-материалдық, рухани-эстетикалық құндылықтарды танып білуге, сақтауға, құрметтеуге және сол құндылықтарды өзінің күнделікті өмірінде қолдануға, халыққа таратуға, насихаттауға талпынады. Бұл үдеріс - эстетикалық талғамның басты принципі.
Бүгінге дейін, эстетикалық талғам теориясында қалыптасқан қағидалар мен педагогикалық көзқарастар, қазіргі эстетикалық ұғымдар жүйесінің, ғылымның, өнердің, адамдардың өнерге деген қатынасы мен шығармашылық іс-әрекеттері түрлерінің жаңа бағыттарға ауыса дамуына байланысты туындап отырған көкейкесті мәселелерді зерттеуге жетелейді. Ең алдымен, эстетикалық талғамның басты құралы саналатын өнер табиғатын, түрлі өнердегі шындық болмысының сұлулық заңдылықтарына сай бейнелену мәселелеріне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Қоршаған өмірдегі, табиғаттағы, өнердегі әсемдікті, сонымен бірге эстетикалық, көркемдік мәндегі рухани құндылықтарды эстетикалық мұрат (идеал) тұрғысынан танып білу, бағалау қабілеттілігі мен сұлулық заңдылығына тән, шығармашылықпен екінші табиғатты (Маркс) жасауға ынталы тұлғаны қалыптастыру ұзақта, әрі күрделі процесс. Бұл процесс, тұлға санасының: қабылдау, сезім, әсерлену, таным, талғам, қажеттілік, көзқарасы мен сенімі сияқты барлық элементтерін біртұтас дамыта қалыптастыру нәтижесінде ғана сапалы нәтиже береді. Мұнда, тұлғаның эмоциялық сезіміне, әсерленуіне, танымы мен талғампаздығына зор ықпал ететін, эстетикалық объектілер мен үдерістердің, құбылыстардың болмысын мәнерлі тілімен айшықты бейнелей алатын өнердің (көркем әдебиет, музыка, бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер т.б.) құдіреті күшті. Сондықтан, жеке тұлғаның рухани дамуына өнердің әсерлі ықпалын, оның танымдық компоненттерін дұрыс бағдарлау, эстетикалық талғамды қалыптастыруға сипаттас мәселе.
Эстетикада өнерді үш топқа бөледі:
1. Кеңістіктегі (архитектура, мүсін, кескіндеме, т.б.) өнер.
2. Уақытша (әдебиет, музыка, сән, т.б.) өнер,
3. Кеңістіктік әрі уақытша өнер түрі.
Кеңістіктегі өнерді статистикалық немесе заттық, уақытша өнерді динамикалық, ал кеңістіктік әрі уақытша өнерді (мұнда екі өнерде қатар жүреді) аралас деп айтуға болады. Бұл өнер түрлері сезім мүшелері арқылы қабылданады, мысалы, кеңістіктегі өнерді көру түйсігі, уақытша өнер түрлерін есту түйсігі, ал кеңістіктік әрі уақытша өнерді көру, әрі есту түйсіктері арқылы санамызға қабылдаймыз [7, 246 б.].
Бұл жөнінде Ә.Е.Ботабаеваның Жоғары сынып оқушыларының эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық киімдері арқылы қалыптастыру атты ғылыми еңбегінде жан-жақты зерттелген, атап айтсақ, эстетикалық талғамды қалыптастыратын компоненттер эстетикалық сезім, эстетикалық қабылдау, эстетикалық қызығушылық, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық ойлау және таным, эстетикалық пайымдау және баға беру, эстетикалық белсенділік, эстетикалық ләззат және эстетикалық мұрат деп анықтаған [19, 12-31 б.]. Ол эстетикалық талғамды қалыптастыратын компоненттерді негізге ала отырып, ұлттық өнер арқылы эстетикалық талғам қалыптастырудың кезеңдерінің психологиялық-педагогикалық шарттарын анықтаған (Кесте 1 - Эстетикалық талғам қалыптастыру кезеңдерінің психология-педагогикалық шарттары).
Кесте 1
Эстетикалық талғам қалыптастыру кезеңдерінің психология-педагогикалық шарттары
Кезеңдері
Психологиялық шарттары
Педагогикалық шарттары
Психологиялық және педагогикалық шарттардың ара қатынасы
Эстетикалық
сезім
Объективтік шындықты бейнелегенде оның сұлулығын қабылдауда туатын оқушының көңіл-күйі.
Оқушының сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсы-лыққа ұмтылып, жамандықтан тыйылуына көмектеседі.
Объективтік шындық-ты бейнелегенде оның сұлулығын қабылдауда туатын оқушының көңіл-күйі және оның сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне көмектеседі.
Эстетикалық
қабылдау
Әсем бұйымдарды оқушының қызығушылық-пен, әсерлі сезімталдық-пен сыртқы ортадан қабылдауы.
Оқушының әдемі бұйымдардағы әсемдікті көруі, оның сол сұлу-лықты жасауға талпындырады.
Әдемі бұйымдарды оқушының қызығушы-лықпен қабылдауы және ондағы әсемдікті көріп, оның сол сұлулықты жасауға талпынысы.
Кесте 1-дің жалғасы
1
2
3
4
Эстетикалық қажеттілік
Оқушының қызығуына байланысты ішкі сұранысынан туындайды.
Оқушының өзі қызыққан өнер бұйымының ішкі сырын толық түсінуі үшін ұмтылуы.
Оқушының ішкі сұранысынан туындап және оның қызыққан әдемі бұйымының ішкі сырын түсінуге ұмтылысы.
Эстетикалық қызығушылық
Оқушының бір нәрсені не өнерді білейін деп ай-рықша ынталасы.
Оқушының өнерге қызығуы тәрбие-нің ықпалымен дамып жетіледі.
Оқушының қызығушылығы арқылы танып, білуге ұмтылысы.
Эстетикалық
ойлау және таным
Оқушының өнерді жанама және жалпылама бей-нелеуге бағыт-талған танымдық әрекеті.
Оқушының ой-өрісінің кеңейіп, жаңа сапаға көтерілуіне өнер құралдары тікелей ықпал етеді.
Оқушының өмірдегі, ең-бектегі және табиғаттағы сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажы-рата білуі, өнер шығарма-ларына жоғары талап қоюы.
Эстетикалық пайымдау және баға беру
Оқушы қоршаған ортадағы өнерге, көріністерге, т.б. эстетикалық қасиеттері тұрғы-сында баға бере білу қабілеті.
Оқушының тіршілігіндегі өмір принциптері мен көзқарастарының көркемдік идеалын көрсетуі.
Оқушының қоршаған ортад-ағы көріністерге, өнерге т.б. эстетикалық қасиеттері тұрғысында баға беру қабілеті және көзқарасы арқылы көр-кемдік идеалын көрсетуі.
Эстетикалық
ләззат
Табиғат және қоғам өмірінің сұлулығын қабылдауда не іс-әрекетте оқушының рухани дүниесінің тебіренуі.
Оқушының сұлулықты көруге, естуге құштар болып, оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың ғылыми теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық талғам ұғымына түсінік
9
1.2 Қазақтың қолөнері негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері
21
1.3 Жеткіншектердің әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктері
32
2 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемесі
2.1 Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту
46
2.2 Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері
52
2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері
69
ҚОРЫТЫНДЫ
74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
ҚОСЫМША
79
КІРІСПЕ
Халықтық қол өнері - әлемдік көркем мәдениеттің негізі. Даналық пен әсемдіктің таусылмас қайнар қөзі. Онда сан ұрпақтың түрлі материалдарды: ағаш, саз, жүн, металдарды өндеу тәжірибесі бейнеленген. Көне дәстүрлерді көздің карашығындай сақтап және байыта отырып, халықтық қөркем қолөнер кәсібі қазіргі мәдениеттің айқын құбылысы болып, үй тұрмысының маңызды және бөлінбес құрамына айналды. Қолөнер туындылары қайталанбас және алуан түрлі: әсем әшекейлерден және шағын ойыншықтардан бастап күрделі кестеленген композицияларға дейін және көлемді кілемдерді, тоқыма матадан жасалған көп заттық жиынтықтарды, шыны, ағаш және металл бұйымдардарын қамтиды. Пішіндердің ықшам да мәнді үйлесімі, түстердің жоғары талғамы, өрнектердің әсемдігі, композициялық шешімі, көздің мүлтіксіздігін, колдың дәлдігін және қиял ұшқырлығын ұштастырып, шебердің өзіне тән тәсілдермен орындауына жеткізеді. Халық өнерінің саркылмай дамуы үшін ол шебер жандардың колында өрістеп, жүрек жылуына бөленіп жетіле беруі тиіс.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуандығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек, - деп қазіргі кезде ұлттық мәдениетіміз, тарихымыз бен дәстүрлерімізді ұмытпауды баса айтты [1].
Ал бұл мәселені Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу..., - деп айрықша атап көрсетті [2]. Бұл аталынған педагогикалық шаралар, егеменді Қазақстан мектебінің ұлттық үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің маңыздысы - қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас ұрпақтың имандылық-эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалану. Халықтың бай тарихын, мәдени құбылыстарының ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасында: Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік мәдени дамуы - ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарда, өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта оралу, мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау, - деп көрсетілген [3].
Бүгінгі таңда, еліміздің өткен дәуірлердегі рухани-эстетикалық құндылықтарын зерттеу, тану, оның бар мүмкіндіктерін өскелең ұрпақ тәрбиесінде пайдалану мәселелеріне байланысты Мәдени мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламада былай делінген: Мәдени мұраны, оның ішінде ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыпты зерделеудің тұтастай жүйесін құру шеңберінде қазақ халқының тарихымен, материалдық және рухани мәдениетімен байланысты негізгі ғылыми проблемаларды зерттеу және танымал ету, оның ішінде Орталық Азияның қазақтары мен көшпелі халықтарының көшпелі қоғамның өткен өмірінің бай тарихын зерттеу және танымал ету жөніндегі іс-шаралар іске асырылмақ. Олар ұлттық мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын, материалдық мәдени құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі психологиялық-педагогикалық міндеттерді қамтиды. Сонымен бірге, мектеп оқушыларының өнер пәндері арқылы әсерлі эстетикалық ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуда, ол құндылықтарды тиімді пайдалану талаптарын да алдымызға қояды [4].
Жас ұрпаққа дәстүрлі ұлттық өнердің қыры мен сырын, бейнелілік тілін меңгерту және олардың шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту арқылы халқымыздың көркемдік мәдени мұрасын игерту, туған халқының өнеріндегі парасатты дәстүрлеріне деген эстетикалық көзқарастарын калыптастыру, қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесінің барлық саласындағы эстетикалық тәрбиенің негізгі де, басты міндеттердің бірі болып табылады.
Педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми-зерттеу еңбектерінде баланы түрлі өнерге баулудың, оның өсіп-жетілуінің әр кезеңіне тән психологиялық-педагогикалық ой-пікір мен теориялық тұжырым, әдістемелік тәжірибе жинақталған. Бұлар көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру жүйесін құруға мол мүмкіндік ашатын әдістемелік негіз бола алады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына өнердің ықпалы туралы теориялық мәліметтер кеңестік кезеңде Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, А.В.Бакушинский, С.Т.Шацкий және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. Философиялық, өнертану, эстетикалық тәрбие теориясына байланысты ғалымдардың Н.И.Киященко, Н.Л.Лейзеров, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, О.А.Кривцун, А.А.Радугин, В.Скатерщиков т.б. психологиялық-педагогикалық еңбектерінде атап көрсеткен көркемдік, эстетикалық талғамды қалыптастырудың факторлары, құралдары, психологиялық негізі туралы тұжырымдары біздің зерттеуіміз тұрғысынан аса маңызды.
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, т.б. сияқты ағартушылардың еңбектерінен халқымыздың өткендегі өмір-тіршілігі мен қолөнер, рухани мәдениетінің болмысын танып білеміз.
Өнер саласындағы ұлттық рухани құндылықтардың жас ұрпақтың эстетикалық дамуына ықпалы жөнінде ағартушы-педагогтары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, т.б. артына мол мұра қалдырды. Олар болашақ ұрпақтың дүниетанымдық, имандылық-эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін тәрбиелеуде халықтың рухани-материалдық мәдениетінің ықпалын жоғары бағалаған.
Қолөнер құралдары арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық дамуын таным мен талғам деңгейіне көтерудің ғылыми-теориялық, әдіснамалық, көркем-эстетикалық тәрбие проблемалары С.А.Ұзақбаева, А.А.Қалыбекова, Ә.О.Қамақ, Е.Асылханов, С.Ә.Жолдасбекова, Б.Байжігітов, Шалғынбаева Қ.Қ., Ф.Н.Жұмабекова, Б.Ж.Жиентаева, С.Әбенбаев, Ш.Ә.Ақбаева, А.Қ.Ералина, Ұ.Есім, Р.А.Дарменова, А.Д.Райымқұлова, Ә.Е.Ботабаева т.б. сияқты педагог ғалымдардың ғылыми-зерттеулері мен еңбектерінде ашып көрсетілген.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде өнер құралдарының негізгі бір саласы - қазақ халқының дәстүрлі сәндік қолөнері. Ол көне заман тарихымен бірге дамып, қалыптасып келе жатқан бай қазына. Бұл өнердің түрлері мен салалары сан-алуан.
Педагогика, этнопедагогика және психология салаларында жарық көрген ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге жасаған талдаулардан байқайтынымыз біздің зерттеу мәселеміз сипаттас жұмыстардың аз екенін байқадық. Сонымен, бүгінгі таңда мынадай мәселелердің шешімін табу қажеттігі байқалады:
- оқушыларды қазақтың ұлттық өнеріне баулу қажеттігі мен оның практика жүзінде іске толық асырылмауы арасындағы;
- оқушыларды ұлттық өнер түрлеріне баулу үрдісі мен өнердің негізгі атқаратын қызметтік принциптерін ескермеушілік арасындағы;
Бұл атап көрсетілген қайшылықтардың шешімін табу біздің зерттеу тақырыбымызды: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық қолөнері арқылы дамытуды теориялық жағынан негіздеу, әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент барысында анықтау.
Зерттеу нысаны: Жеткіншектердің эстетикалық талғамы
Зерттеу пәні: Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, қазақтың ұлттық қолөнері арқылы жеткіншектерге эстетикалық талғамын дамытатын әдістемелік ұсыныстар жасалып, оқу-тәрбие үдерісіне, соның ішінде өзін-өзі тану пәніне жүйелі бірізділікте ендірілсе; онда жеткіншектер қазақтың ұлттық қолөнерінен білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытуға негізі болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Эстетикалық талғам ұғымының мәні мен мазмұнын анықтау.
2. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктерін айғақтау.
3. Жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін көрсету
4. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемелік ұсыныстар жасау, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерістен өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: қазақтың ұлттық қолөнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық талғамын оқу-тәрбие үдерісінде дамыту, оларды халықтың рухани-материалдық құндылықтарын түсінікпен қабылдауға және күнделікті өмірде пайдалануға бағдарлайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - зерттеу проблемасы бойынша жалпы адамзаттық, ұлттық рухани құндылықтардың диалектикалық бірлікте болуы туралы философиялық, эстетикалық, теориялар мен Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы, өнерінің заңдылықтары мен атқаратын қызметі туралы өнертану, эстетикалық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттер мен ғылыми- зерттеу еңбектері.
Зерттеу көздері: Қазақстан-2050 Стратегиясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы, Мәдени мұра бағдарламасы; рухани-мәдениет құндылықтары туралы философия, саясаттану, психология, педагогика саласындағы ғылыми еңбектер, ұлттық өнер туралы мәдениеттану, өнертану, эстетикалық еңбектер; қазақ халқының ұлттық өнер үлгілеріне арналған этнографтардың, Өзін-өзі тану пәнінің оқулықтары, т.б.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, әлеуметтану, тарихи-этнографиялық, өнертану, психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерге талдау; қазақ халқының ұлттық қолөнерін зерделеу; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, педагогикалық эксперимент, нәтижелерді математикалық тұрғыда өңдеу жүргізу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде 2015 жыл зерттеу проблемасы бойынша философиялық, әлеуметтік-педагогикалық, психология-педагогикалық, мәдениеттану, өнертану, педагогикалық, әдебиеттеріне талдау жасалды, проблеманың зерттелу деңгейі анықталды, ғылыми аппарат және эксперимент бағдарламалары айқындалды.
Екінші кезеңде 2016 жыл - деректі материалдар жинау жалғастырылды; тәжірибелік-эксперимент жұмыстары нақтыланып, ғылыми жүйеге келтіріледі. Эксперимент нәтижесінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың ұтымды әрі тиімді әдіс-тәсілдері дәлелденді. Өзін-өзі тану пәні негізінде жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту жөнінде әдістемелік ұсыныстар берілді. Нақтылы тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
1. Эстетикалық талғам ұғымының мәні мен мазмұны анықталды.
2. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктері айғақталды.
3. Жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері көрсетілді.
4. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамытудың әдістемелік ұсыныстар жасалып, оның тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы дамыту зерттеу тәжірибелерінде дайындалып, жұмысымызда ұсынылған Өзін-өзі тану пәнінің сабақ үлгілерін мектеп мұғалімдерінің пайдалануына ұсынылды.
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы С.Мауленов атындағы № 37 мектеп-лицейде өткізіледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Эстетикалық талғам дегеніміз ол жеке адамның табиғат пен қоғамда, ұлттық өнерде, күнделікті өмірдегі түрлі іс-әрекетінде нақтылы құбылыстарды сезіммен қабылдап, бағалауы, яғни оның белсенді түрде өмірдегі әдемілік пен көркемдікті қажет етуі, әсемдікті жасауға өз үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан ажырата білу қабілеттілігі.
2. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық қолөнері арқылы дамытудың педагогикалық шарттарын негізделді: бірінші шарт - таныстыратын қазақтың ұлттық қолөнері жеткіншектердің жас ерекшеліктеріне лайық болуы; екінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерін меңгеруде іс-әрекетті саналы түрде орындауға ықпал ететін оқыту формаларын, әдістері мен құралдарын пайдалану; үшінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерінің қарапайым үлгілерден бастап, күрделі үлгілердің көркемдік ерекшеліктерін таныстыруға біртіндеп ауыстыру; төртінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерін жеткіншектерге таныстыруда, оның көркемдік ерекшеліктері болып табылатын идеясын, композициясын, жасалған уақытын, орындалу техникасын, талдау дағдыларына үйрету; бесінші шарт - қазақтың ұлттық қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін бір-бірімен үнемі салыстыра отырып әр үлгінің өзіндік даралығын көрсетуге жеткіншекті бағыттап отыру.
3. Жеткіншектердің эстетикалық талғамын Өзін-өзі тану пәні негізінде дамытуды диагностикалауға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, талдауға негізделген педагогикалық әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі қорытындылардың әдіснамалық және теориялық негізде дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппараты мазмұнының сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдалануымен, тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының жоспарлы кезеңдігімен қамтамасыз етілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, әдіснамалық негіздері, ғылыми жаңалығы және теориялық мәні, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар тұжырымдалады.
Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде эстетикалық талғам ұғымының мәні ашылды. Қазақ қолөнерінің жеткіншектердің эстетикалық талғамын дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктері айғақталып, жеткіншектердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері көрсетілді.
Жеткіншектердің эстетикалық талғамын қазақтың қолөнері арқылы қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екінші бөлімде жеткіншектердің эстетикалық талғамын Өзін-өзі тану пәні негізінде дамытуды диагностикалауға, жоспарлауға, ұйымдастыруға, талдауға негізделген педагогикалық әдістемелік ұсыныстар беріліп, зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері сараланды.
Қорытындыда педагогикалық тәжірибе жұмысының нәтижелері негізінде дайындалған тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
Қосымшада диплом жұмысына қатысты материалдар берілген.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМЫН ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Эстетикалық талғам ұғымына түсінік
Өте ерте кезден-ақ адам баласы ұрпағының бойына сұлулық сезімін егудің тиімді жолдарын табуды арман етті. Сондықтанда, ерте дүниеде өнер жөніндегі тезистер эстетикалық тәрбиенің шарты ретінде ұсынылып отырды. Ғасырлар бойы өңделіп, дамып келе жатқан тәрбиенің бұл саласы адамзаттың жан дүниесінің керемет жоғары сапалық деңгейге көтерілуіне жол ашты. Ежелде эстетикалық құбылыстарды сипаттау үшін калокаготия (грек тілінен аударғанда calos - сұлулық, agathos - нағыз адамгершілік дегенді білдіреді) деген ұғымды ойлап тапқан, ол - сұлулық пен адамгершіліктің бірлігі [5, 22 б.]. Осыдан адам бойындағы әсемдік пен әдемілік қасиеттер - адамзаттың мәдени тарихында жан-жақты қарастырылып келеді.
Эстетика термині гректің эстезис - сезімталдық деген сөзінен бастау алған. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы ғалымы Баумгартен ғылыми атау ретінде енгізді. 1750 жылы оның Эстетика деген еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылым саласына айналды. Эстетиканың өнертану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің барлық түріне байланысты мәселені шешеді [6, 463 б.].
Эстетиканың мақсаты адамзат өміріндегі эстетиканың бастамасын, эстетикалық қажеттіліктер мен мұраттарды ұғыну екен. Жеке адамның эстетикалық қажеттіліктері мен мұратқа жетуге ұмтылысы [7, 69 б.].
Өркениет өрісінде жеке адам өзін қоршаған ортадан сұлулық іздеп, сезінуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық сезім деген атауын алады. Ол еңбек үдерісіне байланысты дамиды және кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-қатынасын дамытып отырады.
Эстетикалық тәрбие тұлғада әсемдік сезімін қалыптастырады. Адам әсемдікті сезінуден өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылыс жасайды. Эстетикалық тәрбие адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және өнермен тығыз байланысты. Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, көркем сурет және т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер етеді. Адам бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің маңызы өте зор. Әсемдік рахаты әрбір адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке жетелейді. Эстетика ұғымының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік категориясы. Әсемдік - бұл өмірдің өзі, табиғат және адам қарым-қатынасы мен еңбегінің жемісі [8, 8 б.].
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде маңызы ерекше. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған жоғары рухани ләзаттануға мүмкіндік береді. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері болады. Олардың бірі - эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу болып табылады. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру әрбір адамдарда түрлі болады. Біреулер әдемілікті үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал енді бірі оған онша мән бермейді, жанынан өте шығады. Әдемілікті сезіп, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір адамда білім мен ой болуы қажет. Білімді, парасатты адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық әр баланың эстетикалық дамуының негізі болады. Эстетикалық ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің негізгі міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен жәрдемдесетін білім. Сондықтан бала қолөнер, бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеруі керек. Осыған байланысты ол эстетикалық тұрғыдан терең түсінуге тырысады, пайымдайды және бағалайды.
Эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий, т.б. сияқты өкілдері қатысты.
А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін ашып, эстетика саласынан өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса, онда сол білімнің жансыздығы (сыңаржақтығы) деп есептеген [9].
Өнер арқылы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру ісі, кеңестік дәуірдің әрбір даму кезеңіндегі қоғамдық талаптарды іске асырудың саласы ретінде саналды. Осы эстетикалық тәрбие жөнінде алғашқы буын ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектерінде (В.Н.Шацкая, А.И.Буров [10] т.б.) көрініс тапты.
В.Н.Шацкая Эстетикалық тәрбиенің негізі, мақсаты мен мәні атты мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз - айналадағы болмыста, табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті сезініп, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелейді..., - десе, А.И.Буров эстетикалық тәрбиеге әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркемөнерге эстетикалық көзқарасын, эстетикалық қажеті мен шығармашылық әрекетін қалыптастыру, - деп анықтама береді [11, 69 б.].
Бұдан кейінгі жылдарда эстетикалық тәрбие теориясы мен практикалық мазмұндық жүйесі туралы Н.И.Киященко, А.Я.Зись, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, О.А.Кривцун, А.А.Радугина, В.К.Скатерщиков, т.б. ағартушылар өз үлесін қосты.
Демек, эстетикалық талғам бұл ғылым, ал кез келген ғылымның белгілі қалыптасу тарихы, ойлары мен пікірлері, көзқарастары мен қарама-қайшылықтары, анықтамасы, негізгі ұғымдары, компоненттері, қағидалары, оның қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік-психологиялық факторлары, критерийлері, т.б болады. Енді осыларға қысқаша тоқталайық:
Эстетика тарихында алғаш талғам мәселелеріне қызығушылық 17-18 ғ.ғ Францияда пайда болды, оны ағартушылар мен классицизм теоретиктері (Буало, Монтескье, Вольтер және т.б.) қолдады. Олар эстетикалық талғамды тиімді және дәстүрлі көзқарас тұрғысында қарастырды, ал ағылшындардың сенсуалистикалық эстетика бағытын жақтаушылар (Шефтсбери, Хом, т.б.) эстетикалық талғамды адамның түйсігіне қатысты және оны адамгершілік қасиетпен байланыстырған. Ал Кант: Эстетикалық талғамды қарама-қайшылықты, қоғамдық және жеке сипатта болады, - деп көрсеткен.
Эстетика сөздігінде эстетикалық талғам - эстетикалық объектілерді сүйіспеншілікпен қабылдап бағалауы немесе оған сүйіспеншіліктің болмауы, болмыс пен өнердегі әдемілікті ұсқынсыздықтан, әсемділікті әсемсіздіктен, аянышты жағдайды күлкілі жағдайдан жеке адамның айыра білу қабілеттілігі. Эстетикалық талғам - жеке адамның эстетикалық қабілеттілігі мен қажеттілігінің маңызды көрінісі. Эстетикалық талғамның бірегейлігі, оның ерекшелігін айқындайды. Әр түрлі талғамның болуы тәрбиеге, мінез-құлыққа, тәртіпке, өмір тәжірибесіне, адамдармен қарым-қатынасына байланысты болады. Мұраттар мен дүниетаным адамның жалпы талғамдық бағасын айғақтайды [12, 42-43 б.].
Маркстік-лениндік эстетика еңбегінде эстетикалық талғам - эстетикалық сананың негізгі формасы, ол өзінде эстетикалық сезім мен мұратты байланыстырады. Эстетикалық талғамнан адамның табиғат пен әлеуметтік өмірдің байланысының бейнесін көруге болады. Эстетикалық талғам бір жағынан, бұйымның, табиғат пен қоғамның құбылыстарын, заттық және рухани қажеттіліктерінің эстетикалық қасиеттерін пайымдау қабілеттілігі болса, екінші жағынан, әсер етушілік, яғни жеке адамның қайталанбастылығынан келіп шығады. Эстетикалық талғам екеуінің синтезі, себебі, ол болмысты нақты сезімдік тұрғыда игереді, сонымен бірге адамның әлеуметтік және табиғи маңыздылығымен үйлесу қабілеттілігі. Нақты сезімнің эстетикалық талғамдағы бірлігі эстетикалық мұрат пен эстетикалық сезімде ұшырайды. Эстетикалық сананың эстетикалық талғамда мұратқа қарағанда анық, әрі айрықша қайталанбастығы байқалады. Бірақ ол рефлексиясыз іске аспайды, онда эстетикалық нысанның қасиеті бейнеленеді. Эстетикалық талғамның ерекшелігі өнерде анық байқалады. Өнер - қабылдаған адамның ішкі жан дүниесінің дамуына мүмкіндік беретіні анық. Ол адамның өзгеше қайталанбастығын ашады және қалыптастырады [7, 97-98 б.].
В.К.Скатерщиков Эстетикалық талғам туралы атты еңбегінде талғамды адамның эстетикалық шығармашылық іс-әрекеттерін қоршаған өмірді эстетикалық қабылдау қабілеттілігін реттеп отыратын күш ретінде көрсеткен. Эстетикалық талғам үдерісінде жеке адамның, табиғат пен қоғамдағы, күнделікті сан-алуан іс-әрекеттеріндегі нақтылы құбылыстарды бағалау тұрғысынан көзқарасы, қатынасы негізгі орын алады. Содан талғам - шындық болмысының, заттар дүниесінің, қоғамдық құбылыстардың эстетикалық мәндік құнын айқындау құралы іспеттес деген пікір айтады. Мұнда эстетикалық шығармашылық іс-әрекеттерінің мәнін түсіне білу талғамның даму заңдылықтарын игеруге, оның санасында қалыптасуына зор мүмкіндік туғызады [13].
Ш.М.Герман мен В.К.Скатерщиковтың Эстетика туралы сұхбаттар еңбегінде эстетикалық талғам - болмыс құбылыстары мен өнер туындыларының нақты эмоциялық бағасының жүйесі, ол адамда сұлулық және ұсқынсыздық, әдемілік және көркемдік негізінде қалыптасады. Эстетикалық талғам тікелей сезімдік сипатта болады, яғни ол тек өзіне эстетикалық қатынаспен жанасқанда өрістейді. Музыка мен балет өнерінен бір адамның әңгімесі бойынша ләззат алмайсың. Талғам талқылаулардан да туындамайды, тек ол айрықша сезімде пайда болып, сезім туғызады. Сонымен бірге талғам баға да береді, ол ішкі әсерден туындайды. Осы баға беруде қатынаста бар, ал қатынас бар жерде тәртіпте болады.
Нақты құбылысқа баға беруде талғам пайда болады, бұл өмір мен өнерге эстетикалық қарым-қатынасты туындатады. Талғам бұрын көрмеген затты, болмыс құбылыстарын, өнер туындыларын пайымдап, өзінің ол туралы ойын білдіруге ықпал етеді. Жақсы талғамда, талғамсыздықта өмір мен өнерге деген қарым-қатынасында адамдар өз ойларын береді. Осы ойдан талғам жеке адамның ісі болудан қалады. Сондықтанда, талғам туралы жиі дауласуға да тура келеді. Ол талғамның адам бойындағы даму деңгейіне тікелей байланысты. Әрбір адамның эстетикалық талғамы өзінің қоршаған ортадағы заттарға, болмысқа, өнерге қызығушылығынада байланысты болады. Мәселен, адамның жас, ұлттық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты эстетикалық талғамдары да әр түрлі болады. Сондықтанда жоғары эстетикалық талғам көп қырлы болып, сұлулықты жасаудыңда түрі өте көп. Мұндай көп қырлы эстетикалық талғамға жету үшін, оны дамытуға тырысу керек. Эстетикалық талғам қоғамның даму деңгейіне де байланысты болады [14, 172-176 б.].
Ф.Н.Жұмабекова Баланың көркемдік талғамын сәндік-қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру атты диссертациялық жұмысында бірнеше ғалымдардың еңбектерін талдай келе көркемдік талғамның түрлі психикалық үдерістер жүйесіндегі мәндік байланысын және психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп - сапалы танымдық деңгейдегі пайымдау, шындық пен өнерді толық мәнде қабылдау үдерісі аяқталмай тұрып жүзеге асырылмайтынын, эстетикалық сезім әсері де тек қабылдау үдерісі кезінде ғана пайда болатынын көрсеткен. Сөйтіп көркемдік талғам табиғатын және оны қалыптастыруға ықпалды әсер ететін түрлі психикалық үдерістердің (қабылдау, сезім, таным, әсерлену т.б.) өзіндік ерекше мән-мазмұны мен өзара бірлігін зерделей отырып, бұл құбылыстың эстетикалық тәрбиенің сапасына қажетті деңгейге көтерудегі ерекшелігіне тоқталған.
Көркемдік талғам адамның өнер туындыларын талапқа сәйкес мәнде қабылдай және бағалай білу қабілетін айқындайтын құбылыс. Бұл құбылыс, жеке тұлғаның, қоғамның көркемдік тәжірибесін қорытындылайтын, айқындайтын процесс ретінде өнердің тікелей әсер етуі арқылы қалыптасады деп түсіндіреді. Сөйтіп жеке тұлғаның көркемдік талғамын оның танымдық қабілетінің дамуымен бірлікте қарастырады. Әсемдікті сезіну, түйсіну, бұлардың өзіндік заңдылықтарын білуді әрі сезімталдықпен қабылдауды талап еткен. Сонымен бірге ол эстетикалық сана және эстетикалық талғам сөздеріне түсінік берген.
Эстетикалық талғам жеке тұлғаны қоршаған өмір болмысын эстетикалық жағынан қабылдауға, эмоциялық сезінуге, танып білуге, сол арқылы оның ішкі әлемін, мінез-құлқын оятуға, өз ісін және басқалардың әрекеттерін бағалауға әрі пайымдауға ықпал ете отырып, оның эстетикалық санасын, мұқтаждығын және талаптану деңгейін нақтылы сипаттап белгілеп береді, ал эстетикалық сана әлеуметтік тәжірибеде қалыптасқан талғамдарды, көркемдік түсініктер мен мұраттарды және дүниетанымдық көзқарастарда қалыптасатын ой мен эмоцияны қамтиды. Қысқасы эстетикалық талғам - өмір шындығының барлық жақтарын қамтитын құбылыс болса, көркемдік талғам табиғаты - өнер туралы қоршаған шындық болмысының өнер туындыларындағы айшықты бейнені қабылдау, тану негізінде бейнелейтін үдеріс деп анықтамалар береді [15, 38-45 б.].
С.Әбенбаевтың Эстетикалық мәдениеттің негіздері атты оқу құралында студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық негіздері, шарттары және қазақ халқының ұлттық мәдениеті дәстүрлеріне жастардың мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері туралы айтылған. Бұл оқу құралында эстетикалық тәрбие - тәрбиенің маңызды әрі құрамдас бөлігі. Ол эстетиканың - мәдени жұмыстарын арнайы ұйымдастыратын арна, ақиқат шындығын эстетикалық тұрғыдан меңгерту әдісі, сонымен бірге эстетикалық сана және эстетикалық дағдыны қалыптастыру іс-әрекеті. Әсемдік - бұл адамның қажеттілігі, көзқарасы, мақсатымен сәйкес келетін жоғары дәрежедегі сезімі. Ерте дәуірдегі салынған суреттерге зер салсақ, біз еңбек үдерісін көреміз: әркім өзінің айналысатын ісіне орай сурет салған: балық аулау, жермен айналысу т.б. Бірақта әсемдік туралы түсінікте субъективтік те кездеседі. Себебі әсемдік ұғымын анықтауда көптеген маңызды әлеуметтік-психологиялық факторлардың ықпалы болған: дәуір, ұлттық және рассалық, діни және таптық қатынас, сән, сонымен қатар тұлғаның жеке-дара психикалық ерекшелігі
Әсемдіктану (эстетика) - табиғатта, қоғамда, адамның іс-әрекетінің қай түрінде болмасын, оның қарым-қатынасында, әсіресе өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен даму заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым болып есептеледі. Ақиқат дүниені, ондағы құбылыстар сырын адамның тануы тек ақыл арқылы ғана беріліп, көңіл-күй сезімімен біртұтас бейнеленеді. Осыған сәйкес заттардың немесе құбылыстардың жетілгендігі, идеялық мазмұны мен түрлерінің үндестік бірлігінің сәйкестігі адам баласына әсемдіктің ләззатын алып келеді [16, 231 б.].
Ш.Ә.Ақбаеваның Қазақтың дәстүрлі өнерінің негізінде оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыру атты зерттеу еңбегінде: Эстетикалық талғам - түрлі эстетикалық сапа - қасиеттерге эмоционалды баға берудегі адамның қоғамдық практика барысында қалыптастырған қабілеті, яғни өмір мен өнер сфераларындағы сұлу құбылыстарды, сұлулықты түсіну, баға беру, әсемдік пен парықсыздықты ажырата білу, пайымдау қабілеті ретінде байқалады. Ал философиялық сөздікте: Өнер туындыларына баға берудегі талғам - көркемдік талғам болып табылады, - деп анықтама берген [17, 10 б.]. Сонымен бірге, еңбекте жалпы дәстүрлі өнерді меңгеруге, игеруге және оның негізінде жаңа образдар сомдауға, адамды көркемдік талғамдық бағытта қалыптастыруға көмектесетін руханилық құбылыстың бір-бірімен байланысты бірнеше іргелі салаларына сипаттама берілген, олар: білімділік, имандылық, моральдық, эстетикалық, философиялық және психологиялық мәселелер, педагогикалық, өнерлілік пен шығармашылық негіздер сияқты [17, 33 б.].
Эстетикалық ұғымдар арқылы көп кездесетін ортақ белгілерді, көркем шығармашылық үдерістерді, өнер туындыларының құрылымы мен өзгешелігін, көркемдікті қабылдаудың табиғаты мен механизмдерін көрсетеді [5, 22 б.].
Адам қызметінің болмыстағы және әлемдегі елеулі эстетикалық сипаттамаларды талдап қорытуға басты эстетикалық қарым-қатынас түрлерін жатқызуға болады. Философиялық сөздікте эстетикалық ұғымдарда көркем туындының немесе эстетикалық құбылыстың, көркем үдерістің, яғни әр түрінің талдауға сай аппараты бар. Осы сөздіктегі эстетикалық ұғымдар:
- Метакатегория - эстетикалық.
- Эстетикалық әрекеттің (әдемілік заңдары, эстетикалық игеру, өнер, дизайн, көркем құрастыру, эстетикалық бағдар, эстетикалық талғам, деңгей) - әлемнің эстетикалық игеруін талдау аппараты.
- Эстетикалық қарым-қатынас, соның ішінде өнердің болмысқа (сұлулық, асқақтық, күлкілі, ұсқынсыздық, арсыздық) қарым-қатынасының аппараты.
- Гносеологиялық өнер (көркем бейне, көркемдік әдіс, көркемдік шындық, көркемдік тұжырымдама) ұғымы - гносеологиялық талдау аппараты, яғни өнердегі болмыстың (көркемдік бейненің) бейнесін береді.
- Өнердің (жалпы, халықтық ұлттық, көпшілік әлеуметтік ұғымдары - өнерді әлеуметтік талдау аппараты.
- Өнердің (эстетикалық құндылық, көркемдік, шедевр) - аксиологиялық ұғымы, яки өнерді талдау аппараты.
- Өнердің (көркем туынды, классика, көпшілік және таңдаулы өнер, стиль) онтологиялық және стилистикалық талдау аппараты.
- Өнердің (көркемдік үдеріс, бағыт, өнердегі ағым, көркемдік әсер: дәстүрлер, жаңашылдық, көркемдік даму) диалектикалық критерийі, яғни салыстырып талдау аппараты.
- Өнердің (суретші, шығармашылық кезең, шығармашылық жол) антропологиялық ұғымы, яки өнердің өмірбаяндық талдау аппараты.
- Өнер (ой, нобай, туындының алғашқы жазылған түрі, үлгі) шығармашылығының генетикалық ұғымы, яғни өнерді әзірлеудің шығармашылық-генетикалық және текстологиялық талдау аппараты.
- Өнердің (қабілеттілік, талант, данышпандық, шабыт, шығармашылық қиял, көркемдік, елестету) психологиялық ұғымы, яки шығармашылықты психологиялық талдау аппараты.
- Өнер мен болмысты (эстетикалық қабылдау, эстетикалық пайымдау, катарсис, көркемдік ләззат, т.б.), рецепциондық талдау аппараты.
- Өнердің (өнердің түрлері: әдебиет, театр, кино өнері, кескіндеме, т.б.; түрлері: эпос, лирика, драма, станоктық кескіндеме, монументальды өнер және т.б.; көркемдік жанрлар: әдебиетте - роман, әңгіме, новелла, поэма, лирикалық өлең) морфологиялық ұғымы, яғни өнердің түраралық және тарихи-мәдени талдау аппараты.
- Өнердің (көркемдік мәтін, композиция, көркемдік уақыт, кеңістік, түс, т.б) құрылымдық ұғымы, яғни өнерді дайындаудың құрылымдық талдау аппараты.
- Өнердің (адресат, адресант, белгі, интонация және т.б.) көркемдік қатынас және семиотикалық теория ұғымы, яғни өнерді талдаудың коммуникативтік және семиотикалық аппараты.
- Көркемдік сынның (интерпретация, эстетикалық баға; тәсілдер: әлеуметтік, нақты тарихи, шығармашылық-генетикалық, құрылымдық талдау және т.б.) теориясы мен әдістемесінің ұғымы, яғни өнер туындысын көркемдік сын тұрғысынан талдау аппараты.
- Эстетикалық тәрбие (жан-жақты дамыған тұлға, рухани байлық, эстетикалық қабілеттілік және тұлғаның қажеттілігі және т.б.) ұғымы, яғни әсер етуді талдау аппараты.
- Көркем мәдениеттің (жебеушілік, әлеуметтік тапсырыс, сыйақы т.б.) басқарудың саясаты мен дағдысы ұғымы, көркемдік саясатты талдау аппараты [12, 141 б.].
Эстетикалық ұғымдар эстетикалық қызметтің дағдысын толықтыра түседі, яғни ол тарихи және ұлттық сипатта үнемі өзгерісте болады, әрбір тарихи кезең мен аймаққа байланысты эстетикалық және көркем мәдениетте өзіндік өзгешеліктері бар. Эстетикалық аппарат ұғымының сапасын арттырудың түрлі әдіс-тәсілдері бар:
Біріншіден, теориялық ойлардың көркем құбылыстары мен процестерінің (бағыттар: реализм, романтизм, сентиментализм) нәтижелерінің тіркелу жолы.
Екіншіден, эстетикаға басқа өнер саласының терминдерін ендіру әдісі, мысалы: философиядан әдіс, тұжырымдама; психологиядан қабылдау, түйсік, талғам, т.б.
Үшіншіден, өнертану аппаратының заман талабына байланысты әр саладан түрлі терминдер ендіріледі, олар: монтаж, технология, ритм, калорит, т.б.
Төртіншіден, әр түрлі ұғымдардың бір-біріне әсері мен синтезі амалы.
Бесіншіден, түрлі халықтың көркем құбылыстарын дәстүрге ендіру арқылы эстетикалық сапаны арттыру.
Алтыншыдан, ұғымдық аппаратқа жаңа ғылыми пәндерді пайдалану жолы. Эстетикалық аппарат ұғымының кеңеюі эстетикалық іс-әрекет пен эстетикалық қарым-қатынастың кеңеюіне сай, бәрінен бұрын өнер эстетикалық мәдениеттің ядросы іспетті [12, 142 б.].
А.Я.Зисьтің Өнер және эстетика атты еңбегінде эстетикалық ұғымдарды үш топқа бөлген. Бірінші топқа эстетикалық мәселелерді қамтитын ерлік, әсемдік, трагедиялық, комедиялық түрлерді қосады. Екінші топқа құрылымдық сипаттағы ұғымдар (категориялар) деп аталатын үйлесімділік, пропорция, симметрия, өлшем сияқты түрлерін жатқызған. Үшінші топқа эстетикалық ерекшелікті танытатын ұғымдарды, яғни бір-біріне қарсы ұғымдарды келтіреді [18].
Түрлі ғылыми жұмыстар мен еңбектерді талдау арқылы эстетикалық талғамның негізгі ұғымдарының жүйелі зерттелмегенін анықтадық. Осы себептенде, эстетиканың негізгі ұғымдарынан қазақ ұлттық өнеріне қатысты эстетикалық талғамның ұғымдарын бөліп қарастыруды дұрыс көрдік:
Қазақ ұлттық өнерін жобалап, өңдеуде қолданылатын эстетикалық талғамның ұғымдары: эстетикалық, әдемілік және сұлулық, өнер, дизайн, шабыт, шығармашылық қиял, көркемдік, көркем құрастыру, эстетикалық бағдар, шығармашылық кезең, шығармашылық жол, елестету, бағыт, өнердегі ағым, дәстүрлер, жаңашылдық, әсер, қабілеттілік, талант, данышпандық, композиция, көркемдік уақыт, кеңістік, түс, мұрат, деңгей, эстетикалық құндылық, көркемдік, шедевр, көркем туынды, классика, көпшілік және таңдаулы өнер, көркемдік стиль, эстетикалық қабылдау, эстетикалық пайымдау, көркемдік ләззат, т.б.
Осы эстетикалық талғам ұғымының ішінде ең көп кездесетін ұғым - сұлулық, оның негізінде болмыстағы құбылыстарды сипаттауға болады. Адамның ең бірінші көзіне түсетін нәрсе сұлулықтың белгілері, яғни құбылыстың сыртқы ерекшеліктері, заттың пішіні, түс және түстердің өзара үйлесімділігі, дыбыс, адамның бет бейнесі, т.б [14, 59 б.].
Жоғарыда берілген эстетиканың ұғымдарынан байқайтынымыз, ол кез келген өнер түрлерімен тығыз байланыста. Жеке тұлғаның эстетикалық талғамының қалыптасуы мен дамуына да өнердің әсері мол. Өнер табиғатын, ерте дәуірлерде, қоғамдық болмыстың тарихи даму кезеңдерінің ерекшеліктерімен байланыстыра, нақтылы көркемдік практиканың жемісі тұрғысынан қарастырып келген. Уақыт өте, өнерді ғылыми тұрғыда терең зерттеу, философиялық ілімнің ең ерекше саласы - эстетика ғылымының үлесіне тиді. Әр дәуірдің теоретиктері мен суреткерлері бұл құбылысты, қоршаған шындыққа байланысты өз көзқарастары тұрғысында, өнердің даму сипаты мен деңгейін, оның қоғам мен адамдардың рухани өміріндегі алатын орны мен маңызын поэтика мен өнертану немесе көркемдік сын тұрғысынан зерттеуге көшті.
Өнер - қоршаған әлем болмысына, қоғамның рухани өміріне деген адамзаттың эстетикалық қатынасын, дүниетанымын қалыптастырып келе жатқан қоғамдық сананың және өмір шындығын көркем бейне арқылы қайта жаңғыртатын адам іс-әрекеттерінің айрықша формасы. Өнер табиғатын, оның қоғамдық мәнін эстетикалық, өнертанымдық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу, өнердің көркемдік әрі ғылыми дүниетаным құралы ретіндегі арақатынасын тануға, көркемдік білім мен тәрбие мәселелеріне аса қажетті мағлұматтарды игеруге үлкен мүмкіндік туғызады.
Өнер түрлері әр түрлі. Олар, өзіне тән мәнерлілік құралдарымен, көркем-бейнелі образдарымен қоршаған өмір шындығын, сұлулықты, табиғат болмысын, оның құбылыстарын суреттей отырып, адамдардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік құбылыстарды, халықтың өткені мен бүгінгі өмір-тіршілігін, дүниетанымдық белгілерін танып білуіне, өзі өмір сүріп отырған өмірге деген эстетикалық, ізгілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге ерекше мүмкіндік жасап келеді.
Өнер арқылы шығармашылық ой-өрісі, қоршаған өмір шындығына деген адамгершілік-гуманистік, эстетикалық, дүниетанымдық көзқарасы қалыптасқан тұлға, алдыңғы ұрпақ жасап қалдырған көркем-материалдық, рухани-эстетикалық құндылықтарды танып білуге, сақтауға, құрметтеуге және сол құндылықтарды өзінің күнделікті өмірінде қолдануға, халыққа таратуға, насихаттауға талпынады. Бұл үдеріс - эстетикалық талғамның басты принципі.
Бүгінге дейін, эстетикалық талғам теориясында қалыптасқан қағидалар мен педагогикалық көзқарастар, қазіргі эстетикалық ұғымдар жүйесінің, ғылымның, өнердің, адамдардың өнерге деген қатынасы мен шығармашылық іс-әрекеттері түрлерінің жаңа бағыттарға ауыса дамуына байланысты туындап отырған көкейкесті мәселелерді зерттеуге жетелейді. Ең алдымен, эстетикалық талғамның басты құралы саналатын өнер табиғатын, түрлі өнердегі шындық болмысының сұлулық заңдылықтарына сай бейнелену мәселелеріне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Қоршаған өмірдегі, табиғаттағы, өнердегі әсемдікті, сонымен бірге эстетикалық, көркемдік мәндегі рухани құндылықтарды эстетикалық мұрат (идеал) тұрғысынан танып білу, бағалау қабілеттілігі мен сұлулық заңдылығына тән, шығармашылықпен екінші табиғатты (Маркс) жасауға ынталы тұлғаны қалыптастыру ұзақта, әрі күрделі процесс. Бұл процесс, тұлға санасының: қабылдау, сезім, әсерлену, таным, талғам, қажеттілік, көзқарасы мен сенімі сияқты барлық элементтерін біртұтас дамыта қалыптастыру нәтижесінде ғана сапалы нәтиже береді. Мұнда, тұлғаның эмоциялық сезіміне, әсерленуіне, танымы мен талғампаздығына зор ықпал ететін, эстетикалық объектілер мен үдерістердің, құбылыстардың болмысын мәнерлі тілімен айшықты бейнелей алатын өнердің (көркем әдебиет, музыка, бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер т.б.) құдіреті күшті. Сондықтан, жеке тұлғаның рухани дамуына өнердің әсерлі ықпалын, оның танымдық компоненттерін дұрыс бағдарлау, эстетикалық талғамды қалыптастыруға сипаттас мәселе.
Эстетикада өнерді үш топқа бөледі:
1. Кеңістіктегі (архитектура, мүсін, кескіндеме, т.б.) өнер.
2. Уақытша (әдебиет, музыка, сән, т.б.) өнер,
3. Кеңістіктік әрі уақытша өнер түрі.
Кеңістіктегі өнерді статистикалық немесе заттық, уақытша өнерді динамикалық, ал кеңістіктік әрі уақытша өнерді (мұнда екі өнерде қатар жүреді) аралас деп айтуға болады. Бұл өнер түрлері сезім мүшелері арқылы қабылданады, мысалы, кеңістіктегі өнерді көру түйсігі, уақытша өнер түрлерін есту түйсігі, ал кеңістіктік әрі уақытша өнерді көру, әрі есту түйсіктері арқылы санамызға қабылдаймыз [7, 246 б.].
Бұл жөнінде Ә.Е.Ботабаеваның Жоғары сынып оқушыларының эстетикалық талғамын қазақтың ұлттық киімдері арқылы қалыптастыру атты ғылыми еңбегінде жан-жақты зерттелген, атап айтсақ, эстетикалық талғамды қалыптастыратын компоненттер эстетикалық сезім, эстетикалық қабылдау, эстетикалық қызығушылық, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық ойлау және таным, эстетикалық пайымдау және баға беру, эстетикалық белсенділік, эстетикалық ләззат және эстетикалық мұрат деп анықтаған [19, 12-31 б.]. Ол эстетикалық талғамды қалыптастыратын компоненттерді негізге ала отырып, ұлттық өнер арқылы эстетикалық талғам қалыптастырудың кезеңдерінің психологиялық-педагогикалық шарттарын анықтаған (Кесте 1 - Эстетикалық талғам қалыптастыру кезеңдерінің психология-педагогикалық шарттары).
Кесте 1
Эстетикалық талғам қалыптастыру кезеңдерінің психология-педагогикалық шарттары
Кезеңдері
Психологиялық шарттары
Педагогикалық шарттары
Психологиялық және педагогикалық шарттардың ара қатынасы
Эстетикалық
сезім
Объективтік шындықты бейнелегенде оның сұлулығын қабылдауда туатын оқушының көңіл-күйі.
Оқушының сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсы-лыққа ұмтылып, жамандықтан тыйылуына көмектеседі.
Объективтік шындық-ты бейнелегенде оның сұлулығын қабылдауда туатын оқушының көңіл-күйі және оның сұлу нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне көмектеседі.
Эстетикалық
қабылдау
Әсем бұйымдарды оқушының қызығушылық-пен, әсерлі сезімталдық-пен сыртқы ортадан қабылдауы.
Оқушының әдемі бұйымдардағы әсемдікті көруі, оның сол сұлу-лықты жасауға талпындырады.
Әдемі бұйымдарды оқушының қызығушы-лықпен қабылдауы және ондағы әсемдікті көріп, оның сол сұлулықты жасауға талпынысы.
Кесте 1-дің жалғасы
1
2
3
4
Эстетикалық қажеттілік
Оқушының қызығуына байланысты ішкі сұранысынан туындайды.
Оқушының өзі қызыққан өнер бұйымының ішкі сырын толық түсінуі үшін ұмтылуы.
Оқушының ішкі сұранысынан туындап және оның қызыққан әдемі бұйымының ішкі сырын түсінуге ұмтылысы.
Эстетикалық қызығушылық
Оқушының бір нәрсені не өнерді білейін деп ай-рықша ынталасы.
Оқушының өнерге қызығуы тәрбие-нің ықпалымен дамып жетіледі.
Оқушының қызығушылығы арқылы танып, білуге ұмтылысы.
Эстетикалық
ойлау және таным
Оқушының өнерді жанама және жалпылама бей-нелеуге бағыт-талған танымдық әрекеті.
Оқушының ой-өрісінің кеңейіп, жаңа сапаға көтерілуіне өнер құралдары тікелей ықпал етеді.
Оқушының өмірдегі, ең-бектегі және табиғаттағы сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажы-рата білуі, өнер шығарма-ларына жоғары талап қоюы.
Эстетикалық пайымдау және баға беру
Оқушы қоршаған ортадағы өнерге, көріністерге, т.б. эстетикалық қасиеттері тұрғы-сында баға бере білу қабілеті.
Оқушының тіршілігіндегі өмір принциптері мен көзқарастарының көркемдік идеалын көрсетуі.
Оқушының қоршаған ортад-ағы көріністерге, өнерге т.б. эстетикалық қасиеттері тұрғысында баға беру қабілеті және көзқарасы арқылы көр-кемдік идеалын көрсетуі.
Эстетикалық
ләззат
Табиғат және қоғам өмірінің сұлулығын қабылдауда не іс-әрекетте оқушының рухани дүниесінің тебіренуі.
Оқушының сұлулықты көруге, естуге құштар болып, оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz