Девиантты мінез - құлықты жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Девиантты мінез – құлықты жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5

I. Девиантты мінез – құлықты жасөспірімдерді зерттеудің ғылыми теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...

1.1Девиантты мінез –құлықты жасөспірімдердің қазіргі әдебиеттерде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-13

1.2 Жасөспірімдердің әлеуметтену
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-17

1.3 Жасөспірімдердің девиантты мінез- құлықты болуының әлеуметтік-
тұрмыстық
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .18-25

II. Девиантты мінез – құлықты тәрбиелеудің тәжірибесі, әлеуметтік жұмыста
әдістер мен технологияның жүргізілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2.1 Девиантты мінез – құлықтың алдын – алу барысындағы мектеп
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-34

2.2 Тұлғалық сапалардың қалыптасу кезіндегі жасөспірімдердің бойындағы
девиантты мінез – құлықтың алдын – алу жолдары ... ...35-41

2.3 Девиантты жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...42-4 6

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47-48

СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 49

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 50

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбымыздың өзектілігі: Еліміздің нарықтық қатынастар кезеңінде
болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде
дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына әсіресе жаңа жас ұрпақтың
сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға кереғар, келеңсіз
құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман
талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға, ұстаздардың сонымен қатар ата-
аналардың алдына аса маңызды міндеттер қояды. Бұл міндетке халқымыздың
ғасырлар бойғы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде
адамгершілік қадір қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық
мәдениеті еліміздің болашағы үшін қызмет етуге дайын азаматты қалыптастыру
арқылы жетуге болады.
Жасөспірімдердің әлеуметтік проблемаларына деген қызығушылықтың
өзектілігі әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өзгеру кезеңін
басынан кешіп отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ
жасөспірімдердің әлеуметтік проблемаларын зерттеу, әлеуметтік жұмыстың
механизмін, технологияларын зерттеу қазіргі қазақстандық жастар үшін – жас
ұрпақтық нарық заңдарына кездесіп, бұрынғы ұрпақтарға қарағанда қатал
бейімделу жолдарын таңдау алдында қалуымен де байланысты. Балалар мен
жасөспірімдер қараусыздығы, жасөспірімдер арасындағы қылмыс, нашақорлық
және т.б. сол сияқты өтпелі кезеңде байқалған. Мұндай құбылыстардың ауқымы
жасөспірімдерді әлеуметтік жұмыстың әлеуетті объектілеріне айналдырып отыр.
Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің көптеген салалары дағдарыс
жағдайында болғанда, әлеуметтік процесстердің динамикасы асоциальдық және
антиәлеуметтік сипатындағы – зорлау мен дүниеқорлық арқылы жасалатын
қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және токсикомания, жезөкшелік, аморализм
сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай
құбылыстар жасөспірімдер арасында кең таралған.
Осыған байланысты бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі
тәрбие ісінің мазмұны Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология,
педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып
жетілдірудің қажеттігі туындауда. Бұл бір жағынан, екінші жағынан, бүгінгі
өскелең ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-
біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын,
құрылысын және нысандарын одан ары жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр.
Үшіншіден әрбір қоғамда болып тұратын формациялық өзгерістер өскелең ұрпақ
тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік әдістемелік
технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды талап етеді. Бұл мәселенің
шешімін табу, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты жан-жақты жетіліп,
үйлесімді дамыған адамгершілік қадір-қасиеттері мол жеке тұлға етіп
тәрбиелеуде берік тұғырлық негізін қалайды.
Қазіргі кезде елдегі әлеуметтік қайшылықтардың асқынуы
кәмелетке толмаған жасөспірімдердің арасында қылмыстық істерге баруына
мүмкіндіктер туғызуда. Дөрекілік күйдегі бейресми жастар құрамдары саны
өсуде, олардың өзгермелі теріс пиғылдары сана-сезімдері қаталдыққа,
озбырлыққа, өтірікшілдікке, жеке басын ойлау бағдарламаларын мінездейді.
Мектептер мен отбасы жағдайларында кейбір жасөспірімдердің
талап – тілектерімен келіспеу, ой- пікірлерімен санаспау, жеке – дара
ерекшеліктері мен бейім қабілеттерін ескермеулеріне бұлар тарапынан
қарсылық туғызса, оларға ұсынылған идеялар мен мұраттардың күйреуі, табиғи
түрде шиеленіске апарады.
Рухани жағынан кейбір жасөспірімдердің азуы және соның
нәтижесінде өзімшілдік қатынасқа мойын бұрып, оларды енжарлыққа, өзіне және
басқаға немқұрайлықпен қарауға, арақ-шарап, темекі, наша тарту және уытты
сұйық заттарды иіскеу, қылмыстық істер жасауға дағдылана бастайды.
Екіншіден, жасөспірімге тән қасиет - өзіндік тәуелсіздік,
дербестік, басқаға бағынышты болмау. Сол себептен, өзінің күш- қуатын, жеке
басының мән – мағынасын түсінуге ұмтылыс жасайды. Оны ұғынуға
мүмкіндіктерді мектептегі оқу – тәрбие мен еңбек процесіне қатыстарынан
байқалады. Себебі, девиантты мінез – құлықты балалар типтік ерекшеліктеріне
байланысты тіршілік қиыншылықтарына кезігіп, оны жеңіп шығуға ішкі жай –
күйі жол таба алмай әлеуметтік – педагогикалық тұрғыдан қорғалынбайды.Содан
девиантты мінез – құлықты бала ешкімге керегім жоқ деген сезімге беріліп
кінәны үлкендерге теліп айналасымен жанжалдасуға, ұрыс – төбелеске
бейімделеді. Қажеттіліктің орнын толықтырудың жолы – бос уақытын мақсатсыз
пайдалану, мектеп тәртібін ұстамау, заң нормаларын бұзу, қылмыстық істер
жасау.
Зерттеу жұмысымыздың өзектілік құндылығы, девиантты мінез –
құлықты балаларға қол ұшын беріп, ішкі жан дүниесін түсінуге, ынта –
ықыласына, жалпы жеке ерекшеліктеріне орай өмірде өз орнын табуға
көмектесу.
Белгілі психологтар (Б.Г.Ананьев, А.Г.Асмолов, А.А.Бодолев,
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева т.б) зерттеулерінде
жасөспірімдердің әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір
тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп,
мінез - құлқына, дүниетанымына қалыптастырып, күнделікті жүріс – тұрыстарын
басқарып отыруға өз биліктері мен бостандықтарының алатын орны айқындалған.
Л.К.Керімовтың еңбегінде қиын оқушыны жеке – дара қайта
тәрбиелеу тұжырымдамасын және ондағы педагогтың іс - әрекеттің белгілі
жүйесін жасап көрсеткен.
Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде девиантты мінез – құлықтың
әлеуметтік аспектілері зерттеліп көрсетілген.
Ал, Д.Қазымбетова өз еңбектерінде қоғамда неге девиантты мінез
– құлық болады деген сұрақты қарастырған. Сонымен қатар девиантты мінез –
құлықтың болу себептерін және мүмкін боларлық шешу жолдарын көрсеткен.
Демек, бұл мәселенің шешімін табу, әлеуметтік – педагогикалық
мүмкіндіктерін белгілеп беру тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейді. Сол
себепті зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Девиантты мінез – құлықты
жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс” деп белгіледік.
Мақсаты: Бұл бітіру жұмысының негізгі мақсаты жасөспірімдердің
мінез-құлқындағы ауытқушылықты әлеуметтік, педагогикалық талдау, сонымен
қатар Қазақстан Республикасындағы жасөспірімдерің ортасындағы девиантты
мінез-құлықтың жалпы күйін, жасөспірімдердің мінез-құлқындағы
ауытқушылықтардың дамуындағы факторлар мен бағыттарын сипаттау.
Зерттеу обьектісі: Жалпы білім беретін орта мектептің оқу тәрбие
үрдісіндегі жасөспірімдерді девиантты мінез – құлықтан арылтып, тәрбиелеу
процесі.
Зерттеудің пәні: Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен
әлеуметтік, педагогикалық жұмыстар жүргізу процесі.
Міндеттері:
- девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер туралы зерттелген ғылыми
еңбектерді талдау;
- жасөспірімдердің әлеуеттену процесін сипаттау;
- девиантты мінез – құлықты болу себептерін анықтау;
- девиантты мінез – құлықты жасөспірімдерге арнайы әлеуметтік әдістер
мен технологиялар қолдану.
Болжамы: Егер девиантты мінез – құлықты жасөспірімдермен мектепте,
отбасында, үнемі ағартушылық, танымдық жұмыстары жүргізілсе девиантты мінез
– құлықты балалардың тәрбиесіне игі әсер етуге болады, яғни алдын – алу
жұмыстары тиімді болса, онда жасөспірімдерде қоғамдағы жат қылықтарға деген
өзіндік түсінік қалыптасып, болдырмаудың алдын алуға ынта көрсетеді.

I. Девиантты мінез – құлықты жасөспірімдерді зерттеудің ғылыми
теориялық негіздері
1. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдердің қазіргі әдебиеттерде
зерттелуі

Білім берудің жаңа жүйесіне сай жас ұрпақ тәрбиесін жан-жақты
жақсартуға бағышталған қызмет айрықша маңызға ие екені белгілі. Жас ұрпақ
тәрбиесінде әттеген-айларға кезігіп, кеш өкініп, опық жеп жүрген жайымыз
бар. Олай болса баланың шәлкім – шалыс жүрісін ұсақ-түйек санап, “кейін ер
жеткенсін өзі –ақ қояды” деп кейбір ата-аналардың жеке жауапкершілігіне
жүрдім бардым қарауын бала тәрбесіне мән бермеушілік , оның ертеңгі күнін
ойламаушылық демеске лаж жоқ.
Соңғы кездері осы жастар тәрбиесіндегі кемшіліктердің кең етек
алуын тектен-тек оқиға деп қарауға болмайды. Ол өмір шындығы, бәріміздің
ортақ кемшілігіміз. Осы кемшіліктеріміздің нәтижесінде жасөспірімдер
арасында девиантты мінез-құлық көптеп кездеседі.
Девиантты мінез-құлық деп әлеуметтік нормадан ауытқуды айтады. Оны
қоғамда қабылданған нормаға қарама-қайшы әрекет жүйесі ретінде анықтайды.

Психикалық әрекетіне өзгеру күйін тудыратын улы заттарды қолдану
девиантты мінез-құлық формасы болып табылады. Осы заттарды қолданған
кезде ол психикалық процестерге әсер етеді.
Девиантты мінез-құлық әртүрлі формада көрінгеніне қарамастан,
олардың барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Ішімдік ішу, наша қолдану,
агрессивті мінез-құлық тағы басқалар бір тұтастықты көрсетеді.
Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының біреуін қолдануы оның басқа
заттарды қолдануға деген мүмкіндіктерін жоғарылата түседі.
Қандайда бір іс-әрекеттің бағалануы оны қандайда бір нормамен
салыстыру іске асады. Проблемалық іс-әрекетті жиі девиантты деп атайды.
Девиантты мінез –құлық психологиялық денсаулық, құқықтық, мәдениеттік
немесе жалпы қабылданған нормадан ауытқу әрекетінің жүйесі.
Девиантты мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншіден
бұл психологиялық денсаулық нормасынан ауытқу. Екіншіден, бұл қандайда
бір әлеуметтік-мәдени нормаларды, әсіресе құқықтық норманы бұзатын
антиәлеуметтік іс-әрекеті.
Жасөспірімдік кезең – ең қиын, әртүрлі бұзақылықтардың пайда болатын
және сонымен қатар достық нормаларды игеруіне сәтті кезең болып табылады.
Жасөспірімдік кезеңдегі девианттық мінез-құлық жалпы заңдылықтарға
бағынады – жасөспірімдердің девиантты мінез-құлықты болуына ешқандай себеп
жоқ. Бірақ әртүрлі топтағы адамдардың әлеуметтік- экономикалық теңсіздігі,
мүмкіншіліктерінің теңсіздігі жасөспірімдер мен жастардың санасына
психологиялық әсер етеді.
Әр жас кезеңнің адамның тұлғалық қалыптасуында алатын өзіндік орны
бар. Бұл баланың “мені” қайта құрылып, айналасындағыларға сыни көзқарас
қалыптасады. Жасөспірімдік кезең ол балалықтың бір жасерекшелік этапы
болып табылады.
Балалардың құқығы туралы конвенциядағы анықтамалармен келіссек бала
ретінде 18-ге толмаған әрбір адамды сипаттаймыз. Жасөспірімдік шақтың
қарапайым белгілеріне адамның күрделі биологиялық, психологиялық және
социологиялық даму стадиялары тұрады, негізінде бұл стадиялар әрқашанда
және әрқашан толығымен бір-біріне сәйкес келе бермейді [1].
Зерттеушілердің көбі психикалық кризиске әкеліп соқтыратын ауыр және
сонымен қатар жасөспірімнің санасына күрделі күш түсірмейтін, жыныстық
жетілуіне және дамудың биологиялық факторына көп көңіл бөледі, мұндай
жасөспірімдік шақтың белгілеріне тән мінездемелерге ашуланшақтық, дөрекілік
және қырсықтық, долылық, субьективтік уайым әлеміне кіріп кету тағы
басқалар жатады. Жыныстық жетілуге байланысты туындайтын жаңа сезімдер,
ойлар зерттеушілердің пікірлері бойынша – оның іс -әрекетін және қылықтарын
анықтай отырып жасөспірімдердің санасында басымдылық болады.
қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір
бөлігі ретінде бастауыш мектеп шағының хроналогиялық шектерін және
психологиялық ерекшеліктерін де.
Түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды. Ғылыми қөзкараспен
карағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа неғұрлым тән
белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық дамуындағы оның
ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға дейінгі балаларға
қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптаскан жүйесіндегі бастауыш оқытудың
мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым негізгі тән белгі мынада:
бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз
бойында мектеп жасында дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер мінез-құлқында,
санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде катар жүреді. Кез
келген өтпелі күй сияқгы бұл шак көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай,
оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген
психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп жасында
қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір
бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл
резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым
табысты дайыңдауға мүмкіндік береді.
Бұл жаста дененің барлық органдары мен тканьдарында елеулі өзгерістер
болады. Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе
де скелеттін қатаюы өлі де аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы
да осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру жөне спорттың көптеген түрімен
айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, соңдай-ақ теріс зардаптарға да
(дене дамуының қалыпты жағдайлары болмаса) әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш
сынып оқушысы отыратын мебельдер көлемінің сай болуы, стол мен партаға
дұрыс отырғызу — бала денесінің, оның тұлғасының қалыпты дамуының аса
маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілетгілігінің шарты екендігі,
осыдан.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды,
олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшықет күші артады. Ірі бұлшық еттер
майдаларынан ерте жетіледі. Сондықтан да балалар салыстымалы түрде алғанда
күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек кабілетті, алайда оларға
дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады. Саусақ
сүйектерінің қатаюы тығыз - он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-он екі
жасқа карай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда басауыш сынып оқушысы
неліктен әр жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті
болады. Оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза алмайды.
Бастауыш сынып балаларына, әсіресе І-ІІ сынып оқушыларына жазбаша
тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларда ұшырасатын графикалық
жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі кебінесе нәтижені
жақсартпайды.
Бастауыш сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол
қанмен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда
төзімді болады. Күре тамырларының диаметрі үлкендігі арқасында ми
жеткілікті қан алады, бұл оның жұмысқа қабілетгі болуының маңызды шарты
болып табылады. Мидың салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады.
Әсіресе, мандай бөліктері өспелі олар адамның психикалық іс-әрекетіңце
жоғары әрі неғұрлым күрделі функцияларын қалыптастыруда үлкен роль
атқарады. Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.
Олардың бірінші жаңа мекгеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер
кезінде ояну тұру керек, сабақгы жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш
отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті
дағдылар болмаса, бала да әдетте тыс шаршау оку жұмысын бұзу, режимдік
сәттерді жіберіп қою қанша болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі
психикалық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр
болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарлы түсінікті де айқын жеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп
балалардың жеке - дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен
жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғалімен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып
табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтата отырып үнемі балалардың еңбегіне баға береді.
Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзегереді. Оның жаңа
міндеттері мен праволары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсымасы үшін
ерекше орын және уақыт болу керек, оның күн режимімен санасу керек).
Көпшілік семьяда баланың бұл праволары құрметпен қабылданып, толық
қанағаттандырытыны тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі
байқалады: үлкендердің қарым- қатынасын және олардың мектеп еңбектерініңң
тілектерін дереу қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар
өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері — оқушылар — басшы тұлға
болатын тәртіпті орната бастайды. Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі
пайда болуына әкеліл соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші сынып
оқушысының көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем
емес мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенің көрсетумен ұштастыру керек.
Бала олармен санасып, үй іші істерінің жалпы ағымыңда өзінің мекгептегі
кақтығыстары шамадан тыс көрсете бермеуі керек.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оку
жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасын мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оку процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сактап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген
кажеттілік арнайы карастырылмаған.
Біз мазасызданудың қолайсыздық қаупін алдын-ала сезумен байланысты,
эмоционалды дискомфортты бастан кешу екенін білдік. Бастауыш сынып
оқушылары алғаш мектепке білім алуға ұмтылуы оның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына, ішкі позициясын өзгеруіне әкеліп соғады. Ішкі позиция —
баланы окуға ынталандыратын, мектепке деген оң эмоциясын қалыптастыратын
үгіттеуші орталық. Алғаш мектепке қуанышпен барған бала, енді өз алдына
үлкен міндеттемелердің бар екенін сезіне бастайды. Ол мұғалімнің оқушыларға
қоятын талабы ата-ананың қадағалауы және т.б. Еркін ойнап өскен бала бұл
талаптарды алып кете алмауы да мүмкін, осындай эмоцияларды сәтсіздікке
ұшыраған (өзінің сыныптастарымен қарым-қатынасы, педагог, ата-ананың нашар
қатынасы) ішкі позициясы үрейлі, қорқышынты тудырады. Қорқыныш — бала
өміріне және сәттіліктеріне төніп тұрған қауіптің мидағы бейнесі.
Мазасыздық – қоркынышты эмоциналды түрде сезіну. Мазасыздану сезіміне алып
келетін қорқу мынадай себептерге байланысты болады: өз қатарларымен дұрыс
қатынаста болмау, ата-анасының өзара конфликті болуы психикалық травма
алуы, ата-ана тарапынан қатал тәртіп т.б. Бұл баланың тіпті ортамен
араласпай тұйық болуына немесе ызыланғыш, ашушаң болуына әкеліл соғады.
Үрей, қорқыныш сезімдерін жою ұшін кейбір психологтарымыз баланы мадақтау
жоғары бағалау керек деген пікір айтады. Сонымен катар, мазасыздану
типіндегі эмоционалды сәтсіздік өзіңцік бағалауы жоғары балаларда
бақыланған. Олар ең жақсың оқушы болуға, немесе ұжымда ең жоғарғы деңгей
алуға үміттенді, ягни өз талаптарын жүзеге асыру үшін шындығында мүмкіндігі
болмаса да анықталған сапаларда жоғары талаптанулар болған [61].
Отандық психологгар балалардағы адекватсыз жоғары бағалау бұрыс тәрбие,
бала сәттілігін үлкендердің асыра бағалауы, асыра мақтау, оның
жетістіктерін асырып айту нәтижесінде қалыптасады деп санайды.
Қоршағандардың жоғары бағасы және соған негізделген өзіндік баға балаға
ұнайды. Қиындықгармен және жаңа талаптармен соқтығысу оның құралмағандығын
аңғартады. Бірақ, бала бар күшімен өзінің жоғары өзіндік бағасын ақтап
қалуға тырысады, өйткені ол оған өзін сыйлауды, өзіне жақсы қатынасын
қамтамасыз етеді. Соған қарамастан, бұл балаға әрқашан сәтті бола бермейді.
Окудағы жоғары деңгейдегі жетістікке үміттене отырып, ол дегеніне жету үшін
жеткілікті дағды, білімге ие болмауы мүмкін, мінездің кері сапалары жөне
белгілері сыныптағы, құрбылар арасындағы керекті жағдайды алуына мүмкіндік
бермейді. Осы арқылы жоғарғы талаптанулар және нақты мүмкіндіктер
арасыңдағы қарама карсылық ауыр эмоциялық күйге алып келуі мүмкін.
Қажеттілігінің канағаттанбауынан бала санасында сәтсіздікті,
сенімсіздікті мойындауды және өзін сыйлауды жоғалтуға мүмкіндік бермейтін
қорғаныс механизмдерін өндіреді. Ол басқа адамдардан өз сәтсіздігінің
негізін табуға тырысады: ата-анасынан, мұғалімдерден, жолдастарынан.
Сәтсіздіктің себебі оның өзінде екенін мойындамауға тырысады, оның
жетіспеушілігіне нұсқайтындардың барлығымен қақтығысқа түседі,
тітіркендіргіштік, өкпелегіштік, агрессивтілік танытады.
М.С.Неймарк мұны адекватсыздық аффектісің- өзін өз әлсіздігінен
қорғауға өткір эмоциялық ұмтылу, кез-келген тәсілмен санада өзіне
сенімсіздікке жол бермей, шындықтан қол үзу, баршадан және барлығынан
тітіркену және ызалануң.
Мұндай күй созылмалы болуы мүмкін және айлар мен жылдарға созылуы
мүмкін. Өзін нығайтуға күшті қажеттілік бұл күндердегі қызығушылық тек
өзіне бағытталуына алып келеді.
Мұндай күй балада үрейді бастан кешірмеуі мүмкін емес. Алғашында үрей
негізделген, ол бала үшін нақты қиындықтан пайда болады, бірақ үнемі
баланың өзіне, өз мүмкіндіктеріне, адамдарға қатынасының адекватсыздығының
нығаю шамасына қарай адекватсыздық оның әлемге қатынасының тұрақты белгісі
болады, сонда бала кез-келген өзі үшін кері жағдайладан қолайсыздық,
сәтсіздік күтетін үрей мазасыздыққа айналады.
Т.В. Драгунова, Л.С.Славина, Е.С.Макслак, М.С.Неймарк көрсетуінше
аффект тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады дейді, сондықтан оған
төтеп беруі қажет. Осы авторлардың жұмысында адекватсыздық аффектісіне
төтеп беру өте қиын екенін атайды. Маңызды мәселе баланың мүмкіндіктері мен
қажеттіліктерін сәйкестікке алып келу немесе оған оның нақты мүмкіндігін
өзіндік баға деңгейіне дейін көтеруге көмектесуден тұрады. Бірақ нақты жол
– бұл баланың қызығуы және талпынуын бала сәттілікке жеткізетін немесе
өзін нығайтатын салаға ауыстыру.
Славинаның аффективті мінез-құлқы бар балаларды меңгеруге арналған
зерттеуі балалардағы қиын эмоционалды қайғыруы адекватсыздық аффектісімен
байланысты екенін көрсетті.
Бұл зерттеулерді баланың өмірінде анықталған қолайсыз жағдайларында
пайда болатын нақты үрей нәтижесі ретінде, оның әрекеті жөне қарым-қатынасы
процесінде пайда болатын құрылым ретінде қобалжуды түсіну үшін теориялық
база ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтқанда, бұл биологиялық емес
әлеуметтік құбылыс.
Мазасыздану мәселесі басқа аспектіге де ие - психо-физиологиялық.
Аландау, үрейді зерттеудегі екінші бағыт берілген уақыттағы деңгейді
шарттайтын тұлғаның психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін оқып-
білу жолы бойынша жүреді.
Көптеген авторлар үрей күшті психикалық қысым-стресстіңң құраушы
бөлігі болып саналады деп айқындады.
Стресс күйін зарттеген отандық психологтар оның анықтамасына әртүрлі
жорамал енгізді.
Мысалы, В.В.Суворова лабораториялық жағдайда алынған стрессті зерттеді.
Ол стрессті адамға қиын және жағымсыз экстремалды жағдайларда пайда болатын
күй ретінде анықтады.
В.С.Мерлин стрессті аса қиын жағдайдаң пайда болатын жүйкелік қысым
ретіңде емес, психологиялық күй ретінде анықтайды.
Стресстің ұғымын жорамалдауың барлық ерекшелігіңде барлық авторлар
стресс – бұл өте қиын жағдайларда пайда болатын жүйке жүйесінің шамадан тыс
қысымы дегенде үйлеседі. Стрессті еш уақьпта мазасызданумен "теңестіруге
болмайды, өйткені стресс еркашан нақты мазасызданудың жоқ кезінде көріне
алады. Күні бойынша да стресс және мазасыздану-әртүрлі кұйлер. Егер стресс
– бұл жүйке жүйесінің шамадан тыс қысымы болса, онда қобалжуға мұндай қысым
күші тән емес.
Стресс жағдайындағы үрейдің болуы кауіп немесе жағымсыздықты күтумен,
оны алдын-ала сезумен байланысты деп санауға болады. Сондықтан үрей дәл
стресс жағдайында емес, ал осы күйдің бастауына дейін пайда болуы мүмкін.
Мазасыздық – күй ретінде қолайсыздықты сезу деген сөз. Бірақ үрей
субъектінің кімнен қолайсыздық күткеніне байланысты әртүрлі мүмкін: өзінен
(өзінің құралмағандығынан), объективті жағдайлардан немесе басқа
адамдардан.
Осы арқылы мінез-құлықтың кері формаларында мыналар жатыр деп шешім
шығаруға болады: мазасызданудық көрінуі ретінде қарастырылуы-мүмкін
эмоционалдық кұйзелу, тынышсыздық, қолайсыздық және өз аман-саулығына
сенімсіздік.
Қорқыныш, аландау, әлсіздік және оңашалану сезімдерінен қорғану
мақсатымен индивидте тәжірибе нәтижесіне меңгерілген тұлғаның невротикалық
белгілері деп атаған "невротикалык, қажеттіліктер" пайда болады.
Өзіне қоршағандардың дұшпандық және немкұрайлы қатынасын басынан кешіре
отырып, үреймен құрсауланған бала өзінің мінез-кұлық жүйесін жөне басқа
адамдарға қатынасын жасап шығарады. Ол кекті, агрессивті, тұйық бола
бастайды немесе махаббаттың жоқтығына орнын басу үшін басқаларға беделді
орнатуға тырысады. Бірақ, мұндай мінез-құлық сәттілікте алып келмейді,
керісінше ол кақтығысты одан әрі шиеленістіреді және әлсіздік пен
қоркынышты күшейтеді. Хорни осыны ескере отырып, "Біздің уакыттың
невротикалық тұлғасы" кітабында 11 невротикалық кажеттелікті атады.
1. Үйірсектік жөне мақұлдауға, басқаларға ұнауға, жағымды
болуға невротикалық қажеттілік.
2. Барлық тілекті, күтімде орындайтын серіккең невротикалық
қажеттілік, жалғыз қалуға қорқу.
3. Өз өмірін тор шектермен шектеуге, байкаусыз қалуға
невротикалық қажеттілік.
4. Ойдың алдын-ала көрудің көмегімен басқаларға қарағанда
невротикалық қажеттілік.
5. Басқаларды қанау, олардан жақсыны алуға невротикалық
қажетгілік.
6. Әлеуметтік мойындау немесе престижге қажеттілік.
7. Жеке мәпелеуге кажеттілік. Өзінің асыра көрсетілген
бейнесі.
8. Жеке жетісіктіктерге невротикалық талаптану, басқалардан
озып тусу қажеттілігі.
9. Өзін-өзі қанағатгандыру және тәуелсіздікке невротикалық
қажеттілік, еш нәрседен мұқтаж болмау қажеттілігі.
10. Махаббатқа невротикалық қажеттілік.
11. Аса басымдыққа жетілуге, қол жеткізбеушілікке невротикалық
қажеттілік.
К.Хорни осы қажеттіліктерді қанағатгандыру көмегімен адам үрейден
кұтылуға ұмтылады, бірақ невротикалық кажеттіліктерді қандыру мүмкін емес,
оларды қанағаттандыруға болмайды, алдан шығатын үрейден құтылу жолы жоқ
деді.
Сонымен адамның дамуындағы биологиялық басымдылықты жақтаушылар жыныстық
жетілуді ескере отырып жасөспірімдік жасты ұл балалар үшін 13 – 16 жас және
қыз балалар үшін олардың жыныстық жетілуіне байланысты 12 –15 жас деп
анықтайды. Жасөспірімдік жас – тұлғалық қалыптасудың кризисті этапы болып
табылады. Ол өзіндік ерекшеліктер қатарымен мінезделеді. Бұл этап адамның
тез өсуімен, жасөспірімнің психофизиологиялық ерекшелігіне әсер ететін
жыныстық жетілу процесіндегі ағзаның қалыптасуымен сипатталады. Жаңа
психологиялық және тұлғалық сапалардың қалыптасу негізін қарым – қатынастың
әртүрлі оқу, өндірістік, шығармашылық, сабақтық тағы басқа кезеңдерінде
құрастырады. Бұл жаста ересектіліктің көріністері, өзіндік сананың дамуы
және өзіндік бағалау, өзінің тұлғасына, өзінің мүмкүндіктері мен
қабілеттеріне деген қызығушылық қалыптасады.
Белгілі психолог Л.С.Выготский жасөспірім жастағы кезеңде (14-18 жас)
екі үлкен өзгеріс болады: ағзадағы жыныстық жетілу және өзінің “Мен”
мәдениетінің ашылуы, тұлғасының және дүниетанымының қалыптасуы.
Жасөспірімнің түсінуімен, бейімделу және белсенділік жүйесі ретінде өмірлік
жоспардың туындауы мәдени процесін қорытындылайды [2].
Г. Шпрангер өзінің мәдени – психологиялық концепциясында жасөспірімдік
кезеңді мәдени өсу деп анықтайды. Бұл кезеңдегі кризистің болу мазмұны
балалық тәуелділіктен босану болып табылады. Г. Шпрангер бойынша
жасөспірімдік кезеңдегі басты жаңа білім – “Менінің” ашылуы, рефлексияның
пайда болуы, өзінің жеке даралығын сезіну.
Р.Кулен жасөспірімдердің дамуындағы биологиялық көзқарасты талқылайды,
ол бұл кезеңді биологиялық және психологиялық кезеңнен гөрі әлеуметтік -
этникалық кезең деп қарастырады. Оның көзқарасы бойынша жасөспірімдік шақта
үш негізгі әлеуметтік – этникалық тенденция қарастырылады: үлкендердің
қадағалауынан босану, жеке даралыққа көшу, өзінің өмір жолын таңдау
мәселесіне салмақты түрде қарау, мамандық таңдау, әлеуметтік – этникалық
нормалар мен құндылықтарды игеру. Р. Куленнің пікірі бойынша, егер бала
өзінің алдына осы көрсетілген мәселелерді қоймаса, онда өмір сүрген жасына
қарамастан балалық кезеңде қалып қояды.
Бірдей көзқарастың болмауына қарамастан, бүгінгі күнгі ғалымдар
жасөспірімдік шақты 10 –11 және 14 –15 жас аралығы деп қарастырады. 15 –17
жасты әдебиеттерде ерте балалық шақ деп атайды. Бірақ та көптеген
зерттеушілер ерте балалық шақты баланың даму кезеңіндегі жасөспірімдік
кезеңге қосады. Оның өзіне де толық негіз бар, себебі өзіндік психологиялық
мазмұнда бұл кезең – 15 пен 18 жас аралығы – жасөспірімдік кезең мен
өзіндік жастық шақтың арасындағы “аралық жас” болып табылады.
Жасөспірімдік кезең алғашқы әлеуметтенуде маңызды кезең болып табылады.
Жасөспірімдік кезеңнің соңына қарай тұлға мынадай мінездемеде сипатталатын
әлеуметтік рольдер мен функцияларды орындауға дайын болады, олар:
1. биологиялық кемелдену бүкіл биологиялық рольді орындауға
қабілеттілік және адам функциясы мен қалыпты жыныстық қатынасқа
физиологиялық дайындық;
2. психологиялық кемелденудің аяқталуы және адам негізінің қалыптасуы;
3. негізінен өзінің дүниетанымының қалыптасуы;
4. парасаттылық кемеліне жету;
5. қоғамда және әлеуметтік топтарда бар құндылықтар мен нормаларды
қабылдау;
6. деңгейіне және рольдер мен функцияларды игеруіне байланысты шығатын
қарым-қатынас шарттары мен әрекетін орындау қабілеті;
7. қажетті жағдайда арнайы кәсіби дайындықты қажет етпейтін еңбек ролі
мен функцияларын орындауға дайын болу.
Жасөспірімдік кезең (11 –15 жас) негізінен биологиялық жағынан өтпелі
болып табылады, яғни бұл кезең жыныстық жетілу сонымен қатар басқа да
биологиялық ағза жүйелерінің жетілуі болып табылады. Әлеуметтік жағынан
қарастырғанда жасөспірімдік шақ –бұл бірінші әлеуметтендірудің жалғасы.
Сәйкесінше олардың әлеуметтік дәрежесі балалардан ерекшеленбейді.
Психологиялық жағынан бұл жас өте қайшылықты кезең.
Жасөспірімдік кезеңдегі қайшылықтар себептер қатарымен ерекшеленеді;
жыныстық жетілу, жасөспірім өзін үлкен санап, ал үлкендердің оны әлі
кішкентай деп қарауынан, жасөспірімдік кезеңде нақты бойының өсуі және
физиологиялық өзгерісі бақыланады және осы өзгерістердің негізінде жоғары
мазасыздық, депрессия, қозушылық, өзіне деген адекватты емес көзқарас, өзі
үшін қорқу пайда болады.
Жасөспірімдік кезең тек психологиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар
тәрбиелік жағынан да қиын болып табылады . Дәл осы жасөспірімдік кезеңде
балалардың көпшілігі “мектепке бейімделе алмауымен” ерекшеленеді, яғни
мектептің талаптарына бейімделе алмау. Шарт бойынша “мектепке бейімделе
алмау ” жасөспірімдерде олардың үлкендермен ашық жанжалға түсуімен,
құрдастарымен достық қарым-қатынасын бұзуымен, олардың нашар оқуымен
мектептегі тәртіпті бұзуға қатысуымен, оларда ата-аналарымен және оларды
қоршаған үлкен адамдармен жанжалда болуымен көрініс береді.
Балалалық шақтан есею кезеңіне өту кезіндегі дағдарыс жасөспірімдердің
қоршаған ортаға деген қатынасын білдіріп, қажеттілік және тілектерінің
өзгеруіне, ішкі дүниесінің қайта құрылуына әкеледі. Жасөспірім ағзасы қысқа
уақыттың ішінде үлкен өзгерістерге ұшырайды. Жасөспірім айналасындағылардың
өзіне деген құрметі мен санасуын талап етеді, ортадан өз орнын алуға
тырысады. Өзін кейде біреулердің айтқанымен жүріп жататын, не үлкендердің
көрсетуімен өмір сүретін бар болғаны біреулердің көшірмесі ғанамын деп
қабылдайды. Сондықтан да ерекшеленуге, өз мінезін көрсетуге тырысады.
Әсіресе мұндай көңіл –күй психологтардың көрсетуінше ер балаларда 11 –13
жаста, қыз балаларда 13 –15 жаста көптеп кездеседі. Осы кезеңдегі
дағдарыстың мәні еліктейтін бейнесін табу. Мұндай кезде бала әртістер мен
спорт шеберлерін, кейіпкерлер мен айналасындағы адамдарды өзіне пір тұтады.
Егер жасөспірім кезіндегі еліктеуі орынсыз болса қалмаушылық және “мен”
бейнесі мына өмірдің бірнеше бөліктерге бөлінетін кезеңі деп көрсетті.
Жасөспірім кезінде өз беттілікке ұмтылу әсерінен отбасы ықпалынан
құтылуға тырысады. Оның бұл әрекеті өзгелермен топтасуға, құмарлық
ойындарға әуестенуге, өзін ерекше етіп көрсетуге әкеледі. Одан келіп
әлеуметке қарсы қалыпсыз мінез –құлық пайда болады. Қалыпсыз мінез –құлықты
девиантты мінез – құлық деп атайды.
Жасөспірім кезіндегі дағдарыс барлық балаларда кездеседі. Кейбір
балалар дағдарыстан жеңіл өтеді. Ал кейбіреулер үлкен қиындықпен өтеді.
Дағдарыстың жеңіл түрде өтуіне ата –аналардың балаларға көп көңіл бөлуі,
ата- аналық сүйіспеншілік сезімінің толық берілуі біден – бір ықпал етеді.
Жасөспірімдер арасында психопотологияның кездесуі ата – аналардың өз
балаларының мінез ерекшеліктері туралы дұрыс түсінігі болмағандықтан қате
көзқарас қалыптасады, артық талап қойады. Ал, бұдан түсінбеушілік пен пікір
қайшылығы туындайды. Сондықтан жасөспірімдердің мінез типтерінің
ерекшеліктері мен ауытқушылықтарды анықтау отбасылық терапия мен отбасылық
қарым –қатынасты психологиялық түзету жолдары арқылы дұрыс жолға салуға
болады. Психологиялық ауытқушылықтардың алдын–алу үшін мектептерде
жасөспірімдерге, ата–аналарға арналған психологиялық дәрістер оқылуы керек.
Атап айтқанда :
– жасөспірім кезеңінің ерекшелігі;
– жасөспірімнің “мен ” концепциясының құрылуы;
– жасөспірім кезеңіндегі дағдарыстардың ерекшелігі;
– жасөспірімдердің жыныстық жетілуі;
– еліктеу және оның маңызы.
Аталмыш кезеңдегі бала психологиясындағы өзгерістерге мән беріп
психодиагностикалық әдістемелер жүргізіп, дер кезінде кеңес беріп түзету
жаттығулары арқылы дер кезінде көмек беру әр психолог маманның, ұстаздың,
қала берді ата –ананың және тәрбиешінің міндеті.
Жас ұрпаққа адамгершілік құндылықтарды игерту арқылы сындарлы тәрбие
беру –психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік қалыптастыру
компоненттерін қамтитын белсенді процесс. Ол процесс, жеткіншек ұрпақтың
бойына сапалы адамгершілік қадір-қаиеттерді сіңіруге бағытталған, тәрбиелік
іс-әрекеттер барысында , олардың бойында қоршаған орта ықпалымен көрініс
табатын жағымсыз, яғни девиантты мінез-құлықтан арылтуды және оның
қалыптасу себеп-салдарын анықтап алуды талап етеді .
Девиантты мінез- құлық бұл “балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік
жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы
, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту-
тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық
жауаптылыққа жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекетткер
жасауы [3].
Демек жасөспірімдердің бойында ауытқымалы мінез-құлық нышандарынан
арылу арқылы, олардың бойына қоғамымызда қабылданып, орнығып келе жатқан
рухани жаңа құндылық бағдарларды соның ішінде, әсіресе, ең алдымен,
ұлтжандылықты, азаматтылықты, жоғарғы моральдық және адамгершілік қадір-
қасиеттер мен мұраттарды, өзге ұлт өкілдеріне деген құрмет пен
сыйластықты, қоғамдық тәртіп ережелері мен құқықтық нормалардың талаптарын
мүлтіксіз орындаушылықты қалыптастыру орта мектептегі оқу-тәрбие процесінің
негізгі міндеттерінің бірінен саналады.
Себебі қазіргі өтпелі кезеңде қоғам өмірінің кейбір жақтарын қамтып
отырған әлеуметтік дағдарыс күнкөріс көзінен айырылып, жұмыссыз жүрген,
сөйтіп кедейленуге ұшыраған бұқара көпшілік моральдық тұрғыдан терең
күйзеліс сезімін тудырып, оларды кәдімгідей бүлдіруші күшке айналдырып
барады.
Жастар арасында бұрын соңды болмаған тәртіп бұзушылық , құмар ойынмен
әуестенушілік, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық пен
жезөкшелік етек алуда.
Девиантты мінез – құлық негізінде жалпы қоғамда қабылданған нормалар мен
тәртіпті бұзу жатыр.
Жасөспірімдердің девиантты мінез –құлқындағы негізгі белгілері мен
критериларын зерттеушілер төмендегіше бөліп көрсетеді.
1.отбасының сәтсіздігі (баланың дамуы мен қалыптасуына әсер ететін
отбасының ішкі қарым –қатынасының қалыптасуы);
2.мінез –құлқындағы ауытқушылықты күрделендіретін жұмыстағы оқу және
кәсіби мекемелердің жеткіліксіздігі, жасөспірімдермен жұмыс жасайтын
мұғалімдер кадрының кәсіби дайындығының жеткіліксіздігі;
3.жасөспірім тұлғасының тұлғалық компоненттері рухани қызығушылықтары
мен сұраныстарының дамымай қалуы, қоғамдағы жат іс -әрекетке ұмтылу,
қалыпты тәрбие әрекетіне кері көзқарасы, анотомо –физиологиялық және
психологиялық даму жағынан құрдастарынан артта қалуы, денсаулығының
әлсіреуі, парасаттылық сезімінің дамуының артта қалуы тағы басқа.
4.қарым – қатынастағы қолайсыздық (қарым – қатынас аясындағы бұзылу,
құрдастарымен, мұғалімдермен, үлкендермен қарым – қатынасындағы дөрекілік,
жан – жалдылық, формальды емес топпен қарым – қатынас жасауға деген ұмтылыс
тағы басқа).
Девиантты мінез – құлық ұғымы шетел әлеуметтанушыларындағы Э.Дюркгеймнің
әлеуметтік ұйымдастыра алмаушылық теориясының дамуымен кең етек алды , онда
ол девиантты мінез –құлықты жалпы қоғамда қабылданған нормалармен
келіспейтін мінез –құлықты түсіндіреді.
Д.Уолш “әлеуметтік ауытқушылық бұл көп деңгейде жазылып берілген дәреже
, яғни бұл объективті көрініс емес, тек субъективті белгі” деп көрсетті.
Дж.Смелзер девиантты мінез – құлықты изоляцияға емделуге, түрмеде қамалуына
және басқада құқық бұзудың жазалауларына әкелетін топтық нормадан ауытқу
деп санады. В.И.Добреньков және А.Н.Кравченко “қоғамдық көзқараста
мақұлданбайтын әрбір қылықты девиантты” деп атады.
Айта кететін жайт , шетел әлеуметтанушыларының қолданысы бойынша
девиантты деп қоғамда қабылданған болмашы нәрседен бастап күрделіге
жеткізетін әлеуметтік нормаларды бұзу. Тар мағынада алатын болсақ қылмыстық
кодекске әкелмейтін болмашы іс - әрекеттер.
Девиантты мінез – құлыққа сай келетін мәдени релятивизм: болып жатқан іс
- әрекет қоғамда қалыпты деп есептелсе, енді басқа жерде әлеуметтік
патология ретінде қарастырылады. Оған отбасылық дәстүрден, басқа елдердің
салттарынан көптеген мысалдар келтіруге болады. Егер Голландия, Швеция,
Норвегия сияқты мемлекеттерде гомосексуалды некеге рұқсат беріп, мемлекет
тарапынан осындай жұптардың бала асырап алу құқықтарын қамтамасыз ететін
болса, Қазақстандық қоғамда және басқа да көптеген мемлекеттерде мұндай
жағдайда қоғамдық моральдық көзқарас бойынша мүмкін емес болып табылады.
Мәдени релятивизм әртүрлі екі қоғамның салыстырмалы мінездемесі болып қана
қоймай, сонымен қатар бір қоғамның ішіндегі бір немесе үлкен әлеуметтік
топтардың арасында да болады. Мысалы, осындай топтардың қатарына - саяси
партиялар, әлеуметтік кластар, дінге табынушылар, жастар және
жасөспірімдер, әйелдер жатады. Әлеуметтік анықтамаларға сүйенсек
жасөспірімдердің көбісі ерте жыныстық қатынасты девианттық мінез –құлық деп
есептемейді, ал олардың ата –аналарының, мұғалімдерінің көзқарастары
бойынша некеге дейінгі жыныстық қатынас жасөспірімдік ортада жарамсыз
қылық деп саналады [4].
Сонымен девиантты мінез –құлық категориясының мазмұнын үш аспектіге
бөліп қарастыруға болады: біріншіден кең мағынада девиантты мінез –құлық
деп әрбір ауытқу –соның ішінде нромадан прогрессивті ауытқу да жатады.
Екіншіден, дәстүр бойынша мінез –құлықты әлеуметтік ашудың көрінісі ретінде
жанама іс -әрекет түсініледі. Үшіншіден тар мағынада девиантты мінез –
құлықты құқықтық жазалауға әкелмейтін іс -әрекет деп түсіндіреді.
Ал, шетелдің әлеуметтік – психологиялық әдебиеттерінде балалар мен
жасөспірімдердің девиантты мінез – құлқының қалыптасуына әсер ететін
факторларды көптеген авторлар төмендегідей бөліп көрсетеді :
- агрессивтілік;
- өзін-өзі басқарудың төменділігі;
- әлеуметтік нормаларды түсіну дәрежесінің төмендігі;
- ата-аналардың бақылауының жетіспеушілігі;
- ата-аналардың әсер етуінің тиімсіздігі;
- физикалық жазалау; жасөспірімнің отбасымен және құрдастарымен
келіспеушілігі;
- отбасының құлдырауы;
- ерте ішімдікке салыну , таксикомания , нашақорлық ;
- әлеуметтік қанағатсыздану;
- асоциальды топтарға қосылу.
Көптеген зерттеуші ғалымдардың тұжырымдамаларына жүгінсек девиантты
мінез –құлықты жасөспірімдерге тән ортақ қылық – ол ата-аналар мен
ұстаздарға қыр көрсету, бір нәрсені өзінше жасау, үлкендердің тілін алмау,
жағымсыз жандарға еліктеу, темекі тарту, біртіндеп ішкілікке үйрену, ұрлық
жасау тағы сол сияқты болып табылады. Осындай жат қылықтарды елемеу –
жасөспірімдерді теріс жолға түсіріп, қылмыс жасауға итермелейді ,
адамгершілік ардан аластатып, бара – бара қоғамға сүйкімсіз, жеккөрінішті
жандар қатарына қосары сөзсіз.
Балалықтан жасөспірімдік жасқа дейінгі аралық баланың бүкіл
физиологиялық , психологиялық даму процесіне тікелей байланысты.
Жасөспірімдік шақта балалардың қызығушылығы арта түседі, әлде
бірдеңеге бейімделгіш келеді, мінезі ерекшеленіп, өзінің өмір жолына көз
жіберіп, ой елегінен өткізуге тырысады, оқудың мәнін, мақсатын түсініп,
ұжымдағы өз орнын білгісі келеді.
Сондықтан да тәрбие жұмысын балалардың жасына, мінезіне қарай жүргізу
педагогтан, ата-анадан үлкен ұстамдылықты, нағыз шеберлікті талап етеді.
Оқу жылының барысында да , жазғы демалыс кезінде де ата-ана дұрыс тәрбие
беріп, олардың ұжымшыл болуына ықпал жасау керек.
Әрбір девиантты мінез-құлықтағы жасөспірімнің өзіне ғана тән
қайшылықтары болатындықтан, оны тәрбиелейтін мұғалімнен, ата-аналардан қол
өнерінің шеберлігіндей ептілік емес, әлдеқайда сан салалы тапқырлықты
қолданатын , жан-жақты білімдар ұстаз болу талап етіледі. Ол педагогикалық
ықпалды тікелей де, жанамалай да жасай біліп, өз ісіне шығармашылық жаңалық
енгізіп отырса, шиеленістерді шешерде қашанғы бір қағидалардан жаңылмаймын
демей, сәтті құбылыстарды еркін қолдана білсе ғана мұратқа жетпек.
Кейде тентектің ыза келтірер қиын қылығына болмашы жылы сөз де әсер
етеді. Оның қайсарлығына, қиқарлығына күшпен қару жасамай , әдейі селсоқ
қарап, болымсыз жұбату да баланы бері қаратады. Ұрысып, ерегістірудің
орнына әдейі мақтау, мадақтау да орынсыз емес. Қандай қиыншылыққа
ұшырамасын, қиынға істер лаж, қалыптан қатып қалған қағида емес, баланы
үлкен адамдардай көріп, оның мұратын мүддесіне тіреу боларлық әділ
адамгершілікпен ғана ықпал жасау керек.
А.С.Макаренко айтқандай, тәрбие ісінің шын мәні тіпті де баламен
әңгімелесуде емес, оған тікелей ықпал жасауда да емес , оның өмірін
ұйымдастыруымызда [5].
Әрине девиантты мінез –құлықтағы балалардың арасындағы жұмыстың шешуші
тұлғасы әлеуметтік педагог. Оның кәсіби шеберлігі мен педагогтың таланты.
Тәрбиесі тартымсыз шәкіртті қайта тәрбиелеудің барлық күшінің (мектеп,
отбасы, көпшілік) басын қоса білсек, оны адамгершілік жолға салуға әсер
ететіндердің бәрін оны мақсатқа жұмылдыра білсек қана жеңілге түспек.
Адамдарды қоғам, яғни өзін қоршаған орта тәрбиелейді. Бұл ақиқат.
Баланы оқытушы да, ересек адамдар да, көршісі де
тәрбиелейді. Бірақ ең алдымен балаға отбасы, ата-аналар, өзін қоршаған
адамдар , жасы үлкен ағалар мен апалардың өнегесі бәрінен күштірек ықпал
етеді. Кейінірек оның жолдастарының, достарының, таныстарының ықпалы, орта
мен әртүрлі жағдайлардың әсері отбасы ықпалынан күштірек болып кетуі
мүмкін, бірақ 13-14 жасқа дейін бала өмірінде отбасы, ата-ана басым роль
атқарады.
Сонымен отбасы адамның өмірі негізделетін моральдық адамгершілік ірге
тасын қалайды.

2. Жасөспірімдердің әлеуметтенуі. Әлеуметтендіру ұғымының
қалыптасуы
Жасұрпақтың жан-жақты дамуын, олардың бойында қоғамдық талаптар
алдындағы жауапкершілігін, білім алуға, ғылымға,техникаға, өнерге
ұмтылысын, ұлттық дәстүрге деген құштарлық сезімін қалыптастыру арқылы
қоғамдық өмірге даярлау мектептің оқу –тәрбие процесінің басты міндеті
болып табылады.
“Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен ғасырдың орта шенінде
американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады.
Сондықтан да бұлар бұл ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында
американдық психолог ғалымдар А.Бондураның, Д. Доллэрдтің, Дж.Кольманның,
А.Парктің, В.Уолтерстің және басқалардың аттары атала бастады.
Дей тұрғанмен, бұл феноменнің мән –мағынасы мен қоғамда атқаратын
қызметін екшелеуге деген қызығушылық өткен ғасырдың 70-ші жылдары белең
алды. Мұның себебі, Батыстың жалаң, даңғаза, бейресмилік өмір салтынан
түңілген жас, өсіп келе жатқан балауса ұрпақтардың бойында өмірге,
болмысына қызығушылық пен немқұрайлық психология пайда бола бастады.
Бейресми топтар көбейіп кетті. Басқару жүйесіне наразылық көрсетулер орын
алды. Өмірге түңіліп өз -өзіне қол салушылық, нашаға әуестенушілік,
жезөкшелік, қоғамға жат құбылыстар өрістеді.
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып , өсіп келе жатқан жас ұрпақтың
арасында жаппай өрістеген осындай әлеуметтік дерттің, келеңсіз
құбылыстардың астары мен мәнін жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен
салдарларын бағымдаған ғалымдар оның алдын алудың, жастар арасынан мүлдем
аластатудың, жас ұрпаққа тәлім –тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге
белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла амалдарын іздестіре
бастайды. Нәтижесінде өсіп келе жатқан жас ұрпаққа тәлім –тәрбие бере
отырып, оларды әлеуметтендірудің, яғни әрбір жас ұрпақты мақсатты бағытта
тәрбиелеп, қоғамдық өмірге қосудың ғылыми негізделіп, жан –жақты
қорытылған ондаған тұжырымдамалары пайда болды.
Олардың мазмұнында негізінен әрбір жаңа, келер ұрпақтың өмірден, қоғамдық
қатынастар жүйесінен өз орнын тауып, қоғамдық өмірге бейімделіп,
қалыптасатын мінез –құлықтың белгілі бір қоғами ортаға тән типінің
қалыптасуының диспозиялық иерархиялық құрылысын бағымдау басты орында
тұрады.
Дей тұрғанмен, түлі ғалымдар мазмұнында “әлеуметтендіру” жеке тұлғаны
қоғамдық қатынастар мен талаптар негізінде тәрбиелеудің сапалы белгісі
ретінде қарастырылады. Мысалы, бұл мәселе философияда “әлеуметтендіру –
ғасырлар бойы жинақтаған ұрпақтан – ұрпаққа ауысып отыратын еңбек
дағдыларын, білімін, этникалық нормаларын, құндылықтарын, дәстүрлерін жеке
тұлғаның игеруі мен одан әрі дамуы мен оның әлеуметтік сапаларды
қалыптастыру арқылы, қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу үрдісі тұрғысынан
қарастырылса, ал психологиялық түсініктер сөздігінде: “жеке тұлғаны
әлеуметтендіру – оның өмір үріп отырған қоғамның толыққанды мүшесі ретінде
әлеуметтенуіне мүмкүндік туғызатын белгілі білім, ғылым, нормалар мен
құндылықтарды меңгеру үрдісі”- деген анықтама беріледі.
Жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері алғашқы монографиялық
зерттеулердің алдыңғы қатарында Дж. Кольманның “Молодежное общество”
(1961), А. Бондура мен В. Уолтерстің “Социальное изучение и развитие
личности” (1968) тағы басқа еңбектерін жатқызуға болады.
Батыс Европалық оқымыстылардан өзгеше ресейлік ғалымдар “әлеумттендіру
” терминінің мазмұнын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.