Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық
негіздері
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың
педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І тарау. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың
педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5-17
1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ... ... . 5-17
2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 18-25
ІІ тарау. Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың
әдістемелік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 26-33
2.1 2-сынып Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 26-
33
. Озат мұғалімдер тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44-45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздегі экономикалық жағдайдың
күрделілігіне қарамастан жас ұрпаққа білім беруді әлемдік деңгейге көтеру,
оларды жалпы орта білім алуға түгел қамтуға басты назар аудару жолында
жасалынып жатқан батыл қадамдар болашағымыздың жарқын, ұрпағымыздың білімді
азамат болуының алғы шарты.
Еліміздің тәуелсіздігінің арқасында халыққа білім беру саясатының
бүгінгісі мен ертеңгісі жаңа көзқарас тұрғысынан талданды және оны
реформалаудың құқықтық негізі қаланды. Атап айтқанда ел Конститутциясынан
бастау алған “Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің
Мемлекеттік стандарты сияқты құжаттар.
Бұл мемлекеттік құжаттарда ұлттық мектептерде ана тілін оқыту ісін жаңа
талаптарға сай жетілдіру, оқушылардың ана тілінде сөйлеп, өз ойын жеткізу
дағдыларын жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді ескеру
қажеттігіне баса назар аударыла бастады.
Қазіргі мектептердегі жұмыстың негізгі мазмұны құрылып жатқан қоғамның
жоғары құндылығы адам деп танылып, заң жүзінде солай жарияланып, барлық
педагогикалық құралдар мен халықтық педгогиканың мұраларын жеке адам
тәрбиесіне пайдалануға зор мән берілген.
Оқыту процесінде халық педагогикасының құрамды бір бөлігі-ұлт ойындарын
пайдаланудың маңызы жөнінде жазылған еңбектерде аз емес. Олардың қатарында
Қ.Б.Жарықбаевтың, С.Қ.Қалиевтың, С.А.Ұзақбаеваның, Р.Қ.Төлеубекованың,
Е.Сағындықовтың зерттеу жұмыстарын жатқызуға болады. Бірақ бұл еңбектерде
ұлттық ойын элементтерін бастауыш оқыту процесінде пайдалану мәселесі
арнайы зерттеу мақсаты ретінде қойылмағандығы белгілі.
Сондықтан бүгінгі таңда бастауыш оқыту жүйесінде мынадай қайшылық бар
екендігі байқалады:
- бастауыш оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру, ұлттық сезімін ояту мақсатында ұлттық ойын элементтерін
пайдалану қажеттігі мен оның іс жүзілік тұрғыда іске асырылмауы
арасында.
Бұл қайшылықтың шешімін іздестіріп табу диплом жұмысымыздың тақырыбын
“Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық
негіздері” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойын
элементтерін пайдаланудың маңызы және оларды Ана тілі сабақтарында
қолданудың жолдарын көрсету.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
1. Ұлттық ойындардың зерттелу жайын сипаттау;
2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың дидактикалық
маңызын көрсету;
3. Ұлттық ойын элементтерін Ана тілі сабақтарында пайдаланудың жолдарын
көрсету;
4. Озат мұғалімдер тәжірибесін жинақтау және талдау;
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды
қолданудың педагогикалық негіздері
1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы
Халқымыздың тарихи мәдени мұраларының түрлері сан алуан солардың қай-
қайсында адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.
Осындай аса құнды мәдени игіліктердің бірі-ұлт ойындары. Бүгінде ойынды
халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам
баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып
жүруі де жайдан – жәй емес.
Қазақ халқы материялдық мұраларға мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі болып табылады. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт
ойындары да жатады.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау ғылыми жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары бастауына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлттық ойындарының даму тарихына да қатынасы болса
керек. Қазіргі кешеніне (Төтенаев Б. Қазақтың ұлтттық ойындары. Алматы:
Рауан, 1991, 3-бет )келген Маркстік тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша
күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат
баласының жаратылған күнінен, демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы
қауымдық құрылыстан басталады.
Халқымыздың ұлы перзентінің бірі заманымыздың аса көрнекті жазушысы
М.О.Әуезов Біздің халқымыздың өмір кешкен-ұзақ жылдарында өздері
қызықтаған алуан ой өнері бар. Ойын деген менің түсінігімше көңіл көтеру,
жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыруға ғана емес, ойынның өзінше бір
мағыналары болған – деп тегіннен айтпаса керек.
Ұлттық ойындар сол халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындары мен таныса
отырып көзіміз әбден жетеді себебі қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның көші-қоны тұрмыс жағдайларына байланысты болған.
Ұлт ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып
отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени өнер тіршілігінің
жиынтық бейнесі, көрінісі де болған.
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да
қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері
ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып
отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты
туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше
көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу
үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік
(процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді
сипаты (шығармашылық аясы).
әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан
бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында"
атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу
мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына
арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама
береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген
ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін
сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің
дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының
басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша
білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу
жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
іскерлік ойындардың орны ерекше.
Алғашқы қауымдық кезеңнен біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт
ойындарының ішіндегі әр алуан құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату,
қарагие тағы басқалары шамамен алғанда 5000 жылдар айналғандығы жайында
ағылшын ғалымы Э.Маккей “бұл ойындарының барлығы дерлік Азия елдерінде
тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды” дейді. Сондай – ақ мұндай
пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу
бойында болған сапарында көрген “Қызбөрі” ойыны да Қазақстан
территориясындағы тайпалардың пайда болған кезімен яғни таптық қатнастан
бірге туғандығы жайлы ескертеді. Мәселен, тарихи уақиға Қазақстан жерін
мекендеген көшпелі тайпалардың кезіндегі негізгі кәсібі болған аңшылық келе
– келе жекелеген тайпа мүшелерінің қоғамдағы орны мен рөлін анықтады.
Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған жатығулары кезінде
Қарагие ойынын туғызды.
Қазақ балаларында ойыншық болған жоқ десек те болады, тек қана
балалардың өздері жасалған зырындауын, қуыршақ пен балшықтан істеген ат,
түйе, қой, ит т.б. жануарлар бейнесі ғана болды. Бұл ойыншықтар сыртқы
әсемдік жағынан балаларды онша қызықтыра қоймады, сонда да, антропологиялық
көзбен қарайтын болса, осы ұсыныс ойыншықтар балаларды еңбекке баулып,
өздері жасағандықтан құнды болды. Мәселен “Қой бағу” ойынында балалар
құмалақты пайдаланады. Түйенің кепкен құмалағынан “қой” қой құмалағынан “
қозы” жайып қораға қашап, “қоздатып”, “көшіп-қонып” күнделікті халық
өміріндегі болып жатқан оқиғалар мен байланыстырады. Балалардың ойындары
сол күндегі қоғам өміріне негізделіп, күнделікті тіршіліктің
қалыптасқандығын аңғартады.
Барлық білім тәжрибеден, түсініктен аңғарудан туады. Олдай болса, бала
өзін қоршаған дүние туралы алғашқы түсінікті ойын үстінде алады. Ол дүние
сырларын түсініп аңғарады, тәжірибе жинақтайды.
Қазақ халқы – ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ерте, де
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таратып отырған. Сондықан көпшілігі
бүгінігі күнге жетпей ұмыт болып кеткен.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне алғашқы деректер ХІІІ
ғасырдан басталады. Қазақтың ұлт ойындары туралы алғаш пікір айтушылар мен
оның жеке нұсқаларын жинаушыладың қай – қайсысы болмасын, оны жоғары
бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күтегендіктерін сөз етеді.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында Италия саяхатшысы Плано Карпини
Хорезм, Жетісу және Тарбағатай арқылы Монғоляға барып, одан еліне қайтқан
сапарында жинаған материялынан “Монғолия тарихы” атты еңбегін жазды. Мұнда
ол Монғолияның көршісі болған орта жүздің бір руы Тарбағатай наймандарының
өмірі мен әдет-ғұрыптары, демалыс уақытын өткізгендегі ойын – сауықтары
жайлы, жауынгерлік ерліктері туралы айтылады.
Италия саяхатшысы Марко Поло өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында
Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі тойларында болып, ойын сауықтарын
көріп, көптеген ұлт шығу тарихына, қалыптасу дәуіріне де болжам айтқан.
Қазақтың ұлттық ойындары жайындағы деректер Қазақстан жерінде болмаған
кейбір шетел ғалымдарының зерттеулерінде де кездеседі. Мәселен: Австрия
дипломаты С.Герберштейннің 1516 – 1517 және 1526 – 1527 жылдары Москвада
болып, Қазақтарды білетін орыстардың ауызша айтуынан жазып алғандары 1549
жылы латын тілінде “Записко о Московских делах” деген атпен жарық көрді.
Бұл еңбегінде қазақ жері, халқының әдет – ғұрпы, орыс халқымен қарым –
қатынасы, ойын – сауықтары жайында жазған. Сондай ақ италия ғалымы Павло
Иовия Новокамский 1525 жылы Римде орыстың белгілі елшісі Дмитрий Геросимов
пен кездесіп, соның айтуымен Книга о Московском посольстве атты еңбегін
жарыққа шығарады. П.И.Новокамский бұл еңбегінде қазіргі Қазақстан жеріндегі
көшпелі рулардың этнографиясы, жері, орыс халқы мен аралас сауда-саттық
жұмыстары, сондай-ақ ойын сауықтары жайында жазған. Мұндай анықтаманы
дәлелдейтін мағлұматтар Германиядағы Лейден университетенің архивінде де
сақталған.
XVII ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі П.С.Паллос болды. Ол 1767 жылы
Батыс Сібірі мен Орал бойына жасаған экспедицияны басқарып, осы сапарында
жиналған материалдардан 1773 жылы “Путешествие по разным провинциям
Россиской империй” атты еңбектерінің жинағын шығарды. Осы еңбектің
“Известия о киргизах” атты бөлімі түгелдей қазақ халқының этнографиясына
арналған, халықтың ойын сауықтарының қалай өтетендігі, демалыс уақытын
қалай өткізетіндегі, аңшылық өнері қарастырылып мысалдар келтірілген.
Қазақ халқының қонақ жайлылығы мен ойын-сауықтары тіпті сонау Марко
Поллодан бастап, 1863-1864 жылдары Қазақстанда болған Шығысты зерттеуші
ғалым, Венгр Арминий Вамбери мен 1903-1907 жылдары Каспий теңізінің бойында
маңғышлақта болған неміс этнографы Рихтер Кортуцқа дейінгі шетел
саяхатшыларының еңбектерінің барлығына дерлік арқау болған. Қазақтың
этнографиясын зерттеп, оны Европа елдеріне таратуға ат салысқандар–поляк
халқының өкілдері А.Янушкевич, С.Гросс, Б.Залеский болды. А.Янушкевич
“Дневники и письмо из путешествия по казакским степям” атты еңбегінде қазақ
халқының қыстаудан жайлауға көшіп келіп, қонған күнін “бұл күн бұлар үшін
бақыт күні, қуаныш күні” дей келіп, сол күнгі ойын сауықта, әсіресе “Қыз
қуу” ойынының көз тартарлық қызығын сипаттайды. Осы ойын-сауық үстіндегі
ақындар айтысын „Менің алдымда Демосфен мен Цицеронды естімеген, оқу мен
жазудан хабары жоқ екі ақын, айтыс үстінде олимпиадаға күрескерлердей
бірімен-бірі айқаса түседі. Не деген талант, не деген жыр. Менің жанымды
тебірентіп, жүрегімнен орын алуда”,- деп табиғи дарын құдіретіне бас ие
суреттей келіп, „мұндай дарыны бар көшпелі халық еш уақытта да шетел отары
болмайды, түбінде халықтар арасынан құрметті орын алатынын өздері-ақ айтып
отыр”,- дейді.
Г.В.Плеханов “Письмо без адреса” атты еңбегінде “ойын еңбек бастамасы
болғандықтан баланың уақытымен ғана өлшенеді”,- дей келіп материалистік
тұрғыда қоғамның дамуында еңбек бірінші кезекте тұрғанымен адам өмірінде
ойын да қажетті екендігін дәлелдеді. Мұндай пікірді орыс ғалымы, дәрігері,
педагог К.А.Пакровский қостаған. Ол “ойын-күнделікті бала еңбегі болашақ
өмірдің бастамасы ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеттілігі
байқалады”,- дей келіп “Физическое воспитание детей и разных народов
преимушественно Россий” атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ
халқының ұлттық ойындарының, дене шынықтыруының халық тәрбиесіндегі алатын
орнын зерттеп, өзінше баға берген. Көптеген ойындардың шығу кезеңдерін,
дамуын, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған.
ХІХ ғасырда халқымыздың әдет-ғұрпын, ойын-сауықарын, ұлт ойындарын
зерттеуде қазақтар арасынан да бірлі-жарым адамдар шыққан. Солардың бірі-
Ешмұхаммед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы Е.Букин
“физическое и умственное воспитание у киргиз” атты еңбегінде жергілікті
мамандар арасынан бірінші болып “гимнастика” деген терминге ғылыми
түсініктеме берді. Демек адам баласы үшін ғана емес, ересектер үшін де
қандай роль атқаратындығын баяндайды. Жергілікті мамандар ішінде ұлт
ойындарын жинастырып, қағаз бетіне түсірушілер барған сайын көбейе береді.
Қазақтың ұлттық және спорттық ойындарының өзіндік тарихи, дамуы,
қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге қарағанда бізге
жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан басталады. “Бес тас”,
“асық”, “садақ ату”, “қарагие” сияқты ұлт ойындары шамамен алғанда осыдан
5000 жылдар бұрын ойнағалдығы жайында айта келіп, ағылшын ғалымы Э.Маккей
бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалы одақтардың арасында
тарағанға ұқсайды,-дейді.
Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік экономикалық жағдай негізінде
толығып, тұрмысқа сіңіп өзгерісе ұшырап отырады. Мәселен, Қазақстан
жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыста қалыптасқан “аң аулау”, “таяқ
жүгірту”, “садақ ату”, “қақпа тас”, “қарагие” ойындары келесі дәуірде
қайталау-толығу процесінде “аң-аулау”,“бүркіт салу” немесе “құс
салу”,“садақ ату”, “жамбы ату”, “қақпа тас”, “бес тас”, “қарагие”, “найза
лақтыру” болып аттары өзгеріп мазмұндары сақталып қалды. Басқасын айтқанда
күні бүгінгі бәрімізге әйгілі “Ақ сүйек” ойынының бірнеше аттары бар
екендігі анықталды. Мәселен, әйгілі ғалым, этнограф Э.Диваевтың еңбегінде
“орда”, орыс дәрігері Е.Покровскийдің еңбегінде “тоқтымақ”, делінсе
А.Алектровтың еңбегінде “Ақ сүйек”деп аталған.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі VII-
VІ ғасырлардағы қазақ жеріндегі көшпелі тайпалардың құралу дәуіріне тура
келеді, себебі: ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай кезеңде дамымасын,
олар тек өнлдірістік қатарға негізделген. Өз кезіндегі өндіріс құралына
пайдалануға жарамды тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуірде
қалыптасқан ұлт ойындарына да қолданылды. Мәселен күні бүгінге дейін мәнін
жоймаған “асық” ойындарына кез-келген сүйек емес, малдың асықтарын алған.
“Бес тас” ойынына кез-келген тастар емес ұстағанда қолға сиятындай, домалақ
тастар, “қарагие” ойнына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың
бірі, тіпті табылмағанда талды пайдаланған. Сондықтан қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын-сауықтың жағынан ғана маңызды емес, ол-спорт, ол-өнер, ол-
шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, жамбы ату, т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Үлкен мерекелердің қай-қайсысы болсын халықтың “көк бөрі” сияқты
спорттық ойындары мен жалғастырылып отырады. Бұл ойындар ерте замандағы
төтемдік түсініктерден бері қуалап келген болатын, қазақ халқының ұлттық
ойындары елдің өмірі мен тығыз байланысты, оның шаруашылық, экономикалық,
әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары,
әрі құнды жазушы, С.Мұқанов өзінің “Халық мұрасы” деген тарихи және
этнографиялық кітабында былай деп жазды: “Жүн сабайтындар көбінесе жастар
болады. Олар жүн сабайтын үйге жиналады да, сабалатын жүнді киіз үйдің
ортасына төсеген тулаққа үйеді де, айнала отыра қалып, екі қолына алған
сабаумен ұра бастайды. Әдетте жастар бұған ойын-сауық үшін де жиналған.
Себебі: жүн сабақ үстінде жастар жарыса қимылдап, оны ойын-күлкіге, әзіл-
ысқаққа айналдырып әкеткен. Сабауды ұстай, ұра білмегендер көршілеріне
күлкі болады, әрі алақандарын ойып алады”,- дейді.
ХІV ғасырдың екінші жартысында және XV ғасырдың бас кезінде қазақ
халқының күнделікті тұрмысы мен этнографиялық ерекшеліктерін зерттеуде екі
ағымның пайда болғаны белгілі. Оның бірі-реакцияшыл-монархиялық ағым,
екіншісі-прогрессивтік ағым. Реаксияшыл монархиялық ағым үстем тап
өкілдерінің саяси әлеуметтік құрылыс ерекшеліктерін “ғылымсымақ” негізде
зерттеу мен болды. Олар: Тронов, Мейер, Кроссовский, тағы басқалар еді.
Прогрессивтік ағымда ғылыми демократиялық бағытта көпшілік қауымның
этнографиялық ерекшеліктерін зерттеген ғалым, этногрфтар В.Радлов,
Г.Потанин, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин т.б. болды. Осы ғалымдардың ішінде
қазақ халқының өмірін жан-жақты терең зерттегендердің бірі- Э.А.Диваев.
Ұлты башқұрт, ол орыс, қазақ, араб Орта Азия халықтарының тілдерін жақсы
білген. Орынбордағы Некиюев кадет корпусының Азия бөлімін бітіргеннен
кейін, Ташкенттегі Сырдария соғыс губернаторына кіші чиновник болып
тағайындалған. Содан өмірінің 55 жылын қазақ халқының арасында өткізген
ғалым.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ғалымдардың назарынан тыс
қалған мәселелерінің бірі халықтың ұлт ойындарының бала тәрбиелеудегі
маңызына Ә.Диваев ерекше мән беріп зерттеген. Ә.Диваев бірінші рет ғылыми
прогрестік идеяда қазақ балаларының жас ерекшеліктеріне қарай,
“Бір жасқа дейін нәресте, бір жастан жетіге дейін сәби, сегізден он
беске дейін бозбала, он алтыдан жиырма беске дейін жігіт”деп төрт топқа
бөледі. Бірінші топтағы нәрестені тәрбиелеудегі “Бесік жыры”, “Саусақ
санау”, “Тұсау кесу” жырларын жатқызады.
Ә.А.Диваев екінші топқа сәбидің дүниеге көзқарасын қалыптастыратын әр
түрлі ойыншықтар мен құмалақ ойындарын жатқызады. Қазақ балаларында
ойыншықтар болған жоқ десекте болады, тек қана балалардың өздері жасаған
қуыршақ пен балшықтан істеген ат, түйе, қой т.б. жануарлар бейнесі ғана
болады.
Бұл ойыншықтар сыртқы әсемдігі жағынан балаларды онша қызықтыра
қоймайды, сонда да антрапологиялық көзбен қарайтын болсақ, осы ұсқынсыз
ойыншықтар, балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды
болды.Мәселен, “қой бағу ”ойынында балалар құмалақты пайдаланады. Түйенің
кепкен құмалағынан қой қойдың құмалағынан қозы жайып, қораға қамап,
қоздатып, көшіп-қонып, күнделікті халық өміріндегі болып жатқан оқиғалар
мен байланыстырады. Келесі топтағы бозбалалардың ойындарын төрт топқа
бөледі. Табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар : бес тас, лек жалау,
сиқырлы табақ, жылмақ, т.б. Екінші, Жануарлар дүниесін елестетіп ойнайтын
ойындар: соқыртеке, түйе-түйе, ақ байпақ, көк сиыр, т.б. Бұлардың көп
тарағандарының бірі “Ақ байпақ ”ойыны. Қазақ халқының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болғандықтан халық жануарлар бейнесін өлең айтса, ертегі айтса,
бос кейіпкер етіп сарқылмас халық қазынасының негізгі түйіні
еткен.Сондықтан да халық өмірінде жануарлар дүниесін қолданбаған,
елестетпеген, не мәдениеті , не әдебиеті, не бала тәрбиесі, не әр алуан
этнографиялық ерекшеліктері болмаған. Алайда бұл ойындар жас өспірімдер
үшін сан алуан, сан сырлы, жұмбағы көп ерекшелігі мол ен дүние.
Үшінші топқа материялдық денелерді қолданып ойнайтын ойындарды
жатқызады.Олар: ”шалма” , ”бөрік” , ”жасырмақ” , ”түйілген шыт” , ”тақия
телпек” т.б. ойындар.Бұл ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы-түйілген
шыт ойыны. Ойын жүргізуші ойнаушыларды өзінің айналасына жинап алады да,
бір,екі,үш, деп дауыстайды. Осы кезде ойнаушылар жан-жаққа бытырап
кетеді.Ал ойын жүргізуші қолында түйілген орамалмен бар ойыншыны қуалайды.
Ол ойыншы ойын жүргізуші жете бергенде қолындағы орамалды басқа ойыншыға
лақтырады. Осылайша ойын жүргізуші орамалды біреудің қолынан алғанша ойын
жалғаса береді. Ал орамалмен ұсталған ойыншы көпшіліктің ұйғаруымен ортада
тұрып өнер көрсетеді. Содан соң жүргізуші ауысып ойын жалғаса береді.
Келесі топқа жататыны - жас өспірім , жігіттер ойындары. Бұл ойындар
белгілі бір ортада жастардың мінез-құлықтарының, өмірге, дүниеге деген
көзқарасының дұрыс қалыптасуына бағыт істейді, жігіттердің қоғамның саяси
құрылысына араласуына әсер етеді.
Ә.А.Диваев осы топқа жататын жігіттер ойынының өзін үш топқа бөледі.
Бірінші топ соған қарсы өз дегенін айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына
деген көзқарастарын бейнелейтін белгілер, әсіресе асық ойындарында көбірек
көрінген.
Жалпы қазақ жастары асық ойынының белгілі бір жүйеге келтірілген
түрлерін таратты. Асықты қынаға қайнатып бояп, ал қына болмаған жағдайда
қарағай қабығына бояп отырған.Одан келе сақаны табанын қайрап, алшы түсіру
үшін, қарсыласына білдірмей алшысын тесіп, қайрап қоятын болған.
Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік ( қой, сиыр, жылқы, түйе ) мал
шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен халықтың этнографиялық
даму ерекшеліктері, той – думан, қуанышы мен реніші де осы малға байланысты
болды. Төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып
қоймай, бүкіл мәдениетпен, өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының
да негізі болды. Келе – келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түлік
болған. Ақ байпақ, көк сиыр, түйе-түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт
ойындары да дами бастады.
Орыс ғалымы Ю.И.Семенов алғащқы адамдардың, жануарлардың қозғалысын
бақылауы, соны үйренуі олардың өз бетінше еңбектенуіне әкеліп тиянақтады.
Содан келе-келе жануарлардың қозғалысына еліктеп әр түрлі билерді,
ойындарды шығарды - дейді.
Ең алғашқы пайда болған өндірістік дәстүр немесе аң аулау билері мен
жатттығу ойындары жайында өнер зерттеуші А.Д.Авдеев былай деп жазды:
“Осы аң аулау билерін үйрену – жаттығу түрінде өтті, мұның коллективті
бір ортаға біріктіруде тәрбиелік маңызы зор болды. Бұл аң аулап келгеннен
кейін өте бір сәтті шыққан сапарды есте қалдыру үшін, болмаса алдағы сапар
үшін жасалған жаттығу ойындары еді.”
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез - құлықтың ерекшеліктері мен бірге
күш - қуат молдылығын, білек күшін, дененің шынығуын қажет етеді. Сонымен
бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне
негізделген. Өйткені ойынға қатыспай тұрып - ақ оған күн ілгері көп
адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы: Бәйгені алайық. Ол
үшін алдымен бәйгеге қосылытын атты таңдап алады. Ол атты баптап, бағып
күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен суына дейін белгілі бір мөлшерге
келтіріледі. Атты белгіленеген уақыттта күн сайын жегізіп, шапқызып,
терісін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын бала күн ілгері осы
сынақтарға қосылады. Бәйге шарты мүлтіксіз орындалуы үшін төреші
тағайындалады.
Бәйгеге қосатын аттардың шабатын жерінің алыстығына қарай кейде ат
айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуыда мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың
өн бойына орналастырылады. Бәйгеге әзірліктің басы – қасында болған, бала
осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық мектебінен өткендей
әсер алады.
Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігі мен дамып
қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл
көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды.
Мәселен, әр түрлі қимыл әрекетті ойындар мен асық ойындары тайпалық
одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе жас өспірімдерге қалды.
Біздерге белгілі, мал мен жүрген көшпелі руларда киіз үйден басқа
баспананың болмағандығынан, тек ашық алаңдарда ғана ойналатын “ақ сүйек”,
“алты бақан”, “айгөлек”, “арқан тартыс”, “көк сиыр”, “соқыр теке”, “түйе –
түйе”, “белбеу”, “тартыс”, “қасқұлақ”, “түйілген шыт”, “ақ серек –
көксерек”, “бұрыш”, “көрші”, “шертпек,” “инемді тап”, “айдап сал” т.б.
ойындар шыққан. Келе - келе алғашқы қауымдық құрылыс кезінде қалыптасқан
ұлт ойындарына өзгеріс еніп, топқа бөлініп ойнайтын ойындар туа бастады.
Ондай ойындарндың алғашқыларының бірі “ақ сүйек”.
Бұл жүгіріп күш көрсетіп ойнайтын ойын болғандықтан, өкпенің жұмыс
қабілеттілігін арттырып, денені шынықтырып, жүйріктікке, шапшаңдыққа,
батылдыққа тәрбиелейді, сондай – ақ қараңғыда жол табуға көзді
жаттықтырады, төңіректі дұрыс бағдарлай білуге үйретеді.
Ұлт ойындарының келесі бір даму кезеңі XV ғасырлар, яғни қазақ жерінде
алғаш хандықтардың қалыптасу дәуірі. Мәселен, ұлттық ойындар арқылы үстем
тап өз мүддесін идеялогиясын дәріптегісі келе, халық, еңбекші күнделікті
тұрмыстағы қоғамның саяси және әлеуметтік даму ерекшеліктерін көрсететін
ойындар. Ондай ойындардың бірі – “Хан жақсыма” ойыны. Енді бір топқа
қозғалмалы ойындарды жатқызады: “Ақ сүйек”, “ақшалшық”, “тиын салу”, “алты
бақан”, “арқан тартыс”, “белбеу тастау”, “шертпек”, “көрші”.
Қазақ халқының өмірі мен бірге шаруашылығының негізіне байланысты
дамыған ойындардың бірі – “Қасқұлақ”. Бұл ойын жігіттер мен қыздардың
келісуі бойынша түнде, яғни қой күзеткенде ойналады.
Келесі топқа спорттық ойындар. Олар: “Аударыспақ”, “бәйге”, “аң аулау”,
“жамбы ату”, “жаяу жарыс”, “жорға жарыс”, “көкпар”, “қазақша күрес”, “күміс
алу”, “қыз қуу”, “сайыс”. Осы ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы –
“аударыспақ” ойыны. Бұл спорттық ойындар жігіттердің күштілігін,
қайраттылығын, атқа міну шеберлігін байқатады.
“Бесік жырынан” бастап барлық ұлт ойындары ұрпақтың қай - қайсысына
болмасын белгілі бір бағыт беріп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата –
ананың балаға деген бірінші сенімі, тілек талабы. Бұның бәрі баланы ойната,
көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық
болатын өнегелі де, ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді.
Ал ойындар баланы қимылға, әрекетке, денесін шынықтыруға төселдіреді, сол
арқылы өмір күресіне еңбекке баулиды. Осының бәрі баланың жан жүйесіне
әсер еткен эстетикалық тәрбиесінің жемісі. Қазақтың ұлттық ойындарының
бірі қыдыруды, ойлануды қажет ететін ойындарға жатады. Олар негізінен
логикалық ойлау мен математикалық, философиялық ойлануды дамытуға
негізделіп жасалғандай. Солардың төресі тоғызқұмалақ. Тоғызқұмалақ
ойынының фотосуреті мен ойналу тәртібін қағаз бетіне алғаш түсірген
этнограф М. Понтусов 1906 жылы. Бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны
белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған деп жазды.
Ұлт ойындары ата-бабамыздан бізге жеткен өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, аса қазынамыз. Сондықтан оны
үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып,
оның творчестволық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да
жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық
терезесі ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын, білімге құмарлықпен еліктеудің аздап жанар оты. Міне ойын
даганіміз тыныс кең алысқа меңзейтін ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялымен
қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі,
өмір тынысы демекпіз.
1. 2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы.
Ұлттық ойын-салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен
жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадыр тұтатын, дара тұлға-
жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.
Бастауыш мектептен бастап сабақ кезінде немесе сабақтан тыс кезінде
баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу осы үздіксіз процестің жалғасы.
Сонымен оқушылардың ой-өрісін, талабы мен талғамын ұштай түсу үшін
бастауыш сынып оқушыларына сабақ үстінде ұлттық ойын элементтерін
пайдаланудың маңызы зор. Қай пәнді болсада оқушыларға түсінікте, қызықты,
тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өту бүгінгі өмірдің басты
талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасымен мүмкіндіктерін толық
пайдалану және оларды оқу-тәрбиелеу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
сабақтарда ұлттық ойын элементтерін пайдалануды іске асырудың орны ерекше.
Бүгінгі таңда еліміздің түкпір-түкпірінде халыққа білім беру саласында
адал еңбегімен алға шығып, жас ұрпақтарды оқытып, оларды тәрбиелеуде игі
істерді жүзеге асырып келе жатқан ұстаздарымыз қаншама. Олардың бәрі де
оқу–тәрбие процестерінде ұлттық ойын элементтерін қолдануда әріптестерінің
озық та, үлгілі тәжірибелерін тиімді пайдаланып, кейінгі артынан ілесіп
келе жатқан жас ұстаздарға, мұғалімдерге мұра етіп қалдыруда.
Ұлттық ойын - ойын арқылы іске асатын, оқыту әдістемесі болып табылып,
екі түрде қарастырылады: ойын сабақ және дидактикалық ұлттық ойындар.
Бірінші түрінде басты рөл тәрбиешіде, ол баланың сабаққа деген
қызығушылығын арттыру үшін әр түрлі ойын амалдарын пайдаланады, жарыс
элементтерін қосуды, тағы басқа ойын элементтерін қосу арқылы әр түрлі
сұрақтармен, нұсқаулармен, түсіндірмелермен байланысты. Ойын сабақ
көмегімен мұғалім тек қана нақты білім бермейді, олардың ойын
қалыптастырып, ойнауға үйретеді. Ал дидактикалық ұлттық ойында, оқушыларға
тапсырмалар жұмбақ түрінде, сұрақтар түрінде беріліп, сабақта қоршаған орта
жайлы білімдері кеңейтіледі. Дидактикалық ұлттық ойын баланы жан - жақты
етіп тәрбиелеуде зор қызмет атқарады. Оның ішінде негізгі қызметі: ақыл-ой
тәрбиесінде зор қызмет атқарады. Дидактикалық ұлттық ойын мазмұнына қарай
білімділік, тәрбиелік, көрнекілік, сөздік, іс - әрекеттік міндеттер
атқарылады. Сондықтан да өзіне тән әдістемелік жолдары бар:
1. Дидактикалық ұлттық ойындарды өткізгенде мұғалім ойын мақсатын
сақтай отырып, балаларды оқытады. Бұл үшін алдымен мұғалімнің өзі көңілді,
қызықты ойынға ықыласпен араласып, қуаныш сезімінде болуы керек.
2. Дидактикалық ұлттық ойынды ұйымдастыруда мұғалім алдымен ойынға
баланы қызықтырарлықтай мүмкіндік жасап, сол негізде баланың ақыл-ой
белсенділігін арттырады.
3. Мұғалім белгіленген ережені орындауда қатаң талап қоюы керек. Бұл
баланы талапты орындауға, ережені бұзбауға үйретеді.
4. Егер барлық бала ойынға белсенді түрде қатынасқанда ғана ұжымның
дидактикалық ұлттық ойынның алдына қойған мақсатына жете алады.
Дидактикалық ұлттық ойында білім беру мен оқыту бір-бірімен тығыз
байланыста бірлікте жүргізіледі.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
сабақтарда дидактикалық ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше.
Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері – мұғалімнің түсіндіріп
отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы
меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Себебі, бастауыш сыныптағы оқушылар
жас ерекшеліктеріне байланысты ондай ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез
серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады.
Сонымен қатар сабақ үстінде дидактикалық ұлттық ойын элементтерін
қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырып, оған
белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуіне мүмкіндік жасайды.
Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа
лайықты, баланың білімін ұштай түсінуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу
мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Сонымен, дидактикалық ұлттық ойын дегеніміз-жеке пәнге, тақырыпқа
байланысты баланың білімін нығайтуға, пысықтауға, бекітуге әсер ететін
ұжымдық ойын.
Дидактикалық ұлттық ойын – балалардың білімді игеруін, ақыл-ой қызметін
дамытып, өз ара қарым - қатынас жасауда жеткен жетістіктері дәрежесінің
көрсеткіші.
Дидактикалық ұлттық ойында көрнекілікті мұғалімнің сөзін, балалардың іс
- әрекеттерін, ойыншықтары мен ойын құралдары, заттар мен суреттер тағы
басқаларды дұрыс ұштастыру қажет екенін ескеру қажет.
1. Балалар ойнайтын және ойынның, материалдың орталығы болып
табылатын заттар.
2. Заттарды және олармен не істеу керек екенін бейнелейтін заттардың
неге арналғанын, негізгі белгілерін, материалдардың қасиетін анық
көрсететін суреттер.
3. Ойын әрекеттерін және ойын ережелерін орындауды нақты көрсетіп
және сөзбен түсіндіру.
Дидактикалық ұлттық ойындар сабақ уақытында өтетіндіктен оқу жүйесіне
санасады.
Демек, ұлттық ойынға алынатын дидактикалық материалдардың Ана тілі
оқулығындағы тақырыптар мен үндес келуі білімділік, тәрбиелік тұрғыдан оң
нәтиже берері сөзсіз.
Ендеше, оқулық құрылымын талдау, әр тақырып мазмұнына сәйкес келетін
ұлттық ойын түрлерін іріктеп алу – зерттеу жұмысымыздағы негізгі
міндеттердің бірі.
2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен
халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын – жазушыларымыздың шығармалары
мен үзінділері, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер
мен мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылысы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Осыған орай оқулықтарда
төмендегідей бөлімдер қамтылған.
1. Туған елім – Қазақстан
2. Асыл сөз
3. Адам болам десеңіз...
4. Еңбек түбі – береке
5. Табиғат – тіршілік бесігі
6. Өнегелі өмір
7. Біздің тілегіміз – достық
Әр бөлім оқулыққа арнайы енгізілген – Зерделі мен Талапбектің
сөздерімен басталған. Кейіпкерлер 1 - сыныпты аяқтап, балармен бірге 2 -
сыныпқа көшкен ұл мен қыз. Бөлімді кейіпкерлер сөзімен бастаудың себебі -
оқушыларға түсінікті тілмен осы бөлімде берілетін білімдердің мақсатын
түсіндіру, әрі оларды әрекетке бағыттайтын әсерлер туғызу, сондай – ақ осы
бөлімнен оқушылардың алатын білімдерінің қажеттілігіне олардың зейінін
аудару. Одан әрі оқушылардың жаңадан берілген оқу материалын қабылдауы,
оның оқушы жадында сақталып, ойлау елегінен өткізілуі, санасында қорытылып,
белгілі бір тұжырымдар жасалуы, берілген білімнің оқушы санасына енуі, оны
бала өзінің атқаратын істерінде қолдана алатындай деңгейге жетуі мұғалімнің
оқытуды дұрыс ұйымдастырып, әдістер мен талаптарды жете пайдалануы мен
бұлжытпай орындалуына байланысты болады.
Әр бөлімнің соңында тағы да кейіпкерлердің (Зерделі мен Талапбектің)
қатысуымен оқушылардың білімі, біліктілігі мен дағдысы алуан түрлі
сұрақтар, тест – тапсырмалар арқылы тексеріліп, бекітіледі. Бұл жұмыс
түрлерін Көкпар, Орамал тастамақ, Теңге алу, Кім жылдам ? т.б.
ойындар арқылы ұйымдастыруға болады.
Е.Сағындықов Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горькийдің сөзімен
айтар болсақ... бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана
тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен
нақтылай айтсақ, ұлттық ойындар, тіпті жалпы ойын атаулы, біздің
пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады, -
дей келе, ойын үстінде бала тілдің ішкі өрімдерін, халықтың ойлау
жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық
ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алатындығын баса
көрсетеді.
Өлең құрастыру тапсырмасы оқулықтағы жыл мезгілдері, сол сияқты ана,
Е.Сағындықов Қазақтың ұлттық ойындары Алматы: Рауан, 1991 жыл, 14-бет. ата
туралы, Отан, туған жер т.б. туралы топталған шығармалардан кейін беріліп
отырылады. Бұл жұмысты мұғалім түрліше ұйымдастырып, басқаруына болады.
Орамал тастамақ ойын арқылы тақырыпқа сай дайын ұйқастар ұсынылады.
Көктем тақырыбына берілген көктем – төккен, жетіпті - кетіпті,
тыраулар – жер арнап деген ұйқастар бойынша оқушылар мынандай өлең
жолдарын орамалды бірінен екіншісіне тастап, кезекпен құрастырады. Бірінші
оқушы Армысың, көктем, - деп, орамалды келесі оқушыға тастайды. Екінші
оқушы Күн нұрын төккен, - деп орамалды үшінші оқушыға тастайды.
Тапсырмада берілген ұйқас сөздер таусылғанша балалар ойынды жалғастыра
береді. Кімде – кім ойын шартын орындай алмаса, қарызын өлең оқу, жұмбақ
жасыру, жаңылтпаш айту арқылы өтейді. Орамал тастамақ ойын арқылы ұйқас
бойынша өлең жолдарын құрастыруға балалар құлшына кіріседі. Бұл жұмыс өлең
шумақтарын, одан әрі тұтас өлең құрастыруға ұласады.
Мұның өзі оқушылардың өлең, оның құрылысы, қара сөзден айырмашылығы
туралы білімдерін нығайтып, поэзия әлеміне құштарлық сезімін туғызады.
Оқушылардың сөздік қорын молайтып сөзді еркін, өз мағынасында қолдануды
ұлттық ойындар бірден – бір таптырмайтын құрал.
Ізденуден жалықпайтын, жаңашылдар ізімен жүріп келе жатқан Ш.Уалиханов
атындағы № 12 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Алыпкенова
Алтынай Раулқызы былай дейді: Балалардың таным қабілетін жетілдіріп,
логикалық ой - өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын
элементтерін ұжымда пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта
ұлттық ойынды кең қолданамын. Ойын түрлерін сабақ мазмұнына қарай белгілі
бір мақсатта таңдап аламын.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.
Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың
маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.
Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік
пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық
ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой
қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен
жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта
болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.
Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып,
білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.
Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады,
сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу
процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде
қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың
орны ерекше. Ана тілі сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін
тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға,
өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.
Қай баланың болмасын мінез-құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни ойынды
ойнаған кезде біреуі әділ ойнайды, екінші бірін алдайды, үшіншісінің шамасы
келмейді, келесісі қарсылық көрсете алмайды. Сондықтан, бастауыш мектеп
мұғалімдері ұлттық ойындарды қолдануды тәрбие құралының негізі ретінде
пайдалану керек.
Бастауыш мектептердің сабақтарында бағдарлама бойынша материалдарды
өткен кезде оқушылардың ой-өрісі, ойлау қабілетін жетілдіру, мұғаліммен
қарым-қатынасын нығайту, тілін дамыту, дене жағынан даму процестері баса
ескеріледі. Демек, сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған ұлттық
ойын элементтерін оқушылар белсене қатысып, орындай алатындай болу керек.
Ойынға оқушылар белсене қатыспаса немесе дұрыс орындамаса, ойынды тоқтатпай-
ақ, сол оқушыға ғана ескерту жасап, орындауын, қалай ойнайтынын өзіне ғана
көрсетіп беруге болады. Тіпті олай болмаған күнде, бала ойынды дұрыс
орындап, ойнап жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негіздері
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың
педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І тарау. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың
педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5-17
1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ... ... . 5-17
2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 18-25
ІІ тарау. Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың
әдістемелік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 26-33
2.1 2-сынып Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 26-
33
. Озат мұғалімдер тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34-43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44-45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздегі экономикалық жағдайдың
күрделілігіне қарамастан жас ұрпаққа білім беруді әлемдік деңгейге көтеру,
оларды жалпы орта білім алуға түгел қамтуға басты назар аудару жолында
жасалынып жатқан батыл қадамдар болашағымыздың жарқын, ұрпағымыздың білімді
азамат болуының алғы шарты.
Еліміздің тәуелсіздігінің арқасында халыққа білім беру саясатының
бүгінгісі мен ертеңгісі жаңа көзқарас тұрғысынан талданды және оны
реформалаудың құқықтық негізі қаланды. Атап айтқанда ел Конститутциясынан
бастау алған “Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің
Мемлекеттік стандарты сияқты құжаттар.
Бұл мемлекеттік құжаттарда ұлттық мектептерде ана тілін оқыту ісін жаңа
талаптарға сай жетілдіру, оқушылардың ана тілінде сөйлеп, өз ойын жеткізу
дағдыларын жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді ескеру
қажеттігіне баса назар аударыла бастады.
Қазіргі мектептердегі жұмыстың негізгі мазмұны құрылып жатқан қоғамның
жоғары құндылығы адам деп танылып, заң жүзінде солай жарияланып, барлық
педагогикалық құралдар мен халықтық педгогиканың мұраларын жеке адам
тәрбиесіне пайдалануға зор мән берілген.
Оқыту процесінде халық педагогикасының құрамды бір бөлігі-ұлт ойындарын
пайдаланудың маңызы жөнінде жазылған еңбектерде аз емес. Олардың қатарында
Қ.Б.Жарықбаевтың, С.Қ.Қалиевтың, С.А.Ұзақбаеваның, Р.Қ.Төлеубекованың,
Е.Сағындықовтың зерттеу жұмыстарын жатқызуға болады. Бірақ бұл еңбектерде
ұлттық ойын элементтерін бастауыш оқыту процесінде пайдалану мәселесі
арнайы зерттеу мақсаты ретінде қойылмағандығы белгілі.
Сондықтан бүгінгі таңда бастауыш оқыту жүйесінде мынадай қайшылық бар
екендігі байқалады:
- бастауыш оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру, ұлттық сезімін ояту мақсатында ұлттық ойын элементтерін
пайдалану қажеттігі мен оның іс жүзілік тұрғыда іске асырылмауы
арасында.
Бұл қайшылықтың шешімін іздестіріп табу диплом жұмысымыздың тақырыбын
“Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық
негіздері” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойын
элементтерін пайдаланудың маңызы және оларды Ана тілі сабақтарында
қолданудың жолдарын көрсету.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
1. Ұлттық ойындардың зерттелу жайын сипаттау;
2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың дидактикалық
маңызын көрсету;
3. Ұлттық ойын элементтерін Ана тілі сабақтарында пайдаланудың жолдарын
көрсету;
4. Озат мұғалімдер тәжірибесін жинақтау және талдау;
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды
қолданудың педагогикалық негіздері
1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы
Халқымыздың тарихи мәдени мұраларының түрлері сан алуан солардың қай-
қайсында адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.
Осындай аса құнды мәдени игіліктердің бірі-ұлт ойындары. Бүгінде ойынды
халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам
баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып
жүруі де жайдан – жәй емес.
Қазақ халқы материялдық мұраларға мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі болып табылады. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт
ойындары да жатады.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау ғылыми жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары бастауына үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлттық ойындарының даму тарихына да қатынасы болса
керек. Қазіргі кешеніне (Төтенаев Б. Қазақтың ұлтттық ойындары. Алматы:
Рауан, 1991, 3-бет )келген Маркстік тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша
күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат
баласының жаратылған күнінен, демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы
қауымдық құрылыстан басталады.
Халқымыздың ұлы перзентінің бірі заманымыздың аса көрнекті жазушысы
М.О.Әуезов Біздің халқымыздың өмір кешкен-ұзақ жылдарында өздері
қызықтаған алуан ой өнері бар. Ойын деген менің түсінігімше көңіл көтеру,
жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыруға ғана емес, ойынның өзінше бір
мағыналары болған – деп тегіннен айтпаса керек.
Ұлттық ойындар сол халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындары мен таныса
отырып көзіміз әбден жетеді себебі қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның көші-қоны тұрмыс жағдайларына байланысты болған.
Ұлт ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып
отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени өнер тіршілігінің
жиынтық бейнесі, көрінісі де болған.
Іс-әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған проце-с. Адам үшін іс-әрекеттің қашан да
қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері
ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып
отырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты
туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше
көрінетіндігінде. Осы іс-әрекеттің бірі – ойын.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат алу
үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет (әрекеттік
(процедуралық) ләззат);
Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің белсенді
сипаты (шығармашылық аясы).
әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат).
Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт тұрғысынан
бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында"
атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу
мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады..
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе, ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың ойындарына
арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама
береді.Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген
ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін
сипаттайды - деп, барлық халқтың ойын түсінігінің түп - тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным процесінің
дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші ұстаз оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Сабақта ойынды дұрыс колдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа байланысты оқу жылының
басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша
білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу
жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекет ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
іскерлік ойындардың орны ерекше.
Алғашқы қауымдық кезеңнен біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт
ойындарының ішіндегі әр алуан құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату,
қарагие тағы басқалары шамамен алғанда 5000 жылдар айналғандығы жайында
ағылшын ғалымы Э.Маккей “бұл ойындарының барлығы дерлік Азия елдерінде
тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды” дейді. Сондай – ақ мұндай
пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу
бойында болған сапарында көрген “Қызбөрі” ойыны да Қазақстан
территориясындағы тайпалардың пайда болған кезімен яғни таптық қатнастан
бірге туғандығы жайлы ескертеді. Мәселен, тарихи уақиға Қазақстан жерін
мекендеген көшпелі тайпалардың кезіндегі негізгі кәсібі болған аңшылық келе
– келе жекелеген тайпа мүшелерінің қоғамдағы орны мен рөлін анықтады.
Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған жатығулары кезінде
Қарагие ойынын туғызды.
Қазақ балаларында ойыншық болған жоқ десек те болады, тек қана
балалардың өздері жасалған зырындауын, қуыршақ пен балшықтан істеген ат,
түйе, қой, ит т.б. жануарлар бейнесі ғана болды. Бұл ойыншықтар сыртқы
әсемдік жағынан балаларды онша қызықтыра қоймады, сонда да, антропологиялық
көзбен қарайтын болса, осы ұсыныс ойыншықтар балаларды еңбекке баулып,
өздері жасағандықтан құнды болды. Мәселен “Қой бағу” ойынында балалар
құмалақты пайдаланады. Түйенің кепкен құмалағынан “қой” қой құмалағынан “
қозы” жайып қораға қашап, “қоздатып”, “көшіп-қонып” күнделікті халық
өміріндегі болып жатқан оқиғалар мен байланыстырады. Балалардың ойындары
сол күндегі қоғам өміріне негізделіп, күнделікті тіршіліктің
қалыптасқандығын аңғартады.
Барлық білім тәжрибеден, түсініктен аңғарудан туады. Олдай болса, бала
өзін қоршаған дүние туралы алғашқы түсінікті ойын үстінде алады. Ол дүние
сырларын түсініп аңғарады, тәжірибе жинақтайды.
Қазақ халқы – ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ерте, де
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таратып отырған. Сондықан көпшілігі
бүгінігі күнге жетпей ұмыт болып кеткен.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне алғашқы деректер ХІІІ
ғасырдан басталады. Қазақтың ұлт ойындары туралы алғаш пікір айтушылар мен
оның жеке нұсқаларын жинаушыладың қай – қайсысы болмасын, оны жоғары
бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күтегендіктерін сөз етеді.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында Италия саяхатшысы Плано Карпини
Хорезм, Жетісу және Тарбағатай арқылы Монғоляға барып, одан еліне қайтқан
сапарында жинаған материялынан “Монғолия тарихы” атты еңбегін жазды. Мұнда
ол Монғолияның көршісі болған орта жүздің бір руы Тарбағатай наймандарының
өмірі мен әдет-ғұрыптары, демалыс уақытын өткізгендегі ойын – сауықтары
жайлы, жауынгерлік ерліктері туралы айтылады.
Италия саяхатшысы Марко Поло өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында
Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі тойларында болып, ойын сауықтарын
көріп, көптеген ұлт шығу тарихына, қалыптасу дәуіріне де болжам айтқан.
Қазақтың ұлттық ойындары жайындағы деректер Қазақстан жерінде болмаған
кейбір шетел ғалымдарының зерттеулерінде де кездеседі. Мәселен: Австрия
дипломаты С.Герберштейннің 1516 – 1517 және 1526 – 1527 жылдары Москвада
болып, Қазақтарды білетін орыстардың ауызша айтуынан жазып алғандары 1549
жылы латын тілінде “Записко о Московских делах” деген атпен жарық көрді.
Бұл еңбегінде қазақ жері, халқының әдет – ғұрпы, орыс халқымен қарым –
қатынасы, ойын – сауықтары жайында жазған. Сондай ақ италия ғалымы Павло
Иовия Новокамский 1525 жылы Римде орыстың белгілі елшісі Дмитрий Геросимов
пен кездесіп, соның айтуымен Книга о Московском посольстве атты еңбегін
жарыққа шығарады. П.И.Новокамский бұл еңбегінде қазіргі Қазақстан жеріндегі
көшпелі рулардың этнографиясы, жері, орыс халқы мен аралас сауда-саттық
жұмыстары, сондай-ақ ойын сауықтары жайында жазған. Мұндай анықтаманы
дәлелдейтін мағлұматтар Германиядағы Лейден университетенің архивінде де
сақталған.
XVII ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген
материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі П.С.Паллос болды. Ол 1767 жылы
Батыс Сібірі мен Орал бойына жасаған экспедицияны басқарып, осы сапарында
жиналған материалдардан 1773 жылы “Путешествие по разным провинциям
Россиской империй” атты еңбектерінің жинағын шығарды. Осы еңбектің
“Известия о киргизах” атты бөлімі түгелдей қазақ халқының этнографиясына
арналған, халықтың ойын сауықтарының қалай өтетендігі, демалыс уақытын
қалай өткізетіндегі, аңшылық өнері қарастырылып мысалдар келтірілген.
Қазақ халқының қонақ жайлылығы мен ойын-сауықтары тіпті сонау Марко
Поллодан бастап, 1863-1864 жылдары Қазақстанда болған Шығысты зерттеуші
ғалым, Венгр Арминий Вамбери мен 1903-1907 жылдары Каспий теңізінің бойында
маңғышлақта болған неміс этнографы Рихтер Кортуцқа дейінгі шетел
саяхатшыларының еңбектерінің барлығына дерлік арқау болған. Қазақтың
этнографиясын зерттеп, оны Европа елдеріне таратуға ат салысқандар–поляк
халқының өкілдері А.Янушкевич, С.Гросс, Б.Залеский болды. А.Янушкевич
“Дневники и письмо из путешествия по казакским степям” атты еңбегінде қазақ
халқының қыстаудан жайлауға көшіп келіп, қонған күнін “бұл күн бұлар үшін
бақыт күні, қуаныш күні” дей келіп, сол күнгі ойын сауықта, әсіресе “Қыз
қуу” ойынының көз тартарлық қызығын сипаттайды. Осы ойын-сауық үстіндегі
ақындар айтысын „Менің алдымда Демосфен мен Цицеронды естімеген, оқу мен
жазудан хабары жоқ екі ақын, айтыс үстінде олимпиадаға күрескерлердей
бірімен-бірі айқаса түседі. Не деген талант, не деген жыр. Менің жанымды
тебірентіп, жүрегімнен орын алуда”,- деп табиғи дарын құдіретіне бас ие
суреттей келіп, „мұндай дарыны бар көшпелі халық еш уақытта да шетел отары
болмайды, түбінде халықтар арасынан құрметті орын алатынын өздері-ақ айтып
отыр”,- дейді.
Г.В.Плеханов “Письмо без адреса” атты еңбегінде “ойын еңбек бастамасы
болғандықтан баланың уақытымен ғана өлшенеді”,- дей келіп материалистік
тұрғыда қоғамның дамуында еңбек бірінші кезекте тұрғанымен адам өмірінде
ойын да қажетті екендігін дәлелдеді. Мұндай пікірді орыс ғалымы, дәрігері,
педагог К.А.Пакровский қостаған. Ол “ойын-күнделікті бала еңбегі болашақ
өмірдің бастамасы ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеттілігі
байқалады”,- дей келіп “Физическое воспитание детей и разных народов
преимушественно Россий” атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ
халқының ұлттық ойындарының, дене шынықтыруының халық тәрбиесіндегі алатын
орнын зерттеп, өзінше баға берген. Көптеген ойындардың шығу кезеңдерін,
дамуын, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған.
ХІХ ғасырда халқымыздың әдет-ғұрпын, ойын-сауықарын, ұлт ойындарын
зерттеуде қазақтар арасынан да бірлі-жарым адамдар шыққан. Солардың бірі-
Ешмұхаммед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы Е.Букин
“физическое и умственное воспитание у киргиз” атты еңбегінде жергілікті
мамандар арасынан бірінші болып “гимнастика” деген терминге ғылыми
түсініктеме берді. Демек адам баласы үшін ғана емес, ересектер үшін де
қандай роль атқаратындығын баяндайды. Жергілікті мамандар ішінде ұлт
ойындарын жинастырып, қағаз бетіне түсірушілер барған сайын көбейе береді.
Қазақтың ұлттық және спорттық ойындарының өзіндік тарихи, дамуы,
қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге қарағанда бізге
жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан басталады. “Бес тас”,
“асық”, “садақ ату”, “қарагие” сияқты ұлт ойындары шамамен алғанда осыдан
5000 жылдар бұрын ойнағалдығы жайында айта келіп, ағылшын ғалымы Э.Маккей
бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалы одақтардың арасында
тарағанға ұқсайды,-дейді.
Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік экономикалық жағдай негізінде
толығып, тұрмысқа сіңіп өзгерісе ұшырап отырады. Мәселен, Қазақстан
жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыста қалыптасқан “аң аулау”, “таяқ
жүгірту”, “садақ ату”, “қақпа тас”, “қарагие” ойындары келесі дәуірде
қайталау-толығу процесінде “аң-аулау”,“бүркіт салу” немесе “құс
салу”,“садақ ату”, “жамбы ату”, “қақпа тас”, “бес тас”, “қарагие”, “найза
лақтыру” болып аттары өзгеріп мазмұндары сақталып қалды. Басқасын айтқанда
күні бүгінгі бәрімізге әйгілі “Ақ сүйек” ойынының бірнеше аттары бар
екендігі анықталды. Мәселен, әйгілі ғалым, этнограф Э.Диваевтың еңбегінде
“орда”, орыс дәрігері Е.Покровскийдің еңбегінде “тоқтымақ”, делінсе
А.Алектровтың еңбегінде “Ақ сүйек”деп аталған.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі VII-
VІ ғасырлардағы қазақ жеріндегі көшпелі тайпалардың құралу дәуіріне тура
келеді, себебі: ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай кезеңде дамымасын,
олар тек өнлдірістік қатарға негізделген. Өз кезіндегі өндіріс құралына
пайдалануға жарамды тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуірде
қалыптасқан ұлт ойындарына да қолданылды. Мәселен күні бүгінге дейін мәнін
жоймаған “асық” ойындарына кез-келген сүйек емес, малдың асықтарын алған.
“Бес тас” ойынына кез-келген тастар емес ұстағанда қолға сиятындай, домалақ
тастар, “қарагие” ойнына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың
бірі, тіпті табылмағанда талды пайдаланған. Сондықтан қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын-сауықтың жағынан ғана маңызды емес, ол-спорт, ол-өнер, ол-
шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, жамбы ату, т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Үлкен мерекелердің қай-қайсысы болсын халықтың “көк бөрі” сияқты
спорттық ойындары мен жалғастырылып отырады. Бұл ойындар ерте замандағы
төтемдік түсініктерден бері қуалап келген болатын, қазақ халқының ұлттық
ойындары елдің өмірі мен тығыз байланысты, оның шаруашылық, экономикалық,
әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары,
әрі құнды жазушы, С.Мұқанов өзінің “Халық мұрасы” деген тарихи және
этнографиялық кітабында былай деп жазды: “Жүн сабайтындар көбінесе жастар
болады. Олар жүн сабайтын үйге жиналады да, сабалатын жүнді киіз үйдің
ортасына төсеген тулаққа үйеді де, айнала отыра қалып, екі қолына алған
сабаумен ұра бастайды. Әдетте жастар бұған ойын-сауық үшін де жиналған.
Себебі: жүн сабақ үстінде жастар жарыса қимылдап, оны ойын-күлкіге, әзіл-
ысқаққа айналдырып әкеткен. Сабауды ұстай, ұра білмегендер көршілеріне
күлкі болады, әрі алақандарын ойып алады”,- дейді.
ХІV ғасырдың екінші жартысында және XV ғасырдың бас кезінде қазақ
халқының күнделікті тұрмысы мен этнографиялық ерекшеліктерін зерттеуде екі
ағымның пайда болғаны белгілі. Оның бірі-реакцияшыл-монархиялық ағым,
екіншісі-прогрессивтік ағым. Реаксияшыл монархиялық ағым үстем тап
өкілдерінің саяси әлеуметтік құрылыс ерекшеліктерін “ғылымсымақ” негізде
зерттеу мен болды. Олар: Тронов, Мейер, Кроссовский, тағы басқалар еді.
Прогрессивтік ағымда ғылыми демократиялық бағытта көпшілік қауымның
этнографиялық ерекшеліктерін зерттеген ғалым, этногрфтар В.Радлов,
Г.Потанин, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин т.б. болды. Осы ғалымдардың ішінде
қазақ халқының өмірін жан-жақты терең зерттегендердің бірі- Э.А.Диваев.
Ұлты башқұрт, ол орыс, қазақ, араб Орта Азия халықтарының тілдерін жақсы
білген. Орынбордағы Некиюев кадет корпусының Азия бөлімін бітіргеннен
кейін, Ташкенттегі Сырдария соғыс губернаторына кіші чиновник болып
тағайындалған. Содан өмірінің 55 жылын қазақ халқының арасында өткізген
ғалым.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ғалымдардың назарынан тыс
қалған мәселелерінің бірі халықтың ұлт ойындарының бала тәрбиелеудегі
маңызына Ә.Диваев ерекше мән беріп зерттеген. Ә.Диваев бірінші рет ғылыми
прогрестік идеяда қазақ балаларының жас ерекшеліктеріне қарай,
“Бір жасқа дейін нәресте, бір жастан жетіге дейін сәби, сегізден он
беске дейін бозбала, он алтыдан жиырма беске дейін жігіт”деп төрт топқа
бөледі. Бірінші топтағы нәрестені тәрбиелеудегі “Бесік жыры”, “Саусақ
санау”, “Тұсау кесу” жырларын жатқызады.
Ә.А.Диваев екінші топқа сәбидің дүниеге көзқарасын қалыптастыратын әр
түрлі ойыншықтар мен құмалақ ойындарын жатқызады. Қазақ балаларында
ойыншықтар болған жоқ десекте болады, тек қана балалардың өздері жасаған
қуыршақ пен балшықтан істеген ат, түйе, қой т.б. жануарлар бейнесі ғана
болады.
Бұл ойыншықтар сыртқы әсемдігі жағынан балаларды онша қызықтыра
қоймайды, сонда да антрапологиялық көзбен қарайтын болсақ, осы ұсқынсыз
ойыншықтар, балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды
болды.Мәселен, “қой бағу ”ойынында балалар құмалақты пайдаланады. Түйенің
кепкен құмалағынан қой қойдың құмалағынан қозы жайып, қораға қамап,
қоздатып, көшіп-қонып, күнделікті халық өміріндегі болып жатқан оқиғалар
мен байланыстырады. Келесі топтағы бозбалалардың ойындарын төрт топқа
бөледі. Табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар : бес тас, лек жалау,
сиқырлы табақ, жылмақ, т.б. Екінші, Жануарлар дүниесін елестетіп ойнайтын
ойындар: соқыртеке, түйе-түйе, ақ байпақ, көк сиыр, т.б. Бұлардың көп
тарағандарының бірі “Ақ байпақ ”ойыны. Қазақ халқының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болғандықтан халық жануарлар бейнесін өлең айтса, ертегі айтса,
бос кейіпкер етіп сарқылмас халық қазынасының негізгі түйіні
еткен.Сондықтан да халық өмірінде жануарлар дүниесін қолданбаған,
елестетпеген, не мәдениеті , не әдебиеті, не бала тәрбиесі, не әр алуан
этнографиялық ерекшеліктері болмаған. Алайда бұл ойындар жас өспірімдер
үшін сан алуан, сан сырлы, жұмбағы көп ерекшелігі мол ен дүние.
Үшінші топқа материялдық денелерді қолданып ойнайтын ойындарды
жатқызады.Олар: ”шалма” , ”бөрік” , ”жасырмақ” , ”түйілген шыт” , ”тақия
телпек” т.б. ойындар.Бұл ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы-түйілген
шыт ойыны. Ойын жүргізуші ойнаушыларды өзінің айналасына жинап алады да,
бір,екі,үш, деп дауыстайды. Осы кезде ойнаушылар жан-жаққа бытырап
кетеді.Ал ойын жүргізуші қолында түйілген орамалмен бар ойыншыны қуалайды.
Ол ойыншы ойын жүргізуші жете бергенде қолындағы орамалды басқа ойыншыға
лақтырады. Осылайша ойын жүргізуші орамалды біреудің қолынан алғанша ойын
жалғаса береді. Ал орамалмен ұсталған ойыншы көпшіліктің ұйғаруымен ортада
тұрып өнер көрсетеді. Содан соң жүргізуші ауысып ойын жалғаса береді.
Келесі топқа жататыны - жас өспірім , жігіттер ойындары. Бұл ойындар
белгілі бір ортада жастардың мінез-құлықтарының, өмірге, дүниеге деген
көзқарасының дұрыс қалыптасуына бағыт істейді, жігіттердің қоғамның саяси
құрылысына араласуына әсер етеді.
Ә.А.Диваев осы топқа жататын жігіттер ойынының өзін үш топқа бөледі.
Бірінші топ соған қарсы өз дегенін айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына
деген көзқарастарын бейнелейтін белгілер, әсіресе асық ойындарында көбірек
көрінген.
Жалпы қазақ жастары асық ойынының белгілі бір жүйеге келтірілген
түрлерін таратты. Асықты қынаға қайнатып бояп, ал қына болмаған жағдайда
қарағай қабығына бояп отырған.Одан келе сақаны табанын қайрап, алшы түсіру
үшін, қарсыласына білдірмей алшысын тесіп, қайрап қоятын болған.
Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік ( қой, сиыр, жылқы, түйе ) мал
шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен халықтың этнографиялық
даму ерекшеліктері, той – думан, қуанышы мен реніші де осы малға байланысты
болды. Төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып
қоймай, бүкіл мәдениетпен, өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының
да негізі болды. Келе – келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түлік
болған. Ақ байпақ, көк сиыр, түйе-түйе, соқыр теке т.б. сияқты ұлт
ойындары да дами бастады.
Орыс ғалымы Ю.И.Семенов алғащқы адамдардың, жануарлардың қозғалысын
бақылауы, соны үйренуі олардың өз бетінше еңбектенуіне әкеліп тиянақтады.
Содан келе-келе жануарлардың қозғалысына еліктеп әр түрлі билерді,
ойындарды шығарды - дейді.
Ең алғашқы пайда болған өндірістік дәстүр немесе аң аулау билері мен
жатттығу ойындары жайында өнер зерттеуші А.Д.Авдеев былай деп жазды:
“Осы аң аулау билерін үйрену – жаттығу түрінде өтті, мұның коллективті
бір ортаға біріктіруде тәрбиелік маңызы зор болды. Бұл аң аулап келгеннен
кейін өте бір сәтті шыққан сапарды есте қалдыру үшін, болмаса алдағы сапар
үшін жасалған жаттығу ойындары еді.”
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты,
табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез - құлықтың ерекшеліктері мен бірге
күш - қуат молдылығын, білек күшін, дененің шынығуын қажет етеді. Сонымен
бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне
негізделген. Өйткені ойынға қатыспай тұрып - ақ оған күн ілгері көп
адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы: Бәйгені алайық. Ол
үшін алдымен бәйгеге қосылытын атты таңдап алады. Ол атты баптап, бағып
күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен суына дейін белгілі бір мөлшерге
келтіріледі. Атты белгіленеген уақыттта күн сайын жегізіп, шапқызып,
терісін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын бала күн ілгері осы
сынақтарға қосылады. Бәйге шарты мүлтіксіз орындалуы үшін төреші
тағайындалады.
Бәйгеге қосатын аттардың шабатын жерінің алыстығына қарай кейде ат
айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуыда мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың
өн бойына орналастырылады. Бәйгеге әзірліктің басы – қасында болған, бала
осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық мектебінен өткендей
әсер алады.
Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігі мен дамып
қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл
көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды.
Мәселен, әр түрлі қимыл әрекетті ойындар мен асық ойындары тайпалық
одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе жас өспірімдерге қалды.
Біздерге белгілі, мал мен жүрген көшпелі руларда киіз үйден басқа
баспананың болмағандығынан, тек ашық алаңдарда ғана ойналатын “ақ сүйек”,
“алты бақан”, “айгөлек”, “арқан тартыс”, “көк сиыр”, “соқыр теке”, “түйе –
түйе”, “белбеу”, “тартыс”, “қасқұлақ”, “түйілген шыт”, “ақ серек –
көксерек”, “бұрыш”, “көрші”, “шертпек,” “инемді тап”, “айдап сал” т.б.
ойындар шыққан. Келе - келе алғашқы қауымдық құрылыс кезінде қалыптасқан
ұлт ойындарына өзгеріс еніп, топқа бөлініп ойнайтын ойындар туа бастады.
Ондай ойындарндың алғашқыларының бірі “ақ сүйек”.
Бұл жүгіріп күш көрсетіп ойнайтын ойын болғандықтан, өкпенің жұмыс
қабілеттілігін арттырып, денені шынықтырып, жүйріктікке, шапшаңдыққа,
батылдыққа тәрбиелейді, сондай – ақ қараңғыда жол табуға көзді
жаттықтырады, төңіректі дұрыс бағдарлай білуге үйретеді.
Ұлт ойындарының келесі бір даму кезеңі XV ғасырлар, яғни қазақ жерінде
алғаш хандықтардың қалыптасу дәуірі. Мәселен, ұлттық ойындар арқылы үстем
тап өз мүддесін идеялогиясын дәріптегісі келе, халық, еңбекші күнделікті
тұрмыстағы қоғамның саяси және әлеуметтік даму ерекшеліктерін көрсететін
ойындар. Ондай ойындардың бірі – “Хан жақсыма” ойыны. Енді бір топқа
қозғалмалы ойындарды жатқызады: “Ақ сүйек”, “ақшалшық”, “тиын салу”, “алты
бақан”, “арқан тартыс”, “белбеу тастау”, “шертпек”, “көрші”.
Қазақ халқының өмірі мен бірге шаруашылығының негізіне байланысты
дамыған ойындардың бірі – “Қасқұлақ”. Бұл ойын жігіттер мен қыздардың
келісуі бойынша түнде, яғни қой күзеткенде ойналады.
Келесі топқа спорттық ойындар. Олар: “Аударыспақ”, “бәйге”, “аң аулау”,
“жамбы ату”, “жаяу жарыс”, “жорға жарыс”, “көкпар”, “қазақша күрес”, “күміс
алу”, “қыз қуу”, “сайыс”. Осы ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы –
“аударыспақ” ойыны. Бұл спорттық ойындар жігіттердің күштілігін,
қайраттылығын, атқа міну шеберлігін байқатады.
“Бесік жырынан” бастап барлық ұлт ойындары ұрпақтың қай - қайсысына
болмасын белгілі бір бағыт беріп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата –
ананың балаға деген бірінші сенімі, тілек талабы. Бұның бәрі баланы ойната,
көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық
болатын өнегелі де, ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді.
Ал ойындар баланы қимылға, әрекетке, денесін шынықтыруға төселдіреді, сол
арқылы өмір күресіне еңбекке баулиды. Осының бәрі баланың жан жүйесіне
әсер еткен эстетикалық тәрбиесінің жемісі. Қазақтың ұлттық ойындарының
бірі қыдыруды, ойлануды қажет ететін ойындарға жатады. Олар негізінен
логикалық ойлау мен математикалық, философиялық ойлануды дамытуға
негізделіп жасалғандай. Солардың төресі тоғызқұмалақ. Тоғызқұмалақ
ойынының фотосуреті мен ойналу тәртібін қағаз бетіне алғаш түсірген
этнограф М. Понтусов 1906 жылы. Бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны
белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған деп жазды.
Ұлт ойындары ата-бабамыздан бізге жеткен өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, аса қазынамыз. Сондықтан оны
үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып,
оның творчестволық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да
жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық
терезесі ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз түсінік алады. Ойын
дегеніміз ұшқын, білімге құмарлықпен еліктеудің аздап жанар оты. Міне ойын
даганіміз тыныс кең алысқа меңзейтін ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялымен
қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі,
өмір тынысы демекпіз.
1. 2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы.
Ұлттық ойын-салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен
жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадыр тұтатын, дара тұлға-
жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.
Бастауыш мектептен бастап сабақ кезінде немесе сабақтан тыс кезінде
баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу осы үздіксіз процестің жалғасы.
Сонымен оқушылардың ой-өрісін, талабы мен талғамын ұштай түсу үшін
бастауыш сынып оқушыларына сабақ үстінде ұлттық ойын элементтерін
пайдаланудың маңызы зор. Қай пәнді болсада оқушыларға түсінікте, қызықты,
тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өту бүгінгі өмірдің басты
талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасымен мүмкіндіктерін толық
пайдалану және оларды оқу-тәрбиелеу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
сабақтарда ұлттық ойын элементтерін пайдалануды іске асырудың орны ерекше.
Бүгінгі таңда еліміздің түкпір-түкпірінде халыққа білім беру саласында
адал еңбегімен алға шығып, жас ұрпақтарды оқытып, оларды тәрбиелеуде игі
істерді жүзеге асырып келе жатқан ұстаздарымыз қаншама. Олардың бәрі де
оқу–тәрбие процестерінде ұлттық ойын элементтерін қолдануда әріптестерінің
озық та, үлгілі тәжірибелерін тиімді пайдаланып, кейінгі артынан ілесіп
келе жатқан жас ұстаздарға, мұғалімдерге мұра етіп қалдыруда.
Ұлттық ойын - ойын арқылы іске асатын, оқыту әдістемесі болып табылып,
екі түрде қарастырылады: ойын сабақ және дидактикалық ұлттық ойындар.
Бірінші түрінде басты рөл тәрбиешіде, ол баланың сабаққа деген
қызығушылығын арттыру үшін әр түрлі ойын амалдарын пайдаланады, жарыс
элементтерін қосуды, тағы басқа ойын элементтерін қосу арқылы әр түрлі
сұрақтармен, нұсқаулармен, түсіндірмелермен байланысты. Ойын сабақ
көмегімен мұғалім тек қана нақты білім бермейді, олардың ойын
қалыптастырып, ойнауға үйретеді. Ал дидактикалық ұлттық ойында, оқушыларға
тапсырмалар жұмбақ түрінде, сұрақтар түрінде беріліп, сабақта қоршаған орта
жайлы білімдері кеңейтіледі. Дидактикалық ұлттық ойын баланы жан - жақты
етіп тәрбиелеуде зор қызмет атқарады. Оның ішінде негізгі қызметі: ақыл-ой
тәрбиесінде зор қызмет атқарады. Дидактикалық ұлттық ойын мазмұнына қарай
білімділік, тәрбиелік, көрнекілік, сөздік, іс - әрекеттік міндеттер
атқарылады. Сондықтан да өзіне тән әдістемелік жолдары бар:
1. Дидактикалық ұлттық ойындарды өткізгенде мұғалім ойын мақсатын
сақтай отырып, балаларды оқытады. Бұл үшін алдымен мұғалімнің өзі көңілді,
қызықты ойынға ықыласпен араласып, қуаныш сезімінде болуы керек.
2. Дидактикалық ұлттық ойынды ұйымдастыруда мұғалім алдымен ойынға
баланы қызықтырарлықтай мүмкіндік жасап, сол негізде баланың ақыл-ой
белсенділігін арттырады.
3. Мұғалім белгіленген ережені орындауда қатаң талап қоюы керек. Бұл
баланы талапты орындауға, ережені бұзбауға үйретеді.
4. Егер барлық бала ойынға белсенді түрде қатынасқанда ғана ұжымның
дидактикалық ұлттық ойынның алдына қойған мақсатына жете алады.
Дидактикалық ұлттық ойында білім беру мен оқыту бір-бірімен тығыз
байланыста бірлікте жүргізіледі.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ
барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
сабақтарда дидактикалық ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше.
Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері – мұғалімнің түсіндіріп
отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы
меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Себебі, бастауыш сыныптағы оқушылар
жас ерекшеліктеріне байланысты ондай ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез
серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады.
Сонымен қатар сабақ үстінде дидактикалық ұлттық ойын элементтерін
қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырып, оған
белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуіне мүмкіндік жасайды.
Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа
лайықты, баланың білімін ұштай түсінуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу
мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Сонымен, дидактикалық ұлттық ойын дегеніміз-жеке пәнге, тақырыпқа
байланысты баланың білімін нығайтуға, пысықтауға, бекітуге әсер ететін
ұжымдық ойын.
Дидактикалық ұлттық ойын – балалардың білімді игеруін, ақыл-ой қызметін
дамытып, өз ара қарым - қатынас жасауда жеткен жетістіктері дәрежесінің
көрсеткіші.
Дидактикалық ұлттық ойында көрнекілікті мұғалімнің сөзін, балалардың іс
- әрекеттерін, ойыншықтары мен ойын құралдары, заттар мен суреттер тағы
басқаларды дұрыс ұштастыру қажет екенін ескеру қажет.
1. Балалар ойнайтын және ойынның, материалдың орталығы болып
табылатын заттар.
2. Заттарды және олармен не істеу керек екенін бейнелейтін заттардың
неге арналғанын, негізгі белгілерін, материалдардың қасиетін анық
көрсететін суреттер.
3. Ойын әрекеттерін және ойын ережелерін орындауды нақты көрсетіп
және сөзбен түсіндіру.
Дидактикалық ұлттық ойындар сабақ уақытында өтетіндіктен оқу жүйесіне
санасады.
Демек, ұлттық ойынға алынатын дидактикалық материалдардың Ана тілі
оқулығындағы тақырыптар мен үндес келуі білімділік, тәрбиелік тұрғыдан оң
нәтиже берері сөзсіз.
Ендеше, оқулық құрылымын талдау, әр тақырып мазмұнына сәйкес келетін
ұлттық ойын түрлерін іріктеп алу – зерттеу жұмысымыздағы негізгі
міндеттердің бірі.
2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен
халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын – жазушыларымыздың шығармалары
мен үзінділері, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер
мен мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылысы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Осыған орай оқулықтарда
төмендегідей бөлімдер қамтылған.
1. Туған елім – Қазақстан
2. Асыл сөз
3. Адам болам десеңіз...
4. Еңбек түбі – береке
5. Табиғат – тіршілік бесігі
6. Өнегелі өмір
7. Біздің тілегіміз – достық
Әр бөлім оқулыққа арнайы енгізілген – Зерделі мен Талапбектің
сөздерімен басталған. Кейіпкерлер 1 - сыныпты аяқтап, балармен бірге 2 -
сыныпқа көшкен ұл мен қыз. Бөлімді кейіпкерлер сөзімен бастаудың себебі -
оқушыларға түсінікті тілмен осы бөлімде берілетін білімдердің мақсатын
түсіндіру, әрі оларды әрекетке бағыттайтын әсерлер туғызу, сондай – ақ осы
бөлімнен оқушылардың алатын білімдерінің қажеттілігіне олардың зейінін
аудару. Одан әрі оқушылардың жаңадан берілген оқу материалын қабылдауы,
оның оқушы жадында сақталып, ойлау елегінен өткізілуі, санасында қорытылып,
белгілі бір тұжырымдар жасалуы, берілген білімнің оқушы санасына енуі, оны
бала өзінің атқаратын істерінде қолдана алатындай деңгейге жетуі мұғалімнің
оқытуды дұрыс ұйымдастырып, әдістер мен талаптарды жете пайдалануы мен
бұлжытпай орындалуына байланысты болады.
Әр бөлімнің соңында тағы да кейіпкерлердің (Зерделі мен Талапбектің)
қатысуымен оқушылардың білімі, біліктілігі мен дағдысы алуан түрлі
сұрақтар, тест – тапсырмалар арқылы тексеріліп, бекітіледі. Бұл жұмыс
түрлерін Көкпар, Орамал тастамақ, Теңге алу, Кім жылдам ? т.б.
ойындар арқылы ұйымдастыруға болады.
Е.Сағындықов Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горькийдің сөзімен
айтар болсақ... бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана
тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен
нақтылай айтсақ, ұлттық ойындар, тіпті жалпы ойын атаулы, біздің
пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады, -
дей келе, ойын үстінде бала тілдің ішкі өрімдерін, халықтың ойлау
жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық
ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алатындығын баса
көрсетеді.
Өлең құрастыру тапсырмасы оқулықтағы жыл мезгілдері, сол сияқты ана,
Е.Сағындықов Қазақтың ұлттық ойындары Алматы: Рауан, 1991 жыл, 14-бет. ата
туралы, Отан, туған жер т.б. туралы топталған шығармалардан кейін беріліп
отырылады. Бұл жұмысты мұғалім түрліше ұйымдастырып, басқаруына болады.
Орамал тастамақ ойын арқылы тақырыпқа сай дайын ұйқастар ұсынылады.
Көктем тақырыбына берілген көктем – төккен, жетіпті - кетіпті,
тыраулар – жер арнап деген ұйқастар бойынша оқушылар мынандай өлең
жолдарын орамалды бірінен екіншісіне тастап, кезекпен құрастырады. Бірінші
оқушы Армысың, көктем, - деп, орамалды келесі оқушыға тастайды. Екінші
оқушы Күн нұрын төккен, - деп орамалды үшінші оқушыға тастайды.
Тапсырмада берілген ұйқас сөздер таусылғанша балалар ойынды жалғастыра
береді. Кімде – кім ойын шартын орындай алмаса, қарызын өлең оқу, жұмбақ
жасыру, жаңылтпаш айту арқылы өтейді. Орамал тастамақ ойын арқылы ұйқас
бойынша өлең жолдарын құрастыруға балалар құлшына кіріседі. Бұл жұмыс өлең
шумақтарын, одан әрі тұтас өлең құрастыруға ұласады.
Мұның өзі оқушылардың өлең, оның құрылысы, қара сөзден айырмашылығы
туралы білімдерін нығайтып, поэзия әлеміне құштарлық сезімін туғызады.
Оқушылардың сөздік қорын молайтып сөзді еркін, өз мағынасында қолдануды
ұлттық ойындар бірден – бір таптырмайтын құрал.
Ізденуден жалықпайтын, жаңашылдар ізімен жүріп келе жатқан Ш.Уалиханов
атындағы № 12 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Алыпкенова
Алтынай Раулқызы былай дейді: Балалардың таным қабілетін жетілдіріп,
логикалық ой - өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын
элементтерін ұжымда пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта
ұлттық ойынды кең қолданамын. Ойын түрлерін сабақ мазмұнына қарай белгілі
бір мақсатта таңдап аламын.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.
Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың
маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.
Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік
пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық
ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой
қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен
жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта
болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.
Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып,
білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.
Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады,
сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу
процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде
қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың
орны ерекше. Ана тілі сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін
тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға,
өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.
Қай баланың болмасын мінез-құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни ойынды
ойнаған кезде біреуі әділ ойнайды, екінші бірін алдайды, үшіншісінің шамасы
келмейді, келесісі қарсылық көрсете алмайды. Сондықтан, бастауыш мектеп
мұғалімдері ұлттық ойындарды қолдануды тәрбие құралының негізі ретінде
пайдалану керек.
Бастауыш мектептердің сабақтарында бағдарлама бойынша материалдарды
өткен кезде оқушылардың ой-өрісі, ойлау қабілетін жетілдіру, мұғаліммен
қарым-қатынасын нығайту, тілін дамыту, дене жағынан даму процестері баса
ескеріледі. Демек, сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған ұлттық
ойын элементтерін оқушылар белсене қатысып, орындай алатындай болу керек.
Ойынға оқушылар белсене қатыспаса немесе дұрыс орындамаса, ойынды тоқтатпай-
ақ, сол оқушыға ғана ескерту жасап, орындауын, қалай ойнайтынын өзіне ғана
көрсетіп беруге болады. Тіпті олай болмаған күнде, бала ойынды дұрыс
орындап, ойнап жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz