Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін негізінде сипаттау
Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие берудің маңыздылығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Ι бөлім. Оқу процесіндегі экологиялық тәрбиені қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері
Ι. 1. Жеке тұлғада экологиялық тәрбиені қалыптастырудың философиялық
аспектісі
Ι. 2. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттеліну ерекшеліктері
ΙΙ. бөлім. Эксперименттік-тәжірибе жұмысы жағдайында оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жүйесі
ΙΙ. 1. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы пәнаралық
байланыстың мүмкіндіктері
ΙΙ. 2. Оқыту процесінде пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың мазмұны
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі
ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның
өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық
мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің
экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің
біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65
бап), Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы заңына, Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына, ҚР жоғары білім
беру туралы заңдарына (3 бап( негізделе отырып экологиялық білім мен
тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды 1, 2, 3.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық
дамуындағы негізгі құжаттар – Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың
ұлттық жұмыс жоспары, ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі және т.б.
әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар,
табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен
қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік,
табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық
жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды
бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде
мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше
қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-
шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі
екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі
барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық
түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы –
бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау –
халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты –
экологиялық білімдердің біртұтастығы, табиғатқа оң эмоционалды – бағалық
қатынас және қоршаған табиғи ортадағы нақты қызметінің негізінде
экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үздіксіз білім беру жүйесіне жаңа
экологиялық ойлауды, өмір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде
қарап, әлеуметтік және экологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа
технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның
интеллектуалды потенциалын арттыру құралы ретінде қарау қажет 4.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы отандық білім саласында соңғы жылдары қордаланып қалған
басқа да көптеген мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталған, олардың нақты
ұстанымдары мен бағыттарын анықтап беруші құжат болып отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 жолдауында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде
– таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы болып
табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін
пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада өмір
сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз
экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып,
кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса
отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі
таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты
айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда.
Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы – жалпы білім
беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп, жержегі
барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан
сау адамды, Республиканың, планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып
табылады. Адамның табиғатқа ықпалы қоршаған ортаның экологиялық сапасының
кенеттен төмендеуін туғызып және ортаның өзгерген жағдайында адамзаттың
тіршілігіне қауіп төндіріп отыр.
Осыған орай экологиялық білім беру мен тәрбие берудің маңызы
“Қазақстан Республикасы азаматының жаңа әлеуметтік экологиялық мінез-құлқын
қалыптастыру тұжырымдамасында” (1995), “Білім саласындағы мемлекеттік
саясат тұжырымдамасында” (1996), “Қазақстан Республикасындағы экологиялық
қауіпсіздігін сақтау концепциясы” (1997), “Қазақстан Республикасындағы
экологиялық білм мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы” (1998),
“Экологиялық білім бағдарламасы” (1999) құжаттарында басты орында тұр.
Экологиялық тәрбие - “табиғат- адам- қоғам” жүйесіндегі қарым-қатынасты
оқушылардың ғылыми негізде игеруінің нәтижесінде қалыптасқан жалпы білімнің
бөлшегі (1: 2:3).
Экологиялық тәрбиенің мақсаты жас жеткіншектердің экологиялық
көзқарасын, санасын және табиғатқа үлкен парасаттылық пен жауапекершілік
қарым-қатынасын қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің негізі Ертедегі Шығыс филосфтардың еңбектерінде
маңызды орын алды. Бұл ғұлама ғалымдардың есімдерімен байланысты, атап
айтқанда, Әл-Хорезми, Әл-Фараби, Ж. Баласұғыни, Қожа Ахмет Яссауи, Әл-
Бируни, Ибн-Сина, М.Қашқари және т.б.
Табиғат құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерін
қалыптастыру, педагогикалық тәрбиенің құндылығын арттыру жайлы кезінде ұлы
педагогтар Я.А. Коменский, Ж.Ж.Руссо, Т.Песталоцци атап көрсеткен болатын.
Табиғаттың сұлу көріністері негізінде табиғатпен қарым-қатынасты
орнықтыру, білім беру, тәрбилеу, дүниетанымын дамытуды қазақ халқының
ағартушы – ғалымдары мен ақын жазушылары Ш.Уалиханов, Ы. Алтынсарин,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов өз еңбектерінде тілге
тиек етеді.
ТМД елдерінің педагог-ғалымдары И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный,
Н.А.Рыков, И.Т.Суравегина, А.П.Сидельковский, И.Н.Пономарева,
Ә.А.Тұрдақұлов және т.б. экологиялық тәрбие берудің мақсат-міндеттері мен
мазмұнын жүйесін жасап, мектеп алдында тұрған күрделі міндеттері шешуге
атсалысуда.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде Ә.С.Бейсенова, Ж.Ж.Жатқанбаев,
Н.С.Сарыбеков, Қ.Аймағамбетова, Ә.С.Бірмағанбетов, Қ.Ж.Жүнісова,
К.А.Сарманова, М.Н.Сарыбеков, Ж.Б.Шілдебаева және т.б. өз еңбектерінде
оқушылардың экологиялық білім-біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға баса
назар аударады.
Экологиялық тәрбие, оның ішінде экологиялық мәдениет мәселесіне
философтар, социологтар, педагогтар, психологтар ерекше мән береді.
Бұл мәселенің философиялық негізі С.САверенцев, Э.В.Гирусов,
Д.С.Лихачев, А.Г.Маслеев, Н.Ф.Реймерс, К.О.Стошкус, А.Д.Урсу зерттеулерінде
ашып көрсетілді.
Республикамызда біз қарастырған проблемаға айрықша мән берген
философтар Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Қ.Ш.Нұрланова, А.Қасабеков, Д.Кішібеков, Қ.Шүленбаев,
Г.К.Шалабаева және т.б. Олар өз еңбектерінде адамның қоғамдық мәнін, рухани
жан дүниесіндегі сезімдік қасиеттерін, олардың мақсаты мен мұратын,
қажеттілігі мен мүддесін, адамгершілік айқындамалары мен қағидасын, “қоғам-
табиғат-адам” жүйесіндегі қарым-қатынастарды, ұлттық мәдениетті, оның әдет-
ғұрып дәстүрлерімен байланысын ашып көрсетеді.
Оның ішінде Ж.М.Әбділдин мен Қ.Ә.Әбішев өздерінің философиялық
еңбектерінде былай деді: “Табиғаттың сыртқы бейнесін өзгерту, жаңа
әлеуметтік ортаны құру адам қызметінің принципі болып табылады, ол
табиғатты емес, өзінің әлеуметтік жаратылысын жетілдіреді. Оның қызметі жан-
жақты, өзінің принципі, заңдылығы бойынша шексіз” (б).
А.Қасабеков төмендегідей пікірін айтады: “Қазақ мәдениеті тарихтың
әрқилы кезеңдерінде басқа елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста
болып, олардан тікелей немесе жартылай импульстер алып отырады. Сыртқы
әсерлер негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи
қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру болуына байланысты, өз пайдасын
тигізді. Осындай ерекшеліктер қазақ философиялық ойлау жағдайын
қалыптастырып, ұлттық дәстүрлер мен бағыт-бағдарларын құрды”.
Г.Ш.Шалабаева: “Мәдениет құрылымының әлеметтік-мәдени аспектісі еңбек
мәденитін, тұрмыс мәдениетін, дене мәдениетін, білімді, ғылымды, моральды,
тәрбиені, сонымен қатар экономикалық және экологиялық мәдениетті
біріктіреді,” – деп көрсетеді.
Зерттеу жұмысының теориялық негізінде оқушыларға экономикалық тәрбие
берудің мақсаттары мен қағидаларын, мазмұнын (И.д.Зверев, А.Н.Захлебный,
И.Т.Суравегина, А.П.Сидельковский, И.Н.Пономарева), экологиялық білім және
тәрбие берудің кейбір аспектілерін (И.Я.Габаев, Н.А.Каропан), оқушылардың
табиғатқа деген қатынасының адамгершілік мотивтерінің мәнін (Н.А.Рыков,
В.Г.Иоганзен), оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
педагогикалық негіздерін (Е.Д.Макаров), оқушыларда экологиялық мәдениеттін
іс-әрекеттік компоненттерін дамытуды, (Т.В.Коростелева), төменгі сынып
оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Л.А.Чистякова,
Е.В.Яковлева), төменгі сынып оқушыларында өлкетану іс-әрекеті арқылы
экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Н.Э.Якубова, Г.В.Буковская),
оқушылардың экологиялық білімін интеграциялауды (Н.М.Михайлова), жоғары
сынып оқушыларында дүние танымының бөлігі ретінде экологиялық мәдениетті
тәрбиелеудің теориялық проблемаларын (А.Н.Ильина), мектептің педагогикалық
процесінде музыка өнері арқылы жасөспірімдерде экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды (В.К.Кезин, М.В.Шептуховский), болашақ ұстаздарда
педагогикалық қатынас мәдениетін қалыптастыру (Н.Д.Иванова, К.Х.Хан),
студенттер ұжымындағы кәсіптік-педагогикалық қатынас мәдениеті болашақ
ұстаз тұлғасын қалыптастырудың шартын (А.К.Рысбаева), мұғалім мен оқушы
және оқушылардың өз арасындағы қарым-қатынасты педагогикалық процестің
тәрбиелік механизімі ретінде (Н.Д.Хмель), мектеп оқушыларында ұлт аралық
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздерін
(Н.А.Асипова), жоғары сынып оқушыларында саяси мәдениеттің негізін
қалыптастыруды (Қ.Қ.Жанпейісова), қазақтың музыкалық фольклоры арқылы
жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды
(Е.Ш.Қозыцбаев), қатынас мәдениетін (С.И.Қалиева), гуманитарлық пәндер
құралдары арқылы студенттер мәдениетінің негізін қалыптастыруды
(Г.И.Қалиева), қоғам дамуындағы мәдениеттің ролі мен маңызын
(М.Х.Балтабаев) ашып көрсететін зерттеу жұмыстары мен еңбектері алынды.
Сонымен қатар қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарында жеке
пәндерді мысалы, дүниетануды оқыту әдістемесінен Қ.Аймағамбетова, ана тілі
әдістемесінен С.Рахметова және т.б. оқыту процесінде, сыныптан тыс
жұмыстарда У.Танабаев оқушыларға экологиялық тәрбие беру проблемасына да
назар аударған.
Алайда, бұл еңбектерде білім мазмұнын талдау, оның құрымдылық
бөлімдерінің белгілерін әр пәндегі іс-әрекет мүмкіндіктерімен байланыстыру
тұрғысынан қарастырылған. Ал, оқушыларда экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі ретінде қарастыруға
мүмкіндік беретін құрылымдық жүйені, жеке тұлғаны қалыптастыру
қажеттілігінен туындайтын жағдайларды айқындауға зерттеулерде мән
берілмегендігі анықталды.
Сонымен, ғалымдардың зерттеу жұмыстарына талдау жасағанда, негізінен
зерттеушілердің жалпы экологиялық тәрбие проблемасы оны қоғамдық-әлеуметтік
тұрғыдан, жеке пәндерді оқыту процесі арқылы әдістемелік жолдарын көрсетіп
қарастырғаны байқалады. Зерттеу барысында оқыту процесінде оқушылардың
экологиялық мәдениетін пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру жеке зерттеу
объектісі етіп қарастарылмағанына көз жеткізілді. Оқушыларда экологиялық
мәдениетті қалыптастыруды тұтас педагогикалық процестің құрамды бөлігі
ретінде қарастыру, пәнаралық байланыс негізін көрсету педагогика ғылымында
арнайы зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі деп есептейміз.
Сондықтан, біздің концептуалды негізіміз жүйеде немесе тұтастық
ішіндегі бөліктермен қатар болатын, экологиялық ғылым шеңберінен шығып,
бірлесіп дамитын философиялық-әдіснамалық мазмұны көрсететін өзара
негізделген өзгерісті анықтайтын “пәнаралық байланыс” ұғымы болды.
Пәнаралық байланыс тұрғысынан келудің кең таралуы және оны ғылымының
әртүрлі саласында пайдалану мүмкіндігі бізге экологиялық мәдениетті
қалыптастыру процесін зерттеуде тиімді қолдануға бағыт берді.
Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды жеке тұлға етіп
тәрбиелеуде пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы орайда пәнаралық
байланыс проблемасының философиялық, психологиялық, педагогикалық
аспектісін анықтау арқылы оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру
мәселесін зерттеу қазіргі дидактиканың маңызды бағыттарының біріне
саналады.
Оқу – тәрбие процесін пәнаралық байланыс негізінде зерттеп,
қарастырған психолог-педагогтар Одақ көлемінде (И.Д.Зверев, В.В.Давыдов,
И.Л.Лернер, В.Н.Максимова, С.А.Рубенштейн, Д.Б.Альконин, т.б.), ал
республикамызда (Р.Г.Лемберг, А.А.Бейсенбаева, Т.И.Иванов, С.М.Мұсабеков,
Қ.Мұқанов, Р.Б.Лотштейн, М.А.Құдайқұлов және т.б.) еңбектері жарық көрді.
Олар пәнаралық байланыстың философиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын
әдіснамалық деңгейде қарастырған, оқу-тәрбие процесіндегі мазмұнын,
ұйымдастыру жолдары мен әдістерін ғылымдар жүйелілігі мен байланыстылығы
негізінде жан-жақты талдаған.
Біздер арнайы ғылыми философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау негізінде адам мен әлем дүниесінің үйлесімдік
идеясын басшылыққа алуды қажет етіп отырған қазіргі қоғамдық жағдайда
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
өзекті мәселе деп есептейміз.
Сондықтан оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыруды зерттеу,
оның маңыздылығы, көкейкестілігі қоғам өмірінде объективті түрде туындайтын
қажеттіліктер жиынтығын қажет етеді.
Қазіргі экологиялық және әлеуметтік мәдени жағдай адам мен қоршаған
орта арасындағы қарым-қатынастың шиеленісуімен, экологиялық дағдарыстың
тереңдеуімен сипаттады, жеткіншектердің экологиямәдениетін дамыту
проблемасын туындатып отыр. Бұл мектеп тәжірибесінде оқушыларда экологиялық
мәдениетті қалыптастырудың жеткілікті қарастырылмауы мен пәнаралық байланыс
мүмкінділігінің толық ашылмауы арасында қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мақсатында қоғам, табиғат
және адам ойының даму жөніндегі диалектикалық заңдылық оқыту процесінде
пәнаралық байланыс арқылы көрініс табу қажет.
Осыған орай, зерттеу проблемасы оқыту процесінде оқушылардың экология
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негізін қарастыру,
педагогикалық жолдарын айқындау, осының негізінде ғылыми-әдістемелік нұсқау
дайындау қажеттілігінде болып отыр.
Осының бәрі, сайып келгенде біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
“Оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру” деп
тандауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты – оқыту процесінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыруды ғылыми теориялық жағынан негіздеу және
тәжірибелік әдістемесін ұсыну.
Зерттеу объектісі – оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні – оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. “Экологиялық мәдениет” ұғымының мәнін, құрылымын, қызметін
педагогикалық, психологиялық тұрғыда ашып көрсету;
2. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін негізінде
сипаттау;
3. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды жүзеге асыратын
ғылыми әдістемелік нұсқау дайындау.
Зерттеу әдістері: философиялық, экологиялық, психологиялық,
педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, пәнаралық
байланыс тұрғысынан оқу жоспарларын, бағдарламаларды, ана тілі мен
дүниетану; 3-4 сынып оқушыларының сауал-сұрақтар алып, оны талқылау ,
әңгімелесу, эксперименттік жұмыстар қою оның нәтижелерін қорытып мектеп
тәжірибесіне енгізу, озық педагогтың іс-тәжірибені зерттеу, қорытындылау,
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе бөлімінен; екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбиені
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері
1. Жеке тұлғаның экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың философиялық
аспектісі
Оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру мәселесігің теориялық
негізін айқындау “мәдениет”, “экологиялық мәдениет”, “қарым-қатынас”
ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Бұл
ұғымдардың сипаттамасының маңызын белгілеу мақсатында оның ғылыми
әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтауға назар
аудардық. Осыған байланысты экологиялық мәдениеттің мәні, құрылымы және
қызметінің мазмұны ашап көрсетіледі.
Мәдениет – адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен,
сондай-ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін
қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Қоғамның оқу-білу, ғылым
мен өнер салаларындағы жеткен жетістігі десек те болады. Бір сөзбен
айтқанда, рухани байлықтың көзі – мәдениетте. Адам өзінің даму барысында
қоғамдағы өз мүмкіншілігіне сай айналаны жиған рухани байлығымен көрсетеді.
Ол әр ғасырға, әлеуметтік-экономикалық формацияға сәйкес келуі мүмкін.
Сондықтан мәдениет қатып-сеніп қалған және аяқталмаған, қандай болмасын
ықпалға берілмейтін нәрсе деп қарауға болмайды.
Мәдениет – халықтың өз топырағында шыңдалып, тумалас ұрпақтың ғасырлар
бойы қалыптасып жинақталған өмір тәжірибесінің жиынтығы. Ұлт қанша өмір
сүрсе, мәдениет те соншалық болмақ. Сондықтан мәдениеттің негізі ұлттық
қалыптасу, оның даму, өсу сатыларына байланысты.
Евразияның ұлы даласында үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын бастан
кешіп, сол өмір салтына лайық төлтума мәдениетін қалыптастырған көшпелілер
фенонемінің жалпы адамзаттық өркениетте алар өзіндік орны бар.
Қазақтың ойшылдары мен ағартушылары және ұлы зиялылары адам мен
табиғаттың біртұтастығы, жеке тұлғаның мәдениеті туралы құнды ой-пікірлер
айтқан. Зерттеу жұмысымызда олардың еңбектеріндегі көзқарастарын басшылыққа
алдық.
Қазақ ұлтының болмысы өмір салтымен және онымен кіндіктес төлтума
мәдениетімен де дараланады. Осы орайда Шоқан Уалиханов “Көшпелі елдерді аң
тәрізді жауыз тобыр санап, бет алды жүрген тағылардың есебінде түсінетін
жалған ұғым қазірдің өзінде де Европада үстемболып келеді, - деп жазды.
Олар көшпелі моңғол немесе қазақтар дегенді тұрпайы, мал тәрізді тағылар
деп ұғады. Ал шындығында келгенде, сол тағылардың көбінің жазба түрінде
немесе ауыз әдебиеті, аңыз әңгімелері бар. Өлеңге әсіресе суырып салма
өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өздеріне тән ерекшелік деуге
болады” – деп сипаттай келіп, Шоқан көшпелі елдердің мәдениеті жоқ деп
санайтын және оны менмінбейтін кейбір Европа ғалымдарының пікіріне дау
айтады.
“Көшпелі елдердің қай-қайсының болсын бір өзгешелігі – олар өлең-жырға
бай, шебер келеді ... мұндай қасиеттердің болуына көшпелілердің алаңсыз
көшпелі өмірі әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен қоншақтай
тізілген жұлдыздары көп ашық аспанды сұлу табиғат әсер етті ме кім білсін”
– деп жазды (7).
Ойшыл ретінде тек шығыс мәдениетінің бесігінде қалыптасып қана
қоймаған, дүниетанымында Батыс пен Шығысты бірдей сіңірген Абайдың
көзқарастарының маңызы зор. Ол қазақтың қоғамдық ойында алғаш рет әлемге
үдемелі даму мен өзгеру, диалектика тұрғысынан зер салуға ұмтылыс жасады.
Егер де адам мәдениетін дүниежүзілік мұхитқа құятын үлкен өзеңге теңесек,
онда дәстүрлер сабақтастығын қуатты тетікпен салыстыруға болады. Оны ойшыл
ақынның:
“Дүние – үлкен көл,
Заман – соққан жел.
Алдыңғы толқын – ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен өлінер,
Баяғыдай көрінер,” – деген өлең жолдарынан көруге болады (8).
Тұтас дүние туралы ол былай деді: “Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның
қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды”. Абай үшін басты нәрсе адам мен
табиғаттың бірлігі жөніндегі паық: адам ол үшін табиғаттың ең мәнді
бөлшегі. Абай философиясы туының этикалық мәні, айналып келгенде, адамның
өмірде алатын орны мен рөлін жоғары бағалау. Оның ұғымынша, адамның тұла
бойы парасат пен иманға, еңбеккерлік пен білімге, достық пен
сүйіспеншілікке толы болмаққа керек. Күн мен ай – аспан шатырының, ағаш пен
жеміс – таутастың өңіріне тағылған алтын болса, піл сауырлы қара жердің
құты мен әшекейі – адам.
Абай ілімін одан ары жалғастырған қазақ халқының рухани мәдениеті мен
менталитетінде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі – Шәкәрім
Құдайбердіұлы қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер қатарына
қосамын деп талпынды. Оның ойынша, бұл адам азаматтық етудің басты шарты –
туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды заман
талабына сәйкес қолдану. Тәңірі, Нұр, күн Табиғат – ол үшін қасиетті киелі
ұғымдар (9).
Жеке тұлғаны қалыптастыру процесін ұйымдастыру үшін оның үнемі
мәдениетке кіруіне зер салу, бүгінгі мәдени жетістіктер дәрежесінде әлемдік
мәдениетпен қарым-қатынас жасауы арқылы жеке тұлғаның әлеуметтік өмірдің
мағынасына енуін қарастыру көзделеді. Олай болса, бідер жан-жақты дамыған
жекетұлғаның тәрбиесінің негізіне адамзаттық мәдениеттің бүкіл дүние
жүзілік қоры: ақыл-ой мәдениеті, тұлғаның кәсіби бағдары мен политехникалық
және еңбек мәдениеті, адамгершілік мәдениеті, саяси және құқықтық
мәдениеті, эстетикалық және денесінің даму мәдениеті, экологиялық және
экономикалық мәдениеті алыну керек деп есептейміз.
Ғылыми әдебиеттерде мәдениетке әртүрлі бағытта анықтамалар берілген.
“Мәдениет” – cultura – латын тілінен аударғанда өсіру, өңдеу деген
мағынаны білдіреді.
Мәдениет сөзін ең алғаш рет теориялық термин ретінде рим философы
Марк Туллий Цицерон “Тускулан пікір салыстары” (б.ғ.д. 45ж) еңбегінде
қолданды. Ол кезде бұл агротехникалық термин “жерді, топырақты өңдеу” деген
ұғымды білдірген. Ал Цицерон оны адамның ақыл-ойына әсер ететін ауыспалы
мағынада қолданды.
“Мәдениет” – ұғымының тарихына арналған арнаулы еңбекте американдық
антропологтар Кребер және Клакхон мәдениеттің табиғатын, оны құрайтын
элементтер мен қасиеттерді, психологиямен, тілмен және қоғаммен өзара қарым-
қатынасын талдай отырып оны үш аспектіге: адамның табиғатпен,
құндылықтарымен және басқа адамдармен өзара қарым-қатынастары негізінде
қарастырды.
Философиялық сөздікте мәдениет – адамзаттың болмыс пен сананың барлық
салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығы қызметі бұл
қызмет...адамзат тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға
бағытталған деп көрсетілген, сонымен қатар сөздікте мәдениетті анықтайтын
төмендегі белгілер көрсетілген: “адамның барлық іс-әрекетін біріктіретін
әлеуметтік өмір тәсілі”; “мәдениет әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту
үшін адам қолданатын формалардың эволюциясын дәлелдеуге айқындалады”, ал
формалары – дәстүрлер мен инновацияның жиынтығы. Соныменен, мәдениет
негізінен адамның тіршілік әрекетінің тәсілдерімен анықталады (10).
Бұл бағытта С.С.Аверенцевтің жетекшілігімен құрылған философиялық
энциклопедиалық сөздікте мәдениетті “материалдық және рухани еңбек
өнімдерінде, әлеуметтік ережелер мен мекемелер жүйесінде, рухани
құндылықтарда, адамдардың табиғатқа, өзара тіршілік әрекетін ұйымдастыру
мен дамытудың арнайы тәсілі” – деп көрсетеді (11).
Этикалық сөздікте мәдениет ұғымына төмендегідей сипаттамалар
беріледі: “мәдениет адамның рухани өмірінің барлық формаларын ойлау, дін,
этиканы біріктіреді; адамның ішкі болмысының мәнін бекітуге жоғары ынтасын
білідіреді; адамды жоғары дәрежеде ойлауға ұмтылдырады” (12).
Педагогикалық тұрғыдан мәдениет – адамның бірлесе ғылыми, моральдық-
әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар
жиынтығы. Сөйтіп, мәдениеттің мәнін адамның өзіндік адамның еңбегімен
байланысты туындайтын продукт деуге болды (13).
Адам мәдениетінің қалыптасуында табиғаттың маңызына В.М.Межуев ерекше
орын береді: “мәдениетадам үшін табиғаттың маңызын жоймайды, адамның оған
қарым-қатынасын жоққа шығармайды, ол адам үшін табиғатпен оның
байланысының, онымен бірлігінің арнайы формасы ретінде көрінеді. Мәдениет –
бұл алдыменен тарихтың даму барысында пайда болатын және оның белгілі бір
басқышында толығымен ашылатын адамның табиғатқа қарым-қатынасы” (14).
Мәдениет адамның табиғатқа қарым-қатынасынан көрінетіндіктен жұмыс
барысында тұлғаның қоғамға қатынасын алдымен “қарым-қатынас” ұғымының
мазмұны бойынша ашып көрсетуді мақсат тұттық.
Біз табиғатқа “қарым-қатынас” ұғымының маңызын нақты сипаттау
мақсатында экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасын зерттеген
философтар, социолог, психолог, педагогтар еңбектерін қарастырдық. Психолог-
педагогтар А.Н.Леонтьев, И.Ф.Харламов қарым-қатынас ұғымына мотив ұғымының
мазмұнын; В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының мазмұныменен теңестіреді.
Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов) позициямен
(Б.Г.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубенштейн), мінез-құлықпен
(Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік
белсенділікпен байланыстылығы (Б.Ы.Мұқанова) туралы пікірлерін айтады.
“Қарым-қатынас” ұғымын педагогика мен психология ғылымына алғаш
А.Ф.Лазурский енгізген. Ол тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани
байлыққа, материалдық дүние мен табиғатқа, әлеуметтік ортаға қатынасын
білдіретін экзопсихикалық ұғым.
А.Ф.Лазурский бұл ұғымды жеке тұлғаның сыртқы ортаға табиғатқа,
материалдық заттарға, адамдарға және олардың рухани байлығына қатынасы -
деп түсіндіреді (15).
Философиялық сөздікте қарым-қатынас категориясы сана мен болмыстың
бейнелеу әдісі ретінде қарастыррылады (16).
Қарым-қатынас теориясын (генезисін, құрылымын, қызметін) В.Н.Мясицев,
С.Л.Рубинштейн, В.М.Мерлин жасаған.
В.Н.Мясищевтің еңбектерінде негізгі салынған қарым-қатынас теориясы
баста болып табылады. Ол жеке тұлғаны барлық қоғамдық тарихи дамудың
нәтижесі, айналадағылараға саналы қатынас жасауға бейім субъект, яғни
өзінің қажетіне, мақсатына қарай өзгере алатын субъект ретінде анықтады.
Бұл анықтаманы нақтылай отырып, ол былай деп жазады: Жеке адамдар – қарым-
қатынастар жүйесі. Біз тұлғаның бағытын, деңгейін, құрылымын жеке
динамикасын сипаттай отырып, оның қарым-қатынасында сипаттаймыз, тұлғаның
дамуы оның қарым-қатынасының дамуымен сипатталады (17).
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін
ашуда, ақыл-ой мен сезімен тәрбиелеуде, сананы қалыптастыруда адамның
экологиялық мәдениеті жетекші орын алады.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттілігі XX ғасырдың 70-ші
жылдарында айқындалды. Ол бір жағынан, орта мектептерде экологиялық
білімнің енгізілуімен байланысты болса, ал екінші жағынан экологиялық
дағдырыстың тереңдеп, қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы әсерін
тигізді.
Мәдениет экологиясы терминін ең алғаш рет академик Д.С.лихачев 1980
ж. ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі – мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырды. Мәдениет
экологиясының заңдары сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік, рухани
жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратындығын ескертті (18).
Біз Д.С.Лихачевтің төмендегі тұжырымын басшылыққа алдық: табиғат пен
адам арасындағы қарым-қатынас - өздеріне тән мінез-құлық ережелері бар,
әлеуметтік екі мәдениеттің қарым-қатынасы. Екі мәдениет тарихи дамудың
жемісі, оның ішінде адам мәдениеті табиғаттың ықпалымен дамыса (адамзат
тіршілік ете бастаған кезден), ал табиғат адам мәдениетімен тығыз
байланыста дамиды.
Сонымен, мәдениет саналы өзгерістің адам мен табиғат арасындағы
өзара қатынастардың барлық жүйесін қайта құруға үлкен жаналық жасайтын адам
тұрмысының сферасы болып есептеледі.
Экологиялық мәдениеттің классикалық анықтамасын И.П.Сафронов берді.
Ол экологиялық мәдениетті рухани құндылықтарды, әлеуметтік институттардың
барлық түрлерінің жүйесін және белгілі бір әлеуметтік бірліктің
шеңберіндегі табиғатты танып-білумен, меңгерумен және жаңартумен тікелей
байланысты адам іс-әрекетінің нәтижелері көрсететін, адам, қоғам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың сипаты мен саналық деңгейін
білдіретін жалпы мәдениеттің арнайы бөлігі ретінде анықтады. Ол мәдениет
ұғымын аксиологиялық, іс-әрекеттік, семиотикалық, әлеуметтік гуманистік
тұрғыдан түсіндірді (19).
Ал, ғылыми еңбектерде экологиялық мәдениет ұғымын сан-алуан тұрғыдан
ғылыми деңгейде түсіндіріп, әр қырынан анықтама берілген.
Кейбір зерттеушілер бұл ұғымды табиғатты қайта іс-әрекеттің
мәдениетіне салды. Бұл тұрғыдан қарауды бірінші рет М.С.Каган ұсынды, оны
одан әрі А.И.Кочергина және т.б. өз зерттеулерінде жалғастырды. Экологиялық
мәдениеттің бұл тар ұғымын басқа зерттеушілер толықтырады. Мысалы,
Э.С.Маркарян: Экологиялық мәдениет қоғамының табиғатпен ғана емес, сонымен
бірге әлеуметтік – тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін сипаттауды
талап етеді, - деп көрсетеді (20).
В.И.Вернадский бойынша, экологиялық мәдениет, адамзат дамуының
сапалық қасиеттерге ие болатын бағыттылық векторы (21). Ал Э.В.Гирусов бұл
көзқарасты қолдай отырып, мәдениетті материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, сонымен бірге тәсілдері ретінде айқындайды, ал
экологиялық мәдениетті ортаның тіршілікке жарамдылық талаптарына
әлеуметтік іс-әрекеттің сәйкестігінің себепшісі болатын жалпы мәдениеттің
бөлігі ретінде қарастырады (23).
Хейзингтің пікірінше, экологиялық мәдениет бұл рухани және
материалдық құндылықтардың сай келушілігі; индивидуумның, бірлестіктің және
билсфераның (алдымен, индивидуумның денсаулығы, социум мен биосфераның
қолайлылығы) үйлесімділігі; тіршілік формаларын дамыту мен көбейтуге,
сақтауға жағдайлар жасауды қадағалау.
Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұнын кейбір ғалымдар (И.Л.Носова,
М.С.Каган) утилитарлық практикалық аспекті тұрғысынан біржақты қарастырса,
ал ғалымдар Л.Я.Станис, Е.В.Станис. Экологиялық мәдениет, ұлттық,
әлеуметтік, мелекетарлық және басқа да дау – жанжалды шешуге мүмкіндік
беріп, жалпы адамзаттық құндылықтың мәртебесін арттырып, жер бетінде
тіршілік пен цивилизацияны сақтауға адамзатты, - деп есептейді (24).
Сонымен, экологиялық мәдениет салыстармалы жаңа ұғым, дүниежүзілік
мәдениеттің маңызды кезеңі және құрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет
ұғымының пайда болуы экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, экологиялық
мәдениет ұғымын төмендегідей тұжырымдаймыз: экологиялық мәдениет –
қоғамның табиғи ортамен ғана емес, әлеуметтік тарихи ортамен өзара
әрекетінің тәсілдерін сипаттайтын, барлық рухини өмін мен істе көрініс
табатын, адамзат мәдениетінің маңызды бөлігі және табиғаттың құндылығын
түсінетін, экологиялық білім жүйесімен, экологиялық іс-әрекетпен, қоршаған
ортаға ізгілік қарым-қатынаспен сипатталатын тұлғаның ерекше қасиеті.
Қорыта келгенде, экологиялық мәдениет - әлеуметтік табиғи түбиғи
түзілім, оның құрылымы өзара тығыз байланысты бөліктерден тұрады:
- экологиялық білім;
- экологиялық сана;
- экологиялық сенім; экологиялық қарым-қатынас;
- экологиялық іс-әрекет.
Ғалымдар И.Д.Зверев, А.Н.захлебный, И.Т.Суравегина экологиялық білім
мен тәрбиенің міндеті табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ішкі
қажеттілік пен қызығушылыққа толығымен өзгерту деп айқындайды (25).
Осыған байланысты біз табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін
ұсынуды білім, сезім, сенім, іс-әрекет деңгейінде жүргізіп, деңгейлердің
өзара байланыстылығын жүзеге асыру қажет деп есептейміз.
Осыған орай экологиялық мәдениеттің құрамды бөліктеріне жеке-жеке
тоқталайық.
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
маңызды элементтерінің бірі – экологиялық білім, оның мазмұны төмендегідей
принциптер негізінде құрылуы керек:
- ғылымилығы – В.И.вернадскийдің био-ноосфера туралы ілімін,
табиғаттың және адамзат қоғамының бірлігі идеясын дамыту;
- гумандық – адамның табиғатқа және адамның адамға қарым-
қатынасының бірлігі мен қарама-қайшылығын анықтау;
- экологиялық мәселелердің аймақтық және өлкетану аспектісін ашып
көрсету принципі;
- кіріккен (интеграция), үздіксіз және жүйелілік принципі.
Д.Н. Кавтарадзе экологиялық білім беруді жеке топтық және
жалпы адамзаттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, экологиялық дүниетанымды
қалыптастыратын негізгі құрал, жер бетіндегі барлық адамдардың бірлігін
әрбіреуіне сезіндіріп, адамдардың планетамен ортақ тағдырлас екндігін
саналы түсіндіретін, олардың күш- қуаты адамзат биосфераның дамуына
бағыттайтын рухани өзек ретінде қарастырады (26).
Н. И. Мамедов және И.Т. Суравегина білім берудің мақсаты мен мазмұнын
жаңартудың қажеттілігін сана дамуының деңгейімен, адамның адамгершілік
түсініктерімен, оның тұлға-аралық байланысының сипаты және кеңдігімен, жеке
тұлғаның жауапкершілікті санасын қалыптастыруды құрайтын әлеуметтік
өмірге араласу дәрежесімен, адамдардың тіршілік әрекетінің құнды мақсаты
мен ниет-тілегі ретінде көрсетеді.
Зерттеудің нәтижесінде экологиялық білімнің мазмұны табиғи және
әлеуметтік шындықтың кірікке ғылымы бейнесі негізінде құрылуы керек
екендігін анықтадық, ал ол төмендегі көзқарастардан туындайды:
- қоршаған ортаны жүйелі ұйымдастыру;
- тіршілікті экожүйелі деңгейде ұйымдастыру;
- адамның мәнін постбиологиялық тірі ағза ретінде түсіну;
- әрбір адамның макроәлеуметтік процестері үшін күш салудың
маңыздылығы мен осының салдарынан жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне
жоғары жауапкершілікте болу;
- адамның еріктілігі, экологиялық императивтігі ретінде
жауапкершілігін түсіну (27).
Сонымен, экологиялық тәрбие жеткіншектердің рухани дамуына, оларда
қоршаған ортамен өзара іс-әрекетінің адамгершілік деңгейде қалыптасуына,
оның ішінде, адамның табиғатпен қарым-қатынасының сезімдік жағына мақсатты
бағытталған деп түсіндіріледі. Егер экологиялық білім беру сана-ойлау-
білім-іс-әрекет ұғымдарымен анықталса, онда экологиялық тәрбие құндылық-
қарым-қатынас-мінез-құлық ұғымдарымен сипатталады, бұл жағдайда қарым-
қатынас категориясы экологиялық тәрбиені жүйеге келтіруші тетік қызметін
атқарады, ал жеке тұлғаның құнды бағдары, қажеттілігі, ниет-тілегі,
адамгершілік бағытын анықтайды.
Б.Т.Лихачев өзінің Экологиялық сананың құрылымы және оны
қалыптастырудың педагогикалық негіздері атты ғылыми мақаласында
экологиялық ананы табиғатта, қоғамда (социумда) және жеке тұлғада тірі
ағзалардың қоршаған ортамен және бір-бірімен өзара тәуелділігі, тұрақты
тепе-теңдігі, заңды байланыстары туралы адамның меңгерген және жинақтаған
білімі, ағзаның қоршаған ортада тіршілік етуінің экологиялық эталондары мен
нормалары туралы білімі ретінде анықтайды (28). Ғалымның пайымдауынша,
экологиялық сана психикада туындап, экологиялық тәрбиемен тәжірибенің
негізінде жетіліп, экологиялық сананың қоғамдық формаларына, экологиялық
философия, экологиялық идеология, экологиялық мәдениет және жеке тұлғаның
тіршілік бейнесі ретінде қайта жаңарады. Экологиялық сананың құндылығы
артқан сайын соғұрлым жеке тұлғаның экологиялық мәдениеті де жоғары болады.
Академик Б.Т.Лихачев экологиялық сананы қалыптастырудың төмендегідей
негізгі бағыттарын көрсетті:
- ғылыми-білімдік,
- табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғау,
- Тәрбиелік
Экологиялық тәрбиенің бұл бағыттары ғылымның пікірінше, экологиялық
сананың барлық негізгі аспектілерін қамтиды, ол табиғи ортаға іс-әрекеттік
тәжірибелік, эмоционалдық сезімдік қарым- қатынасқа сүйенеді. Бұл жеке
тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сана мен мінез- құлықтың,
сөз бен істің, сенім мен қылықтың арасындағы қауіпті алшақтықтан
сақтандырады.
В.И.Вернадский еңбектерінде экологиялық сана – адамның дүниеге, өзіне
шығармашылық қарым-қатынасты деп көрсетті (29).
Э.В.Гирусов экологиялық сананы табиғи ортамен қоғамның арақатынасы
проблемаларын нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес
оптимальды шешуді көрсететін көзқарастардың, ілімдердің және сезімдердің
жиынтығы деп қарастырды (30).
Экологиялық сана-экологиялық мәдениеттің рухани формасы, сонымен
бірге, ол адамның табиғатқа және адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас
көрсетеді.
Экологиялық сананың құрылымын зерттей келіп, ғалымдар одан экологиялық
білімді, оның деңгейлерін: тұрмыстық және ғылыми-теориялық ты болып
көрсетті. Экологиялық білімнің тұрмыстық деңгейіне діни түсініктер мен
дәстүрлерді, ал ғылыми-теориялық деңгейге ғылыми тұжырымдамалар, ұғымдар
және т.б. жатқызады.
Экологиялық санаға жақын ұғымдардың жақын ұғымдардың бірі экологиялық
ойлау. Экологиялық ойлау экологиялық құбылыстар мен процестердің негізін
танып білуге, нақты экологиялық жағдайларды талдауға мүмкіндік жасайды.
Экологиялық сана – нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес
қоғам мен табиғаттың арақатынасының проблемаларын тиімді шешудегі
кзөқарастар, теориялар және сезімдердің жиынтығы. Экологиялық сананы
қалыптастыру экологиялық ережелерді адамның табиғатқа қарым-қатынасында бір
мезгілде мінез- құлық ережелеріне айналдырып, адамның көзқарастары мен
түсініктерін қайта құруды ұсынады.
Қорыта айтқанда, экологиялық сана- экологиялық мәдениеттің қоғамның
жады қызметін атқаратын бір бөлігі.
Экологиялық сенім – адам үшін табиғаттың маңызы мен оның эволюциясы
туралы білімде айқындалатын табиғатқа субьективті қарым-қатынас. Сенімнің
бұл түрі жалпы азаматтық құндылықтарында адамгершілік принципінің негізінде
құрылуы керек.
Экологиялық мәдениетті қалыптастыру тұлғаға интеллектуалдық, рухани
әсер ету құралдарымен ғана жүзеге асырылмайды, нақты практикалық іс-әрекет
процесінде адам экологиялық құбылыстардың мәнін ашады.
Сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалқ іс-әрекетте
қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты жұмысына қатыса
отырып, бұл іс-әрекеттің ерекшелігімен танысып ғана қоймайды, сонымен
қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мен ережелерді сақтау қажеттігін
түсініп сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды жағдайлардың
нәтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап, санасында
терең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану практикасымен
байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-қатынасқа
дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау, қоршаған ортаны
қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Сенім теория мен практиканың, білім
мен мақсатты бағытталған іс-әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның
қызметін атқарады. Сенімнің бұл қызметі тұлғаның экологиялық мәдениетінің
құрылымында оның орнын қамтамасыз етеді.
Ф.Я.Паленчак және Г.В.Платонов экологиялық қарым-қатынастарды... адам
мен табиғат, сонымен қатар, табиғат -қоғам жүйесінің оптимальды жағдайын
қолдау мақсатында адамдардың өз арасында пайда болады деп есептейді (31).
Бұдан шығатын қорытынды, адам биосферасыз өмір сүре алмайды және
барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу
процестерін қолдау үшін болады, онда қарым-қатынастардың жиынтығы,
экологиялық қатынастар сияқты бір жағынан, адамды қоршаған табиғатпен
байланыстырса, ал, екіші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-
қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Олай болса, экологиялық
мәдениет өзінің элементтері (экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет)
арқылы өзінің негізін құрайтын экологиялық қарым-қатынастың деңгейін
көрсетеді.
Экологиялық қарым-қатынастар экономикалық мәдениеттің маңызды бөлігі
ретінде адам өмірінің табиғи жағдайларын танып білуге, өзгертуге және
сақтауға бағытталған танымдық, реттегіш және табиғат қорғау қызметтерін
атқарады.Адам-қоғам-табиғат жүйесіндегі қатынастарды ізгілендіру адамның
іс-әрекетінің түрлі сферасын экологияландырмайынша мүмкін емес.
Психолгтар жеке тұлғаның қасиеттерді ретінде қарым-қатынастың
қасиеттерін қарастырады.
Ғалымдар көрсеткендей, табиғатқа қарым-қатынас адам қарам-
қатынасының жүйесінде салыстырмалы дербестікте болады, оның үш аспектісі
бар: біріншісі - материалдық өндіріске: екіншісі - экологиялық өзара
әрекеттер жүйесіне: үшіншісі - табиғи ортаны зерттеумен және қорғаумен
байланысты адамдардың қарым-қатынасы.
Тұлғаның қызметтік – динамикалық құрылымында қарым-қатынас маңызды
орын алады.
В.Н.Мясищев қатынастарды субьективті позиция ретінде сипаттай
келіп,адамның психологиялық қарым-қатынастары-жеке, іріктелген саналы
байланыстарынан тұратын біртұтас жүйе, ол адам дамуының барлық жүйесінен
туындайды, оның жеке тәжірибесін, іштей әрекеті мен әсерленуін анықтайды,
-деп көрсетті (32). Осыған орай, қарым-қатынас – адамның қоршаған дүниемен
байланысының біртұтас жүйесі, ол сыртқы мінез-құлқында ғана емес,
тәжірибенің негізінде пайда болған адамның ішкі дүниесінде көрінеді.
А.П.Сидельковский оқушыларды табиғатқа қарым-қатынасы күрделі де,
кешенді әлеуметтік құрылым ол алдымен, сыртқа-практикалық іс-әрекеттік
сферада – жеке тұлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында-психикасында
дамиды,- деп көрсетті.
Н.А.Рыков және Б.Г.Иоганзен (33) зерттеулерінде табиғат қорғаудың
төмендегідей мотивтерін анықтай отырып оқушылар әрбір жекелеген жағдайда
қандай мотивті басшылыққа алуына байланысты табиғатқа жағымды және жағымсыз
қарым-қатынас жасауы мүмкін деп көрсетеді:
- азаматтық-патриоттық мотив – Отанға сүйіспеншілік, оның байлығын
көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіндіру:
- гуманистік мотив – істе, әрекеттерде мейірімділік, қамқорлық
көрсету, табиғатты қорғауға ниет ету:
- эстетикалық мотив – табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну.
Жеке тұлғаның жалпы әлеуметтік және рухани мәдениеті, оның табиғатқа,
қоғамға, адамға және өз-өзіне, яғни қоғамдық қатынастар мәдениетінің
жетістіктеріне байланысты.
Табиғатқа эстетикалық қарым-қатынас оны қорғауға жағдай жасайды.
Эстетикалық қарым-қатынастардың маңызды ерекшеліктерінің бірі-тұлғаның өзін-
өзі айқындап, көрсетуі. Бұл қарым-қатынаста адамның тіршілік бағыты мен
санасы мәнді рөл атқарады. Адамның эстетикалық қарым-қатынасының обьективті
және субьективті жақтары бар. Біріншісі, ерекшеліктерін көрсететін
обьектімен, ал екіншісі оның идеясын, ойын, сезімін, арман-тілегін, мұратын
және т.б. қамтамасыз ететін субьектімен анықталады.
Дүниеге және табиғатқа эстетикалық қарым-қатынас адамның
қажеттілігінен туындайды. Тұлғаның эстетикалық қажеттілігі көркем өнерге,
онымен бірге және шығармашылықты әсер етіп, оларда сан алуан пікірлер,
сезімдер, тілектер, әсерлену мен ойлар туғызғанымен,әрбір жеке тұлға өзінің
рухани бейнесіне, дене және басқа мүмкіндіктеріне сәйкес, өзінің табиғатқа
қарым-қатынасын анықтайды. Осыған орай, табиғаттың әсемдігін түсінуге
мүмкіндік беретін пайымдау мен қабылдау жеке, топтық және жалпы халықтық
сезімдік мәдениеттің өсуіне ықпалын тигізеді. Экологиялық тәрбиенің
эстетикалық аспектісі тұлғаның табиғатқа үйлесімді қарым-қатынасын ететін
эстетикалық сезімдерді қалыптастыру. сондықтан мұғалімнің міндеті-
оқушылардың табиғатқа эстетикалықкеректігін жеңуде эстетикалық қабылдау
қабілетін дамыту, сонымен бірге, адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасын
дамытуға жағдай жасайтын эстетикалық сезімді қалыптастыру.
Экологиялық құндылықтардың ерешелігі, ол табиғаттың қасиеттерін
практикалық, пайдакүнемдік жағынан емес, танымдық, эстетикалық,
адамгершілік көзқарас тұрғысынанда қамтиды.
В.Н.Мясищевтің пікірінше, адам іс-әрекетінің реттеушісі эмоционалдық-
сезімдік қарым-қатынас ғана емес, жауапгершілікпен қажеттіліктен туындайтын
адамгершілік-құқықтық қарым-қатынас. Адамгершілік құқықтық қарым-қатынастар-
адамдардың өзара әрекеті процесінде, олардың тарапынан талап-тілектерді
орындауда қалыптасып, біртіндеп ішкі өзгеріске, мәселен борыш пен ар-ұятқа
ұласады.
Осы ішкі процесс адамның ісі мен қылығының, әсерленуінің этикалық,
эстетикалық және т.б. өлшемдерін анықтайтын бағалау қарым-қатынасынаәкеліп
соғады. Этикалық бағалау өзін-өзі және басқаларды сынау, өзіне және
қоршаған ортаға талап қоюшылықты туғызады.
Экологиялық іс-әрекет адамның табиғи ортаны танып білумен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады.
Сондықтан, экологиялық іс-әрекет экологиялық мәдениеттің
негізін құраушы, экологиялық проблемаларды ұтымды шешуші әрекет болып
табылады. Мысалы, техника саласында өндірісті экологяландыру, экономикада-
жаңа өзгерістердің қоршаған ортаға тигізген шығынын бағалау, ғылымда –
экологиялық проблеманың төңірегінде интеллектуалдық күштерді жинақтау,
құқық саласында- табиғатты қорғау жөніндегі заңдарды жасау, педагогикада-
экологиялық ойлау стилі мен мінез-құлықты қалыптастыру және т .б. Осыған
орай, қоғамның экологиялық мәдениеті табиғатты танып- білу, игеру және
өзгерту сияқты, адам іс-әрекетінің барлық түрлеріне, яғни қоғамның
материялдық және де рухани өміріне сіңіп кеткен.
А.Н.Фалеевтің пікірінше, экологиялық мәдениет, адамның
жаңартылған іс-әрекетінің табиғи процестармен байланыстарын ашып көрсетуге
бағытталған табиғат пен адам туралы, адамның табиғатпен өзара қарым-
қатынасының сипаты туралы білімнің жиынтығы болып есептелетін адамның
заттық –практикалық іс-әрекетінің қоғамдық- тарихи дамуының нәтижесі.
Сонымен бірге, мәдениет - адам болмысының шығармашылық іс-әрекеті.
Мәдениет, бұл тұрғыдан қарағанда, адамның қабілетін, қажеттілігін,
әлеуметтік күшін қалыптастыратын құрал ретінде көрінеді.
А.Г.Пырин және Г.А.Пырин көзқарастары бойынша, экологиялық мәдениет-
табиғи ортаның тіршілікке қажетті құндылықтарын меңгерумен сақтаудағы
адамның саналы шығармашылықт іс-әрекеті (34).
Қорыта келгенде, экологиялық тәрбиенің мазмұны экологиядық
мәдениеттің ерекшелігімен айқындалады. Экологиялық мәдениетік құрылымдық
қалыптасу процесі адамның меңгерген экологиялық білімінің, сенімінің, мінез-
құлық ережелеріне айналып, табиғи ортада тұлға іс-әрекетінің сипатын
анықтайды.
Сонымен, экологиялық тәрбие процесі тәрбиеленушіге табиғат туралы
белгілі бір ғылым-білімді жеткізуге қарағанда анағұрлым күрделі.
Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері қоғамның табиғи орта
жағдайына кері ықпалын тигізіп отыр. Бұл ықпалды бәсеңдету үшін адамдар,
алдымен жеткіншектер экологиялық мәдениетті болуы қажет. Осыған орай,
барлық іс-әрекеттің және мінез-құлықтың реттеушісі экологиялық сананы
қалыптастыру керек. Экологиялық мәдениет табиғи ортаға ұқыптылық қарам-
қатынасының талаптарына сәйкес білімнің және сенімнің болуын, іс-әрекетке,
сонымен бірге практикалық әрекетке дайындықты талап етеді. Сондықтан
экологиялық мәдениет – тұлғаның қоғамдық белсенділігінің және саналылығының
маңызды көрсеткіші болып табылады.
Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын
бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының және ересектердің
арасында насихаттауға үйрету тиіс.
Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке
деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі
болуы тиіс.
Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр
түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында
жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып
табылады 5.
Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі
мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер
мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.
Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының
қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының
гуманитарлық және жаратылыстану – ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында
меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана
алуына байланысты.
Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу
жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының
өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері
қалыптасады – сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді.
Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда
болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие
болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының
адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды 8.
Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны
қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған
түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану
немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты
болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды
орындау – мәнез-құлық ережесі болып табылады.
Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен
бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.
Іскерліктердің бірінші түрі – жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік
(мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау,
тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).
Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда
болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы,
броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау.
Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді,
адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.
Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды
еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру,
топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау,
балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.
Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы
іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін
қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта
және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді 14.
Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі
ерекше. Мұнда тек материалды игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Ι бөлім. Оқу процесіндегі экологиялық тәрбиені қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері
Ι. 1. Жеке тұлғада экологиялық тәрбиені қалыптастырудың философиялық
аспектісі
Ι. 2. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру мәселесінің зерттеліну ерекшеліктері
ΙΙ. бөлім. Эксперименттік-тәжірибе жұмысы жағдайында оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жүйесі
ΙΙ. 1. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы пәнаралық
байланыстың мүмкіндіктері
ΙΙ. 2. Оқыту процесінде пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың мазмұны
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі
ХХІ ғасырға адамзат экологиялық қауіппен еніп отыр, яғни планетаның
өмір сүруінің өзіне қауіп төніп отыр. Сондықтан жастарда экологиялық
мәдениетті қалыптастыру өте маңызды, осы жастардың алдына болашақ әлемнің
экологиялық қауіпсіздігінің негізін қалау мәселесі қойылып отыр.
Қазір экологиялық білім мен тәрбие беру маңызды мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің
біртұтас ұлттық жүйесі жасалуда.
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау туралы заңына (12 бөлім, 63-65
бап), Табиғи және техногенді төтенше жағдайлар туралы заңына, Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясына, ҚР жоғары білім
беру туралы заңдарына (3 бап( негізделе отырып экологиялық білім мен
тәрбие беруді дамытудың ұлттық стратегиясы жасалды 1, 2, 3.
Қазір Қазақстан Республикасының экологиялық саясаты мен экологиялық
дамуындағы негізгі құжаттар – Тұрақты даму үшін қоршаған ортаны қорғаудың
ұлттық жұмыс жоспары, ХХІ ғасырдың ұлттық күн тәртібі және т.б.
әзірленді.
Экологиялық дағдарыстың негізгі себебі тек тиімсіз технологиялар,
табиғат қорғау қызметінің және заңдарының жеткіліксіздігі ғана емес сонымен
қатар адамдардың мәдениетінің төмендеуінде болып табылады.
Экологиялық мәдениет дегеніміз – бұл экологиялық білімділік,
табиғатқа саналы көзқарас және табиғатты пайдалануға іс жүзінде қатысу.
Экологиялық тәрбие үш жақты міндет түрінде қарастырылуы тиіс:
1) Адамның табиғатпен қарым-қатынасын анықтау;
2) Қазіргі және болашақ ұрпақ алдына табиғаттың сақталуы үшін азаматтық
жауапкершілік сезімін қалыптастыру;
3) Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін дұрыс шешуге үйрету.
Экологиялық тәрбие беру жаңа адамды тәрбиелеудің бөлінбес құрамды
бөлігі болуы қажет. Халыққа экологиялық білім беру орталықтары ретінде
мәдениет орындары, кітапханалар, ботаникалық бақтар, зообақтар, ерекше
қорғауға алынған территорияларды тиімді пайдаланудың комплексті іс-
шараларын жасау қажеттілігі туып отыр.
Экологиялық білім беру базалық білім берудің бөлінбес бөлігі
екендігін түсіну қажет. Экологиялық білім беру процесі адамның бүкіл өмірі
барысында, мектепте және одан тыс барлық азаматтарға білім берудің барлық
түрлері мен деңгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мына сызба бойынша нақты координацияны жүзеге асыру керек: отбасы –
бала бақша – мектеп – жоғары білім беру – мамандарды қайта дайындау –
халыққа жаппай экологиялық білім беру.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін жасаудың мақсаты –
экологиялық білімдердің біртұтастығы, табиғатқа оң эмоционалды – бағалық
қатынас және қоршаған табиғи ортадағы нақты қызметінің негізінде
экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы үздіксіз білім беру жүйесіне жаңа
экологиялық ойлауды, өмір сүрудің жаңа стилін қалыптастырудың негізінде
қарап, әлеуметтік және экологиялық тұрақты даму, сондай-ақ түбегейлі жаңа
технологиялық саясатты қалыптастырудың негізі ретінде қоғамның
интеллектуалды потенциалын арттыру құралы ретінде қарау қажет 4.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы отандық білім саласында соңғы жылдары қордаланып қалған
басқа да көптеген мәселелерді түбегейлі шешуге бағытталған, олардың нақты
ұстанымдары мен бағыттарын анықтап беруші құжат болып отыр.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 жолдауында халықтың денсаулығын көтеру стратегиясын міндетті түрде
– таза (сау) қоршаған табиғи ортамен байланыстырады. Ұлттың болашағы болып
табылатын спортпен айналысатын, есірткі заттар, ішімдік, темекі өнімдерін
пайдаланбайтын, салауатты өмір сүруді жақтайтын және сау табиғи ортада өмір
сүретін жас ұрпаққа үміт артады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз
экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып,
кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса
отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі
таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты
айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда.
Сондықтан, ең көп халықты қамтитын білім беру сатысы – жалпы білім
беретін мектептің міндеті-дүниеде қауіпсіз және бақытты өмір сүріп, жержегі
барлық тіршілік түрлері үшін жауапты физикалық және адамгершілік тұрғысынан
сау адамды, Республиканың, планетаның толық қанды азаматын тәрбиелеу болып
табылады. Адамның табиғатқа ықпалы қоршаған ортаның экологиялық сапасының
кенеттен төмендеуін туғызып және ортаның өзгерген жағдайында адамзаттың
тіршілігіне қауіп төндіріп отыр.
Осыған орай экологиялық білім беру мен тәрбие берудің маңызы
“Қазақстан Республикасы азаматының жаңа әлеуметтік экологиялық мінез-құлқын
қалыптастыру тұжырымдамасында” (1995), “Білім саласындағы мемлекеттік
саясат тұжырымдамасында” (1996), “Қазақстан Республикасындағы экологиялық
қауіпсіздігін сақтау концепциясы” (1997), “Қазақстан Республикасындағы
экологиялық білм мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы” (1998),
“Экологиялық білім бағдарламасы” (1999) құжаттарында басты орында тұр.
Экологиялық тәрбие - “табиғат- адам- қоғам” жүйесіндегі қарым-қатынасты
оқушылардың ғылыми негізде игеруінің нәтижесінде қалыптасқан жалпы білімнің
бөлшегі (1: 2:3).
Экологиялық тәрбиенің мақсаты жас жеткіншектердің экологиялық
көзқарасын, санасын және табиғатқа үлкен парасаттылық пен жауапекершілік
қарым-қатынасын қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің негізі Ертедегі Шығыс филосфтардың еңбектерінде
маңызды орын алды. Бұл ғұлама ғалымдардың есімдерімен байланысты, атап
айтқанда, Әл-Хорезми, Әл-Фараби, Ж. Баласұғыни, Қожа Ахмет Яссауи, Әл-
Бируни, Ибн-Сина, М.Қашқари және т.б.
Табиғат құралдары арқылы балалардың адамгершілік сезімдерін
қалыптастыру, педагогикалық тәрбиенің құндылығын арттыру жайлы кезінде ұлы
педагогтар Я.А. Коменский, Ж.Ж.Руссо, Т.Песталоцци атап көрсеткен болатын.
Табиғаттың сұлу көріністері негізінде табиғатпен қарым-қатынасты
орнықтыру, білім беру, тәрбилеу, дүниетанымын дамытуды қазақ халқының
ағартушы – ғалымдары мен ақын жазушылары Ш.Уалиханов, Ы. Алтынсарин,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов өз еңбектерінде тілге
тиек етеді.
ТМД елдерінің педагог-ғалымдары И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный,
Н.А.Рыков, И.Т.Суравегина, А.П.Сидельковский, И.Н.Пономарева,
Ә.А.Тұрдақұлов және т.б. экологиялық тәрбие берудің мақсат-міндеттері мен
мазмұнын жүйесін жасап, мектеп алдында тұрған күрделі міндеттері шешуге
атсалысуда.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде Ә.С.Бейсенова, Ж.Ж.Жатқанбаев,
Н.С.Сарыбеков, Қ.Аймағамбетова, Ә.С.Бірмағанбетов, Қ.Ж.Жүнісова,
К.А.Сарманова, М.Н.Сарыбеков, Ж.Б.Шілдебаева және т.б. өз еңбектерінде
оқушылардың экологиялық білім-біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға баса
назар аударады.
Экологиялық тәрбие, оның ішінде экологиялық мәдениет мәселесіне
философтар, социологтар, педагогтар, психологтар ерекше мән береді.
Бұл мәселенің философиялық негізі С.САверенцев, Э.В.Гирусов,
Д.С.Лихачев, А.Г.Маслеев, Н.Ф.Реймерс, К.О.Стошкус, А.Д.Урсу зерттеулерінде
ашып көрсетілді.
Республикамызда біз қарастырған проблемаға айрықша мән берген
философтар Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Қ.Ш.Нұрланова, А.Қасабеков, Д.Кішібеков, Қ.Шүленбаев,
Г.К.Шалабаева және т.б. Олар өз еңбектерінде адамның қоғамдық мәнін, рухани
жан дүниесіндегі сезімдік қасиеттерін, олардың мақсаты мен мұратын,
қажеттілігі мен мүддесін, адамгершілік айқындамалары мен қағидасын, “қоғам-
табиғат-адам” жүйесіндегі қарым-қатынастарды, ұлттық мәдениетті, оның әдет-
ғұрып дәстүрлерімен байланысын ашып көрсетеді.
Оның ішінде Ж.М.Әбділдин мен Қ.Ә.Әбішев өздерінің философиялық
еңбектерінде былай деді: “Табиғаттың сыртқы бейнесін өзгерту, жаңа
әлеуметтік ортаны құру адам қызметінің принципі болып табылады, ол
табиғатты емес, өзінің әлеуметтік жаратылысын жетілдіреді. Оның қызметі жан-
жақты, өзінің принципі, заңдылығы бойынша шексіз” (б).
А.Қасабеков төмендегідей пікірін айтады: “Қазақ мәдениеті тарихтың
әрқилы кезеңдерінде басқа елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста
болып, олардан тікелей немесе жартылай импульстер алып отырады. Сыртқы
әсерлер негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи
қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру болуына байланысты, өз пайдасын
тигізді. Осындай ерекшеліктер қазақ философиялық ойлау жағдайын
қалыптастырып, ұлттық дәстүрлер мен бағыт-бағдарларын құрды”.
Г.Ш.Шалабаева: “Мәдениет құрылымының әлеметтік-мәдени аспектісі еңбек
мәденитін, тұрмыс мәдениетін, дене мәдениетін, білімді, ғылымды, моральды,
тәрбиені, сонымен қатар экономикалық және экологиялық мәдениетті
біріктіреді,” – деп көрсетеді.
Зерттеу жұмысының теориялық негізінде оқушыларға экономикалық тәрбие
берудің мақсаттары мен қағидаларын, мазмұнын (И.д.Зверев, А.Н.Захлебный,
И.Т.Суравегина, А.П.Сидельковский, И.Н.Пономарева), экологиялық білім және
тәрбие берудің кейбір аспектілерін (И.Я.Габаев, Н.А.Каропан), оқушылардың
табиғатқа деген қатынасының адамгершілік мотивтерінің мәнін (Н.А.Рыков,
В.Г.Иоганзен), оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
педагогикалық негіздерін (Е.Д.Макаров), оқушыларда экологиялық мәдениеттін
іс-әрекеттік компоненттерін дамытуды, (Т.В.Коростелева), төменгі сынып
оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Л.А.Чистякова,
Е.В.Яковлева), төменгі сынып оқушыларында өлкетану іс-әрекеті арқылы
экологиялық мәдениетті қалыптастыруды (Н.Э.Якубова, Г.В.Буковская),
оқушылардың экологиялық білімін интеграциялауды (Н.М.Михайлова), жоғары
сынып оқушыларында дүние танымының бөлігі ретінде экологиялық мәдениетті
тәрбиелеудің теориялық проблемаларын (А.Н.Ильина), мектептің педагогикалық
процесінде музыка өнері арқылы жасөспірімдерде экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды (В.К.Кезин, М.В.Шептуховский), болашақ ұстаздарда
педагогикалық қатынас мәдениетін қалыптастыру (Н.Д.Иванова, К.Х.Хан),
студенттер ұжымындағы кәсіптік-педагогикалық қатынас мәдениеті болашақ
ұстаз тұлғасын қалыптастырудың шартын (А.К.Рысбаева), мұғалім мен оқушы
және оқушылардың өз арасындағы қарым-қатынасты педагогикалық процестің
тәрбиелік механизімі ретінде (Н.Д.Хмель), мектеп оқушыларында ұлт аралық
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздерін
(Н.А.Асипова), жоғары сынып оқушыларында саяси мәдениеттің негізін
қалыптастыруды (Қ.Қ.Жанпейісова), қазақтың музыкалық фольклоры арқылы
жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды
(Е.Ш.Қозыцбаев), қатынас мәдениетін (С.И.Қалиева), гуманитарлық пәндер
құралдары арқылы студенттер мәдениетінің негізін қалыптастыруды
(Г.И.Қалиева), қоғам дамуындағы мәдениеттің ролі мен маңызын
(М.Х.Балтабаев) ашып көрсететін зерттеу жұмыстары мен еңбектері алынды.
Сонымен қатар қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарында жеке
пәндерді мысалы, дүниетануды оқыту әдістемесінен Қ.Аймағамбетова, ана тілі
әдістемесінен С.Рахметова және т.б. оқыту процесінде, сыныптан тыс
жұмыстарда У.Танабаев оқушыларға экологиялық тәрбие беру проблемасына да
назар аударған.
Алайда, бұл еңбектерде білім мазмұнын талдау, оның құрымдылық
бөлімдерінің белгілерін әр пәндегі іс-әрекет мүмкіндіктерімен байланыстыру
тұрғысынан қарастырылған. Ал, оқушыларда экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі ретінде қарастыруға
мүмкіндік беретін құрылымдық жүйені, жеке тұлғаны қалыптастыру
қажеттілігінен туындайтын жағдайларды айқындауға зерттеулерде мән
берілмегендігі анықталды.
Сонымен, ғалымдардың зерттеу жұмыстарына талдау жасағанда, негізінен
зерттеушілердің жалпы экологиялық тәрбие проблемасы оны қоғамдық-әлеуметтік
тұрғыдан, жеке пәндерді оқыту процесі арқылы әдістемелік жолдарын көрсетіп
қарастырғаны байқалады. Зерттеу барысында оқыту процесінде оқушылардың
экологиялық мәдениетін пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру жеке зерттеу
объектісі етіп қарастарылмағанына көз жеткізілді. Оқушыларда экологиялық
мәдениетті қалыптастыруды тұтас педагогикалық процестің құрамды бөлігі
ретінде қарастыру, пәнаралық байланыс негізін көрсету педагогика ғылымында
арнайы зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі деп есептейміз.
Сондықтан, біздің концептуалды негізіміз жүйеде немесе тұтастық
ішіндегі бөліктермен қатар болатын, экологиялық ғылым шеңберінен шығып,
бірлесіп дамитын философиялық-әдіснамалық мазмұны көрсететін өзара
негізделген өзгерісті анықтайтын “пәнаралық байланыс” ұғымы болды.
Пәнаралық байланыс тұрғысынан келудің кең таралуы және оны ғылымының
әртүрлі саласында пайдалану мүмкіндігі бізге экологиялық мәдениетті
қалыптастыру процесін зерттеуде тиімді қолдануға бағыт берді.
Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды жеке тұлға етіп
тәрбиелеуде пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы орайда пәнаралық
байланыс проблемасының философиялық, психологиялық, педагогикалық
аспектісін анықтау арқылы оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру
мәселесін зерттеу қазіргі дидактиканың маңызды бағыттарының біріне
саналады.
Оқу – тәрбие процесін пәнаралық байланыс негізінде зерттеп,
қарастырған психолог-педагогтар Одақ көлемінде (И.Д.Зверев, В.В.Давыдов,
И.Л.Лернер, В.Н.Максимова, С.А.Рубенштейн, Д.Б.Альконин, т.б.), ал
республикамызда (Р.Г.Лемберг, А.А.Бейсенбаева, Т.И.Иванов, С.М.Мұсабеков,
Қ.Мұқанов, Р.Б.Лотштейн, М.А.Құдайқұлов және т.б.) еңбектері жарық көрді.
Олар пәнаралық байланыстың философиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын
әдіснамалық деңгейде қарастырған, оқу-тәрбие процесіндегі мазмұнын,
ұйымдастыру жолдары мен әдістерін ғылымдар жүйелілігі мен байланыстылығы
негізінде жан-жақты талдаған.
Біздер арнайы ғылыми философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау негізінде адам мен әлем дүниесінің үйлесімдік
идеясын басшылыққа алуды қажет етіп отырған қазіргі қоғамдық жағдайда
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
өзекті мәселе деп есептейміз.
Сондықтан оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыруды зерттеу,
оның маңыздылығы, көкейкестілігі қоғам өмірінде объективті түрде туындайтын
қажеттіліктер жиынтығын қажет етеді.
Қазіргі экологиялық және әлеуметтік мәдени жағдай адам мен қоршаған
орта арасындағы қарым-қатынастың шиеленісуімен, экологиялық дағдарыстың
тереңдеуімен сипаттады, жеткіншектердің экологиямәдениетін дамыту
проблемасын туындатып отыр. Бұл мектеп тәжірибесінде оқушыларда экологиялық
мәдениетті қалыптастырудың жеткілікті қарастырылмауы мен пәнаралық байланыс
мүмкінділігінің толық ашылмауы арасында қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мақсатында қоғам, табиғат
және адам ойының даму жөніндегі диалектикалық заңдылық оқыту процесінде
пәнаралық байланыс арқылы көрініс табу қажет.
Осыған орай, зерттеу проблемасы оқыту процесінде оқушылардың экология
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негізін қарастыру,
педагогикалық жолдарын айқындау, осының негізінде ғылыми-әдістемелік нұсқау
дайындау қажеттілігінде болып отыр.
Осының бәрі, сайып келгенде біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
“Оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру” деп
тандауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты – оқыту процесінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыруды ғылыми теориялық жағынан негіздеу және
тәжірибелік әдістемесін ұсыну.
Зерттеу объектісі – оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні – оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. “Экологиялық мәдениет” ұғымының мәнін, құрылымын, қызметін
педагогикалық, психологиялық тұрғыда ашып көрсету;
2. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін негізінде
сипаттау;
3. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды жүзеге асыратын
ғылыми әдістемелік нұсқау дайындау.
Зерттеу әдістері: философиялық, экологиялық, психологиялық,
педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, пәнаралық
байланыс тұрғысынан оқу жоспарларын, бағдарламаларды, ана тілі мен
дүниетану; 3-4 сынып оқушыларының сауал-сұрақтар алып, оны талқылау ,
әңгімелесу, эксперименттік жұмыстар қою оның нәтижелерін қорытып мектеп
тәжірибесіне енгізу, озық педагогтың іс-тәжірибені зерттеу, қорытындылау,
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе бөлімінен; екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1. Оқыту процесінде бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбиені
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері
1. Жеке тұлғаның экологиялық тәрбиесін қалыптастырудың философиялық
аспектісі
Оқушыларда экологиялық мәдениетті қалыптастыру мәселесігің теориялық
негізін айқындау “мәдениет”, “экологиялық мәдениет”, “қарым-қатынас”
ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Бұл
ұғымдардың сипаттамасының маңызын белгілеу мақсатында оның ғылыми
әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтауға назар
аудардық. Осыған байланысты экологиялық мәдениеттің мәні, құрылымы және
қызметінің мазмұны ашап көрсетіледі.
Мәдениет – адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен,
сондай-ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін
қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Қоғамның оқу-білу, ғылым
мен өнер салаларындағы жеткен жетістігі десек те болады. Бір сөзбен
айтқанда, рухани байлықтың көзі – мәдениетте. Адам өзінің даму барысында
қоғамдағы өз мүмкіншілігіне сай айналаны жиған рухани байлығымен көрсетеді.
Ол әр ғасырға, әлеуметтік-экономикалық формацияға сәйкес келуі мүмкін.
Сондықтан мәдениет қатып-сеніп қалған және аяқталмаған, қандай болмасын
ықпалға берілмейтін нәрсе деп қарауға болмайды.
Мәдениет – халықтың өз топырағында шыңдалып, тумалас ұрпақтың ғасырлар
бойы қалыптасып жинақталған өмір тәжірибесінің жиынтығы. Ұлт қанша өмір
сүрсе, мәдениет те соншалық болмақ. Сондықтан мәдениеттің негізі ұлттық
қалыптасу, оның даму, өсу сатыларына байланысты.
Евразияның ұлы даласында үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын бастан
кешіп, сол өмір салтына лайық төлтума мәдениетін қалыптастырған көшпелілер
фенонемінің жалпы адамзаттық өркениетте алар өзіндік орны бар.
Қазақтың ойшылдары мен ағартушылары және ұлы зиялылары адам мен
табиғаттың біртұтастығы, жеке тұлғаның мәдениеті туралы құнды ой-пікірлер
айтқан. Зерттеу жұмысымызда олардың еңбектеріндегі көзқарастарын басшылыққа
алдық.
Қазақ ұлтының болмысы өмір салтымен және онымен кіндіктес төлтума
мәдениетімен де дараланады. Осы орайда Шоқан Уалиханов “Көшпелі елдерді аң
тәрізді жауыз тобыр санап, бет алды жүрген тағылардың есебінде түсінетін
жалған ұғым қазірдің өзінде де Европада үстемболып келеді, - деп жазды.
Олар көшпелі моңғол немесе қазақтар дегенді тұрпайы, мал тәрізді тағылар
деп ұғады. Ал шындығында келгенде, сол тағылардың көбінің жазба түрінде
немесе ауыз әдебиеті, аңыз әңгімелері бар. Өлеңге әсіресе суырып салма
өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өздеріне тән ерекшелік деуге
болады” – деп сипаттай келіп, Шоқан көшпелі елдердің мәдениеті жоқ деп
санайтын және оны менмінбейтін кейбір Европа ғалымдарының пікіріне дау
айтады.
“Көшпелі елдердің қай-қайсының болсын бір өзгешелігі – олар өлең-жырға
бай, шебер келеді ... мұндай қасиеттердің болуына көшпелілердің алаңсыз
көшпелі өмірі әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен қоншақтай
тізілген жұлдыздары көп ашық аспанды сұлу табиғат әсер етті ме кім білсін”
– деп жазды (7).
Ойшыл ретінде тек шығыс мәдениетінің бесігінде қалыптасып қана
қоймаған, дүниетанымында Батыс пен Шығысты бірдей сіңірген Абайдың
көзқарастарының маңызы зор. Ол қазақтың қоғамдық ойында алғаш рет әлемге
үдемелі даму мен өзгеру, диалектика тұрғысынан зер салуға ұмтылыс жасады.
Егер де адам мәдениетін дүниежүзілік мұхитқа құятын үлкен өзеңге теңесек,
онда дәстүрлер сабақтастығын қуатты тетікпен салыстыруға болады. Оны ойшыл
ақынның:
“Дүние – үлкен көл,
Заман – соққан жел.
Алдыңғы толқын – ағалар,
Артқы толқын – інілер,
Кезекпенен өлінер,
Баяғыдай көрінер,” – деген өлең жолдарынан көруге болады (8).
Тұтас дүние туралы ол былай деді: “Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның
қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды”. Абай үшін басты нәрсе адам мен
табиғаттың бірлігі жөніндегі паық: адам ол үшін табиғаттың ең мәнді
бөлшегі. Абай философиясы туының этикалық мәні, айналып келгенде, адамның
өмірде алатын орны мен рөлін жоғары бағалау. Оның ұғымынша, адамның тұла
бойы парасат пен иманға, еңбеккерлік пен білімге, достық пен
сүйіспеншілікке толы болмаққа керек. Күн мен ай – аспан шатырының, ағаш пен
жеміс – таутастың өңіріне тағылған алтын болса, піл сауырлы қара жердің
құты мен әшекейі – адам.
Абай ілімін одан ары жалғастырған қазақ халқының рухани мәдениеті мен
менталитетінде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі – Шәкәрім
Құдайбердіұлы қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер қатарына
қосамын деп талпынды. Оның ойынша, бұл адам азаматтық етудің басты шарты –
туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды заман
талабына сәйкес қолдану. Тәңірі, Нұр, күн Табиғат – ол үшін қасиетті киелі
ұғымдар (9).
Жеке тұлғаны қалыптастыру процесін ұйымдастыру үшін оның үнемі
мәдениетке кіруіне зер салу, бүгінгі мәдени жетістіктер дәрежесінде әлемдік
мәдениетпен қарым-қатынас жасауы арқылы жеке тұлғаның әлеуметтік өмірдің
мағынасына енуін қарастыру көзделеді. Олай болса, бідер жан-жақты дамыған
жекетұлғаның тәрбиесінің негізіне адамзаттық мәдениеттің бүкіл дүние
жүзілік қоры: ақыл-ой мәдениеті, тұлғаның кәсіби бағдары мен политехникалық
және еңбек мәдениеті, адамгершілік мәдениеті, саяси және құқықтық
мәдениеті, эстетикалық және денесінің даму мәдениеті, экологиялық және
экономикалық мәдениеті алыну керек деп есептейміз.
Ғылыми әдебиеттерде мәдениетке әртүрлі бағытта анықтамалар берілген.
“Мәдениет” – cultura – латын тілінен аударғанда өсіру, өңдеу деген
мағынаны білдіреді.
Мәдениет сөзін ең алғаш рет теориялық термин ретінде рим философы
Марк Туллий Цицерон “Тускулан пікір салыстары” (б.ғ.д. 45ж) еңбегінде
қолданды. Ол кезде бұл агротехникалық термин “жерді, топырақты өңдеу” деген
ұғымды білдірген. Ал Цицерон оны адамның ақыл-ойына әсер ететін ауыспалы
мағынада қолданды.
“Мәдениет” – ұғымының тарихына арналған арнаулы еңбекте американдық
антропологтар Кребер және Клакхон мәдениеттің табиғатын, оны құрайтын
элементтер мен қасиеттерді, психологиямен, тілмен және қоғаммен өзара қарым-
қатынасын талдай отырып оны үш аспектіге: адамның табиғатпен,
құндылықтарымен және басқа адамдармен өзара қарым-қатынастары негізінде
қарастырды.
Философиялық сөздікте мәдениет – адамзаттың болмыс пен сананың барлық
салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығы қызметі бұл
қызмет...адамзат тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға
бағытталған деп көрсетілген, сонымен қатар сөздікте мәдениетті анықтайтын
төмендегі белгілер көрсетілген: “адамның барлық іс-әрекетін біріктіретін
әлеуметтік өмір тәсілі”; “мәдениет әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту
үшін адам қолданатын формалардың эволюциясын дәлелдеуге айқындалады”, ал
формалары – дәстүрлер мен инновацияның жиынтығы. Соныменен, мәдениет
негізінен адамның тіршілік әрекетінің тәсілдерімен анықталады (10).
Бұл бағытта С.С.Аверенцевтің жетекшілігімен құрылған философиялық
энциклопедиалық сөздікте мәдениетті “материалдық және рухани еңбек
өнімдерінде, әлеуметтік ережелер мен мекемелер жүйесінде, рухани
құндылықтарда, адамдардың табиғатқа, өзара тіршілік әрекетін ұйымдастыру
мен дамытудың арнайы тәсілі” – деп көрсетеді (11).
Этикалық сөздікте мәдениет ұғымына төмендегідей сипаттамалар
беріледі: “мәдениет адамның рухани өмірінің барлық формаларын ойлау, дін,
этиканы біріктіреді; адамның ішкі болмысының мәнін бекітуге жоғары ынтасын
білідіреді; адамды жоғары дәрежеде ойлауға ұмтылдырады” (12).
Педагогикалық тұрғыдан мәдениет – адамның бірлесе ғылыми, моральдық-
әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар
жиынтығы. Сөйтіп, мәдениеттің мәнін адамның өзіндік адамның еңбегімен
байланысты туындайтын продукт деуге болды (13).
Адам мәдениетінің қалыптасуында табиғаттың маңызына В.М.Межуев ерекше
орын береді: “мәдениетадам үшін табиғаттың маңызын жоймайды, адамның оған
қарым-қатынасын жоққа шығармайды, ол адам үшін табиғатпен оның
байланысының, онымен бірлігінің арнайы формасы ретінде көрінеді. Мәдениет –
бұл алдыменен тарихтың даму барысында пайда болатын және оның белгілі бір
басқышында толығымен ашылатын адамның табиғатқа қарым-қатынасы” (14).
Мәдениет адамның табиғатқа қарым-қатынасынан көрінетіндіктен жұмыс
барысында тұлғаның қоғамға қатынасын алдымен “қарым-қатынас” ұғымының
мазмұны бойынша ашып көрсетуді мақсат тұттық.
Біз табиғатқа “қарым-қатынас” ұғымының маңызын нақты сипаттау
мақсатында экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасын зерттеген
философтар, социолог, психолог, педагогтар еңбектерін қарастырдық. Психолог-
педагогтар А.Н.Леонтьев, И.Ф.Харламов қарым-қатынас ұғымына мотив ұғымының
мазмұнын; В.Н.Мясищев оны қажеттілік ұғымының мазмұныменен теңестіреді.
Кейбіреулері қарым-қатынастың бағыттылықпен (Н.Д.Левитов) позициямен
(Б.Г.Ананьев, А.К.Маркова), сезіммен (С.Л.Рубенштейн), мінез-құлықпен
(Б.Н.Теплов), қызығушылықпен (П.И.Иванов, А.П.Архипов), әлеуметтік
белсенділікпен байланыстылығы (Б.Ы.Мұқанова) туралы пікірлерін айтады.
“Қарым-қатынас” ұғымын педагогика мен психология ғылымына алғаш
А.Ф.Лазурский енгізген. Ол тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани
байлыққа, материалдық дүние мен табиғатқа, әлеуметтік ортаға қатынасын
білдіретін экзопсихикалық ұғым.
А.Ф.Лазурский бұл ұғымды жеке тұлғаның сыртқы ортаға табиғатқа,
материалдық заттарға, адамдарға және олардың рухани байлығына қатынасы -
деп түсіндіреді (15).
Философиялық сөздікте қарым-қатынас категориясы сана мен болмыстың
бейнелеу әдісі ретінде қарастыррылады (16).
Қарым-қатынас теориясын (генезисін, құрылымын, қызметін) В.Н.Мясицев,
С.Л.Рубинштейн, В.М.Мерлин жасаған.
В.Н.Мясищевтің еңбектерінде негізгі салынған қарым-қатынас теориясы
баста болып табылады. Ол жеке тұлғаны барлық қоғамдық тарихи дамудың
нәтижесі, айналадағылараға саналы қатынас жасауға бейім субъект, яғни
өзінің қажетіне, мақсатына қарай өзгере алатын субъект ретінде анықтады.
Бұл анықтаманы нақтылай отырып, ол былай деп жазады: Жеке адамдар – қарым-
қатынастар жүйесі. Біз тұлғаның бағытын, деңгейін, құрылымын жеке
динамикасын сипаттай отырып, оның қарым-қатынасында сипаттаймыз, тұлғаның
дамуы оның қарым-қатынасының дамуымен сипатталады (17).
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін
ашуда, ақыл-ой мен сезімен тәрбиелеуде, сананы қалыптастыруда адамның
экологиялық мәдениеті жетекші орын алады.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттілігі XX ғасырдың 70-ші
жылдарында айқындалды. Ол бір жағынан, орта мектептерде экологиялық
білімнің енгізілуімен байланысты болса, ал екінші жағынан экологиялық
дағдырыстың тереңдеп, қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы әсерін
тигізді.
Мәдениет экологиясы терминін ең алғаш рет академик Д.С.лихачев 1980
ж. ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі – мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырды. Мәдениет
экологиясының заңдары сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік, рухани
жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратындығын ескертті (18).
Біз Д.С.Лихачевтің төмендегі тұжырымын басшылыққа алдық: табиғат пен
адам арасындағы қарым-қатынас - өздеріне тән мінез-құлық ережелері бар,
әлеуметтік екі мәдениеттің қарым-қатынасы. Екі мәдениет тарихи дамудың
жемісі, оның ішінде адам мәдениеті табиғаттың ықпалымен дамыса (адамзат
тіршілік ете бастаған кезден), ал табиғат адам мәдениетімен тығыз
байланыста дамиды.
Сонымен, мәдениет саналы өзгерістің адам мен табиғат арасындағы
өзара қатынастардың барлық жүйесін қайта құруға үлкен жаналық жасайтын адам
тұрмысының сферасы болып есептеледі.
Экологиялық мәдениеттің классикалық анықтамасын И.П.Сафронов берді.
Ол экологиялық мәдениетті рухани құндылықтарды, әлеуметтік институттардың
барлық түрлерінің жүйесін және белгілі бір әлеуметтік бірліктің
шеңберіндегі табиғатты танып-білумен, меңгерумен және жаңартумен тікелей
байланысты адам іс-әрекетінің нәтижелері көрсететін, адам, қоғам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың сипаты мен саналық деңгейін
білдіретін жалпы мәдениеттің арнайы бөлігі ретінде анықтады. Ол мәдениет
ұғымын аксиологиялық, іс-әрекеттік, семиотикалық, әлеуметтік гуманистік
тұрғыдан түсіндірді (19).
Ал, ғылыми еңбектерде экологиялық мәдениет ұғымын сан-алуан тұрғыдан
ғылыми деңгейде түсіндіріп, әр қырынан анықтама берілген.
Кейбір зерттеушілер бұл ұғымды табиғатты қайта іс-әрекеттің
мәдениетіне салды. Бұл тұрғыдан қарауды бірінші рет М.С.Каган ұсынды, оны
одан әрі А.И.Кочергина және т.б. өз зерттеулерінде жалғастырды. Экологиялық
мәдениеттің бұл тар ұғымын басқа зерттеушілер толықтырады. Мысалы,
Э.С.Маркарян: Экологиялық мәдениет қоғамының табиғатпен ғана емес, сонымен
бірге әлеуметтік – тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін сипаттауды
талап етеді, - деп көрсетеді (20).
В.И.Вернадский бойынша, экологиялық мәдениет, адамзат дамуының
сапалық қасиеттерге ие болатын бағыттылық векторы (21). Ал Э.В.Гирусов бұл
көзқарасты қолдай отырып, мәдениетті материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, сонымен бірге тәсілдері ретінде айқындайды, ал
экологиялық мәдениетті ортаның тіршілікке жарамдылық талаптарына
әлеуметтік іс-әрекеттің сәйкестігінің себепшісі болатын жалпы мәдениеттің
бөлігі ретінде қарастырады (23).
Хейзингтің пікірінше, экологиялық мәдениет бұл рухани және
материалдық құндылықтардың сай келушілігі; индивидуумның, бірлестіктің және
билсфераның (алдымен, индивидуумның денсаулығы, социум мен биосфераның
қолайлылығы) үйлесімділігі; тіршілік формаларын дамыту мен көбейтуге,
сақтауға жағдайлар жасауды қадағалау.
Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұнын кейбір ғалымдар (И.Л.Носова,
М.С.Каган) утилитарлық практикалық аспекті тұрғысынан біржақты қарастырса,
ал ғалымдар Л.Я.Станис, Е.В.Станис. Экологиялық мәдениет, ұлттық,
әлеуметтік, мелекетарлық және басқа да дау – жанжалды шешуге мүмкіндік
беріп, жалпы адамзаттық құндылықтың мәртебесін арттырып, жер бетінде
тіршілік пен цивилизацияны сақтауға адамзатты, - деп есептейді (24).
Сонымен, экологиялық мәдениет салыстармалы жаңа ұғым, дүниежүзілік
мәдениеттің маңызды кезеңі және құрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет
ұғымының пайда болуы экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды негізге ала отырып, экологиялық
мәдениет ұғымын төмендегідей тұжырымдаймыз: экологиялық мәдениет –
қоғамның табиғи ортамен ғана емес, әлеуметтік тарихи ортамен өзара
әрекетінің тәсілдерін сипаттайтын, барлық рухини өмін мен істе көрініс
табатын, адамзат мәдениетінің маңызды бөлігі және табиғаттың құндылығын
түсінетін, экологиялық білім жүйесімен, экологиялық іс-әрекетпен, қоршаған
ортаға ізгілік қарым-қатынаспен сипатталатын тұлғаның ерекше қасиеті.
Қорыта келгенде, экологиялық мәдениет - әлеуметтік табиғи түбиғи
түзілім, оның құрылымы өзара тығыз байланысты бөліктерден тұрады:
- экологиялық білім;
- экологиялық сана;
- экологиялық сенім; экологиялық қарым-қатынас;
- экологиялық іс-әрекет.
Ғалымдар И.Д.Зверев, А.Н.захлебный, И.Т.Суравегина экологиялық білім
мен тәрбиенің міндеті табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ішкі
қажеттілік пен қызығушылыққа толығымен өзгерту деп айқындайды (25).
Осыған байланысты біз табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін
ұсынуды білім, сезім, сенім, іс-әрекет деңгейінде жүргізіп, деңгейлердің
өзара байланыстылығын жүзеге асыру қажет деп есептейміз.
Осыған орай экологиялық мәдениеттің құрамды бөліктеріне жеке-жеке
тоқталайық.
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
маңызды элементтерінің бірі – экологиялық білім, оның мазмұны төмендегідей
принциптер негізінде құрылуы керек:
- ғылымилығы – В.И.вернадскийдің био-ноосфера туралы ілімін,
табиғаттың және адамзат қоғамының бірлігі идеясын дамыту;
- гумандық – адамның табиғатқа және адамның адамға қарым-
қатынасының бірлігі мен қарама-қайшылығын анықтау;
- экологиялық мәселелердің аймақтық және өлкетану аспектісін ашып
көрсету принципі;
- кіріккен (интеграция), үздіксіз және жүйелілік принципі.
Д.Н. Кавтарадзе экологиялық білім беруді жеке топтық және
жалпы адамзаттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, экологиялық дүниетанымды
қалыптастыратын негізгі құрал, жер бетіндегі барлық адамдардың бірлігін
әрбіреуіне сезіндіріп, адамдардың планетамен ортақ тағдырлас екндігін
саналы түсіндіретін, олардың күш- қуаты адамзат биосфераның дамуына
бағыттайтын рухани өзек ретінде қарастырады (26).
Н. И. Мамедов және И.Т. Суравегина білім берудің мақсаты мен мазмұнын
жаңартудың қажеттілігін сана дамуының деңгейімен, адамның адамгершілік
түсініктерімен, оның тұлға-аралық байланысының сипаты және кеңдігімен, жеке
тұлғаның жауапкершілікті санасын қалыптастыруды құрайтын әлеуметтік
өмірге араласу дәрежесімен, адамдардың тіршілік әрекетінің құнды мақсаты
мен ниет-тілегі ретінде көрсетеді.
Зерттеудің нәтижесінде экологиялық білімнің мазмұны табиғи және
әлеуметтік шындықтың кірікке ғылымы бейнесі негізінде құрылуы керек
екендігін анықтадық, ал ол төмендегі көзқарастардан туындайды:
- қоршаған ортаны жүйелі ұйымдастыру;
- тіршілікті экожүйелі деңгейде ұйымдастыру;
- адамның мәнін постбиологиялық тірі ағза ретінде түсіну;
- әрбір адамның макроәлеуметтік процестері үшін күш салудың
маңыздылығы мен осының салдарынан жеке тұлғаның іс-әрекеттеріне
жоғары жауапкершілікте болу;
- адамның еріктілігі, экологиялық императивтігі ретінде
жауапкершілігін түсіну (27).
Сонымен, экологиялық тәрбие жеткіншектердің рухани дамуына, оларда
қоршаған ортамен өзара іс-әрекетінің адамгершілік деңгейде қалыптасуына,
оның ішінде, адамның табиғатпен қарым-қатынасының сезімдік жағына мақсатты
бағытталған деп түсіндіріледі. Егер экологиялық білім беру сана-ойлау-
білім-іс-әрекет ұғымдарымен анықталса, онда экологиялық тәрбие құндылық-
қарым-қатынас-мінез-құлық ұғымдарымен сипатталады, бұл жағдайда қарым-
қатынас категориясы экологиялық тәрбиені жүйеге келтіруші тетік қызметін
атқарады, ал жеке тұлғаның құнды бағдары, қажеттілігі, ниет-тілегі,
адамгершілік бағытын анықтайды.
Б.Т.Лихачев өзінің Экологиялық сананың құрылымы және оны
қалыптастырудың педагогикалық негіздері атты ғылыми мақаласында
экологиялық ананы табиғатта, қоғамда (социумда) және жеке тұлғада тірі
ағзалардың қоршаған ортамен және бір-бірімен өзара тәуелділігі, тұрақты
тепе-теңдігі, заңды байланыстары туралы адамның меңгерген және жинақтаған
білімі, ағзаның қоршаған ортада тіршілік етуінің экологиялық эталондары мен
нормалары туралы білімі ретінде анықтайды (28). Ғалымның пайымдауынша,
экологиялық сана психикада туындап, экологиялық тәрбиемен тәжірибенің
негізінде жетіліп, экологиялық сананың қоғамдық формаларына, экологиялық
философия, экологиялық идеология, экологиялық мәдениет және жеке тұлғаның
тіршілік бейнесі ретінде қайта жаңарады. Экологиялық сананың құндылығы
артқан сайын соғұрлым жеке тұлғаның экологиялық мәдениеті де жоғары болады.
Академик Б.Т.Лихачев экологиялық сананы қалыптастырудың төмендегідей
негізгі бағыттарын көрсетті:
- ғылыми-білімдік,
- табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғау,
- Тәрбиелік
Экологиялық тәрбиенің бұл бағыттары ғылымның пікірінше, экологиялық
сананың барлық негізгі аспектілерін қамтиды, ол табиғи ортаға іс-әрекеттік
тәжірибелік, эмоционалдық сезімдік қарым- қатынасқа сүйенеді. Бұл жеке
тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сана мен мінез- құлықтың,
сөз бен істің, сенім мен қылықтың арасындағы қауіпті алшақтықтан
сақтандырады.
В.И.Вернадский еңбектерінде экологиялық сана – адамның дүниеге, өзіне
шығармашылық қарым-қатынасты деп көрсетті (29).
Э.В.Гирусов экологиялық сананы табиғи ортамен қоғамның арақатынасы
проблемаларын нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес
оптимальды шешуді көрсететін көзқарастардың, ілімдердің және сезімдердің
жиынтығы деп қарастырды (30).
Экологиялық сана-экологиялық мәдениеттің рухани формасы, сонымен
бірге, ол адамның табиғатқа және адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас
көрсетеді.
Экологиялық сананың құрылымын зерттей келіп, ғалымдар одан экологиялық
білімді, оның деңгейлерін: тұрмыстық және ғылыми-теориялық ты болып
көрсетті. Экологиялық білімнің тұрмыстық деңгейіне діни түсініктер мен
дәстүрлерді, ал ғылыми-теориялық деңгейге ғылыми тұжырымдамалар, ұғымдар
және т.б. жатқызады.
Экологиялық санаға жақын ұғымдардың жақын ұғымдардың бірі экологиялық
ойлау. Экологиялық ойлау экологиялық құбылыстар мен процестердің негізін
танып білуге, нақты экологиялық жағдайларды талдауға мүмкіндік жасайды.
Экологиялық сана – нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес
қоғам мен табиғаттың арақатынасының проблемаларын тиімді шешудегі
кзөқарастар, теориялар және сезімдердің жиынтығы. Экологиялық сананы
қалыптастыру экологиялық ережелерді адамның табиғатқа қарым-қатынасында бір
мезгілде мінез- құлық ережелеріне айналдырып, адамның көзқарастары мен
түсініктерін қайта құруды ұсынады.
Қорыта айтқанда, экологиялық сана- экологиялық мәдениеттің қоғамның
жады қызметін атқаратын бір бөлігі.
Экологиялық сенім – адам үшін табиғаттың маңызы мен оның эволюциясы
туралы білімде айқындалатын табиғатқа субьективті қарым-қатынас. Сенімнің
бұл түрі жалпы азаматтық құндылықтарында адамгершілік принципінің негізінде
құрылуы керек.
Экологиялық мәдениетті қалыптастыру тұлғаға интеллектуалдық, рухани
әсер ету құралдарымен ғана жүзеге асырылмайды, нақты практикалық іс-әрекет
процесінде адам экологиялық құбылыстардың мәнін ашады.
Сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалқ іс-әрекетте
қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты жұмысына қатыса
отырып, бұл іс-әрекеттің ерекшелігімен танысып ғана қоймайды, сонымен
қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мен ережелерді сақтау қажеттігін
түсініп сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды жағдайлардың
нәтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап, санасында
терең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану практикасымен
байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-қатынасқа
дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау, қоршаған ортаны
қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Сенім теория мен практиканың, білім
мен мақсатты бағытталған іс-әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның
қызметін атқарады. Сенімнің бұл қызметі тұлғаның экологиялық мәдениетінің
құрылымында оның орнын қамтамасыз етеді.
Ф.Я.Паленчак және Г.В.Платонов экологиялық қарым-қатынастарды... адам
мен табиғат, сонымен қатар, табиғат -қоғам жүйесінің оптимальды жағдайын
қолдау мақсатында адамдардың өз арасында пайда болады деп есептейді (31).
Бұдан шығатын қорытынды, адам биосферасыз өмір сүре алмайды және
барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу
процестерін қолдау үшін болады, онда қарым-қатынастардың жиынтығы,
экологиялық қатынастар сияқты бір жағынан, адамды қоршаған табиғатпен
байланыстырса, ал, екіші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-
қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Олай болса, экологиялық
мәдениет өзінің элементтері (экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет)
арқылы өзінің негізін құрайтын экологиялық қарым-қатынастың деңгейін
көрсетеді.
Экологиялық қарым-қатынастар экономикалық мәдениеттің маңызды бөлігі
ретінде адам өмірінің табиғи жағдайларын танып білуге, өзгертуге және
сақтауға бағытталған танымдық, реттегіш және табиғат қорғау қызметтерін
атқарады.Адам-қоғам-табиғат жүйесіндегі қатынастарды ізгілендіру адамның
іс-әрекетінің түрлі сферасын экологияландырмайынша мүмкін емес.
Психолгтар жеке тұлғаның қасиеттерді ретінде қарым-қатынастың
қасиеттерін қарастырады.
Ғалымдар көрсеткендей, табиғатқа қарым-қатынас адам қарам-
қатынасының жүйесінде салыстырмалы дербестікте болады, оның үш аспектісі
бар: біріншісі - материалдық өндіріске: екіншісі - экологиялық өзара
әрекеттер жүйесіне: үшіншісі - табиғи ортаны зерттеумен және қорғаумен
байланысты адамдардың қарым-қатынасы.
Тұлғаның қызметтік – динамикалық құрылымында қарым-қатынас маңызды
орын алады.
В.Н.Мясищев қатынастарды субьективті позиция ретінде сипаттай
келіп,адамның психологиялық қарым-қатынастары-жеке, іріктелген саналы
байланыстарынан тұратын біртұтас жүйе, ол адам дамуының барлық жүйесінен
туындайды, оның жеке тәжірибесін, іштей әрекеті мен әсерленуін анықтайды,
-деп көрсетті (32). Осыған орай, қарым-қатынас – адамның қоршаған дүниемен
байланысының біртұтас жүйесі, ол сыртқы мінез-құлқында ғана емес,
тәжірибенің негізінде пайда болған адамның ішкі дүниесінде көрінеді.
А.П.Сидельковский оқушыларды табиғатқа қарым-қатынасы күрделі де,
кешенді әлеуметтік құрылым ол алдымен, сыртқа-практикалық іс-әрекеттік
сферада – жеке тұлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында-психикасында
дамиды,- деп көрсетті.
Н.А.Рыков және Б.Г.Иоганзен (33) зерттеулерінде табиғат қорғаудың
төмендегідей мотивтерін анықтай отырып оқушылар әрбір жекелеген жағдайда
қандай мотивті басшылыққа алуына байланысты табиғатқа жағымды және жағымсыз
қарым-қатынас жасауы мүмкін деп көрсетеді:
- азаматтық-патриоттық мотив – Отанға сүйіспеншілік, оның байлығын
көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіндіру:
- гуманистік мотив – істе, әрекеттерде мейірімділік, қамқорлық
көрсету, табиғатты қорғауға ниет ету:
- эстетикалық мотив – табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну.
Жеке тұлғаның жалпы әлеуметтік және рухани мәдениеті, оның табиғатқа,
қоғамға, адамға және өз-өзіне, яғни қоғамдық қатынастар мәдениетінің
жетістіктеріне байланысты.
Табиғатқа эстетикалық қарым-қатынас оны қорғауға жағдай жасайды.
Эстетикалық қарым-қатынастардың маңызды ерекшеліктерінің бірі-тұлғаның өзін-
өзі айқындап, көрсетуі. Бұл қарым-қатынаста адамның тіршілік бағыты мен
санасы мәнді рөл атқарады. Адамның эстетикалық қарым-қатынасының обьективті
және субьективті жақтары бар. Біріншісі, ерекшеліктерін көрсететін
обьектімен, ал екіншісі оның идеясын, ойын, сезімін, арман-тілегін, мұратын
және т.б. қамтамасыз ететін субьектімен анықталады.
Дүниеге және табиғатқа эстетикалық қарым-қатынас адамның
қажеттілігінен туындайды. Тұлғаның эстетикалық қажеттілігі көркем өнерге,
онымен бірге және шығармашылықты әсер етіп, оларда сан алуан пікірлер,
сезімдер, тілектер, әсерлену мен ойлар туғызғанымен,әрбір жеке тұлға өзінің
рухани бейнесіне, дене және басқа мүмкіндіктеріне сәйкес, өзінің табиғатқа
қарым-қатынасын анықтайды. Осыған орай, табиғаттың әсемдігін түсінуге
мүмкіндік беретін пайымдау мен қабылдау жеке, топтық және жалпы халықтық
сезімдік мәдениеттің өсуіне ықпалын тигізеді. Экологиялық тәрбиенің
эстетикалық аспектісі тұлғаның табиғатқа үйлесімді қарым-қатынасын ететін
эстетикалық сезімдерді қалыптастыру. сондықтан мұғалімнің міндеті-
оқушылардың табиғатқа эстетикалықкеректігін жеңуде эстетикалық қабылдау
қабілетін дамыту, сонымен бірге, адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасын
дамытуға жағдай жасайтын эстетикалық сезімді қалыптастыру.
Экологиялық құндылықтардың ерешелігі, ол табиғаттың қасиеттерін
практикалық, пайдакүнемдік жағынан емес, танымдық, эстетикалық,
адамгершілік көзқарас тұрғысынанда қамтиды.
В.Н.Мясищевтің пікірінше, адам іс-әрекетінің реттеушісі эмоционалдық-
сезімдік қарым-қатынас ғана емес, жауапгершілікпен қажеттіліктен туындайтын
адамгершілік-құқықтық қарым-қатынас. Адамгершілік құқықтық қарым-қатынастар-
адамдардың өзара әрекеті процесінде, олардың тарапынан талап-тілектерді
орындауда қалыптасып, біртіндеп ішкі өзгеріске, мәселен борыш пен ар-ұятқа
ұласады.
Осы ішкі процесс адамның ісі мен қылығының, әсерленуінің этикалық,
эстетикалық және т.б. өлшемдерін анықтайтын бағалау қарым-қатынасынаәкеліп
соғады. Этикалық бағалау өзін-өзі және басқаларды сынау, өзіне және
қоршаған ортаға талап қоюшылықты туғызады.
Экологиялық іс-әрекет адамның табиғи ортаны танып білумен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады.
Сондықтан, экологиялық іс-әрекет экологиялық мәдениеттің
негізін құраушы, экологиялық проблемаларды ұтымды шешуші әрекет болып
табылады. Мысалы, техника саласында өндірісті экологяландыру, экономикада-
жаңа өзгерістердің қоршаған ортаға тигізген шығынын бағалау, ғылымда –
экологиялық проблеманың төңірегінде интеллектуалдық күштерді жинақтау,
құқық саласында- табиғатты қорғау жөніндегі заңдарды жасау, педагогикада-
экологиялық ойлау стилі мен мінез-құлықты қалыптастыру және т .б. Осыған
орай, қоғамның экологиялық мәдениеті табиғатты танып- білу, игеру және
өзгерту сияқты, адам іс-әрекетінің барлық түрлеріне, яғни қоғамның
материялдық және де рухани өміріне сіңіп кеткен.
А.Н.Фалеевтің пікірінше, экологиялық мәдениет, адамның
жаңартылған іс-әрекетінің табиғи процестармен байланыстарын ашып көрсетуге
бағытталған табиғат пен адам туралы, адамның табиғатпен өзара қарым-
қатынасының сипаты туралы білімнің жиынтығы болып есептелетін адамның
заттық –практикалық іс-әрекетінің қоғамдық- тарихи дамуының нәтижесі.
Сонымен бірге, мәдениет - адам болмысының шығармашылық іс-әрекеті.
Мәдениет, бұл тұрғыдан қарағанда, адамның қабілетін, қажеттілігін,
әлеуметтік күшін қалыптастыратын құрал ретінде көрінеді.
А.Г.Пырин және Г.А.Пырин көзқарастары бойынша, экологиялық мәдениет-
табиғи ортаның тіршілікке қажетті құндылықтарын меңгерумен сақтаудағы
адамның саналы шығармашылықт іс-әрекеті (34).
Қорыта келгенде, экологиялық тәрбиенің мазмұны экологиядық
мәдениеттің ерекшелігімен айқындалады. Экологиялық мәдениетік құрылымдық
қалыптасу процесі адамның меңгерген экологиялық білімінің, сенімінің, мінез-
құлық ережелеріне айналып, табиғи ортада тұлға іс-әрекетінің сипатын
анықтайды.
Сонымен, экологиялық тәрбие процесі тәрбиеленушіге табиғат туралы
белгілі бір ғылым-білімді жеткізуге қарағанда анағұрлым күрделі.
Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері қоғамның табиғи орта
жағдайына кері ықпалын тигізіп отыр. Бұл ықпалды бәсеңдету үшін адамдар,
алдымен жеткіншектер экологиялық мәдениетті болуы қажет. Осыған орай,
барлық іс-әрекеттің және мінез-құлықтың реттеушісі экологиялық сананы
қалыптастыру керек. Экологиялық мәдениет табиғи ортаға ұқыптылық қарам-
қатынасының талаптарына сәйкес білімнің және сенімнің болуын, іс-әрекетке,
сонымен бірге практикалық әрекетке дайындықты талап етеді. Сондықтан
экологиялық мәдениет – тұлғаның қоғамдық белсенділігінің және саналылығының
маңызды көрсеткіші болып табылады.
Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын
бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының және ересектердің
арасында насихаттауға үйрету тиіс.
Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке
деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тәрбие процесінің құрамды бөлігі
болуы тиіс.
Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-әр түлекте әр
түрлі іс-әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында
жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбиелеу болып
табылады 5.
Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі
мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер
мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.
Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нәрсе оқушының
қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының
гуманитарлық және жаратылыстану – ғылыми циклдағы пәндерді оқу барысында
меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрежеде дұрыс қолдана
алуына байланысты.
Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу
жүргізу барысында танымның интеллектуалды және эмоционалдық бастамаларының
өзара байланысы күшейеді. Нәтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері
қалыптасады – сенімділік, ол оқушының жеке тәжірибесіне негізделеді.
Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда
болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбиелік маңызға ие
болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының
адамгершілік және құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды 8.
Қоршаған орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны
қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған
түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану
немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты
болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық және этикалық талаптарды
орындау – мәнез-құлық ережесі болып табылады.
Өмірде нақты маңызды әскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен
бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.
Іскерліктердің бірінші түрі – жеке мінез-құлқындағы мәдениеттілік
(мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау,
тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).
Екіншісі, басқа адамдардың іс-әрекеті нәтижесінде табиғи ортада пайда
болған теріс нәтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы,
броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау.
Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тәрбиелеуді,
адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.
Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды
еңбек іс-әрекеті нәтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру,
топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау,
балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.
Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мәселелерін насихаттаудағы
іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін
қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта
және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді 14.
Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі
ерекше. Мұнда тек материалды игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz