Философия мен мәдениет
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
2.3 Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
2.3 Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті. Осы рухани мүра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау элементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер — бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар — шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, консерватизмге, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталады. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі. Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық жан-жақты көрсете білуі дер едік.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті. Осы рухани мүра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау элементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер — бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар — шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, консерватизмге, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталады. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі. Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық жан-жақты көрсете білуі дер едік.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Философия және мәдениеттану» Оқу құралы. /Құраст.: Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабеков және т.б. А., 1998
2. Т.Ғабитов, Ж.Мүтәліпов, А.Құлсариева «Мәдениеттану А., 2005
3. Ө.С.Төкенов «Мәдениеттану негіздері» А., 2000
4. Х.Ғабитов, Ш.Өмірбеков «Мәдениеттану негіздері» А., 2000
5. С.Е.Нұрмұратов «Рухани құндылықтар әлемі» А., 2000
6. Т.Х.Ғабитов «Қазақ мәдениетінің типологиясы» А., 1998
7. А.Т.құлсариева Мәдениеттану сөздігі А., 2001
8. А.С.Богомолов, Т.И.Ойзерман «Тарихи-философиялық процесс теориясының негіздері» М., 1983
9. А.Қасымжанов «Рухани тамырлар» А., 1990
10. Ә.Хасенов «Қазақ мәдениеті мен өнерінің тарихы» А., 1988
1. «Философия және мәдениеттану» Оқу құралы. /Құраст.: Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабеков және т.б. А., 1998
2. Т.Ғабитов, Ж.Мүтәліпов, А.Құлсариева «Мәдениеттану А., 2005
3. Ө.С.Төкенов «Мәдениеттану негіздері» А., 2000
4. Х.Ғабитов, Ш.Өмірбеков «Мәдениеттану негіздері» А., 2000
5. С.Е.Нұрмұратов «Рухани құндылықтар әлемі» А., 2000
6. Т.Х.Ғабитов «Қазақ мәдениетінің типологиясы» А., 1998
7. А.Т.құлсариева Мәдениеттану сөздігі А., 2001
8. А.С.Богомолов, Т.И.Ойзерман «Тарихи-философиялық процесс теориясының негіздері» М., 1983
9. А.Қасымжанов «Рухани тамырлар» А., 1990
10. Ә.Хасенов «Қазақ мәдениеті мен өнерінің тарихы» А., 1988
Философия мен мәдениет
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
2.3 Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде
қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба
мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді.
Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами
отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті. Осы
рухани мүра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау элементтерінен
бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын
ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның негізгі бағыттары
ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты,
дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, моральдық мәселелер мен
адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына
қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар,
айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер — бәрі де өздері өмір сүрген
заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі
деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ
халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады. Олар — шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары
еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік,
имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық
жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, консерватизмге, тоқыраушылыққа, қазақ
халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы
бағытталады. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік
ерекшелігі. Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның
шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және
болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық жан-
жақты көрсете білуі дер едік.
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
Қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған, бірден қалыптасып кеткен
жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзкарас, дүниені жан-жақты танып
білу, оның заңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік мәселелерді дұрыс
түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау — ол соңғы ғасырлардың үлесіне
тиеді. Дегенмен, халықтың жыраулық, ақындық шығармашылығында қоршап тұрған
табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы болды.
Негізінен, кездейсоқтық, жүйесіздік сипатына қарамастан онда адамдардың бай
практикалық өмірін, халық даналығын көрсететін философиялық мән бар еді.
Ойлау тәсілі ерекше, шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз
мәдениетіне сай, тез жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа
өзгертпей, жоғалтпай, "ұрламай" жеткізу — бұл философия тарихындағы ғажап
құбылыс.
Халқымыздың өмірін бейнелеген, адамдардың түйсігін, ойларын, өскелең
талабын көрсете білген фольклорда объективті шындықтың элементтері бар.
Халық эпостары, ертегілер, аңыздар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, мақалдар
мен мәтелдер — адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-
экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-
білуінің куәгерлері. Ауызша халық мәдени ескерткіштерімізді зерттеу
халқымыздың танымдық, әлеуметтік-саяси, адамгершілік-тәрбие және дүниеге
көзқарас ерекшеліктерін білуге кемектеседі.
Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның
жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік — бұл қазақ философиясының бастапқы
кездегі деңгейі еді. Ол кезде жүйелі және негізделген көзқарас болған жоқ,
сондықтан да философияның басты бағыттары да айқындалмаған еді.
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың
философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философиясының
қалыптасуы, дамуы және қазіргі бағыттары туралы, оларды зерттеудің
теориялық және әдістемелік мәселелері жөнінде жиынтықталған, жалпы ойларды
тұжырымдауға кең мүмкіндіктер береді.
Қазақ философиясының тарихы — халық тарихының ең маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы — халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
әдістемелік құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз
байланыста. Сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын,
саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын,
діндарлығын және т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлт-азаттық
қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығымен
қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын
тікелей іздеуге атсалысқандығымен, өзінің жемісті жетістіктерімен
ерекшеленеді.
Соңғы кезге дейін қоғамтану ғылымдарында әлеуметтік процестерді тану
тәсілі ретінде таптық редукционизм, яғни барлық қоғамдық рухани, мәдени,
саяси, т.б. құбылыстарды таза таптық айшықтарға әкеліп тіреу тәсілі үстем
болды. Бұның өзі бірін-бірі жоққа шығару логикасы өмірдің объективті
логикасын жалмап, жұтаңдатып көрсетуге әкеліп соқты. Қазіргі кезде жалпы
адамзаттық айшықтар, идеялар ең жоғарғы құндылықтар есебінде танылғаннан
кейін, философия тарихын зерттеудің ауқымы да кеңейді, бағыттары да
нақтылана түсті. Соның бір мысалы ретінде негізінде "таптық күрестің"
құрбандары болып кете барған қазақ халқының аяулы азаматтары — әдебиетші,
философ, ақын, саясаткерлердің өз ортамызды қайта жаңғыртуы, философиялық
орбитаға жаңа идеялардың қосылуы және олардың қазақ философиясы тарихының
жаңа беттерін ашуға тигізген жан-жақты әсерін атап айтуға болады.
Халықтың сана-сезімінің өсуі, тоталитарлық империяның күйреуі, жас
тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы, философиялық ойлаудың жаңа түрлері
адамзаттың тұтастығы мен ерекшеліктерін, достық пен ала ауыздықтың
айырмашылығын, халықтар тағдырларының ажырамас бағыттарының тарихи
шындықтарын терең де мазмұнды ашып беруіне көп септігін тигізуде. Осы
тұрғыдан алғанда дүниежүзілік қоғамдастыққа қазақ халқының терең де тұңғиық
философиялық ойларын, оның шынайы болмысын және өзіне тән мәдениетін
көрсете білудің маңызы айрықша. Бұл мақсатты іске асыру жолында бұрыннан
қалыптасқан, сіресіп калған көптеген ұғымдар мен қағидаларға сын көзбен
қарап, жаңаша әдістемелік шешімдер ұсынған абзал.
Қазақ философиясьшың көкейтесті мәселелерінің бірі — философияның пайда
болу проблемасы. Қазіргі уақытқа дейін әлемдік философияның тарихында осы
мәселе талай пікір-талас туғызып жүр. Біріншіден, философияның дәл шыққан
мерзімін белгілеу өте қиын. Екіншіден, философия деген ұғымның өзіне осы
кезге дейін дәл де толық анықтама берілген жоқ. Үшіншіден, қазақ
философиясы мәселелерінің жазбаша түрде берілген классикалық тұжырымдар
мәтіндері жоқтың қасы.
Әлемдік философияда үш ошақтың (Қытай, Үнді, Греция) шамалас бір мерзімде
пайда болғанын білеміз. Ол орталықтар философияның әлеуметтік
кеңістігіндегі жоғары деңгей еді және теориялық ойлаудағы дүниенің өзін
жеке және тұтас бейнелеген алғашкы жүйелер болды. Философиялық ойдың тууына
белгілі бір алғы-шарттар қажет. Олар — әлеуметтік, теориялық-танымдық
тарихи шарттар. Тарихи практика көрсетіп отырғандай, философиялық өркениет
— ұзақ дамудың жемісі.
Жалпы қалыптасқан көзқарас бойынша, философия экономикалық саяси және
идеологиялық жағынан нашар дамыған. Ертедегі құл иеленуші қоғамнан, сол
қоғамның жоғарғы сатысына өту кезеңінде пайда болды деп айтылады. Дегенмен,
әлеуметтік алғы-шарттар философияның пайда болуының тек тиісті жағдайларын
түзейді.
Қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды жақтау немесе заңдастыру
философияның алдындағы негізгі міндеттерінің бірі еді. Әлеуметтік
институттар мен қоғамның құрылымын осы қатынастарды нығайтуға бағыттап,
философия өзінің аталған міндетін орындауға күш салады.
VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі аумағында алғашқы қауымдық
құрылыс ыдырап, оның орнына феодалдык. әлеуметтік-экономикалық формация
орныға бастады. Осы уақыттан бері барлық әлеуметтік өзгерістер, онын,
ішінде сана ауқымында, феодалдық формацияның ішкі заңдылықтарымен
айқындалады.
IX—XVIII ғасырлардағы Қазақстан жерінде орналасқан тайпалар, олардың
көсемдері өз биліктерін, басқару органдарын тәңірінің өзі берген күш
ретінде есептеді. Оның жақын көрінісі — қазақ философиясының ақсүйек
әулеттер "генеалогиясы".
Философияның пайда болуынын, тарихи алғышарты — миф. Бірақ оны
философия эпос арқылы өзгерген және жүйелеген кезінде ғана пайдаланды.
Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырды және сонымен
қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның шығу
процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде қалыптасуын
жеделдетеді.
Мифологиялық көзкарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе
жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның
пайда болуынын жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар. Философия мифке
тән, дүниеге тұтас көзкарастың бағытын сақтауға тырысады. Соның негізінде
не мифологиялық не аллегориялық-көркем, не символикалық-діни, не нақты-
ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан қабылданған түрлеріне сыймайтын,
жана түсініктегі ойлау нысандарын құрайды.
Белгісіз дүниені түсіндіруге тырысудан одан да белгісіздігі мол дүниені
танып білуге ұмтылу, егер де ол дүние, тіпті, танып білуге мүмкіндік
бермесе, тәңірге немесе құпия күшке сілтеме жасау — мифтің өзіне тән
ерекшелігі. Адамға әлеуметтік басқару жүйесін танып, оны түсініксіздеу
әлдебір күштің әсерімен түсіндіру ғылым мен дамудың барысында оған
сенбеушілік пайда болған жағдайда жеке адамға өзінің дүниеге көзкарасын
өзгерту мүмкіндігін жетілдіру — бұл миф пен философияның ара салмағын
ажыратудың бір жолы. Ақылмен ой қозғау, табиғаттың өзіне бет бүру, дұрыс
көзқарастың қалыптасуы философияның пайда болуындағы диалектикалық синтез,
бастапқы қайшылықтардың шешілу процесі.
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
Қазақ философиясының пайда болуы туралы тек ойшылдардың дүниеге
көзкарасы жалпылықты, көзқарастың әмбебап принциптерін немесе "бастауларды"
анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға болады. Діни-
мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса, философия заттар
мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікір-сайыс ретінде
қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып білудегі қайшылықтарды
аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты ойлауы және оның
интелектуалды интуициясымен бірегей қабысқан нәтижесінде туады.
Қазақ тарихында көп кездесетін "рулық" генетизм осы қоғамның
әлеуметтік, таптық бөлінуі және "ақсүйекті" рулар пайда болу кезінде
күшейді. Сонғылардың қоғамдағы "заңды" орындары олардың төркіні құдайдан
немесе батыр бабаларынан басталады деп түсіндірілді. Сөйтіп, олардың
әлеуметтік дүниенің қажетті және заңндастырылган бөлшегі ретінде қоғамдағы
белсенді рөлі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың әлеуметтік
идеялары қоғамның даму үрдісін біршама дұрыс бейнеледі. Осыдан келіп
олардың көзқарасы, қоғамның тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен,
қоғамдық пікір ретінде
қалыптасты. Мысалы: Теле би, Қазыбек би, Әйтеке би және т.б. ой жүйесі,
олардың ақыл-кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дамуының көп
сатыларында экономикалық мүдделер мен саяси қызметке қарағанда
философиялық, этикалық, діни және т.б проблемалар алдынғы орынға шығады.
Олар — азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, өмір сүру және
адамгершілік қасиеті, бостандықпен құлдық, керек болса "қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған", "алтын ғасыр" және "ақыр заман" туралы және басқа
мәселелер.
Қоғамдық ойдың көптеген мәселелері өзінің ауқымы жағынан ұлттық шеңберден
асып жатады. Мәселен, ағартушылық бағыты таза ұлттық қасиетке ғана ие емес.
Сондай-ақ оның түрлі ұлттық ерекшеліктері әлемдік жалпылықпен астарланып
жатады. Қазақ ағартушысы жалпы ағартушылықтың бір түрі, оның ерекшеліктері
— ұлттық мәселені басты проблема етіп қоюы, қоғамдық практикамен тығыз
байланысы; атеизмге ұласпаған антиклерикальдық бағыты.
Соңғысы жалпы ағартушылықтың әлеуметтік табиғатына сай. Жаңадан
қалыптасып келе жатқан қазақ буржуазиясының ой-өрісін көрсете отырып, бұл
ағартушылык халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның бостандыққа, рухани
азаттыққа жетуіне жәрдемдесті. Оның Қазақстанда қалыптасып, дамуына негіз
болған демократиялық элементтері, халықтың ауыз әдебиеті мен фольклоры
феодализмнен капитализмге өту барысында шыққан. Жалпы әлемге тән
ағартушылыққа келетін болсақ, ол алдымен кейбір заманның әлеуметтік-саяси
және идеологиялық сұранысына сәйкес белгілі бір аймақта пайда болып, басқа
аймақтарға тарай береді.
Қоғамдық ойдың ұлттық және әлемдік қарым-катынасы қазіргі заманда,
әлеуметтік қақтығыстар мен мемлекетаралық қайшылықтар бүкіл адамзатты
қамтып отырған кезде ең маңызды мәнге ие болып отыр. Оның әлеумеггік және
мәдени-психологиялық алғы-шарттары ретінде қоғамдастықтың қалыптасуын
атауға болады. Қоғамдастық — бұл өзінше бір тарихи институт, оның пайда
болуы арқылы қоғам өз мәніне ие болуының қабілсті деп қарау керек. Осы ұғым
қоғамды құрушы күштердің әлеуметтік бслсенділігі, өзін-өзі көрсете білудің
бейнелері.
Біздің ойымызша, қазақ философиясында қоғамдық ой үш кезеңнен етті. Олар
— қоғам, қоғамдастық және қоғамдық пікір. Осы мәселе жеке бір зерттеуге
тұрарлық.
Қоғамдық ой білімлі, сананы және өзіндік сананы қамтиды. Сана мен өзіндік
сана білімге үзеңгілес, сонымен бірге оның түрлері болып та келеді. Білім —
сананың өмір сүру тәсілі, ал өзіндік сананың қасиетті кезеңі және оның даму
барысынын әр кезеңіндегі ең жоғарғы шыңы. Қоғам дамуының белгілі бір
кезеңінде осы аталған үшеуінің бірі алға шығып, жетекші роль атқарады.
Қоғамдық ойдың бір бөлігі ретінде халықтық философияны және халықтық
саяси көзқарастарды айту керек. Алдыңғы қатардағы идеяларының әсерімен
ойшыл күнделікті көрген-білгенінен терең де ауқымды ой жүйесін құрайды.
Нәтижесінде жоғары деңгейдегі ойлау шенберіне көтеріледі, сөйтіп,
оқиғаларға философиялық, логикалық және ғылыми көзқарас қалыптасады.
Қазір философия және қоғамдық ойды бөліп қарамау белең алып кетті.
Әсіресе, қазақ философиясы тарихына арналған 50—80 жылдардағы зерттеулерде
осы көрініс орын алды. Философия тарихы өзінің сапалық өзгешелігінен
айырылып, саяси идеялар тарихы және сол сияқтылар төңірегінде қалып қойды.
Бұған себеп тағы да философияны, оның тарихын дұрыс түсінбеуде дер едік.
Қазақ тарихының белгілі бір кеңістік-уақыт параметрінде философиялық,
құбылыстарды үш белеске немесе үш-кезеңге беліп қарауға болар еді.
Біріншісі — алғы философия (предфилософия). Оған тән нәрсе — объективтілік
пен субъективтілікті өте нашар ажырататын сана. Оның негізінде ойлану іштей
қайшылығы кем, қажетті дәлелденген теория құра алмайды. Ол психологиялық
образ, күйбең, эмоция деңгейінде үздік-үздік ойлар ретінде қалып қояды.
Аталған элементтерді мифтік-көркемдік әдіспен ұйымдастыру арқасында дәл сол
кезеңге сәйкес өзіндік семантикалық тұтастықпен семантикалық бірлік жасауға
мүмкіндік туады. Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап XII
ғасырға дейінгі кезеңдеріне тән болуы керек. Екіншісі — философиялық кезең.
Оған тән қасиет — объективтілік пен субъективтілікті жоғары деңгейде
ажырататын сана. Оның негізінде санаттар мен түсініктерді формальды-
логикалық операиияларды қолдану арқылы теория мец тұжырымдамалар жасау.
Басқаша айтқанда, ойлау дәрежесінің шеңбері ұлғайып, ауқымдалып, қоршап
тұрған дүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету. Осы
құбылыс казақ философиясы тарихының XIV ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі
кезенді қамтиды. Үшіншісі теориялық әдістемелік қасиеттермен байытылып,
классикалық жүйеге ие болған және әлемдік рухани байлықпен ұштастырылған.
Қазіргі замаіщағы қазақ философиясы. Оның өзіндік тарихын қазақ
философиясының мета тарихы деп атаса да болар еді. Бұның бір ерекшелігі —
зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып, келешекті, қазіргіні,
өткенді жүйелі түрдеі рационалды ойлау процесінен "өткізіп, екшеуі,
сондықтан өз бойында жаңа үлгідегі ойлау мәнерін, өрнегін таразылау, сақтау
және жаңартуы.
Жоғарыда айтқан идеяларға сүйене отырып, қазақ философиялық ойларының
қалыптасу бастаулары хронологиялық және мәндік жағынан үш кезеңнен тұрады
дер едік. Бірінші кезең ру құрылысы үстем болып тұрған уақытты және соған
сәйкес келетін алғы философиялық (философияға дейінгі) сананы қамтиды.
Екінші кезең — XX ғасырдың басына дейінгі ойшылдардың, философтардың ілімі,
мұрасы мен еңбектері. Мұнда ғылымға дейінгі саналы түрде айтылған, жазылған
теориялық пайымдаулары келтірілетін әр түрлі бағыттағы көзкарастар
баяндалады. Бұларды, қалыптасқан пікірлерді ескере отырып, нағыз
философиялық тұжырымдамалар деп атауға болады. Себебі ойшылдардың дүниеге
көзқарастары олардың өздерінің ерекшеліктері арқылы әр қилы бағытгарға,
жолдарға, қисындарға іштей бөлініп жатыр. Негізгі көксеген максаттары — әр
қилы әлеуметтік топтардың мүдделерін жоқтау, жақтау, көздеу немесе жою.
Үшінші кезең — XX ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
философиясының негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай
қалған шындары, жіберілген әдістемелік, теориялық және концептуалды
қателері, "ақтандақтар". Талдауға жататын мәселелердің бастылары — қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және рухани өміріндегі негізгі философиялық
мәселелер. Сонымен бірге жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылым — қазақ
философиясының тарихын қай тұрғыдан, қай теориялық деңгейден зерттеуіміз
керек деген проблема қазіргі кезенде өте үлкен орын алып отыр.
Философия тарихы әдістемесінің негізгі бір мәселесі — жалпылық пен
даралық қатынасы, ерекшеліктің орнын табу және сол ерекшеліктің дараға тән
қасиеттерін анықтау. Былайынша айтқанда, жалпылық, ерекшелік, даралық
диалектикасын қлттық философия тарихы шеңберінде таразылау.
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан, басқа ұлттар
философиясынан, олардың ішінде енеге тұтатындарынан өзгеше ерекшеліктері
бар. Ол, негізінен, қазак халқыныңн әлеуметтік тарихының, оның өзіне тән
қилы-қилы, бұлталаң дамуының нәтижесі. Қазақстан тарихы қоғамдық дамудың
классикалық түріне жатпайды. Себебі ол алғашқы қауымдық құрылыстан тікелей
феодализмге, одан капитализмге соқпай социализмге өтуге қарай дамыды.
Соңғысы, казір белгілі болғандай, тарихи қателік еді. Адамзаттың даму
процесіндегі даңғыл жолдан таиган тоталитарлық жүйе, философиялық ойда да
тығырыққа тіреді. Ал феодалдық катынастар Қазақстан аумағында көптеген
ғасырлар үстемдік етті. Капитализмнің дамуы XX ғасырдың басында біршама
қарқын алғанмен, кенеттен үзіліп калды. Осындаи әлеуметтік ерекшеліктері
барлық қоғамдық саналардың оның ішщде философиялық сананың қалыптасуына
әсерін тигізбей қоймады.
Қазақ философиясы - қазақк халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі
және заңды жалғасы. Қазақ мәдениеті тарихтың әр қилы кезеңдерінде басты
елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей немесе
жанамалай қуат алып отырды. Сыртқы әсерлер, негізінен, қазақ мәдениетінің
ішкі мүдделеріне, оның тарихи қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру
болуына байланысты игі ықпал етті, философиялық ойлау жағдайларын
қалыптастырып, ұлттық дәстүрлерімен бағыт-бағдарларын айқындай түсті.
Қазақ философиясы әлемдік философияның бір бөлігі болып табылады.
Философия тарихына шынайы көзқарас қазіргі кезде оның құрамында әлеуметтік
кеңістік жағдайын ескерсек, үш түрлі компоненттер бар екенін көрсетеді.
Олар — ұлттық философия, аймақтық (регионалдық) философия және әлемді
философия (аймақтық философияның классикалық түрі -
марксизм, ал әлемдік философия әлі қалыптаса қойған жоқ.)
Қазақ философиясында осы аталған үш философияның әсері әр түрлі болды.
Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында және XX ғасырда орыс философиясы,
маркстік философия және басқа кейбір ... жалғасы
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
2.3 Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде
қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба
мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді.
Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами
отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті. Осы
рухани мүра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау элементтерінен
бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын
ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның негізгі бағыттары
ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты,
дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, моральдық мәселелер мен
адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына
қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар,
айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер — бәрі де өздері өмір сүрген
заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі
деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ
халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады. Олар — шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары
еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік,
имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық
жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, консерватизмге, тоқыраушылыққа, қазақ
халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы
бағытталады. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік
ерекшелігі. Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі деп оның
шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және
болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық жан-
жақты көрсете білуі дер едік.
Негізгі бөлім:
2.1 Философия мен мәдениет
Қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған, бірден қалыптасып кеткен
жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзкарас, дүниені жан-жақты танып
білу, оның заңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік мәселелерді дұрыс
түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау — ол соңғы ғасырлардың үлесіне
тиеді. Дегенмен, халықтың жыраулық, ақындық шығармашылығында қоршап тұрған
табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы болды.
Негізінен, кездейсоқтық, жүйесіздік сипатына қарамастан онда адамдардың бай
практикалық өмірін, халық даналығын көрсететін философиялық мән бар еді.
Ойлау тәсілі ерекше, шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз
мәдениетіне сай, тез жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа
өзгертпей, жоғалтпай, "ұрламай" жеткізу — бұл философия тарихындағы ғажап
құбылыс.
Халқымыздың өмірін бейнелеген, адамдардың түйсігін, ойларын, өскелең
талабын көрсете білген фольклорда объективті шындықтың элементтері бар.
Халық эпостары, ертегілер, аңыздар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, мақалдар
мен мәтелдер — адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-
экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-
білуінің куәгерлері. Ауызша халық мәдени ескерткіштерімізді зерттеу
халқымыздың танымдық, әлеуметтік-саяси, адамгершілік-тәрбие және дүниеге
көзқарас ерекшеліктерін білуге кемектеседі.
Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның
жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік — бұл қазақ философиясының бастапқы
кездегі деңгейі еді. Ол кезде жүйелі және негізделген көзқарас болған жоқ,
сондықтан да философияның басты бағыттары да айқындалмаған еді.
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың
философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философиясының
қалыптасуы, дамуы және қазіргі бағыттары туралы, оларды зерттеудің
теориялық және әдістемелік мәселелері жөнінде жиынтықталған, жалпы ойларды
тұжырымдауға кең мүмкіндіктер береді.
Қазақ философиясының тарихы — халық тарихының ең маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы — халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
әдістемелік құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз
байланыста. Сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын,
саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын,
діндарлығын және т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлт-азаттық
қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығымен
қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын
тікелей іздеуге атсалысқандығымен, өзінің жемісті жетістіктерімен
ерекшеленеді.
Соңғы кезге дейін қоғамтану ғылымдарында әлеуметтік процестерді тану
тәсілі ретінде таптық редукционизм, яғни барлық қоғамдық рухани, мәдени,
саяси, т.б. құбылыстарды таза таптық айшықтарға әкеліп тіреу тәсілі үстем
болды. Бұның өзі бірін-бірі жоққа шығару логикасы өмірдің объективті
логикасын жалмап, жұтаңдатып көрсетуге әкеліп соқты. Қазіргі кезде жалпы
адамзаттық айшықтар, идеялар ең жоғарғы құндылықтар есебінде танылғаннан
кейін, философия тарихын зерттеудің ауқымы да кеңейді, бағыттары да
нақтылана түсті. Соның бір мысалы ретінде негізінде "таптық күрестің"
құрбандары болып кете барған қазақ халқының аяулы азаматтары — әдебиетші,
философ, ақын, саясаткерлердің өз ортамызды қайта жаңғыртуы, философиялық
орбитаға жаңа идеялардың қосылуы және олардың қазақ философиясы тарихының
жаңа беттерін ашуға тигізген жан-жақты әсерін атап айтуға болады.
Халықтың сана-сезімінің өсуі, тоталитарлық империяның күйреуі, жас
тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы, философиялық ойлаудың жаңа түрлері
адамзаттың тұтастығы мен ерекшеліктерін, достық пен ала ауыздықтың
айырмашылығын, халықтар тағдырларының ажырамас бағыттарының тарихи
шындықтарын терең де мазмұнды ашып беруіне көп септігін тигізуде. Осы
тұрғыдан алғанда дүниежүзілік қоғамдастыққа қазақ халқының терең де тұңғиық
философиялық ойларын, оның шынайы болмысын және өзіне тән мәдениетін
көрсете білудің маңызы айрықша. Бұл мақсатты іске асыру жолында бұрыннан
қалыптасқан, сіресіп калған көптеген ұғымдар мен қағидаларға сын көзбен
қарап, жаңаша әдістемелік шешімдер ұсынған абзал.
Қазақ философиясьшың көкейтесті мәселелерінің бірі — философияның пайда
болу проблемасы. Қазіргі уақытқа дейін әлемдік философияның тарихында осы
мәселе талай пікір-талас туғызып жүр. Біріншіден, философияның дәл шыққан
мерзімін белгілеу өте қиын. Екіншіден, философия деген ұғымның өзіне осы
кезге дейін дәл де толық анықтама берілген жоқ. Үшіншіден, қазақ
философиясы мәселелерінің жазбаша түрде берілген классикалық тұжырымдар
мәтіндері жоқтың қасы.
Әлемдік философияда үш ошақтың (Қытай, Үнді, Греция) шамалас бір мерзімде
пайда болғанын білеміз. Ол орталықтар философияның әлеуметтік
кеңістігіндегі жоғары деңгей еді және теориялық ойлаудағы дүниенің өзін
жеке және тұтас бейнелеген алғашкы жүйелер болды. Философиялық ойдың тууына
белгілі бір алғы-шарттар қажет. Олар — әлеуметтік, теориялық-танымдық
тарихи шарттар. Тарихи практика көрсетіп отырғандай, философиялық өркениет
— ұзақ дамудың жемісі.
Жалпы қалыптасқан көзқарас бойынша, философия экономикалық саяси және
идеологиялық жағынан нашар дамыған. Ертедегі құл иеленуші қоғамнан, сол
қоғамның жоғарғы сатысына өту кезеңінде пайда болды деп айтылады. Дегенмен,
әлеуметтік алғы-шарттар философияның пайда болуының тек тиісті жағдайларын
түзейді.
Қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды жақтау немесе заңдастыру
философияның алдындағы негізгі міндеттерінің бірі еді. Әлеуметтік
институттар мен қоғамның құрылымын осы қатынастарды нығайтуға бағыттап,
философия өзінің аталған міндетін орындауға күш салады.
VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі аумағында алғашқы қауымдық
құрылыс ыдырап, оның орнына феодалдык. әлеуметтік-экономикалық формация
орныға бастады. Осы уақыттан бері барлық әлеуметтік өзгерістер, онын,
ішінде сана ауқымында, феодалдық формацияның ішкі заңдылықтарымен
айқындалады.
IX—XVIII ғасырлардағы Қазақстан жерінде орналасқан тайпалар, олардың
көсемдері өз биліктерін, басқару органдарын тәңірінің өзі берген күш
ретінде есептеді. Оның жақын көрінісі — қазақ философиясының ақсүйек
әулеттер "генеалогиясы".
Философияның пайда болуынын, тарихи алғышарты — миф. Бірақ оны
философия эпос арқылы өзгерген және жүйелеген кезінде ғана пайдаланды.
Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырды және сонымен
қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның шығу
процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде қалыптасуын
жеделдетеді.
Мифологиялық көзкарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе
жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның
пайда болуынын жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар. Философия мифке
тән, дүниеге тұтас көзкарастың бағытын сақтауға тырысады. Соның негізінде
не мифологиялық не аллегориялық-көркем, не символикалық-діни, не нақты-
ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан қабылданған түрлеріне сыймайтын,
жана түсініктегі ойлау нысандарын құрайды.
Белгісіз дүниені түсіндіруге тырысудан одан да белгісіздігі мол дүниені
танып білуге ұмтылу, егер де ол дүние, тіпті, танып білуге мүмкіндік
бермесе, тәңірге немесе құпия күшке сілтеме жасау — мифтің өзіне тән
ерекшелігі. Адамға әлеуметтік басқару жүйесін танып, оны түсініксіздеу
әлдебір күштің әсерімен түсіндіру ғылым мен дамудың барысында оған
сенбеушілік пайда болған жағдайда жеке адамға өзінің дүниеге көзкарасын
өзгерту мүмкіндігін жетілдіру — бұл миф пен философияның ара салмағын
ажыратудың бір жолы. Ақылмен ой қозғау, табиғаттың өзіне бет бүру, дұрыс
көзқарастың қалыптасуы философияның пайда болуындағы диалектикалық синтез,
бастапқы қайшылықтардың шешілу процесі.
2.2 Қазақ философиясын зерттеудің әдістемелік мәселелері
Қазақ философиясының пайда болуы туралы тек ойшылдардың дүниеге
көзкарасы жалпылықты, көзқарастың әмбебап принциптерін немесе "бастауларды"
анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға болады. Діни-
мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса, философия заттар
мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікір-сайыс ретінде
қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып білудегі қайшылықтарды
аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты ойлауы және оның
интелектуалды интуициясымен бірегей қабысқан нәтижесінде туады.
Қазақ тарихында көп кездесетін "рулық" генетизм осы қоғамның
әлеуметтік, таптық бөлінуі және "ақсүйекті" рулар пайда болу кезінде
күшейді. Сонғылардың қоғамдағы "заңды" орындары олардың төркіні құдайдан
немесе батыр бабаларынан басталады деп түсіндірілді. Сөйтіп, олардың
әлеуметтік дүниенің қажетті және заңндастырылган бөлшегі ретінде қоғамдағы
белсенді рөлі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың әлеуметтік
идеялары қоғамның даму үрдісін біршама дұрыс бейнеледі. Осыдан келіп
олардың көзқарасы, қоғамның тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен,
қоғамдық пікір ретінде
қалыптасты. Мысалы: Теле би, Қазыбек би, Әйтеке би және т.б. ой жүйесі,
олардың ақыл-кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дамуының көп
сатыларында экономикалық мүдделер мен саяси қызметке қарағанда
философиялық, этикалық, діни және т.б проблемалар алдынғы орынға шығады.
Олар — азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, өмір сүру және
адамгершілік қасиеті, бостандықпен құлдық, керек болса "қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған", "алтын ғасыр" және "ақыр заман" туралы және басқа
мәселелер.
Қоғамдық ойдың көптеген мәселелері өзінің ауқымы жағынан ұлттық шеңберден
асып жатады. Мәселен, ағартушылық бағыты таза ұлттық қасиетке ғана ие емес.
Сондай-ақ оның түрлі ұлттық ерекшеліктері әлемдік жалпылықпен астарланып
жатады. Қазақ ағартушысы жалпы ағартушылықтың бір түрі, оның ерекшеліктері
— ұлттық мәселені басты проблема етіп қоюы, қоғамдық практикамен тығыз
байланысы; атеизмге ұласпаған антиклерикальдық бағыты.
Соңғысы жалпы ағартушылықтың әлеуметтік табиғатына сай. Жаңадан
қалыптасып келе жатқан қазақ буржуазиясының ой-өрісін көрсете отырып, бұл
ағартушылык халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның бостандыққа, рухани
азаттыққа жетуіне жәрдемдесті. Оның Қазақстанда қалыптасып, дамуына негіз
болған демократиялық элементтері, халықтың ауыз әдебиеті мен фольклоры
феодализмнен капитализмге өту барысында шыққан. Жалпы әлемге тән
ағартушылыққа келетін болсақ, ол алдымен кейбір заманның әлеуметтік-саяси
және идеологиялық сұранысына сәйкес белгілі бір аймақта пайда болып, басқа
аймақтарға тарай береді.
Қоғамдық ойдың ұлттық және әлемдік қарым-катынасы қазіргі заманда,
әлеуметтік қақтығыстар мен мемлекетаралық қайшылықтар бүкіл адамзатты
қамтып отырған кезде ең маңызды мәнге ие болып отыр. Оның әлеумеггік және
мәдени-психологиялық алғы-шарттары ретінде қоғамдастықтың қалыптасуын
атауға болады. Қоғамдастық — бұл өзінше бір тарихи институт, оның пайда
болуы арқылы қоғам өз мәніне ие болуының қабілсті деп қарау керек. Осы ұғым
қоғамды құрушы күштердің әлеуметтік бслсенділігі, өзін-өзі көрсете білудің
бейнелері.
Біздің ойымызша, қазақ философиясында қоғамдық ой үш кезеңнен етті. Олар
— қоғам, қоғамдастық және қоғамдық пікір. Осы мәселе жеке бір зерттеуге
тұрарлық.
Қоғамдық ой білімлі, сананы және өзіндік сананы қамтиды. Сана мен өзіндік
сана білімге үзеңгілес, сонымен бірге оның түрлері болып та келеді. Білім —
сананың өмір сүру тәсілі, ал өзіндік сананың қасиетті кезеңі және оның даму
барысынын әр кезеңіндегі ең жоғарғы шыңы. Қоғам дамуының белгілі бір
кезеңінде осы аталған үшеуінің бірі алға шығып, жетекші роль атқарады.
Қоғамдық ойдың бір бөлігі ретінде халықтық философияны және халықтық
саяси көзқарастарды айту керек. Алдыңғы қатардағы идеяларының әсерімен
ойшыл күнделікті көрген-білгенінен терең де ауқымды ой жүйесін құрайды.
Нәтижесінде жоғары деңгейдегі ойлау шенберіне көтеріледі, сөйтіп,
оқиғаларға философиялық, логикалық және ғылыми көзқарас қалыптасады.
Қазір философия және қоғамдық ойды бөліп қарамау белең алып кетті.
Әсіресе, қазақ философиясы тарихына арналған 50—80 жылдардағы зерттеулерде
осы көрініс орын алды. Философия тарихы өзінің сапалық өзгешелігінен
айырылып, саяси идеялар тарихы және сол сияқтылар төңірегінде қалып қойды.
Бұған себеп тағы да философияны, оның тарихын дұрыс түсінбеуде дер едік.
Қазақ тарихының белгілі бір кеңістік-уақыт параметрінде философиялық,
құбылыстарды үш белеске немесе үш-кезеңге беліп қарауға болар еді.
Біріншісі — алғы философия (предфилософия). Оған тән нәрсе — объективтілік
пен субъективтілікті өте нашар ажырататын сана. Оның негізінде ойлану іштей
қайшылығы кем, қажетті дәлелденген теория құра алмайды. Ол психологиялық
образ, күйбең, эмоция деңгейінде үздік-үздік ойлар ретінде қалып қояды.
Аталған элементтерді мифтік-көркемдік әдіспен ұйымдастыру арқасында дәл сол
кезеңге сәйкес өзіндік семантикалық тұтастықпен семантикалық бірлік жасауға
мүмкіндік туады. Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап XII
ғасырға дейінгі кезеңдеріне тән болуы керек. Екіншісі — философиялық кезең.
Оған тән қасиет — объективтілік пен субъективтілікті жоғары деңгейде
ажырататын сана. Оның негізінде санаттар мен түсініктерді формальды-
логикалық операиияларды қолдану арқылы теория мец тұжырымдамалар жасау.
Басқаша айтқанда, ойлау дәрежесінің шеңбері ұлғайып, ауқымдалып, қоршап
тұрған дүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету. Осы
құбылыс казақ философиясы тарихының XIV ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі
кезенді қамтиды. Үшіншісі теориялық әдістемелік қасиеттермен байытылып,
классикалық жүйеге ие болған және әлемдік рухани байлықпен ұштастырылған.
Қазіргі замаіщағы қазақ философиясы. Оның өзіндік тарихын қазақ
философиясының мета тарихы деп атаса да болар еді. Бұның бір ерекшелігі —
зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып, келешекті, қазіргіні,
өткенді жүйелі түрдеі рационалды ойлау процесінен "өткізіп, екшеуі,
сондықтан өз бойында жаңа үлгідегі ойлау мәнерін, өрнегін таразылау, сақтау
және жаңартуы.
Жоғарыда айтқан идеяларға сүйене отырып, қазақ философиялық ойларының
қалыптасу бастаулары хронологиялық және мәндік жағынан үш кезеңнен тұрады
дер едік. Бірінші кезең ру құрылысы үстем болып тұрған уақытты және соған
сәйкес келетін алғы философиялық (философияға дейінгі) сананы қамтиды.
Екінші кезең — XX ғасырдың басына дейінгі ойшылдардың, философтардың ілімі,
мұрасы мен еңбектері. Мұнда ғылымға дейінгі саналы түрде айтылған, жазылған
теориялық пайымдаулары келтірілетін әр түрлі бағыттағы көзкарастар
баяндалады. Бұларды, қалыптасқан пікірлерді ескере отырып, нағыз
философиялық тұжырымдамалар деп атауға болады. Себебі ойшылдардың дүниеге
көзқарастары олардың өздерінің ерекшеліктері арқылы әр қилы бағытгарға,
жолдарға, қисындарға іштей бөлініп жатыр. Негізгі көксеген максаттары — әр
қилы әлеуметтік топтардың мүдделерін жоқтау, жақтау, көздеу немесе жою.
Үшінші кезең — XX ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
философиясының негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай
қалған шындары, жіберілген әдістемелік, теориялық және концептуалды
қателері, "ақтандақтар". Талдауға жататын мәселелердің бастылары — қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және рухани өміріндегі негізгі философиялық
мәселелер. Сонымен бірге жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылым — қазақ
философиясының тарихын қай тұрғыдан, қай теориялық деңгейден зерттеуіміз
керек деген проблема қазіргі кезенде өте үлкен орын алып отыр.
Философия тарихы әдістемесінің негізгі бір мәселесі — жалпылық пен
даралық қатынасы, ерекшеліктің орнын табу және сол ерекшеліктің дараға тән
қасиеттерін анықтау. Былайынша айтқанда, жалпылық, ерекшелік, даралық
диалектикасын қлттық философия тарихы шеңберінде таразылау.
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан, басқа ұлттар
философиясынан, олардың ішінде енеге тұтатындарынан өзгеше ерекшеліктері
бар. Ол, негізінен, қазак халқыныңн әлеуметтік тарихының, оның өзіне тән
қилы-қилы, бұлталаң дамуының нәтижесі. Қазақстан тарихы қоғамдық дамудың
классикалық түріне жатпайды. Себебі ол алғашқы қауымдық құрылыстан тікелей
феодализмге, одан капитализмге соқпай социализмге өтуге қарай дамыды.
Соңғысы, казір белгілі болғандай, тарихи қателік еді. Адамзаттың даму
процесіндегі даңғыл жолдан таиган тоталитарлық жүйе, философиялық ойда да
тығырыққа тіреді. Ал феодалдық катынастар Қазақстан аумағында көптеген
ғасырлар үстемдік етті. Капитализмнің дамуы XX ғасырдың басында біршама
қарқын алғанмен, кенеттен үзіліп калды. Осындаи әлеуметтік ерекшеліктері
барлық қоғамдық саналардың оның ішщде философиялық сананың қалыптасуына
әсерін тигізбей қоймады.
Қазақ философиясы - қазақк халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі
және заңды жалғасы. Қазақ мәдениеті тарихтың әр қилы кезеңдерінде басты
елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей немесе
жанамалай қуат алып отырды. Сыртқы әсерлер, негізінен, қазақ мәдениетінің
ішкі мүдделеріне, оның тарихи қажеттілігіне, қандай мәселелерге зәру
болуына байланысты игі ықпал етті, философиялық ойлау жағдайларын
қалыптастырып, ұлттық дәстүрлерімен бағыт-бағдарларын айқындай түсті.
Қазақ философиясы әлемдік философияның бір бөлігі болып табылады.
Философия тарихына шынайы көзқарас қазіргі кезде оның құрамында әлеуметтік
кеңістік жағдайын ескерсек, үш түрлі компоненттер бар екенін көрсетеді.
Олар — ұлттық философия, аймақтық (регионалдық) философия және әлемді
философия (аймақтық философияның классикалық түрі -
марксизм, ал әлемдік философия әлі қалыптаса қойған жоқ.)
Қазақ философиясында осы аталған үш философияның әсері әр түрлі болды.
Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында және XX ғасырда орыс философиясы,
маркстік философия және басқа кейбір ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz