Ойлау процесінің формалары мен тәсілдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 8-бабында білім беру жүйесінің міндеттері ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту..., жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту қажет деп айтылады [11, 5 ].
Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандартында Бастауыш сатыдағы оқыту мен тәрбиелеу оқу, жазу, есептеудің тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез-құлық мәдениетін, жеке гигиена және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған делінген [12, 7].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: ...бастауыш сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік қарым-қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, ... база жасайды [13, 8].
Білім беру саласындағы мөлшерлік-нұсқаулық құжаттарда болашақ ұрпақтың өзіндік, дербес ойлауын, шығармашылық қасиеттерін қалыптастыру мен дамытуды бастауыш сатыдан іске асыруды құптайды. Кез келген мәліметке, дерекке жан-жақты тоқталу, құбылысты, затты, оқиғаны түрліше шешім арқылы қабылдау негіздері бастауыш сыныптарда қаланады. Бұл қасиеттер өз кезегінде ғылыми ойлаудың негіздерімен тығыз байланысты.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ата-бабаларымыздың Тарих алдында басымызды иеміз, болашаққа қарай ұмтыламыз секілді нақыл сөзінде де біздің зерттеу мәселеміздің негізі жатыр. Осы күнге дейін білім беру мен тәрбиелеу бойынша жинақталған тәжірибелер бүгінгі күнде де өз құндылығын жоймайды, бірақ қоғамда болып жатқан қазіргі жаңаша өзгерістер оқу-тәрбие процесін жаңаша бағыт алуын көздейді. Мұның арқасында біз өркениетті елдер қатарына қосыла алатындай қоғам бола аламыз. Бәсекелес елдер қатарына қосылмақ үшін тарихымызды ұмытпай, бәлкі оған жаңаша мағлұматтар қосылғанын қамтамасыз етуіміз керек.
Осы пікірлерді іске асыру ойлау процесінің жаңаруы нәтижесінде жүзеге асады. Бұл бағытта бастауыш сынып оқушыларының ойлау процесін жаңартудың жолдары алуан түрлі. Бүгінгі күнде ойлау процесі, ғылыми тұрғыдан ойлау, оны қалыптастыру мәселелері көптеген философтар, психологтар, педагогтар, физиологтардың зерттеу назарын тартуда. Зерттеу тақырыбымыздың мәнін ашу үшін алдымен философия, психология және педагогика сияқты ғылымдарда белгіленген негізгі көзқарастарды пайдалануды қажет етеді. Ойлау процесінің теориялық құрылымын білмей тұрып, мұғалім сабақты ұйымдастыруда белгілі дағдыларды қалыптастыруға бағытталған оның әдістемесін белгілей алмайды.
Біздің зерттеу жұмысымыз үшін психологиялық тұрғыдан ойлау процесі туралы Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец, Л.М.Леонтьев, Б.Г.Ананьев, А.Р.Лурия, С.Л.Рубинштейн, Д.Н.Узнадзе еңбектері өте маңызды. Сонымен қатар, философиялық тұрғыдан А.Г.Спиркин, Д.П.Горский көзқарастарына сүйендік. Физиологиялық тұрғыдан М.Н.Сеченов, И.П.Павловтардың зерттеулері де елеулі орынға ие болды.
Ал, тікелей сыни тұрғыдан ойлау мәселесі көптеген ғалымдар мен практиктердің жұмыстарында көрініс тапқан (Ж.Пиаже, Дж.Дьюи, А.Тягло, Т.С.Воропай, С.Тулмин, С.Мирсеитова, С.Бахишева, т.б.).
Ойлау қабілетінің бастауышта оқыту мен тәрбие процесінде дамуын зерттеу мәселесі В.В.Давыдов, Ш.А.Амонашвили, Л.В.Занков еңбектерінде қарастырылады.
Психологиялық зертеулерде тікелей ойлау процесінің түрлері бойынша жүргізілген жұмыстарда да бейнеленген (Г.Э.Белицкая, И.Л.Зиновьева, Е.В.Конева, Л.Г.Петрова және т.б.)
Оқыту мен тәрбиелеу тәжірибесінде жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жалпы білім беретін мектептерде мұғалімдер оқушылардың ойлау процесінің түрлері, типтері, ерекшеліктері мәселелеріне аса көңіл бөлмейтіндігі анықталды. Олар назарын белгілі пән бойынша білім беруге ғана аударады. Бастауыш сынып мұғалімдері балалардың ойлау процесін диагностикалық зерттеу әдістемелері арқылы анықтау, қорытындыларын оқу-тәрбие үдерісінде ескеру мәселесі өз деңгейінде жүргізілмейді. Нәтижесінде оқушылардың оқу сапасы төмендеп, кіші мектептегі оқу пәндеріне қызығушылығы төмендейді. Төменгі сыныптарда ойлау процесінің негіздеріне мән беріледі, алайда оны қалыптастырудың арнайы құрылымдық қасиеттері мен әдіс-тәсілдері жүйелі түрде пайдаланыла бермейді. Кейде бастауыш сынып мұғалімдері балалардың ойлау процесін қалыптастыру мақсатында шығармашылық жұмыстарды шектен тыс орындатып, соңында балалардың танымы ғылыми ойлау емес, қарапайым ойлау түрінде қалуы мүмкін. Көрсетілген өзекті мәселелердің шешімін табу үшін зерттеу жұмысымызды Ойлаудың сезімдік таныммен және тілмен байланысы деп атадық.
Курстық жұмыстың мақсаты-негізгі сынып оқушыларының ақыл-ой өзгешеліктері мен түрлерін ғылыми тұрғыдан негіздеу және ойлау процесін диагностикалық зерттеу әдістері арқылы айқындап, қорытындыларын оқу үдерісінде кешенді ескеру әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
* Төменгі және негізгі сынып жасындағы балалардың ойлау процесі өзгешеліктерін педагогикалық-психологиялық тұрғыдан негіздеу;
* негізгі сынып оқушыларының ақыл-ой өзгешеліктерін диагностикалық зерттеу әдістемелерінің жүйесін құру;
* оқу - тәрбие үдерісінде негізгі мектеп оқушыларының ақыл-ой өзгешіліктерін диагностикалық әдіс қорытындыларын есепке алу жолдарын анықтау;
* зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар жасау
Зерттеу нысаны - негізгі мектеп оқушыларының ойлау процесі.
Зерттеу пәні - мектеп оқушыларының ойлауын диагностикалық зерттеу әдістері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер негізгі мектеп оқушыларының ойлау өзгешеліктері жайлы ғылыми теориялық мәселелер айқындалып, процесті анықтау мен дамытудың диагностикалық зерттеу әдістері тиімді қолданылса, қорытындылары бойынша коррекциялық жаттығулар жүргізілсе, онда оқушылардың рухани және дене мүмкіндіктері дамып, шығармашылық ойлау қабілетінің даму жүйесінің негізі қаланады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін таным, білім, оқушының және оның ақыл-ой іс-әрекеті, ойлау туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, дидактикалық тұжырымдамалар, диагностикалық зерттеу жұмыстарын жүргізудегі тұлғалық-бағдарлық теориясы, білім сапасын арттыру теориялары, ғылым мен практиканы ықпалдастыру теориясы құрайды.
Зерттеудің көздері: Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауы; Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңы; Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты; Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарын бекіту туралы Қаулысы; Мемлекет басшысының Қазақстанды әлеуметтік жаңғырту: жалпыға ортақ еңбек қоғамына қарай жиырма қадам мақаласы; жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы, жетекші психолог, педагог, әдіскерлердің ғылыми, әдістемелік зерттеу нәтижелері, зерттеліп отырған өзекті мәселеге қатысты отандық, Ресейлік, шетелдік ғалымдардың еңбектері
Зерттеудің әдістері. Теориялық тұрғыдан философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау; диагностикалық зерттеу әдістемелері; коррекциялық жұмыстар, оқушылар мен мұғалімдер арасында сауалнама жүргізу; тәжірибе эксперимент жұмыстарын және олардың нәтижесіне баға беру; материалды сандық және сапалық тұрғыда сұрыптау, қорытындылау.

ІІ.Негізгі бөлім
0.1. Күрделі таным - ойлау процесінің ғылыми теориялық негіздері

Қоғам шығармашылықтың өзі өнім екенін түсініп келеді. Жаңа технологияларды іс-жүзіне енгізу өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңа мазмұн кіргізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттер қойып, шеше білетін шығармашылық ақыл-ой қабілеті бар адамды қажет етеді. Мемлекеттің даму барысында ақыл-ой және шығармашылық әлеуметтің рөлі орасан зор. Шығармашылық қабілетті дамыту күрделі таным процесі ойлау қызметін жетілдірумен тығыз байланысты. Баланың ойлау қабілетін дамыту мәселесі, мектеп тәжірибесінде үлкен орын алады.
Сонымен ойлау дегеніміз мәселені шешудегі толғану процесі. Ойлану - дамушы құбылыс және ол адам басында үнемі жұмыс күйінде кездеседі. Ойланудың негізгі қызметі-жұмбақ мәселелерді шешу. [6,179]Мәселелердің шешілуі адам басында реттелініп отырады. Ой процесі көзге көрінбейтіндіктен оның дәл өзін зерттеу мүмкін емес.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, ес процестері жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе, түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. [1,147 ]
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі. Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз-ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал. [1, 148] Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін екіншісі біліп, ақыл-ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың бір-бірімен тығыз байланыста болатындығын халық өте ерте кездің өзінде-ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігін, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екендігін жақсы көрсетеді. Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс-әрекетімен шарттас болумен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білуімен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты. Ойлау-аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі ғылымның ойды зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде өзіндік айырмашылықтар бар. Мәселен, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу, даму, қалыптасу жолын яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса логика- бүкіл адамзатқа ортақ ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, ой формаларының табиғатын зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі толықтырып ой мәдениетінің арта түсуіне көп пайдасын тигізеді. [Қосымша А]
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде дәлелдеуге тиіс.Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы - адам ойлауының зор табысқа жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және тәжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен карым-қатынас жасау процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін-объективтік шындық. Адамға алдына мақсат койып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. [21,207] Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады. Затты не құбылысты тұспалдап айтатын жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін байқауға болады.
Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды басқа адам да қоюы мүмкін, өмір тәжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез аңғарады да, мәселе коя біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бұдан соң мәселені шешу, яғни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына ерекше әсер ететін өзекті, аса мәнді кезең болып есептеледі. Ойдың кейде шындықтан ауытқитын кездері де болады. Бұл адамды шындықтағы құбылыстар жөнінде қате көзқарасқа, теріс пікірлерге де алып келеді. Қоғамдық тәжірибенің адам танымының тарихи дамуының барысында ғана бұлар біртіндеп, түзетіліп отырады. Түйсік пен кабылдауға қарағанда ойлауда қателесуге мүмкіндік бар, әйтсе де, ойлау құбылыстарының мәнін екі жақтан (теория мен тәжірибе) бірдей қарастырылып, тереңірек біліп отыратындыктан, қабылдау мен елестерге карағанда әлдеқайда жоғары тұрады. Сөйтіп, ойлау сырткы дүниені мида бейнелеудің ең жоғары формасы.
Ғылыми техникалық прогресс ойлайтын машиналарды дүниеге келтірді. Қазіргі есептегіш машиналар (оларды ойлайтын машиналар деп те атайды) өз жұмысының нәтижесін бағалай алады, программаланған нәрселерді үйрене де, оны жақсарта алуға да шамасы келеді. Машиналар белгілі ережелерге сәйкес мәтінді бір тілден екінші тілге аударады, сөйлеп тұрған сөзді машина тіліне, яғни кодқа айналдырады. Мәселен, осындай машина дойбы да ойнайды. Ол адамды ұтып та кетуі мүмкін. Бірақ оны үйрену қабілеті жөнінен машина адамнан аса алмайды. Машинаға қарағанда адамның оқып үйренуі әлдеқайда жеңіл. Адам өзін машинаға ұтқызбас үшін өз өнерін жетілдіріп отыруы тиіс. Машинаға тәңірдей табынатын кейбір адамдар: "алдағы жерде берін машина істейді, ол қолын қусырып, әзір асқа ие болып қарап отырады",-дегенді айтады. Бұл - сөз енжар, әрекетсіз адамның сөзі. Машинаның алдына арнайы міндет қойып оған бағдарлама беретін - адам. Осы міндетті қоя білу үшін адамға мол білім қажет. Машинадан ақыл үйренуге болмайды, онда ақыл жоқ. Есептегіш машинаның құндылығы - адамның оны дұрыс пайдалана білуіне байланысты. Бұл үшін адамға өз ойлауын үнемі жетілдіріп отыру қажет. Екінші жағынан, машина да адамның ойлау қабілетінің дами түсуіне, оның психикасының шыныға түсуіне жағдай жасайды. Әрқашанда идеяның иесі болумен бірге, машинаға тәуелді болып қалмау жағын да қарастырып отыру - адамның алдында тұрған ең басты міндет. Сөйтіп, есептегіш машиналар қанша ақылды болғанымен адам ойлауына пара-пар келе алмайды, адам ойлауы, оның барлық психологиялық қасиеттері өз қасиеттерін мәңгі-бақи сақтап қалады.
Ойлау- аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғалым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі ғылымның ойды зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар бар. Мәселен, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу, даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің, заңдылықтарын қарастырса, логика - бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінің заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, ой мәдениетінің арта түсуіне көп пайдасын тигізеді.
Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П. Павловтың бірінші және екінші сигнал жүйесі жөніндегі іліміне байланысты түсіндіріледі. [7,185] Ойлау - ми қыртысының күрделі формадағы анализдік - синтездік қызметінің нәтижесі, мұнда екінші сигнал жүйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші рөл атақарады. Екінші сигнал жүйесінде жүйке қызметінің өз алдына дербес заңдары бар деуге болмайды. Сигнал жүйелерінің мидағы заңдылықтары бірдей. Бірақ, олардың айырмашылықтары мынада: егер бірінші сигнал жүйесіндегі реакциялар нақтылы құбылыстарға байланысты туса, екінші сигнал жүйесі оларды жалпылап отырады.

0.2. Ойлау процесінің формалары мен тәсілдері

Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады [7,189 ]
Ойлау - түйсік пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмұнға ие болған түрі. Анализ дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Анализ мен синтез - бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі - бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез келген сұраққа жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі қиысуларын қажет етеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажыратсақ бұл - анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады. Балаларды оқу, жазу, есептеу және т.б. дағдылардың қалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас, білім, тәжірибе және т.б.) әр қилы көрініп отырады. Мәселен, бөбектің қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы да анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісінің айырмашылығы жер мен көктей. Бөбектің қағазды екіге бөлуінде анализ практикалық амал ретінде көрінсе, Эйнштейннің салыстырмалы теориясында анализ теориялық ой тәсілі ретінде көрінеді.
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық, қасиеттері айқындалады. Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін көрсетумен қабат басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып көрсетеді. Мәселен, заттарды оның түсіне, түріне, құрылысына атқаратын қызметіне қарай салыстыруға болады. Ойлау операциясының күрделі түрі - абстракция мен жалпылау. [Қосымша Ә ]
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мәселен , квадрат, трапеция, параллелограм деген сөздерді төрт бұрыш деген сөзбен белгілесек соңғысы абстракция болады. Сондай-ақ бор, қар, қант секілді заттардың ортақ қасиеті ретінде ақшыл деген сөзді алсақ бұл да абстракциялық ұғымға жатады.
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау - абстракциялық ұғымды соған сәйкескелетін жеке ұғымдармен түсіндіру яғни жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мәселен, жылқы деген жалпы ұғымды құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп бөлетін болсақ, мұңдағы жылқының жеке түрлері нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға қарағанда ұғымды көрнекі етіп түсіндіруге мүмкіндік береді. Жеке мысал, көрнекті құрал - нақтылаудың түрлі формалары.
Жалпылау дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ қасиеттерін оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білу крек. Мәселен, алма, өрік, мейіз, алмұрт және т.б. ұқсас белгілері жиналып келіп жеміс деген жалпы ұғымды береді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата алуға жәрдем береді, өйткені ... ең қарапайым, қорытынды жасалуы, ұғымдардың бастапқы және ең қарапайым пайда болуы - дүниенің барған сайын неғұрлым терең объективтік байланысын адамның тануы деген сөз.
Жалпылау арқылы шындықтағы заттар мен құбылыстарды белгілі принцип бойынша орналастыруды жүйелеу (систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғары түрі - классификация. Мәселен, жануарлар - типке, типтен - класқа, кластан - отрядқа, отрядтан - отбасыға, отбасыдан - текке, тектен - түрге және т.б. жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін химиялық элементтерді белгілі классификацияға келтіруге болады.Осы айтылған ой тәсілі мал шаруашылығының қыры мен сырын жақсы білетін қазақтарда ерекше дамыған. Мәселен олар шөпті ащы (көкпек, изен, жусан және т.б.) тұщы (қияқ, боз және т.б.) құрғақ сулы деп бірнешеге бөледі. Шөптерді қай малдың жейтініне қарай да топтастыруға болады. Айталықтай, түйе үшін: жапырақ, шағыр, изен және т.б. қой жейтіндер: жоңышқа, қына десек, жылқы отына - боз, қияқ, беде, ебелек, бидайық және т.б. жаққызамыз. Малды сондай-ақ жасына жынысына жүрісіне бөлу де ойдың осы тәсіліне жатады. Мәселен, жылқыны жасына орай: құлын, жабағы, тай, құнан, дөнен, бесті және т.б. десек ал жынысына қарай: байтал, бие, ат деп айтамыз. Сиыр малын: бұзау, баспақ, жынысына қарай тайөгіз (еркегі) қашар (ұрғашысы) және т.б. деп бөледі.
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да тұрады. [7,192] Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. Ұғым дегеніміз заттар мен құбылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді. (Мәселен, мектеп, оқушы, мұғалім және т.б. әрі текті ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады. Адам ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады, бір екіншісіне құйылып отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін болады.
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мәселен, Шымкент қаласы, Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз және т.б жалпы ұғым болады. Кейде жинақтаушы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен, жиналыс (студенттер жиналысы), кітапхана (балалар кітапханасы) және т.б. Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім, дағдыларының арта түсуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет. Мәселен, Ана тілі сабағында мұғалім үй жануарлары мен жабайы аңдар туралы түсіндіргенде олардың бір-бірінің негізгі өзгешеліктерін көрсетумен қатар ұқсастықтарына баса назар аудартады. Осының нәтижесінде балада жабайы аңдар, үй жануарлары дейтін бөлек ұғым пайда болады. Баланың логикасын дамыту, ұғымдарын өсіру - науқандық жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде мектептегі барлық тәлім-тәрбие процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мұнда оқушылардың жас ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мәселен, екінші сынып оқушыларына сөз таптарын түсіндіргенде мұғалім зат есімдердің септелуін олардың классификациясын, метематика сабағында бөлінгіш, бөлгіш сияқты ұғымдарды бірінен-бірі олардың өзіндік белгілеріне қарай ажыратқызса бала ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп отырады. Кез келген ұғым жалпылай алудың нәтижесі. Бастауыш сынып оқушылары құбылыстардың сырттай ұқасатықтарына көбірек мән беретіндіктен жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне жасалады. Мәселен, оқушыларға күн, өсімдік, жануар ұғымдарын түсіндіргенде, күн жарқырайды немесе жылытады өсімдік өседі, шөпті мал жейді, сиыр - үй жануары, ол сүт береді, құс ұшады, сайрайды және т.б. деп келеді де аталған нәрселердің тек сыртқы белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мәселен, төменгі сынып оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. Өйткені, киттің суда жүзетіндігі, сыртқы түрі балыққа ұқсас екендігі рас. Мұғалім киттің ауамен адам дем алатынын, балаларын сүтпен қоректендіретінін айтып түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне жатады деп ойлайды.
Төртінші сыныптағылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін оның негізгі ерекшелігін, байланыстарын бейнелей алушылықты байқауға болады. Мәселен, олар су, ауа, металл және т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық секілді жалпы белгілеріне қарап бұларды өлі табиғат ұғымына, ал өсімдіктерді өсіп отыратындығына байланысты тірі табиғат ұғымына жатқызады.
Бір зерттеуде төменгі сынып оқушылары құс және балық ұғымдарының мәнді және мәнсіз белгілерін қалайша ажырата алатындығы тексерілген.
Оқушылардың заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін ажырата алуы сыныбы жоғарылаған сайын арта түсетінін олардың зат туралы белгілі ұғымы бірте-бірте қалыптасып отыратындығын байқатады. Егер бірінші сынып оқушысы құс ұғымының мәнді белгісін бар болғаны 26 пайызға көрсете алса, төртінші сынып оқушысы 87 пайызға (түгелге жуық деуге болады) жеткізген, сөйтіп төртінші сынып оқушысында құс туралы ұғым толық қалыптасқан деуге болады. Құс балық ұғымдары балаға бұрыннан да таныс нәрселер. Сондықтан да оқушылар мүмкіндігінше (қай сынып оқушылары болсын) осы ұғымдардың негізгі, мәнді белгілерін білуге ұмтылады. Таблицадағы цифрлар бойынша оқушыларда ұғымның мәнсіз белгісіне нақты көңіл бөлу біртіндеп азая түсетіндігін көрсетеді. Мәселен, төртінші сыныптағылар осы ұғымның мәнсіз, екінші қатардағы белгілерінен тек 11 пайыз ғана атап өткен. Төртінші сыныптағылар заттардың жалпы белгілерімен қатар жеке белгілерін де жақсы ажырата алады. Осы сыныптағылар арыстанды сүт қоректілер тобына жатқызғанда оның басты белгісі - жыртқыш аң екенін көрсетіп береді.
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір - бұл бір зат туралы мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың формасы. Мәселен, Астана - Қазақстан Республикасының орталығы десек, бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал Атом - заттың бөлінбейтін және өзгермейтін бөлігі десек бұл жалған пікір болып табылады. Әрбір пікірде үш бөлім болады. Олар: бастауыш, баяндауыш және байланыс. Мәселен, жоғарыда келтірілген пікірде: Астана - логикалық бастауыш, Қазақстан Республикасының орталығы - логикалық баяндауыш, байланыс сөздер (деп,дегеніміз, айтамыз және т.б.) пікір де көбінесе айтылмай тек ойға алынып отырады. Пікір грамматикада сөйлем делінеді. Пікір де ұғым сияқты тек тілдік материал негізінде, тілдік терминдер мен сөйлемдердің негізінде ғана туып өмір сүре алады. Пікір мен сөйлем бір-бірімен тығыз байланысты. Өйткені, бұл екеуінің негізгі мүшелерінің мазмұны біреу. Пікірлердің түрлері көп. Оны логика ғылымы жан-жақты қарастырады. Бұлар да шындықтағы әр түрлі нәрселер, олардың түрлі қасиеттері сондай-ақ нарселердің арасындағы түрлі байланыстары бейнеленеді.
Төменгі сынып оқушыларын дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор педагогикалық мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеруде балалардың пікірлері кесімді болып келеді. Өйткені, ол құбылысты жан-жағынан қарастырмайды. Мәселен, Асан бүгін неге сабаққа келмей қалды? деп мұғалім кезекшіден сұрайтын болса, ауырып қалды деп бірден жауап береді. Ал екінші сынып оқушылары жорамалды пікірлер айтуға талаптанады. Мәселен, сабаққа келмеген Асан жөнінде олар: мүмкін ол ауырып қалған шығар, не ұйықтап қалған болуы мүмкін, сабағын оқымады ме екен, кім білсін? деп түрлі жорамалдар жасайды. Бірақ олар өз пікірлерін дәлелдеп жатуды мақсат етпейді. Өйткені мұндай қабілет тек үшінші, төртінші сынып оқушыларында ғана қалыптаса бастайды. Бұған оқушыларда білім көлемінің өсуі және оның жүйелене түсуі үлкен себеп болады. Осы жастағы балалар өз пікірлерін жап-жақсы дәлелдей алады, түрлі нәрсенің себебін тауып қана қоймай, оған тиісті жауапты өзінше бере алатын шығару, грамматикада сөйлемдердің күрделі түрлерін меңгеру - олардың пікірлерін дамытады. Әрине төменгі сынып оқушыларының пікірлері шындықтағы заттардың объективтік байланыстарын жан-жақты көрсете алмайтыны белгілі. Мәселен олардың жылқы-жануар, гүл - өсімдік деген пікірлері негізінде дұрыс болғанмен, осы ұғымдардың мәнін жеткілікті көрсете алмайды.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой қорытындылары дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір тәртіпке шығару тәсілі. Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мәселен, барлық дельфиндер - жануар, барлық металдар электр тогын өткізеді деген екі пікірдің арасында ешбір логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен үшінші жаңа бір пікірдің тууы мүмкін емес.
Ой қорытындыларының үш түрі болады. Біріншісі - дедукциялық, екіншісі - индукциялық, ал үшіншісі - аналогиялық ой қорытындысы деп аталады. Дедукция дегеніміз жалпы жекеге қарай жүретін ой қорытындысы. Мәселен, біз тірі организмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал балық тірі организмнің бірі десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды деген қорытындыға келеміз.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой қорытындысы мәселен оттегі болмаған ауада өсімдік өсе алмайды, сондай-ақ оттегі жоқ ауада жануарларда адам да тіршілік ете алмайды десек, осы айтылғандардан жалпылап оттегі жоқ ауада барлық тірі организмдер тіршілік ете алмайды! деген қорытындыға келеміз. Индукцияда жеке жағдайлардан жалпы ереже фактілерден қорытындылар жасалады. Мәселен Д.И.Менделеев химия элементтерінің периодтық заңын индукция тәсілімен ашқан. Анализ бен синтез операциялары бір-бірімен қандай тығыз байланысты болса, индукция мен дедукция да сондай байланысты болады.
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау. Мәселен, И.Ньютон бүкіл әлемдік тартылыс заңын тапқанда, ой қорытындысының осы түріне сүйенген. Ол жер үстіндегі денелерінің қозғалуы арасындағы ұқсастықты түсіндіруде аналогияны келтірді. Аналогия осындай ғылыми гипотезаның бастамасында елеулі рөл атқарады.
Оқушыларда ұғымдар мен пікірлердің біртіндеп қалыптасуы, соған сәйкес ой қорытындыларының дамуына мүмкіндік туғызады. [4,13] Өйткені, ойлаудың формалары бір-бірімен байланыста дамып отырады. Бірінші, екінші сыныптағылар ой қорытындыларын тікелей байқауға сүйеніп жасайды. Ал үшінші, төртінші сынып оқушылары жеке құбылыстардың себеп-салдар байланыстарын байқай келіп, одан жалпы қорытындылар жасап отырады. Тәжірибе үстінде құбылыстарды тікелей байқап көру индукциялық ой қорытындыларын жасауға жағдай туғызса, жалпы заңдар, ережелер мен принциптерді меңгеру дедукциялық ой қорытындыларының пайда болуына қолайлы әсер етеді. Дедукциялық ой қорытындысында бала өзі білетін нақтылы фактілерді, байланыстарды, қатынастарды сол жалпы заңдылықтарға негіздей ұғуға тырысады. Мәселен, ұрықтың ішінде дәні болатындықтан, помидорды да ұрық тұқымдас өсімдікке жатқызу оқушының дедукциялық ой қорытындысын жасай алатындығын жақсы дәлелдейді.

0.3. Күрделі жан қуаты-ойлаудың сезімдік таныммен және тілмен байланысы

Танымдық әрекеттің күрделі үдерісі-ойлау. Әдетте психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады. [24,35]
1. Практикалық-қимылдық
2. Көрнекі көркем
3. Сөйлеу-логикалық
Ең алғашқысы (3жасқа дейінгі балаларда болатын) практикалық-қимылды ойлау. 4-7 жас аралығында көрнекі-көркем ойлау басым болады. Мектептің алғашқы жылдарында сөйлеу-логикалық ой көрнекі-көркем ойлаумен қабаттаса дами бастаса, орта және жоғарғы сынып оқушыларында бұл маңызды орын алады. Тапсырма сөйлеу арқылы орындалады. Таным процесі ойлауды дамытудың негізі - сөйлеу тілі. Ойлаудың даму барысында кейінгі ой алдыңғысын мүлде жоққа шығармайды.
Әрқайсысы өз жайымен дами береді, жетіле береді. Ойлаудың белгілі бір сапасының бір зат арқылы қалыптасуы белгілі бір мөлшерде оқушылардың жалпы бір дамуына қызмет ететін белгілі. Кез келген бір пәнді оқып үйрену кезінде арнайы саладағы ойлау деңгейі мен жалпы ойлау деңгейі арасындағы байланыстан оқушылардың ойлау қабілетін даму мәселесі дұрыс қойылып отырғаны келіп шығады. Ең басты мәселенің бірі - игеруге тиісті нақты материалдар негізінде ойлау операцияларын қалыптастыру және жетілдіру, әрі оны қолдана білудің алғашқы жолдарын үйрету.
Біріншіден, ойлаудың түрі нақтылы іс-әрекет пен қимыл-қозғалыс жайындағы практикалық іспен ұштасқан.Бөбектердің ойы осы іс-әрекеттермен байланысты. Екінші, бейнелі ойлау мектеп жасына дейінгі балаларда қарқынды дамып, олардың заттарды ұстап-тұтынуы нәтижесінде қалыптасады. Олар сол заттардың бейнесін көрнекі түрде қабылдап отырады. Үшінші, абстрактылы ойлау. Ойлаудың бұл түрі бойынша адамның ұғымды меңгеруі нәтижесінде пайымдау әрекеттері дамып, ғылыми түсініктері өрістейді. [5,200]
Мектеп мұғалімдеріне жүргізілген сауалнама қорытындысы мектеп оқушыларында әрекеттік ойлау мен абстрактылы ойлау толық қалыптасып жетілмегендіктен, үлгермейтін оқушылар мен қиын балалар шығып жатқандығын көрсетті. Сол себепті, мұғалімдер таным процесі ойлаудың практикалық, абстрактылық түрлерін дамытуға арналған іс-шараларды жоспарлы түрде жүргізу керектігін ескертіп отыр. Ақыл-ойдың бұл түрлерін дамыту жеке адамның төмендегі ойдың даралық ерекшеліктерін қалыптастыруға жәрдем береді.
Адам ойлауына тән жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның ойлау әрекеті даралық ерекшеліктерге толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының кеңдігі немесе тарлығы орамдылығы ұшқырлығы, дербестігі, оның логикалық жүйелілігі, сыншылдығы және т.б. сапаларымен ажыратылады. [29,127 ]
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды мәселені ескі әдетпен үйреншікті жолмен шешпейді. Ой-парасаты кең адам мәселені түрліше әдістермен шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-өрісінің кеңдігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы. Мұндай адам мәселені шешуге шорқақ ойға шабан ол баста ойына келген бір әдісті шырқ айналдырады да жүреді. Тіпті оның жарамсыз әдіс екенін байқаса да басқаша пікірмен келуге батылы жетпейді. Мұндай адам ой әрекетін өз қажетіне жарата білмейтін енжар адам. Халық ерте замандардың өзінде-ақ ақыл-ойдың кеңдігін ерекше қастерлеген. Мәселен, Ой ойласаң тек ойла, тең ойласаң кең ойла деген мақалда қандай мәселені болмасын тұтас, барлық жағынан қамти ойлау керектігі ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі логикалық талаптарға сәйкес құралуына қарай болатындығы айтылған.
Ойдың ұшқырлығы. Кейбір адамдарда мәселенің барлық жақтарын көре біледі, оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай адамдар орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойдың ұшқырлығы дейді.Бұған қарама-қарсы қасиет - ойдың асығыстық түрі. Мұндай адам ой жұмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүреді. Бұл адамдар енжар ойлылыққа әдеттенген дайын тұжырымға жармасқыш жеңіл ойлауға мәселені үстіртін шешуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей мәселені өз бетімен шешу адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мұндай адам алдындағы мәселені шешуде басқа біреудің әдісін қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Бұл нағыз шығармашылық ойдың иесі. Кейбіреулер бұған қарама-қарсы өз бетімен ештеңе айта алмай, көбінесе, басқа кісіге сүйеніп ойсыз өмір кешеді. Абай осындай адамның психологиясын тамаша көрсеткен:
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ
Күлкілшіл кердең наданның
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды
Әдеті надан адамның
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі оның айналасындағылар жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері және т.б. осы секілді ақыл-ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болатын факторлардың бір тобы.
Ойлау-өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау сұраққа жауап қайтарудан мәселені шешуден оның мән-мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады. Мәселен, Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой туғызуға негіз боларлықтай түрткі жоқ. Мұнда біреуденестіген, не көріп білген мағлұматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.